VÝZYON 2050 TÜRKÝYE Eylül 2011 Yayýn No: TÜSÝAD-T/2011-09/518 Meþrutiyet Caddesi, No: 46 34420 Tepebaþý/Ýstanbul Telefon: (0 212) 249 07 23 Telefax: (0 212) 249 13 50 www.tusiad.org
2011, TÜSÝAD Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca, kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak, çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak, kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. ISBN: 978-9944-405-74-4 Kapak Tasarýmý: Dünya Sürdürülebilir Kalkýnma Ýþ Konseyi nin hazýrladýðý Vision 2050 Raporundan esinlenerek Doðan Kumova tarafýndan geliþtirilmiþtir. SÝS MATBAACILIK PROM. TANITIM HÝZ. TÝC. LTD. ÞTÝ. Eðitim Mah. Poyraz Sok. No:1 D.63 Kadýköy - ÝSTANBUL Tel: (0216) 450 46 38 Faks: (0216) 450 46 39
ÖNSÖZ TÜSÝAD, özel sektörü temsil eden sanayici ve iþadamlarý tarafýndan 1971 yýlýnda, Anayasamýzýn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hükümlerine uygun olarak kurulmuþ, kamu yararýna çalýþan bir dernek olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. TÜSÝAD, insan haklarý evrensel ilkelerinin, düþünce, inanç ve giriþim özgürlüklerinin, laik hukuk devletinin, katýlýmcý demokrasi anlayýþýnýn, liberal ekonominin, rekabetçi piyasa ekonomisinin kurum ve kurallarýnýn ve sürdürülebilir çevre dengesinin benimsendiði bir toplumsal düzenin oluþmasýna ve geliþmesine katký saðlamayý amaçlar. TÜSÝAD, Atatürk'ün öngördüðü hedef ve ilkeler doðrultusunda, Türkiye'nin çaðdaþ uygarlýk düzeyini yakalama ve aþma anlayýþý içinde, kadýn-erkek eþitliðini, siyaset, ekonomi ve eðitim açýsýndan gözeten iþ insanlarýnýn toplumun öncü ve giriþimci bir grubu olduðu inancýyla, yukarýda sunulan ana gayenin gerçekleþtirilmesini saðlamak amacýyla çalýþmalar gerçekleþtirir. TÜSÝAD, kamu yararýna çalýþan Türk iþ dünyasýnýn temsil örgütü olarak, giriþimcilerin evrensel iþ ahlaký ilkelerine uygun faaliyet göstermesi yönünde çaba sarf eder; küreselleþme sürecinde Türk rekabet gücünün ve toplumsal refahýn, istihdamýn, verimliliðin, yenilikçilik kapasitesinin ve eðitimin kapsam ve kalitesinin sürekli artýrýlmasý yoluyla yükseltilmesini esas alýr. TÜSÝAD, toplumsal barýþ ve uzlaþmanýn sürdürüldüðü bir ortamda, ülkemizin ekonomik ve sosyal kalkýnmasýnda bölgesel ve sektörel potansiyelleri en iyi þekilde deðerlendirerek ulusal ekonomik politikalarýn oluþturulmasýna katkýda bulunur. Türkiye'nin küresel rekabet düzeyinde tanýtýmýna katkýda bulunur, Avrupa Birliði (AB) üyeliði sürecini desteklemek üzere uluslararasý siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel iliþki, iletiþim, temsil ve iþbirliði aðlarýnýn geliþtirilmesi için çalýþmalar yapar. Uluslararasý entegrasyonu ve etkileþimi, bölgesel ve yerel geliþmeyi hýzlandýrmak için araþtýrma yapar, görüþ oluþturur, projeler geliþtirir ve bu kapsamda etkinlikler düzenler.
TÜSÝAD, Türk iþ dünyasý adýna, bu çerçevede oluþan görüþ ve önerilerini Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)'ne, hükümete, diðer devletlere, uluslararasý kuruluþlara ve kamuoyuna doðrudan ya da dolaylý olarak basýn ve diðer araçlar aracýlýðý ile ileterek, yukarýdaki amaçlar doðrultusunda düþünce ve hareket birliði oluþturmayý hedefler. TÜSÝAD, misyonu doðrultusunda ve faaliyetleri çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla ilgili görüþlerini bilimsel çalýþmalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu görüþlerden hareketle kamuoyunda tartýþma platformlarýnýn oluþmasýný saðlar. Sürdürülebilir kalkýnma, insan yaþamýnýn gereksinimleri ve doðal kaynaklarýn sürdürülebilirliði arasýnda bir denge kurularak, ekonomik, çevresel ve toplumsal boyutlarýyla bugünden geleceðe uyumlu bir planlama yapýlmasýný amaçlayan bütünsel bir yaklaþýmdýr. Bu anlayýþ çerçevesinde, Dünya Sürdürülebilir Kalkýnma Ýþ Konseyi (WBCSD), 2050 yýlýnda sürdürülebilirlik hedefine yönelen bir dünya vizyonu oluþturmak amacýyla "Vizyon 2050" baþlýklý bir rapor hazýrlanmýþtýr. Rapor ayrýca bu sürecin iþ dünyasýna sunacaðý fýrsatlarý ve sürdürülebilir kalkýnma vizyonuna ulaþma sürecini sekteye uðratabilecek riskleri de incelemektedir. TÜSÝAD, önümüzdeki dönemin temel belirleyicisi olacak olan sürdürülebilir kalkýnma olgusunu ana önceliði olarak belirlemiþ ve Þirket Ýþleri Komisyonu bünyesinde TÜSÝAD Sürdürülebilir Kalkýnma Görev Gücünü kurmuþtur. TÜSÝAD, Sürdürülebilir Kalkýnma Görev Gücü çalýþmalarý kapsamýnda WBCSD tarafýndan hazýrlanan "Vizyon 2050" raporundan hareketle "Vizyon 2050 - Türkiye" raporunu hazýrlanmýþtýr. Rapor ile, Türkiye'nin önümüzdeki 40 yýlýný kapsayan sürdürülebilir kalkýnma vizyonu için bir yol haritasýný tartýþmaya açmak, 2050 yýlýnda sürdürülebilir bir Türkiye'ye ulaþmak amacýyla atýlmasý gereken adýmlarý irdelemek ve bu ana gaye çerçevesinde toplum kesimlerinde farkýndalýk yaratmak hedeflenmiþtir.
Raporun "Ýnsani Kalkýnma" baþlýklý ilk bölümü TÜSÝAD ve UNFPA tarafýndan ortaklaþa yürütülen "2050'ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim" projesi kapsamýnda Kasým 2010 tarihinde yayýmlanan "2050'ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim, Ýþgücü, Saðlýk ve Sosyal Güvenlik Sistemine Yansýmalar" (Hoþgör, Þ. ve Tansel, A., 2010) ve "2050'ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim Sistemine Bakýþ" (Kavak, Y. 2010) raporlarýndan yararlanmak suretiyle, TÜSÝAD Genel Sekreter Yardýmcýsý Ebru Dicle, Sosyal Ýþler Bölüm Sorumlusu Berna Toksoy Redman, Uzman Deniz Gürel, Þirket Ýþleri Bölüm Sorumlusu Melda Çele, Kýdemli Uzman M. Kerem Tuzlacý ve Uzman Yardýmcýsý Gaye Uður tarafýndan derlenmiþtir. Raporun "Þehirleþme" baþlýklý ikinci kýsmý 18 Nisan 2011 tarihinde Ýþ Dünyasý ve Sürdürülebilir Kalkýnma Derneði ile birlikte 18 Nisan 2011 tarihinde düzenlenen "Þehirleþme" çalýþtayýnýn çýktýlarý ýþýðýnda ÝTÜ Çevre ve Þehircilik Uygulama Araþtýrma Merkezi Öðretim Üyesi Prof. Dr. Nuran Zeren Gülersoy tarafýndan kaleme alýnmýþtýr. Raporun "Kentsel Ulaþtýrma" baþlýklý üçüncü kýsmý Ýstanbul Teknik Üniversitesi Ýnþaat Fakültesi Öðretim Üyesi Prof. Dr. Haluk Gerçek tarafýndan kaleme alýnmýþtýr. Raporun "Enerji" baþlýklý dördüncü kýsmý ise TÜSÝAD Genel Sekreter Yardýmcýsý Hale Altan Ocakverdi tarafýndan Sanayi, Hizmetler ve Tarým Bölüm Sorumlusu Fatih Tokatlý, Uzman Mehmet Evren Eynehan ve Uzman Yardýmcýsý Mýsra Özkuþ'un katkýlarýyla hazýrlanmýþtýr. Tüketim Alýþkanlýklarý ve Üretimde Enerji ve Kaynak Verimliliði baþlýklý bölüm Boðaziçi Üniversitesi Sürdürülebilir Kalkýnma ve Temiz Üretim Merkezi Doç. Dr. Nilgün Cýlýz, Ar. Gör. Baþak Daylan ve Aydýn Mammadov tarafýndan kaleme alýnmýþtýr. Eylül 2011
ÖZGEÇMÝÞLER Prof. Dr. Haluk GERÇEK 1948 yýlýnda Ýstanbul'da doðmuþtur. Ýstanbul Teknik Üniversitesi Ýnþaat Fakültesi'nde profesördür. Ulaþtýrma planlamasý, ulaþtýrma modelleri ve talep analizi, ulaþtýrma yatýrýmlarýnýn mali ve ekonomik deðerlendirilmesi ve kentsel raylý sistemler konularýnda çalýþmalar yapmýþtýr. Ýstanbul Ulaþtýrma Ana Planý (1997), Eskiþehir Ulaþtýrma Ana Planý (2002) ve Bakýrköy Ýlçesi Ulaþým Nazým Planý (1995) çalýþmalarýný yönetmiþtir. Son yýllarda, sürdürülebilir ulaþtýrma sistemleri planlamasý ve ulaþtýrma politikalarý konularýnda çalýþmalar yapmaktadýr. Halen, Bursa Ulaþým Ana Planý ve Bursa Ýl Çevre Düzeni Planý çalýþmalarýnda danýþmanlýk görevini yürütmektedir. Raporun Kentsel Ulaþtýrma baþlýklý üçüncü kýsmý Prof. Dr. Haluk Gerçek tarafýndan kaleme alýnmýþtýr. Prof. Dr. Nuran ZEREN GÜLERSOY Ýstanbul Teknik Üniversitesi (ÝTÜ) Mimarlýk Fakültesi nden 1974 yýlýnda mezun olan Nuran Zeren Gülersoy, ayný üniversitede yüksek lisans (1977) ve doktora (1981) yapmýþtýr. 2003-2004 yýlýnda ÝTÜ Rektör yardýmcýlýðý görevinde bulunmuþtur. Halen ÝTÜ Þehir ve Bölge Planlama ve Araþtýrma Merkezi Baþkanlýðý ve ÝTÜ Mimarlýk Fakültesi Þehir ve Bölge Planlama Bölüm Baþkanlýðý görevlerini yürütmekte olan Gülersoy, kentsel tasarým ve kentsel koruma dersleri vermektedir. Baþlýca uzmanlýk alanlarý kentsel koruma, kentlerin tarihi kýsýmlarý için tasarým geliþtirme stratejileri ve açýk alanlar için detaylý fiziksel tasarým olup, söz konusu alanlarda çeþitli yerel ve uluslararasý araþtýrma, uygulama projeleri ve yayýmlara sahiptir. Kentsel koruma çalýþmalarý, geliþmekte olan bölgeler için master planlarý ve saha planlama, kamu katýlýmý ve belediyelere danýþmanlýk konularýyla da ilgilenen Gülersoy'un tasarým yarýþmalarýna ait ödülleri bulunmaktadýr. 2004 yýlýnda ekibiyle beraber "Avrupa Birliði Kültürel Miras Ödülü / Avrupa Nostra Ödüllerine" layýk görülmüþtür. Raporun Þehirleþme baþlýklý ikinci kýsmý Prof. Dr. Nuran Zeren Gülersoy tarafýndan kaleme alýnmýþtýr.
