Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi

Afyon Koctepe Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi Afyon Koctepe University Journl of Science nd Engineering AKÜ FEMÜBİD 6 (206) 03550 (642-654) DOI: 0.5578/fmbd.36294 AKU J. Sci. Eng. 6 (206) 03550 (642-654) Arştırm Mklesi / Reserch Article Çok Kriterli Krr Verme Modeli ve CBS Entegrsyonu ile Tıbbi Atık Sterilizsyon Tesislerinin Yer Seçimi Mevlüt Uyn, Şükrn Ylpır 2 Selçuk Üniversitesi, Ypı İşleri ve Teknik Dire Bşknlığı, Kony. e-mil: muyn@selcuk.edu.tr 2 Selçuk Üniversitesi, Mühendislik Fkültesi, Hrit Mühendisliği Bölümü, Kony. e-mil:srici@selcuk.edu.tr Geliş Trihi: 2.05.206 ; Kbul Trihi: 22..206 Anhtr kelimeler Çok kriterli krr verme; AHP; Tıbbi tık; Yer seçimi; CBS. Özet Tıbbi tık sterilizsyon tesislerinin yer seçimi, ekoloji üzerindeki büyük etkisi ve bölgesel çevre sğlığı nedeniyle kritik bir konudur. Bu lnlr için yer seçimi; toprk bilimi, mühendislik, hidrojeoloji, jeoteknik, deprem, topogrfy, rzi kullnımı, sosyoloji ve ekonomi gibi çeşitli sosyl ve çevresel lnlrd önemli uzmnlık gerektiren krmşık bir süreçtir. Çok kriterli krr verme (ÇKKV) yöntemlerinin, kentsel ve bölgesel plnlm, rzi uygunluk hritlmsı ve yer seçimi gibi uygulmlrd son derece geniş bir kullnım yelpzesi vrdır. Coğrfi Bilgi Sistemlerinin (CBS) gelişmesiyle birlikte, çeşitli ÇKKV metotlrı meknsl boyutlrd uygulnmıştır. Bu çlışmd, Kony Büyükşehir Belediyesi sınırlrınd tıbbi tık sterilizsyon tesislerinin yer seçimi için ÇKKV metotlrı ile CBS nin birleştirilmesine odklnmıştır. Uygunluk hritsı eşit rlık sınıflndırm yöntemi ile "z uygun", "uygun" ve "çok uygun" olrk üç ktegoriye yrılmıştır. Elde edilen sonuçlr göre tıbbi tık sterilizsyon tesisleri için çlışm lnının % 62.50 si düşük uygun, % 0.93 ü uygun ve % 26.57 si çok uygun lnlr olrk belirlenmiştir. Site Selection for Medicl Wste Steriliztion Plnts by Integrtion of Multi Criteri Decision Mking Model with GIS Keywords Multi criteri decision mking; AHP;Medicl wste; Site selection; GIS. Abstrct Site selection of medicl wste steriliztion plnts is criticl issue becuse of its enormous impct on the ecology, nd the environmentl helth of the region. Site selection of these re is complex process s it requires considerble expertise in diverse socil nd environmentl fields, such s soil science, engineering, hydrogeology, geotechnics, erthquke, topogrphy, lnd use, sociology, nd economics. Multi criteri decision mking (MCDM) methods hve n extremely wide rnge of pplictions, such s urbn nd regionl plnning, lnd suitbility mpping nd site selection. With the development of Geogrphicl Informtion System (GIS), vrious MCDM methods hve been pplied to sptil dimensions. In this pper is focused the combining MCDM with GIS for site selection of medicl wste steriliztion plnts in metropolitn municiplity re of Kony. Suitbility mp ws grouped into three ctegories s low suitble, suitble nd best suitble with n equl intervl clssifiction method. Bsed on the obtined results, 62.50% of the study re hs low suitble, 0.93% hs suitble nd 26.57% hs best suitble for medicl wste steriliztion plnts. Afyon Koctepe Üniversitesi. Giriş Tehlikeli tıbbi tıklr; kmu ve özel hstneler, klinikler, diş uygulm