Doç. Dr. Nilgün CILIZ ÝTÜ Kimya Mühendisliði nden mezun olan Doç. Dr. Nilgün Cýlýz doktora tez çalýþmalarýný Ýskoçya Strathclyde Üniversitesi, Uygulamalý Kimya Departmaný nda atýklardan enerji konusunda geliþtirip Boðaziçi Üniversitesi Çevre Bilimleri Enstitüsü nde tamamlamýþtýr. 2002 yýlýna kadar TÜBÝTAK - MAM Enerji ve Çevre Araþtýrma Enstitüsü nde Uzman Araþtýrýcý olarak görev almýþtýr. Bu sürede Danimarka Teknoloji Enstitüsü tarafýndan üç sene boyunca aldýðý uygulamalý eðitim sonucu Türkiye nin ilk altý sertifikalý Temiz Üretim Uzmanýndan biri olmuþtur. Post-doktora çalýþmalarýný Danimarka Teknik Üniversitesi, Ürün Geliþtirme Enstitüsü nde Yaþam Döngüsü Deðerlendirmesi üzerine tamamlamýþtýr. Akademik kariyerine Boðaziçi Üniversitesi Çevre Bilimleri Enstitüsü nde tam zamanlý öðretim üyesi olarak devam etmektedir. Cýlýz ayný zamanda Üniversite nin Sürdürülebilir Kalkýnma ve Temiz Üretim Araþtýrma Merkezi Müdürlüðü ve Sürdürülebilir ve Yeþil Kampüs Koordinatörlüðü görevlerini yürütmektedir. Eko-etiketlemenin üretim sektöründe entegre olarak uygulanmasý için çeþitli boyutlarda projeler yürüten Cýlýz, yine bu çerçevede Yaþam Döngüsü Analizi çalýþmalarýný sürdürmektedir. Atýklardan enerji, biyokütle üretimi konularý uzmanlýk alanýndadýr. Cýlýz bazý uluslararasý kuruluþlarýn Ulusal Odak Noktalýðý görevlerini sürdürmekte olup AB Ýþ Dünyasý Çevre Ödülleri Deðerlendirmesinin Türkiye ve Avrupa jüri üyesidir. Tüketim Alýþkanlýklarý ve Üretimde Enerji ve Kaynak Verimliliði baþlýklý bölüm Doç. Dr. Nilgün Cýlýz tarafýndan kaleme alýnmýþtýr. Cýlýz ýn proje ekibinde Boðaziçi Üniversitesi Çevre Bilimleri Enstitüsü doktora öðrencisi, araþtýrma görevlisi Basak Büyükbay Daylan ve yükseklisans öðrencisi Aydýn Mammadov yer almýþtýr. Hale ALTAN OCAKVERDÝ 1979 yýlýnda Ýstanbul'da doðmuþtur. Lise öðrenimini Ýstanbul Özel Koç Lisesi'nde tamamladýktan sonra Amerika'nýn Pensilvanya eyaletindeki Bryn Mawr Koleji'nde Ekonomi ve Siyasi Bilimler alanlarýnda sunulan çift anadal programýný baþarýyla tamamlamýþtýr. Lisansüstü eðitimini Avrupa Birliði Hukuku üzerine yapmýþ ve bu alandaki yüksek lisans derecesini Hollanda'da bulunan Leiden Üniversitesi'nden almýþtýr. 2010 yýlýnda Koç Üniversitesi tarafýndan yürütülen "Yöneticiler için Ýþletme Yüksek Lisans Programý"ný (Executive MBA) bitirmiþtir. Ýstanbul Sanayi Odasý (ÝSO), Ulaþtýrma Bakanlýðý ve TÜSÝAD bünyesinde çeþitli görevlerde bulunan Altan, halen TÜSÝAD Mikro Reformlardan Sorumlu Genel Sekreter Yardýmcýsý görevini yürütmektedir. Temel sorumluluk alanlarý; enerji, çevre, imalat sanayii ve ulaþtýrma sektörlerini ilgilendiren her türlü iktisadi ve siyasi konuda strateji geliþtirmek, TÜSÝAD görüþü oluþturmak ve kamu ile iliþkilerin yürütülmesini saðlamak olup, uzmanlýk alanýna giren konularda çok sayýda rapor / projede görev yapmýþ ve yurtiçi / uluslararasý konferanslarda konuk konuþmacý olarak yer almýþtýr. Raporun "Enerji" baþlýklý dördüncü kýsmý ise TÜSÝAD Genel Sekreter Yardýmcýsý Hale Altan Ocakverdi tarafýndan Sanayi, Hizmetler ve Tarým Bölüm Sorumlusu Fatih Tokatlý, Uzman Mehmet Evren Eynehan ve Uzman Yardýmcýsý Mýsra Özkuþ'un yoðun emek ve katkýlarýyla hazýrlanmýþtýr.