merkezleri, kn bğışı merkezleri, veteriner hstneleri/klinikleri, tıbbi rştırm tesisleri ve lbortuvrlr gibi tesislerde üretilen tüm tık mlzemelerdir. Bu tehlikeli tıklrın uygun bir şekilde toplnmsı, tşınmsı ve yönetilmesi gerekir (Kougemitros ve rk. 20). Tehlikeli tık olrk kbul edilen tıbbi tıklrın toplnmsı ve ynı zmnd biriktirilmesi insn sğlığı çısındn önem tşımktdır. Tıbbi tıklrın kontrol yöntemleri Çevre ve Ormn Bknlığı strtejileri ile verilmiştir. Tıbbi Atıklrın Kontrolü Yönetmeliği 22.07.2005 trih ve 25883 syılı Resmi Gzete de yyımlnrk yürürlüğe girmiştir (Int Kyn. ). Bu yönetmeliğe göre tıbbi tık yönetim hizmetleri için sorumluluk, dünynın hemen hemen

ÇKKV Modeli ve CBS Entegrsyonu ile Tıbbi Atık Sterilizsyon Tesislerinin Yer Seçimi, Uyn, Ylpır her ülkesinde olduğu gibi Türkiye'de de belediyelere verilmiştir. Kony, 204 yılı verilerine göre yklşık 2, milyon nüfusu (Int Kyn. 2) ile Türkiye nin en büyük şehirlerinden birisidir. Kony Büyükşehir Belediyesi trfındn işletilen tıbbi tık sterilizsyon tesislerinde Tıbbi Atıklrın Kontrolü Yönetmeliği çerçevesinde günlük yklşık 6 ton tıbbi tığın bertrfını gerçekleştirmektedir. Kony geneli ve Krmn dki yklşık 700 sğlık kuruluşundn toplnrk getirilen tıbbi tıklr, bsınçlı buhr yöntemiyle sterilize edilerek evsel tık niteliği kzndırılıp, ktı tık depolm shsınd bertrf edilmektedir. 2008 yılınd hizmete sunuln tesislerde 204 yılınd toplm 2 bin 60 ton tıbbi tık bertrf edilirken, bugüne kdr toplm 0 bin 770 ton tıbbi tık bertrf edilmiştir. Yer seçimi, krr vericiler için çok syıd lterntifler sunn ve frklı tercihler tşıyn krmşık bir meknsl krr problemidir. Yni, bu seçim koly ve tek trflı tnımlnbilir değildir (Dpueto ve rk. 205). Tıbbi tık sterilizsyon tesislerinin yer seçimi, bu tıklrın çevrebilimi ve bölgenin çevre sğlığı üzerindeki büyük etkisi nedeniyle kritik bir konudur (Uyn, 204). Yeni bir tıbbi tık bertrf tesisinin seçimi; toprk bilimi, mühendislik, hidrojeoloji, jeoteknik, deprem, topogrfy, rzi kullnımı, sosyoloji ve ekonomi gibi çeşitli sosyl ve çevresel lnlrd önemli uzmnlık gerektiren krmşık bir süreçtir (Sumthi ve rk. 2008). Litertürde, çok kriterli krr verme (ÇKKV) modelleri birçok frklı yer seçimi çlışmlrı için bşrıyl uygulnmıştır (Borzoni ve rk. 204; Cebi ve Oty 205; Hu ve rk. 205; Khn ve Smdder 205; Thri ve rk. 205; Guo ve Zho 205; Alinii ve rk. 205). ÇKKV, bğımlı frklı kriterler rsındn en uygun seçimi ypn bir rçtır (Uyn 204). Bu yöntemler kentsel ve bölgesel plnlm, rzi uygunluk hritlmsı ve yer seçimi gibi uygulmlrd son derece geniş bir yelpze sunr. Coğrfi Bilgi Sistemlerinin (CBS) gelişmesiyle birlikte, çeşitli ÇKKV metotlrı meknsl boyutlrd uygulm lnı bulmuştur. Krr verme bğlmınd, bir meknsl ÇKKV/CBS yklşımı krr vericilere, krr problemlerine derinlemesine nüfuz edilmesinde, rsyonel ve sistemtik bir şekilde frklı risk seviyelerinin belirlenmesinde ve olylrın yorumlnmsınd yrdımcı olbilir (Chen ve rk. 200). ÇKKV/ CBS yöntemleri litertürde çok syıd yer seçimi uygulmsınd kullnılmıştır (Koc-Sn ve rk. 203; Uyn 203; Yl ve Akgun 204; Beskese ve rk. 205; Ltinopoulos ve Kechgi 205; El Bb ve rk. 205; Qddh ve Abdelwhed 205; Khn ve Smdder 205). Ülkemizde de, CBS ve frklı ÇKKV modelleri kullnılrk ypılmış yer seçimi çlışmlrı mevcuttur (Asln ve rk. 205; Blc 205; Demirrsln ve rk. 203; Erden ve Coşkun 20; Küçükönder ve Krbulut 2007). Bu mklede Tıbbi Atıklrın Kontrolü Yönetmeliğine göre Kony şehrinde tıbbi tık sterilizsyon tesislerinin yer seçiminde ÇKKV modelleri ile CBS nin birlikte kullnımın odklnılmıştır. 