ÝÇÝNDEKÝLER 1. GÝRÝÞ...17 2. ÝNSANÝ KALKINMA...21 2.1. Mevcut Durum...21 2.1.1. Demografik Yapý...21 2.1.2. Eðitim...24 2.1.2.1. Okul çaðý nüfusu ve öðrenci sayýlarý...24 2.1.2.2. Eðitim harcamalarýyla ilgili son yýllara ait karþýlaþtýrmalý veriler...24 2.1.2.3. Eðitime katýlýma iliþkin karþýlaþtýrmalý veriler...25 2.1.2.4. Yetiþkin nüfusun okur - yazarlýk, eðitim durumu ve hayat boyu öðrenme eðilimleri...26 2.1.2.5. Ýþ dünyasý açýsýndan eðitim sektörünün önemi...27 2.2. 2050'ye Doðru...29 2.2.1. Demografik Deðiþim...29 2.2.2. Demografik Deðiþim Sürecinin Eðitim Sektörüne Yansýmalarý...33 2.3. Riskler ve Fýrsatlar...34 3. ÞEHÝRLEÞME...39 3.1. Mevcut Durum...39 3.1.1. Küresel Eðilimler...39 3.1.1.1. Ekolojik þehir...40 3.1.1.2. Akýllý þehir...40 3.1.2. Türkiye'nin Durumu...41 3.1.2.1. Türkiye'de þehirsel geliþme ve sürdürülebilir yerleþme konularýna iliþkin temel yaklaþýmlar...43 3.2. 2050'ye Doðru...45 3.3. Riskler ve Fýrsatlar...46 4. KENTSEL ULAÞTIRMA...51 4.1. Mevcut Durum...51 4.2. 2050'ye Doðru...53 4.2.1. Enerji Arzý ve Talebi...53 4.2.2. Yönetim Biçimi...53 4.2.3. Otomobil Kullanýmý...54 4.2.4. Kentsel Yapý...55 4.2.5. Teknolojik Geliþme...56 4.2.6. Öngörüler...56 4.3. Riskler ve Fýrsatlar...57
5. ENERJÝ...61 5.1. Mevcut Durum...61 5.1.1. Küresel Eðilimler...61 5.1.2. Türkiye'nin Durumu...62 5.1.2.1. Enerjide arz güvenliði...64 5.2. 2050'ye Doðru...66 5.2.1. Türkiye'nin Durumu...66 5.2.1.1. Enerji borsasý...69 5.2.1.2. Yenilenebilir enerji kaynaklarý...70 5.3. Riskler ve Fýrsatlar...72 6. TÜKETÝM ALIÞKANLIKLARI VE ÜRETÝMDE ENERJÝ ve KAYNAK VERÝMLÝLÝÐÝ...77 6.1 Tüketim Alýþkanlýklarý...77 6.1.1 Mevcut Durum...77 6.1.1.1 Çevre dostu ürünlere bakýþ açýsý...78 6.1.2 2050 ye Doðru...79 6.1.2.1 Sürdürülebilir yaþamý teþvik etmek ve bir norm oluþturmak...82 6.1.2.1.1 Enerji tüketimi ürün bilgisi...82 6.1.2.1.2 Eðitim...83 6.1.2.1.3 Ýþ Dünyasý tüketici iliþkilerinin arttýrýlmasý...83 6.1.3 Riskler ve Fýrsatlar...85 6.2 Üretimde Enerji ve Kaynak Verimliliði...85 6.2.1 Mevcut Durum...85 6.2.1.1 Enerji verimliliði...86 6.2.1.2 Su kullanýmý...88 6.2.2 2050 ye Doðru...89 6.2.2.1.Teknoloji geliþtirme...90 6.2.2.2. Verimlilik artýrýcý önlemler...91 6.2.3. Riskler ve Fýrsatlar...92 7. SONUÇ...95 8. KAYNAKÇA...98
TABLOLAR Tablo 2.1 1999/2000-2010/2011 Yýllarý Ýlk ve Ortaöðretim Okullaþma Oranlarý...25 Tablo 2.2 1999/2000-2010/2011 Yýllarý Yükseköðretim Okullaþma Oranlarý...26 Tablo 2.3 Yetiþkin Nüfusun Eðitim Düzeylerine Göre Daðýlýmý...27 Tablo 2.4 Yaþ Gruplarýna Göre Türkiye Projeksiyon Nüfuslarý, 2010-2050...29 Tablo 5.1 Enerji Sektörü Yatýrým Ýhtiyaçlarý Projeksiyonu, 2005-2020...67 Tablo 6.1 Yýllara Göre Sanayide Üretim Proseslerinden Kaynaklanan Sera Gazý Emisyonlarý...86 Tablo 6.2 Enerji Yoðun Sektörler ve Enerji Tasarruf Potansiyelleri...87 ÞEKÝLLER Þekil 2.1 Yýllýk Nüfus Artýþ Hýzý, 1930-2000...21 Þekil 2.2 Nüfus Piramitleri, Türkiye 1930-2000...22 Þekil 2.3 Nüfus Piramidi, 2010...23 Þekil 2.4 Toplam Doðurganlýk Hýzý, Genç Baðýmlýlýk Oraný ve Yaþlý Baðýmlýlýk Oraný, Türkiye 1950-2050...30 Þekil 2.5 Doðuþtaki Yaþam Ümidi, (Orta Düzey Projesiyon) Kadýn-Erkek, Türkiye 2000-2050..31 Þekil 2.6 Hane Halký Büyüklüðü ve Orta Düzey Tahminler, Türkiye, 1955-2050...32 Þekil 2.7 Eðitim Kademelerine Göre Türkiye'nin Uzun Vadeli Okul Çaðý Nüfusundaki Eðilimler (2010-2050/3-22 Yaþ)...33 Þekil 2.8 Türkiye'nin Uzun Vadeli Okul Öncesi Çaðý Nüfusundaki Eðilimler (2010-2050/3-5 Yaþ)...33 Þekil 2.9 Türkiye'nin Uzun Vadeli Ýlköðretim Çaðý Nüfusundaki Eðilimler (2010-2050/6-13 Yaþ)...33 Þekil 2.10 Türkiye'nin Uzun Vadeli Ortaöðretim Çaðý Nüfusundaki Eðilimler (2010-2050/14-17 Yaþ)...34 Þekil 2.11 Türkiye'nin Uzun Vadeli Yükseköðretim Çaðý Nüfusundaki Eðilimler (2010-2050/18-22 Yaþ)...34 Þekil 5.1 Sektörlere Göre Toplam Sera Gazý Emisyonlarý (milyon ton CO 2 eþdeðeri)...63 Þekil 5.2 Kurulu Güç Kapasitesi...64 Þekil 5.3 Elektrik Enerjisi Üretimi...64 Þekil 5.4 Ýnþasý Devam Eden ve Lisansý Verilmiþ Üretim Kapasitesi...65 Þekil 5.5 GSYH ve Elektrik Talebi Artýþý...67 Þekil 5.6 Enerji Talebi ve Kurulu Güç Projeksiyonlarý...68 Þekil 5.7 Kapasite Ýlavesinin Yakýt Cinslerine Göre Daðýlýmý...70 Þekil 5.8 Türkiye'deki Yenilenebilir Enerji Kaynaklarý...71 Þekil 6.1 Harcama Türlerine Göre Tüketim Harcamalarýnýn Daðýlýmý...77 Þekil 6.2 Nihai Enerji Tüketiminin Enerji Kaynaklarýna Göre Daðýlým Oraný...87 Þekil 6.3 2008 Yýlý Sanayide Sektörel Su Tüketimi...88 KUTULAR: Kutu 6.1 Türkiye'de Organik Ürün Talebi...79 Kutu 6.2 Tüketici Tercihlerinin Deðiþmesi ve AB Mevzuatý...80
KISALTMALAR AB ABD ADNKS AEA AR-GE AUS BM BUSÝAD ÇEVKO DÝE DPT EC EFA EÝEÝ ENTSO-E ERG ETKB EÜAÞ EVD EVKK GDO GSYH GWh IPCC ÝTÜ KDV KENTGES KOBÝ KOSGEB MEB MTEP MW ODTÜ OECD OSB PISA SCP SIP : Avrupa Birliði : Amerika Birleþik Devletleri : Adrese Dayalý Nüfus Kayýt Sistemi : Avrupa Ekonomik Alaný : Araþtýrma Geliþtirme : Akýllý Ulaþým Sistemleri : Birleþmiþ Milletler : Bursa Sanayici ve Ýþadamlarý Derneði : Çevre Koruma ve Ambalaj Atýklarýný Deðerlendirme Vakfý : Devlet Ýstatistik Enstitüsü : Devlet Planlama Teþkilatý : Avrupa Komisyonu / European Commission : Herkes Ýçin Eðitim / Education for All : Elektrik Ýþleri Etüt Ýdaresi : Avrupa Kýtasý Senkron Bölgesi Þebekesi : Eðitim Reformu Giriþimi : Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlýðý : Enerji Üretim Anonim Þirketi : Enerji Verimliliði Danýþmaný : Enerji Verimliliði Koordinasyon Kurulu : Genetiði Deðiþtirilmiþ Organizmalar : Gayri Safi Yurtiçi Hasýla : Gigavatsaat : Hükümetler Arasý Ýklim Deðiþikliði Paneli/ International Plant Protection Convention : Ýstanbul Teknik Üniversitesi : Katma Deðer Vergisi : Kentsel Geliþme Stratejisi : Küçük ve Orta Büyüklükteki Ýþletmeler : Küçük ve Orta Ölçekli Ýþletmeleri Geliþtirme ve Destekleme Ýdaresi Baþkanlýðý : Milli Eðitim Bakanlýðý : Mton Eþdeðer Petrol : Megavat : Orta Doðu Teknik Üniversitesi : Ekonomik Kalkýnma ve Ýþbirliði Örgütü / Organisation for Economic Co-operation and Development : Organize Sanayi Bölgesi : Uluslararasý Öðrenci Baþarýlarýný Deðerlendirme Programý / Programme for International Student Assessment : Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim / Sustainable Consumption and Production : Sürdürülebilir Sanayi Politikasý Eylem Planý / Sustainable Industry Policy
TEÝAÞ TEP TESK TKB TSE TSKB TÜÝK TÜSÝAD UNDP UNEP UNESCO UNFPA YEK YPK YTÜ : Türkiye Elektrik Ýletim Anonim Þirketi : Ton Eþdeðer Petrol : Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu : Türkiye Kalkýnma Bankasý : Türk Standartlarý Enstitüsü : Türkiye Sýnai Kalkýnma Bankasý : Türkiye Ýstatistik Kurumu : Türk Sanayicileri ve Ýþadamlarý Derneði : Birleþmiþ Milletler Kalkýnma Programý / United Nations Development Programme : Birleþmiþ Milletler Çevre Programý / United Nations Environment Programme : Birleþmiþ Milletler Eðitim, Bilim ve Kültür Örgütü / United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization : Birleþmiþ Milletler Nüfus Fonu / United Nations Population Fund : Yenilenebilir Enerji Kaynaklarý : Yüksek Planlama Kurulu : Yýldýz Teknik Üniversitesi
1 B Ö L Ü M GÝRÝÞ
1. GÝRÝÞ Sürdürülebilir kalkýnma, insan yaþamýnýn gereksinimleri ve doðal kaynaklarýn sürdürülebilirliði arasýnda bir denge kurularak, ekonomik, çevresel ve toplumsal boyutlarýyla bugünden geleceðe uyumlu bir planlama yapýlmasýný amaçlayan bütünsel bir yaklaþýmdýr. 2050 yýlýnda yaklaþýk 9 milyar insanla dünyanýn sunabildiði ve yenileyebildiði kaynaklarýn sýnýrlarý içerisinde yaþamak durumundayýz. 2050 yýlýnda halen sürdürülebilir bir dünyaya sahip olabilmek için, ülkeler küresel iþbirliði ve eþgüdüm içinde, sürdürülebilirlik gündemlerini oluþturmakta, hatta eylem planlarýný harekete geçirmek durumundadýrlar. 2050 yýlýna geldiðimizde nüfusu 100 milyona ulaþmýþ Türkiye'nin sürdürülebilir refah ve ekonomiye sahip olmasý için küresel etkileþim içinde deðiþimi takip etmesi gerekmektedir. TÜSÝAD, 40. yýlýnda Türkiye'nin geçmiþ 40 yýlýnýn deðerlendirilmesinin yanýnda gelecek 40 yýlýna ýþýk tutmayý amaçlamaktadýr. Bu düþünceden hareketle, 2050 yýlýnda sürdürülebilir kalkýnmaya ulaþmak için elinde yeterli kaynak ve araç bulunan iþ dünyasý bakýþ açýsýyla Türkiye'nin 2050 vizyonunu tartýþmaya açmaktayýz. Vizyon 2050 Türkiye Raporu, Dünya Sürdürülebilir Kalkýnma Ýþ Konseyi tarafýndan 2010 yýlýnda Dünya CEO Forumu'nda tanýtýlan "Vizyon 2050" raporundan hareketle hazýrlanmýþtýr. "Sürdürülebilir dünya neye benziyor? Sürdürülebilir dünyaya nasýl ulaþabiliriz? Bu denklemde iþ dünyasýnýn rolü nedir?" sorularýna cevap arayan rapor, bir reçete veya sayýsal bir tahmin sunmayý deðil bir tartýþma platformu kurarak deðiþimin yönetiþim biçimi ve yöntemini irdelemeyi amaçlamaktadýr. Rapor bu arka planý veri alarak, sürdürülebilir bir dünya hedefine ulaþmada iþ dünyasýnýn karþýlaþacaðý zorluklarý, izlemesi gereken yol haritasýný ve bölgesel ve küresel ölçekte ortaya çýkabilecek fýrsatlarý tahlil etmeye çalýþmaktadýr. Üretim ve tüketim alýþkanlýklarýmýzýn olaðan seyrinde devam etmesi durumunda 2050 yýlýnda 2,3 dünya tüketiyor olacaðýz. Üstelik, ekonomik büyümenin bugün olduðu gibi yine geliþen piyasa ekonomilerinin öncülüðünde gerçekleþmesi halinde E7 ekonomileri (Türkiye, Çin, Endonezya, Hindistan, Rusya, Meksika, Brezilya) en geç 2032'de G7 (ABD, Almanya, Japonya, Ýtalya, Fransa, Kanada, Ýngiltere) ekonomilerini geride býrakacaktýr. Geliþen piyasa ekonomilerinin aðýrlýklarý ayný üretim ve tüketim yapýsý ile, daha da artmasý halinde bu resmin beklenenden daha hýzlý bir þekilde kötüleþmesi mümkündür. Dolayýsýyla, "sürdürülebilir kalkýnma" vizyonuyla radikal bir dönüþüm için zaman kaybetmeden harekete geçilmelidir. Dünyada hali hazýrda sürdürülebilir kalkýnma vizyonunu gerçekleþtirecek bilgi, bilim, teknoloji, beceri ve finansal kaynaklar mevcuttur. Ýþ dünyasý sürdürülebilir kalkýnma vizyonu çerçevesinde 'inovasyon, adaptasyon, ve iyi örnek uygulamalarý' ile üzerine düþen rolü yerine getirse dahi, bu sürecin kesintisiz sürdürülebilmesi ancak paydaþlar arasýnda oluþturulacak iþbirlikleri sayesinde mümkün olabilmektedir. Bu pencereden baktýðýmýzda, Türkiye'nin gerekli adýmlarý atma esnekliðine ve kendisinden ileride olan ülkelerin tecrübelerinden faydalanmanýn avantajýna sahip olduðunu görüyoruz. Bir baþka deyiþle, Türkiye tüm paydaþlarýn katýlýmý ile gerekli politikalarý oluþturduðu ve uyguladýðý takdirde 2050 yýlýnda doðal kaynaklarý dengeli kullanarak ekonomik ve sosyal alanda sürekli ve dengeli geliþmeye sahip olmak için geç kalmýþ deðildir. 17
Sürdürülebilir bir geleceðin bugünle baðlantýsýný kurmak amacýyla hazýrlanan "Vizyon 2050 Türkiye" raporu, insani kalkýnma, enerji, þehirleþme, kentsel ulaþtýrma, üretim ve tüketim eðilimleri çerçevesinde 2050 yýlýnda sürdürülebilir bir Türkiye'ye ulaþmaya yönelik öneriler geliþtirmekte, Türkiye'nin önündeki fýrsatlarý deðerlendirmekte ve bu yolda çýkabilecek risklere dikkat çekmektedir. Türkiye'nin veya herhangi bir ülkenin sürdürülebilir kalkýnma evresine tam olarak ulaþabilmesi ancak küresel boyutta atýlacak adýmlar ile mümkün olacaktýr. Bu doðrultuda, uluslararasý iþbirliði ve eþgüdüm bu vizyonun gerçekleþtirilmesinde esastýr. Bu nedenle, dünya ekonomisinin %87,2 üreten ve dünya nüfusunun üçte ikisini temsil eden G20 oluþumunun rolü önümüzdeki dönemde daha da kritik hale gelecektir. G20, bünyesinde barýndýrdýðý ve özel sektörü temsil eden B-20 yapýsý ile sürdürülebilir kalkýnma vizyonunu küresel boyuta taþýyabilecek doðru bir adres olarak karþýmýza çýkmaktadýr. Zira, iþ dünyasýnýn katýlýmcý bir süreç ile dahil edilmediði sürdürülebilir kalkýnma vizyonunun baþarýya ulaþmasý mümkün deðildir. Raporun "Ýnsani Kalkýnma" baþlýklý ilk bölümü, 2050 yýlýna doðru Türkiye nüfus ve eðitim dinamiklerini ortaya koyarak, 2050 yýlýnda nasýl bir Türkiye'de yaþayacaðýmýzýn genel çerçevesini çizmektedir. Þehirleþme bölümünde, temel yaþam alanlarý olan þehirlerin daha konforlu ve kaliteli yaþam çevreleri sunmasý için sürdürülebilir þehirsel geliþim kavramý tartýþýlmýþ, ardýndan Türkiye'de þehirsel geliþme ve sürdürülebilir yerleþme konularýna iliþkin temel yaklaþýmlar deðerlendirilmiþtir. Kentsel ulaþým, kentlerin sürdürülebilirliðinin en önemli ayaklarýndan birini oluþturmaktadýr. Raporun bu bölümünde ulaþtýrmadan kaynaklý olumsuz çevresel etkilerin azaltýlmasý, kaynaklara kolay ve kaliteli eriþimin saðlanmasý için yeni planlama yaklaþýmlarý ve politikalarý deðerlendirilmiþtir. 2050'ye doðru sürdürülebilir bir kentsel ulaþým için öne çýkacak konular içinde enerji arz ve talep dengesi ile kentlerin yönetiþim biçimi ele alýnmýþtýr. Küresel eðilimlere ve ülkenin ekonomik büyümesine paralel olarak sera gazý emisyonlarýnýn yükselmesine sebep olan ana faktör yüksek enerji talebidir. Enerji talebinin özellikle geliþmekte olan ülkelerin büyümesiyle paralel bir þekilde, gelecek yýllarda da düzenli olarak artmasý beklenmektedir. Bu çerçevede, raporun "Enerji" bölümü, Türkiye'deki mevcut durumu ortaya koymakta, iklim deðiþikliði tartýþmalarýný kýsýtý altýnda, düþük karbon ekonomisine geçiþ sürecini deðerlendirmektedir. "Tüketim Alýþkanlýklarý ve Üretimde Enerji ve Kaynak Verimliliði" baþlýðý altýnda sürdürülebilir kalkýnma vizyonu çerçevesinde biçimlenecek tüketici alýþkanlarý ile yeni teknolojilerin geliþtirilmesi ile üretim sürecinin verimliliðinin artmasýna iliþkin fýrsatlar ve olasý riskler deðerlendirilmektedir. Raporun sonuç kýsmýnda, elde edilen alt baþlýk deðerlendirmelerinden yararlanýlarak "Vizyon 2050" senaryosuna Türkiye'de nasýl geçileceðini gösteren bir yol haritasý oluþturulmuþtur. Söz konusu yol haritasý Dünya Sürdürülebilir Kalkýnma Ýþ Konseyi'nin hazýrladýðý "Vizyon 2050" raporundaki yol haritasýndan yola çýkarak sürdürülebilir Türkiye'ye doðru geçiþin geniþ ölçekli bir öngörüsünü vermektedir. 18