2. Mteryl ve Metot 2.. Çlışm Alnı Şekil 'de gösterildiği gibi, Kony şehri Ort Andolu'd 36.5 o -39.5 o kuzey enlemleri ve 3.5 o - 34.5 o doğu boylmlrı rsınd yer lmktdır. Kony şehrinin lnı 4084 km 2 'dir. Her gün Kony'd ortlm 6 ton tıbbi tık üretilmektedir. 204 yılınd, Kony Büyükşehir Belediyesi trfındn kuruln tıbbi tık sterilizsyon tesisinde, 700 sğlık kuruluşlrındn toplnn 260 ton tıbbi tık Tıbbi Atıklrın Kontrolü Yönetmeliğine göre elimine edilmiştir. Kony d şu nd bir det tıbbi tık sterilizsyon tesisi vrdır. 2.2. Tıbbi tık sterilizsyon tesisi yer seçimi için kullnıln ÇKKV modeli Anlm olrk ÇKKV, birden fzl ve ynı nd uygulnn kriterlerin içerisinden en iyi tercihin seçilmesine imkn sğlyn bir rçtır. ÇKKV yöntemlerini kullnmktki mç lterntif ve kriter syılrının fzl olduğu durumlrd krr verme meknizmsını kontrol ltınd tutbilmek ve krr sonucunu mümkün olduğu kdr koly ve çbuk elde etmektir. Kullnıln pek çok ÇKKV yöntemleri vrdır. Bu modellerden hngi modelin AKÜ FEMÜBİD 6 (206) 03550 643

ÇKKV Modeli ve CBS Entegrsyonu ile Tıbbi Atık Sterilizsyon Tesislerinin Yer Seçimi, Uyn, Ylpır seçiminin en uygun olcğı ve hngi modelin krr verici için en rht olduğu eldeki sorun bğlıdır (Uyn 20). AHP tekniğinde, kriterler rsınd gerçekleştirilen ikili krşılştırmlr dylı olrk ikili krşılştırmlr mtrisi elde edilmekte ve bu mtris üzerinde gerçekleştirilen özvektör hesplrı sonucund toplm değeri oln kriter ğırlıklrın ulşılmktdır. Ayrıc Tutrlılık Ornı olrk dlndırıln bir değerin hesplnmsı ile AHP tekniğindeki ikili krşılştırmlrd verilen hükümlerin tutrlılık derecesini belirlemek de mümkündür. Kriterlerin birebir krşılıklı krşılştırılmsınd, (Sty 2000) trfındn verilen bir önem sklsı kullnılır. Bu değerler ve tnımlrı Tblo de verilmiştir. Bu metodolojinin temel dımlrı şğıd verilmiştir (Uyn 20); Şekil. Çlışm lnının coğrfi durumu. Bu çlışmnın mcı Kony'd tıbbi tık sterilizsyon tesisi kurulumu için en iyi yerleri tespit etmektir. Bu mçl, bir ÇKKV modeli geliştirilmiştir. Bu çlışmd, tesis için en iyi yeri tespit etmede ÇKKV tekniklerinden oln ve litertürde de sıkç kullnıln Anlitik Hiyerrşi Süreci (AHP) tekniği kullnılck ve kriterler bu yönteme göre ğırlıklndırılcktır. AHP krr lm süreci için etkili bir yklşım ve kesinlikle en popüler ÇKKV yöntemidir (Dehe ve Bmford 205). Bir krr nliz rcı olrk kullnıln AHP (Sty, 980), çoklu kriterler ile krmşık krr problemlerini nliz etmek için 977 yılınd Sty trfındn bir model olrk geliştirilen mtemtiksel bir yöntemdir. AHP tekniği kpsmınd uygulnn ikili krşılştırmlr süreci, krr nlizine dhil oln elemnlrın kendi rlrınd ikili olrk krşılştırılmsı ile bu elemnlrın her birisi için ğırlık değerlerinin belirlenmesini sğlmktdır (Boutkhoum ve rk. 205). İlk olrk problemin tnımlnmsı için olyı etkileyen kriterler belirlenir. Her bir kriterin ikili krşılştırm çiftleri şeklinde krşılştırılmsı ve syısl değerlerinin tnmsı ypılır. Krşılştırm çifti syısı, n kriter syısını göstermek