2 B Ö L Ü M ÝNSANÝ KALKINMA
2. ÝNSANÝ KALKINMA 1 2.1. Mevcut Durum 2.1.1. Demografik Yapý Ülkelerin demografik geçiþ süreçlerinin izlenmesi ve tanýmlanmasý; gelecekle ilgili nüfusun beslenmesi, konut, baþta eðitim, iþgücü, saðlýk ve sosyal güvenlik alanlarý olmak üzere sürdürülebilir kalkýnma hedefiyle yürütülecek politikalarýn belirlenmesi açýsýndan büyük önem taþýmaktadýr. Geleceðe yönelik nüfus dinamiklerini bilebilmek, sürdürülebilir kalkýnmanýn temeli olan nüfusun beslenmesi, konut, eðitim, iþ imkanlarý ve saðlýk ihtiyaçlarýna iliþkin yatýrým kararlarýnýn doðru bir þekilde alýnmasýna imkan saðlayacaktýr. Türkiye'nin nüfus hareketleri incelendiðinde 1927 yýlýndan itibaren ülke nüfusunun sürekli arttýðý görülmektedir: En düþük yýllýk nüfus artýþ hýzý %1,06 ile 1940-1945 döneminde, en yüksek yýllýk nüfus artýþ hýzý ise %2,85 ile 1955-1960 döneminde gerçekleþmiþtir. Türkiye'nin nüfus artýþ hýzý son yirmi yýlda yaklaþýk %27 azalma göstermiþtir (DÝE, 2003). Þekil 2.1'de yýllara göre nüfus artýþ hýzý belirtilmiþtir. Þekil 2.1 Yýllýk Nüfus Artýþ Hýzý (1930-2000) 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Kaynak: TÜÝK, Nüfus Ýstatistikleri, 2000 1 Raporun bu bölümünde, demografi (nüfusbilim) ile ilgili alt bölümler aðýrlýklý olarak, TÜSÝAD ve UNFPA tarafýndan ortaklaþa yürütülen 2050 ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim projesi kapsamýnda Kasým 2010 tarihinde yayýmlanan 2050 ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim, Ýþgücü, Saðlýk ve Sosyal Güvenlik Sistemine Yansýmalar (Hoþgör, Þ. ve Tansel, A., 2010) adlý yayýndan derlenmiþtir. Eðitim sistemi ile ilgili alt bölümler aðýrlýklý olarak, ayný proje kapsamýnda TÜSÝAD ve UNFPA tarafýndan yayýmlanan 2050'ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim Sistemine Bakýþ (Kavak, Y. 2010) adlý yayýndan derlenmiþtir. Bölümde yer yer diðer bazý kaynaklardan da yararlanýlmýþtýr. Belirtilen þekilde yürütülen çalýþma, TÜSÝAD Þirket Ýþleri Bölüm Sorumlusu Melda Çele, Kýdemli Uzman M. Kerem Tuzlacý ve Uzman Yardýmcýsý Gaye Uður tarafýndan yapýlmýþ, TÜSÝAD Sosyal Politika Araþtýrmalarý Kýdemli Bölüm Sorumlusu Berna Toksoy Redman ve Kýdemli Uzman Deniz Gürel'in katkýlarý alýnmýþtýr. 21
Bu azalmaya raðmen, belirli bir dönemde toplumun bir grubunda gerçekleþen doðumlarýn ayný gruptaki ölümlere oranýný ifade eden net yenilenme hýzý Türkiye'de halen nüfusun artmasýna neden olacak düzeydedir. Net yenilenme hýzýnýn 1,0 olmasýndan sonra da önceki yýllarda kaydedilen toplam doðurganlýk hýzýnýn ivmesiyle nüfus bir müddet daha artmaya devam edecek ve daha sonra duraðanlaþacaktýr. 31 Aralýk 2010 tarihi itibariyle ADNKS verilerine göre Türkiye nüfusu 73.722.988'dir. Þekil 2.2 Nüfus Piramitleri, Türkiye 1930-2000 75+ 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 05-09 00-04 1930 ERKEK KADIN 12 10 8 6 4 2 0 2 4 6 8 10 12 75+ 1940 ERKEK KADIN 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 05-09 00-04 8 6 4 2 0 2 4 6 8 1955 1970 75+ 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 05-09 00-04 ERKEK KADIN 8 6 4 2 0 2 4 6 8 75+ ERKEK KADIN 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 05-09 00-04 8 6 4 2 0 2 4 6 8 1985 2000 75+ 70-74 ERKEK 75+ 70-74 ERKEK KADIN 65-69 65-69 60-64 60-64 55-59 55-59 50-54 50-54 45-49 45-49 40-44 40-44 35-39 35-39 30-34 30-34 25-29 25-29 20-24 20-24 15-19 15-19 10-14 10-14 05-09 05-09 00-04 00-04 8 6 4 2 0 2 4 6 8 8 6 4 2 0 2 4 6 8 Kaynak: 1930-2000 DÝE Genel Nüfuz Sayýmlarý verileri kullanýlarak Hoþgör, Þ. ve Tansel, A. tarafýndan hazýrlanmýþtýr. TÜSÝAD-UNFPA, 2050 ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim:Eðitim, Ýþgücü, Saðlýk ve Sosyal Güvenlik Sistemlerine Yansýmalar, Kasým 2010 22
Þekil 2.3 Nüfus Piramidi, 2010 Kaynak: ADNKS 2010 yýlý sonuçlarý Þekil 2.2'de, 1955 yýlý nüfus piramidi doðurganlýðýn ve ölüm oranýnýn yüksek olduðu bir yaþ yapýsýný temsil etmekteyken,1985 yýlý nüfus piramidi 0-4 yaþýn 5-9 yaþtan daha az orana sahip olduðu, yani doðurganlýðýn azalmaya baþladýðý bir yapýyý göstermektedir. 2000 yýlýna gelindiðinde ise doðurganlýðýn sürekli azalýþ eðilimine girmesiyle 15 yaþ altý kuþaklarýn nüfusu da azalmaktadýr. Ayrýca, ölüm oranlarýndaki azalma ile ters orantýlý olarak ileri yaþlarýn nüfusundaki azalma 1955 ve 1985 yýllarýndan daha yavaþ ve düzenlidir. Þekil 2.3'de ADNKS'ye göre 2010 yýlý nüfus piramidi incelendiðinde, bu sürecin devam ettiði görülmektedir. TÜÝK 2008 projeksiyonuna göre 2010 yýlý için doðuþta beklenen yaþam süresi erkeklerde 71,8 kadýnlarda 76,8 olmak üzere ortalama 74,3'tür 2. 2 Hoþgör (2010) tarafýndan yapýlan orta düzey nüfus projeksiyonuna göre doðuþta beklenen yaþam süreleri için bu çalýþmanýn "2050'ye Doðru Demografik Deðiþim" baþlýklý bölümüne bakýnýz. 23
2.1.2. Eðitim 2.1.2.1. Okul çaðý nüfusu ve öðrenci sayýlarý Türkiye'nin makro düzeyde eðitim politikalarý belirlenirken; uzun vadeli ve çok boyutlu stratejik düþünmeyi içeren bir yaklaþým sergilenmesi, eðitim sektörünün öðretmen, öðrenci ve alt yapý kalitesini arttýrýrken, iþ dünyasýnýn beklentilerini karþýlayan bir iþgücü yapýsýný da yaratacaktýr. Aþaðýda paylaþýlan veriler, eðitime katýlým, eðitim harcamalarý, hayat boyu öðrenme, yetiþkin nüfusun okur - yazarlýk ve eðitim durumu açýsýndan ülkemizde olumlu yönde ilerlemeler olduðunu göstermektedir. Buna karþýn geliþmiþ ülkelerle karþýlaþtýrýldýðýnda, halen atýlmasý gereken büyük adýmlarýn var olduðu da net bir þekilde görülmektedir. Þüphesiz ki ülkemiz ekonomisinin dünya ile entegre olmasý ve sürdürülebilir bir büyüme ile yoluna devam edebilmesi için, hem mevcut nüfusun eðitimi, hem de gelecek nesillerin geliþimi adýna yatýrým yapýlmasý gereken öncelikli alan eðitim sektörüdür. MEB tarafýndan açýklanan, 2011-2012 öðretim yýlý için örgün eðitim ve yaygýn eðitimde genel öðrenci sayýsýnýn 24.631.831 olmasý, eðitim sisteminin taþýdýðý önemi gösteren verilerden sadece biridir. Ýnsani Geliþmiþlik Endeksi'nde 83. sýrada yer alan Türkiye, eðitim baþlýðýnda 109. sýrada yer almaktadýr. 2.1.2.2. Eðitim harcamalarýyla ilgili son yýllara ait veriler Türkiye'de öðrenci baþýna eðitim harcamalarý 2006 yýlý için (sadece kamu harcamalarý esas alýndýðýnda) ilköðretimde 1.130$, ortaöðretimde 1.830$, yükseköðretimde ise (AR-GE hariç) 4.650$ seviyesindedir. OECD ülke ortalamalarý sýrasýyla, 6.437$, 8.486$ ve 8.455$ seviyesindedir. GSYH içinde eðitimin payý 2000 yýlýnda %2,6 iken 2010 yýlý deðeri %3,4'tür. 2007 verilerine göre bu oran OECD ülkeleri için %5,7'dir. 24
2.1.2.3. Eðitime katýlýma iliþkin karþýlaþtýrmalý veriler Birleþmiþ Milletler Kalkýnma Programý Ýnsani Geliþim Raporu (UNDP, 2010) verilerine göre; belirli bir yaþtaki (genellikle beþ yaþýndaki) çocuðun, yaþam boyunca örgün eðitimde kalmasý beklenen ortalama süre OECD ülkeleri için 15,9 yýl, Avrupa ve Orta Asya ülkeleri için 13,6 yýl, az geliþmiþ ülkeler için 8 yýl ve Türkiye için 11,8 yýl olarak tahmin edilmektedir. Son yýllarda okul öncesi eðitimdeki öðrenci sayýsýnda ciddi artýþ kaydedilmesine raðmen okullaþma oranlarý uluslararasý ortalamalarýn gerisindedir. MEB 2010-2011 öðretim yýlý verilerine göre, net okullaþma oraný 3-5 yaþ için % 29,85; 4-5 yaþ için % 43,10'dur. 2008 yýlý UNESCO verilerine göre; okul öncesi eðitimde okullaþma oraný geliþmekte olan ülkelerde % 39, geliþmiþ ülkelerde ise % 79'dur. (EFA 2011) Tablo 2.1 1999/2000-2010/2011 Yýllarý Ýlk ve Ortaöðretim Okullaþma Oranlarý (%) Kaynak: Milli Eðitim Ýstatistikleri Örgün Eðitim 2010-2011 Ýlköðretimde 2010-2011 öðretim yýlýnda kýz çocuklarýnýn brüt okullaþma oranýndaki artýþ (% 91,47'den % 107,81'e) ve net okullaþma oranýndaki artýþ (% 88,45'den % 98,22'ye) erkek çocuklarýnkinden (% 103,31'den % 107,36'ya ve % 98,41 den % 98,59'a) çok daha yüksek olmuþtur. Ortaöðretimde brüt okullaþma oraný, 2008 yýlý UNESCO verilerine göre, geliþmekte olan ülkelerde % 62, geliþmiþ ülkelerde % 101'dir. Net okullaþma oranýnda ise geliþmiþ ülkeler ortalamasý % 91'dir. Eðitim kademeleri arasýndaki geçiþler ve örgün eðitimden erken ayrýlma açýsýndan bakýldýðýnda ilköðretimden ortaöðretime geçiþ oranlarý ortalamasý % 85 düzeyindedir. Bu baðlamda, 25
öðrencilerin %15'inin okul yaþamý ilköðretim sonrasýnda bitmekte, ortaöðretimin ilk yýlýndan sonra ayrýlmalar da hesaba katýldýðýnda bu rakam %25'in üzerine çýkmaktadýr. Ancak, Lizbon Stratejisi kapsamýndaki "Eðitim ve Yetiþtirme 2020 Çalýþma Programý", ortaöðretimi bitirmeden ayrýlan öðrenci oranýnýn %10'dan az olmasýný öngörmektedir. Bir baþka deyiþle AB, en az lise mezunu olmayý bir temel eðitim normu olarak görmektedir. Tablo 2.2 1999/2000-2010/2011 Yýllarý Yükseköðretim Okullaþma Oranlarý (%) Kaynak: Milli Eðitim Ýstatistikleri Örgün Eðitim 2010-2011 * Açýk öðretim dahildir. 2009-2010 yýlýnda %53,43 olan yükseköðretimde brüt okullaþma oraný, geliþmiþ ülkelerde UNESCO'nun 2007 verilerine göre %67 seviyesindedir. (EFA 2010) Ortaöðretimden yükseköðretime geçiþte ise, örgün yükseköðretim kurumlarýnýn kontenjanlarý son on yýlda iki katýna çýkarýlmýþ ve yükseköðretime baþvuran her üç gençten birisi örgün yükseköðrenim olanaðýna ulaþmýþtýr. Ancak bu geliþmelere raðmen, yükseköðretime geçiþteki arz - talep dengesizliði hala Türk eðitim sisteminin en çetin konularýndan birisidir. MEB'in verilerine göre 2010-2011 döneminde eðitimde cinsiyet eþitliði açýsýndan sadece ilköðretim kademesinde (1.00) hedefe destek ulaþýlmýþ, ortaöðretimde ise artýþ göstermekle birlikte 0.88 düzeyinde kalmýþtýr. Yükseköðretim için 2009-2010 öðretim yýlýnda bu oran 0.84'tür. 2.1.2.4. Yetiþkin nüfusun okur - yazarlýk, eðitim durumu ve hayat boyu öðrenme eðilimleri ADNKS Veri Tabaný 2010 yýlý rakamlarýna göre (okur - yazarlýk durumu hakkýnda bilgi edinilemeyen 2.731.288 kiþi kapsam dýþý tutulduðunda) 15 yaþ üzeri nüfusun yaklaþýk %7'si okur - yazar deðildir. Okur - yazar olmayanlarýn %80'den fazlasý kadýndýr. Birleþmiþ Milletler Ýnsani Geliþmiþ Ýndeksine (UNDP, 2010) göre Türkiye'de 25 ve üzeri yaþ nüfusunun ortalama eðitim süresi 2010 yýlý için 6,5 yýldýr. Bu süre OECD ülkeleri için ortalama 11,4 yýldýr. Türkiye'de 25 yaþ üzeri nüfusun sadece dörtte biri lise ve yükseköðrenim mezunudur. Bu oran, genç yaþ (25-34 yaþ) grubunda üçte bire yükselmektedir. 26
Eurostat 2010 yýlý verilerine göre, AB ülkelerinde yetiþkin nüfusun (25-64 yaþ) ortalama % 9,1'i hayat boyu öðrenim etkinliklerine katýlýrken, bu oran Türkiye için sadece % 2,5'tir. AB Konseyi'nin Eðitim ve Yetiþtirme 2020 Çalýþma Programý'nda yetiþkin nüfusun hayat boyu öðrenme hedefi % 15'tir (Council of the EU, 2009). Bu baðlamda, her yaþtaki bireyler için her düzeyde eðitim arzýnýn geniþletilmesi için yapýlacak çalýþmalar hem daha ileri düzeydeki örgün eðitimle ilgili düzenlemeleri (akþam liseleri, uzaktan yükseköðretim, e-öðrenme vb.) hem de yaygýn eðitimle (iþbaþýnda eðitim, meslek kazandýrma eðitimi, kiþisel geliþim eðitimleri vb.) ilgili etkinlikleri içermelidir. Tablo 2.3 Yetiþkin Nüfusun Eðitim Düzeylerine Göre Daðýlýmý (Bin, 25+ yaþ) Durum Okuma - Yazma Bilmeyen Okuma Yazma Bilen Ancak Okul Bitirmeyen Ýlkokul Mezunu Ýlköðretim Mezunu Lise Mezunu Yükseköðretim Mezunu Toplam 1990 2000 2008 Sayý Yüzde Sayý Yüzde Sayý Yüzde Kaynak: TÜÝK. 2008 ADNKS ve DÝE (1993 ve 2003). 1990 ve 2000 Genel Nüfus Sayýmý - Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri'nden yazar tarafýndan hesaplanmýþtýr. Açýklamalar: Bilinmeyenler düþülerek hesaplanmýþtýr 2.1.2.5. Ýþ dünyasý açýsýndan eðitim sektörünün önemi Türkiye, giderek genç nüfus yapýsýndan yaþlanan nüfus yapýsýna doðru bir demografik dönüþüm sürecine girmiþtir. Bu dönüþümün ortaya çýkardýðý fýrsatlardan yararlanarak yüksek bir refah düzeyine ulaþabilmek, bunu sürdürülebilir kýlmak ve küresel rekabette baþarýlý olmak açýsýndan eðitim sistemimizde nitelikli insan gücünün yetiþtirilmesi büyük önem taþýmaktadýr. AR-GE, yenilikçilik, insana yatýrým ve bilgiye dayalý bir ekonomik - toplumsal yapýya geçiþ, geliþmiþ ülke olma yolunda öncelik verilmesi gereken konular olarak öne çýkmaktadýr. Türkiye'de eðitim alanýnda bazý önemli adýmlar atýlsa da halen eðitim göstergelerinde uluslararasý karþýlaþtýrmalarda yeterli düzeyde bulunmadýðýmýz bilinmektedir. Uluslararasý Öðrenci Baþarýlarýný Deðerlendirme Programý (PISA)'nýn, Türkiye'de ilköðretim mezunlarýnýn temel Türkçe, matematik ve fen becerilerine iliþkin sonuçlarý ülkemizin eðitim düzeyini gösteren söz konusu örneklerden biridir (ERG, 2010). 27
Bu çerçevede, Türkiye'de okul öncesi eðitimden baþlayarak tüm eðitim kademelerine eriþimin artýrýlmasý ve eðitimin niteliðinin geliþtirilmesi ana baþlýklarý altýnda, cinsiyet eþitliðinin saðlanmasý, mesleki eðitim - istihdam iliþkisinin güçlendirilmesi, müfredatýn iyileþtirilmesi, nitelikli öðretmen gereksiniminin karþýlanmasý, eðitime ayrýlan kaynaklarýn etkili kullanýmý ve ek finansman saðlanmasý gibi konularda atýlým yapýlmasý gereklidir. Bu baþlýklar içinde iþgücü piyasasýyla doðrudan iliþkisi baðlamýnda mesleki ve teknik eðitime ayrýca deðinilmelidir. Birey açýsýndan mesleki eðitim; teorik eðitim ile iþyeri ortamý arasýnda köprü kurarak bireyi iþgücü piyasasýnýn ihtiyaçlarý doðrultusunda donatýr, istihdam edilebilirliðini saðlar ve çalýþma hayatýna hazýrlar. Ýþletmeler açýsýndan mesleki ve teknik eðitim; iþletmelerin verimliliðini, performansýný, rekabet yeteneðini, araþtýrma ve inovasyon kapasitesini güçlendirir. Toplum açýsýndan mesleki ve teknik eðitim; ekonomik geliþme, refah, fakirliði önleme ve sosyal uyum açýsýndan önemlidir. Mesleki ve teknik eðitim, dünyada genç iþsizliði (15-24 yaþ arasý) ile mücadelede en etkili yöntemlerden biri olarak kabul edilmektedir. Türkiye'nin demografik fýrsat penceresinden yararlanabilmesinin önemli koþullarýndan biri iþgücüne katýlacak gençlerin iþgücü piyasalarýnda istihdam edilebilmesi için gerekli becerilere sahip olmasýdýr. Son yýllarda mesleki ve teknik eðitim sisteminde reform niteliðinde yapýlan düzenlemeler ve iyileþtirmeler olumlu ve umut verici olmakla beraber, gerek ortaöðretim gerekse yükseköðretimdeki meslek okullarýnýn sorunlarýnýn çözüldüðünü, eðitim - sanayi iliþkisinin saðlýklý olduðunu ve mesleki eðitimin sanayinin beklentilerini karþýlayabildiðini söylemek güçtür (TÜSÝAD, 2011). Örgün eðitim düzeyinde, iþgücü piyasasýnýn ihtiyacýna uygun eðitimlerin belirlenmesi ve eðitim programlarýnýn oluþturulmasý, eðitim müfredatý, eðitimcilerin kalitesi ve uygulamalý eðitim imkaný konularýndaki yetersizlikler, eðitimde yaþanan kalite sorunlarýnýn arkasýndaki nedenlerden bazýlarýdýr. Bu sorunlar mesleki eðitimin iþgücü piyasalarýnýn ve günümüz üretim teknolojilerinin ihtiyacý olan kalitede mezun verememesine, netice olarak iþletmelerin mezunlarý istihdam etmeden önce yeniden eðitmelerine yol açmaktadýr. Özellikle yeni üretim teknolojileri kullanan ve bunun için nitelikli eleman ihtiyacý olan KOBÝ ler için bu durum önemli bir sorundur (ERG, 2011). Dolayýsýyla mesleki ve teknik okullarýn kalitesinin iyileþtirilmesi, iþgücü piyasasýnýn ihtiyaçlarýna uygun olarak yeniden yapýlandýrýlmasý ve yaygýnlaþtýrýlmasý öncelikle ele alýnmalýdýr. Örgün eðitim dýþýnda mesleki geliþim imkanlarýný sunma iþlevi ile iþgücü piyasasýnýn deðiþen ve geliþen taleplerini karþýlayacak niteliklerin kýsa vadeli programlarla bireylere kazandýrýlmasý, diðer bir ifade ile mesleki ve teknik eðitimin hayat boyu sürdürülmesini saðlamak açýsýndan önem taþýyan hayat boyu öðrenme programlarýnýn da mesleki eðitim programlarýyla bütünleþtirilmesi gerekmektedir. 28
2.2. 2050'ye Doðru 2.2.1. Demografik Deðiþim Nüfusbilim verileri kullanýlarak, nüfusun yapýsýna ve ihtiyaçlarýna göre hizmet sunumu ve planlanma yapýlmasýyla; insani kalkýnma yaklaþýmýnýn yerleþmesi mümkün olmaktadýr. Bu açýdan bir ülkenin yaþ yapýsýndaki deðiþikliklerin izlenmesi ve nüfus projeksiyonlarý dikkate alýnarak politikalar geliþtirilmesi önem taþýmaktadýr. Hoþgör tarafýndan yapýlan orta düzey projeksiyonlara göre (Hoþgör ve Tansel, 2010) 2050'de Türkiye nüfusunun 99,7 milyon olacaðý öngörülmektedir. Bu çerçevede, farklý yaþ aralýklarýna iliþkin projeksiyonlar Tablo 2.4'de belirtilmiþtir. 40 yýlda Türkiye nüfusu yaklaþýk 25 milyon artarken, en büyük deðiþiklik nüfusun yaþ yapýsýnda gerçekleþecektir. Tablo 2.4 Yaþ Gruplarýna Göre Türkiye Projeksiyon Nüfuslarý, 2010-2050 3 Kaynak: Hoþgör, Þ. ve Tansel, A. (2010) TÜSÝAD-UNFPA, 2050 ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim, Ýþgücü, Saðlýk ve Sosyal Güvenlik Sistemlerine Yansýmalar 3 2000 yýlý DÝE Genel Nüfus Sayýmý baz alýnarak orta düzey projeksiyona göre hesaplanmýþtýr. 29
Projeksiyonlar doðrultusunda ulusal nüfus göstergelerine bakýldýðýnda, toplam doðurganlýk hýzýnýn 2000 yýlýndaki 2,53'ten 2050 yýlýnda 1,85'e düþeceði öngörülmüþtür. Buna baðlý olarak brüt ve net yenilenme hýzlarý da 2000 yýlýndaki sýrasýyla 1,23 ve 1,19 deðerlerinden 2050'de 0,9'a düþmektedir. Göçe kapalý bir nüfus için yapýlan projeksiyonlara göre doðal artýþ hýzý ve yýllýk nüfus artýþ hýzý hemen hemen ayný olarak 2000 yýlýnda %1,5 iken, 2050 yýlýnda %0,1 olacaðý tahmin edilmektedir. Bir baþka deyiþle, 2050 yýlýnda yeni doðan kadar ölenin olduðu bir nüfus yapýsýndan söz etmek mümkündür. Bu çerçevede 0-49 arasý yaþ aralýklarýndaki nüfusun kademeli olarak azalacaðý, buna karþýlýk 65 yaþ üstü nüfusun ise kademeli olarak artacaðý öngörülmektedir. Çalýþma çaðýndaki nüfus olan 15-64 yaþ nüfus oraný ise daha deðiþik bir seyir izleyecektir. 2000'de %64,5 olan bu oran 2020'de %68,6 ile en yüksek deðerine ulaþacak ve bu tarihten sonra yavaþça azalarak 2050 yýlýnda %64,5 deðerine ulaþacaktýr. Bu yaþ grubunun mutlak artýþ göstereceði 2041 yýlýnda 65,3 milyon ile en yüksek deðerine varacaktýr bu tarihten sonra azalmaya baþlayacaktýr. Çalýþma çaðýndaki nüfusun artmasý ülkelerin tarihlerinde bir kez ortaya çýkabilen bir durumdur ve "Demografik Fýrsat Penceresi" olarak anýlýr. Üretimi artýrabilme ve büyümeyi saðlayabilmek için önemli bir fýrsattýr. Önümüzdeki dönemde 0-14 yaþ baðýmlý nüfusun payý azalmakta, 65 yaþ üstü baðýmlý nüfusun payý artmakta, toplam baðýmlýlýk oraný ise azalmaktadýr. Toplam baðýmlýlýk oranýnýn azalmasý, çalýþma çaðý nüfusunun taþýmak zorunda olduðu ekonomik yükün azalmasý anlamýna gelmektedir. Þekil 2.4 Toplam Doðurganlýk Hýzý, Genç Baðýmlýlýk Oraný ve Yaþlý Baðýmlýlýk Oraný Türkiye, 1950-2050 Kaynak: Hoþgör, Þ. ve Tansel, A. (2010) TÜSÝAD-UNFPA, 2050 ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim, Ýþgücü, Saðlýk ve Sosyal Güvenlik Sistemlerine Yansýmalar 30
Þekil 2.5 Doðuþtaki Yaþam Ümidi (Orta Düzey Projeksiyon) Kadýn-Erkek, Türkiye 2000-2050 Kaynak: Hoþgör, Þ. ve Tansel, A. (2010) TÜSÝAD-UNFPA, 2050 ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim, Ýþgücü, Saðlýk ve Sosyal Güvenlik Sistemlerine Yansýmalar 2010-2050 yýllarý arasýnda erkekler için yapýlan projeksiyonlarda varsayým olarak kullanýlan doðuþtaki yaþam ümidi 2010 yýlýnda 71,8 yýl iken 2050 yýlýnda bu rakamýn 75,59'a yükselmesi öngörülmektedir. Kadýnlar için ise 2010 yýlýnda 76,8 olan doðuþtaki yaþam ümidinin 2030 yýlýna kadar artarak 79,95 yýla yükseleceði ve bu tarihten sonra da 2050 yýlýna kadar sabit kalacaðý tahmin edilmiþtir. Türkiye'de toplam doðuþtaki yaþam beklentisi 2010 yýlýnda 74,3 yýldan, 2050 yýlýnda 77,8 yýla yükselmektedir. Bebek ölüm hýzý 2000 yýlýnda bin canlý doðumda 26,9 olarak tahmin edilmiþken 2050 yýlýnda 7,1'e kadar düþmektedir. Doðuþtaki yaþam ümidinin yükselmesi ve bebek ölüm hýzýnýn azalmasýnýn nedeni ülkelerin geliþmesi ile saðlýk þartlarýndaki iyileþmeler, týbbi ve teknolojik geliþmeler ve genel eðitim seviyesinin yükselmesidir. 31
En küçük toplumsal birim olan hane halký sayýsýnýn artmasý veya azalmasý tüketim birimlerinin artmasý veya azalmasý demektedir.bu da mal ve hizmetler için potansiyel talebin deðiþiklik göstermesi anlamýna gelir ve üreticiler açýsýndan önemli bir bilgidir. Hane halký sayýsý, artýþ hýzý ve hane halký büyüklüðünün seyri 1955-2050 dönemi için Þekil 2.6'da verilmektedir. Bu þekilden görüldüðü gibi nüfus sayýmý sonuçlarýna göre hane halký büyüklüðü 1955'lerden beri küçülme eðilimi içerisindedir. 1955'te 6'ya yakýn olan hane halký büyüklüðü 2010 yýlýnda yaklaþýk 4,5 kiþiye düþmüþtür. Türkiye'de 2000 yýlý Genel Nüfus Sayýmý'na göre bu yýlda hane halký sayýsý yaklaþýk 15 milyon civarýndadýr. Bu sayýnýn hýzla artarak 2050 yýlýnda 30 milyona ulaþmasý beklenmektedir. 2000-2050 döneminde hane halký sayýsý artýþ oraný yaklaþýk %100 olacaktýr. Bu oran, ayný dönemde nüfusun artýþ oraný olan yaklaþýk %46'dan büyüktür. Ortalama hane halký büyüklüðünün ise 2050 yýlýnda 3,3'e düþeceði tahmin edilmektedir. Þekil 2.6 Hane Halký Büyüklüðü ve Orta Düzey Tahminler, Türkiye 1955-2050 Kiþi Kaynak: Hoþgör, Þ. ve Tansel, A. (2010) TÜSÝAD-UNFPA, 2050'ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim 32
2.2.2. Demografik Deðiþim Sürecinin Eðitim Sektörüne Yansýmalarý 2010-2050 dönemi nüfus projeksiyonlarýna eðitim sektörü açýsýndan bakýldýðýnda toplam okul çaðý nüfusunun (3-22 yaþ) 2010-2020 yýllarý arasýnda hafif yükselme eðiliminde olmasý, 2020 den sonra düþme eðilimine girmesi ve bu düþüþün 2025 yýlýndan sonra daha hýzlý bir biçimde seyretmesi öngörülmektedir. Bu baðlamda, Hoþgör 2010 projeksiyonunda 2010 yýlý için 26 milyon 914 bin olarak tahmin edilen okul çaðý nüfusunun, 2050 yýlýnda 24 milyon 794 bine düþeceði tahmin edilmektedir. Þekil 2.7 Eðitim Kademelerine Göre Türkiye'nin Uzun Vadeli Okul Çaðý Nüfusundaki Eðilimler (2010-2050/3-22 Yaþ) Þekil 2.8 Türkiye'nin Uzun Vadeli Okul Öncesi Çaðý Nüfusundaki Eðilimler (2010-2050/3-5 Yaþ) Þekil 2.9 Türkiye'nin Uzun Vadeli Ýlköðretim Çaðý Nüfusundaki Eðilimler (2010-2050/6-13 Yaþ) (Bin) 4200 4100 4000 3900 3800 3700 3600 3400 3300 3200 (Bin) 11200 11000 10800 10600 10400 10200 10000 9800 9600 9400 9200 Kaynak: Kavak, Y. (2010) TÜSÝAD-UNFPA, 2050'ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim Sistemine Bakýþ 33
Þekil 2.10 Türkiye'nin Uzun Vadeli Ortaöðretim Çaðý Nüfusundaki Eðilimler (2010-2050/14-17 Yaþ) Þekil 2.11 Türkiye'nin Uzun Vadeli Yükseköðretim Çaðý Nüfusundaki Eðilimler (2010-2050/18-22 Yaþ) Kaynak: Kavak, Y. (2010) TÜSÝAD-UNFPA, 2050 ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim Sistemine Bakýþ Demografik deðiþim sürecinin eðitim sektörüne bu þekilde yansýmasý sonucunda; okul öncesi eðitim çaðý nüfusunda sürekli azalma eðilimi, ilköðretim çaðý nüfusunda kýsa bir süre yükselme ardýndan sürekli düþme eðilimi, ortaöðretim ve yükseköðretim çaðý nüfuslarýnda ise dalgalý bir seyir izlenmesi, ancak her iki yaþ grubu da 2025'lerden itibaren sürekli azalma eðilimine girilmesi beklenmektedir. 2.3. Riskler ve Fýrsatlar Demografik deðiþim sürecinin bazý yansýmalarý aþaðýda iþgücü, sosyal güvenlik ve saðlýk sektörleri açýsýndan genel olarak; bu çalýþmada ayrýntýlý deðinilen eðitim sektörüne iliþkin ise özel olarak ele alýnmýþtýr. Riskler: Artan çalýþma çaðýndaki nüfusa gerekli istihdam saðlanamaz ise iþsizlik oraný artýþ gösterecektir. Bu durum yoksulluðu artýracak, toplumsal refahý tehdit edecektir. Ýstihdamý teþvik edici ve kayýt dýþý çalýþmayý caydýrýcý önlemler alýnmamasý halinde "Demografik Fýrsat Penceresi"nin "Demografik Tehdit Penceresi"ne dönüþeceði açýktýr. Baðýmlý grup olan 65 ve üzeri yaþ grubunun hem oran hem de mutlak sayý olarak sürekli artmasý toplumsal yükümlülükleri aðýrlaþtýracaktýr. Saðlýk hizmet politikalarýnda deðiþiklik yapýlarak, payý giderek artan ileri yaþ grubunun dikkate alýnmasýný gerektirecektir. Demografik deðiþim süreci, sosyal güvenlik sisteminin finansal dengelerini bozucu yönde bir baský yaratacaktýr. Hýzlý kentleþme ile birlikte, eðitim, saðlýk, ulaþtýrma alanlarýnda altyapý sorunlarý daha da belirgin hale gelecektir. Eðitim hizmetlerinin yaygýnlaþtýrýlmasý ve niteliðinin geliþtirilmesi baðlamýnda gerekli adýmlar atýlamadýðý takdirde ulusal düzeyde "sosyal ve ekonomik sorun" oluþturma riskini bünyesinde taþýmaktadýr. 34
Sekiz yýllýk zorunlu eðitim atýlýmýnýn ilk yýllarýndan bu yana ilköðretim çaðý nüfusunda artýþ yaþayan Türkiye, bu artýþý 2010'lu yýllarýn ortalarýna kadar hissedecektir. Bir baþka deyiþle, sekiz yýllýk zorunlu eðitimi evrenselleþtirme çabalarý bir süre daha demografik baskýyla beraber devam edecektir. Ortaöðretim çaðý nüfusunda 2010'u izleyen 5-6 yýllýk süreçteki nüfus azalmasýný, 2015-2023 arasý nüfus artýþý izleyecektir. Bu süreçte, ortaöðretimi (muhtemelen 12 yýllýk zorunlu eðitimi) yaygýnlaþtýrma çabalarý demografik baský altýnda sürecektir. Yükseköðretim kademesi, 2015-2030 yýllarý arasýnda yeniden çað nüfusu artýþýyla karþý karþýya kalacaktýr. Bu demografik baský, yükseköðretimin yaygýnlaþmasýnda kýsmen de olsa güçlük yaratabilir. Uzun vadede; toplam okul çaðý nüfusunun, toplam nüfus içindeki payýnýn giderek azalmasý, bir yandan avantajlý bir durum ortaya çýkarýrken öte yandan bazý dezavantajlarý da beraberinde getirebilir. Bu baðlamda, yetiþkin nüfusun artan yaþam boyu öðrenme taleplerinin karþýlanmasý ve yaþlý nüfusun toplam nüfus içindeki payýnýn artmasýyla sosyal harcamalar üzerinde yeni taleplerin ortaya çýkmasý, sonuçta da eðitim harcamalarý ile diðer sosyal harcamalar arasýnda tercih yapýlmasý yönünde bir baský yaratma anlamýna gelebilir. Baþta okul öncesi eðitim olmak üzere, ortaöðretim ve yükseköðretimdeki okullaþma oranlarýnýn hali hazýrda düþük düzeylerde olmasý, bu eðitim kademelerinin sürekli bir talep baskýsýyla karþýlaþabileceði anlamýna gelir. Bu bakýmdan, söz konusu eðitim kademelerine uygun düþen çað nüfuslarýndaki artýþ dönemlerinin, bu kademeler üzerinde ilave bir nüfus baskýsý oluþturacaðý gözden uzak tutulmamalýdýr. Fýrsatlar: Demografik geçiþ sürecinde nüfus artýþ hýzý yavaþlarken, çalýþma çaðýndaki nüfusun artmaya devam ederek yüksek deðerlere ulaþmasý "Demografik Fýrsat Penceresi" olarak anýlmaktadýr. Çalýþma çaðý nüfusundaki artýþa paralel olarak, istihdam fýrsatlarýnýn geliþmesi ile bu nüfusun istihdamý mümkün olacaktýr. Ayrýca, çalýþma çaðýndaki nüfusun eðitim ve saðlýk hizmetleri önem kazanacaktýr. Günümüzde çok düþük olan kadýnlarýn iþgücüne katýlma oranlarýnýn ve istihdam oranlarýnýn artmasý beklenen ve arzu edilen bir durumdur. Bir taraftan azalan doðurganlýk kadýnlarýn iþgücü piyasasýna yönelmelerini kolaylaþtýrýrken, diðer taraftan eðitim düzeylerinin yükselmesi kadýnlarýn iþgücüne katýlýmýný artýracaktýr. Ýþgücü talebinin yaratýlabileceði bir ortam geliþtirmek için iþgücü piyasasýnda gerekli düzenlemelerin yapýlmasý gerekecektir. Bunlarýn yanýnda makroekonomik istikrarýn saðlandýðý kuvvetli ekonomik büyüme, üretkenlik artýþý ve yatýrýmlar, istihdamýn artmasýný saðlayacak temel unsurlardýr. 35