üzere () ile belirlenir. n ( n ) 2 () Tblo. AHP değerlendirme ölçeği. Syısl Değer ( ij) Tnım Her iki fktörün eşit önemde olmsı durumu i. fktörün j. fktörden birz dh önemli olmsı 3 durumu i. fktörün j. fktörden fzl önemli olmsı 5 durumu i. fktörün j. fktöre göre çok güçlü bir öneme 7 ship olmsı durumu i. fktörün j. fktöre göre şırı derecede önemli 9 olmsı durumu 2,4,6,8 Ar değerler Eğer krşılştırm için n det kriter tnımlnmışs AHP ile, bu kriterlerin ğırlıklndırılmsı için şğıdki işlemler sırsı ile gerçekleştirilir; Kriterler rsı (nxn) boyutlu ikili krşılştırmlr mtrisi (A) oluşturulur. AKÜ FEMÜBİD 6 (206) 03550 644

ÇKKV Modeli ve CBS Entegrsyonu ile Tıbbi Atık Sterilizsyon Tesislerinin Yer Seçimi, Uyn, Ylpır. A.. n 2 2 22 n2 n 2n... nn (2) ij değeri i. fktörün j. fktörden ne kdr fzl önemli olduğunu işret eder. Krşılştırm mtrisinin köşegeni üzerindeki bileşenler, yni i=j olduğund, değerini lır. Bu durumd ilgili kriter kendisi ile krşılştırılmktdır. Kriterlerin krşılştırılmsı, birbirlerine göre ship olduklrı önem değerlerine göre birebir ve krşılıklı olrk Tblo deki değerlere göre ypılır. Krşılştırmlr, krşılştırm mtrisinin tüm değerleri oln köşegeninin üstünde kln değerler için ypılır. Köşegenin ltıd kln değerler için (3) formülünü kullnmk yeterlidir. ji (3) ij A mtrisinde j sütunundki her bir değer, j sütunundki değerlerin toplmın bölünür. Yeni oluşck Aw mtrisinde her bir sütundki değerlerin toplmı olcktır. Bu şekilde normlize edilmiş ikili krşılştırmlr mtrisi bulunur. i Aw n i 2 n2 i2 i2 in in. nn in (4) Aw mtrisinin i sütunundki girişlerinin ortlmsı olrk c i değerleri hesplnır ve C sütun vektörü (öncelik vektörü) elde edilir. 2 c i i 2 c 2 n n.. C... n n2 c i n i2 n n in in n. nn in n (5) c i değerleri i. kriterin öneminin reltif derecesini yni ğırlığını verir. Bu değerler ğırlıklrın yüzde cinsinden değerleridir ve sütun toplmlrı değerini vermelidir. Kriterlerin krşılştırılmsı ile belirlenen ğırlık değerlerinin tutrlılığının kontrol edilmesi gerekir. AHP kendi içinde tutrlı bir sisteme shiptir nck sonuçlrın doğruluğu krr vericilerin fktörler rsınd yptığı birebir krşılştırmdki tutrlılığ bğlı olcktır. AHP bu krşılştırmlrdki tutrlılığın ölçülebilmesi için bir süreç önermektedir. Tutrlılığın belirlenebilmesi için tkip edilecek süreç şöyledir. Öncelikli olrk tutrlılık vektörü olrk nıln AXC mtrisi hesplnır.. AC.. n 2 2 22 n2 n c x 2n c2 x2... x...... nn cn xn İkinci olrk mx değeri hesplnır. (6) n xi mx i n (7) c Burd i mx krşılştırm çiftleri mtrisinin öz değeridir. Dh sonr Tutrlılık İndeksi (consistency index (CI )) hesplnır. mx n CI n (8) Sonuçt elde edilen Tutrlılık İndeksi (CI) ile bulunn öncelik vektörünün tutrlılığın test edilebilmesi imkânını sğlmktdır. AHP de, CI hesplmsının özü, kriter syısı ile mx ktsyısının krşılştırılmsın dynmktdır. Son olrk n değerlerinin tutrlılık derecesinin yeterli olup olmdığının belirlenmesi için CI ile Rstgele İndeks (RI) (Rndom Index) ornlnır ve Tutrlılık Ornı (CR) (Consistency Rtio) belirlenir. Rstgele İndeks Sty trfındn belirlenmiş AKÜ FEMÜBİD 6 (206) 03550 645

ÇKKV Modeli ve CBS Entegrsyonu ile Tıbbi Atık Sterilizsyon Tesislerinin Yer Seçimi, Uyn, Ylpır stndrt değerlere shiptir. Kriter syısın göre değişen bu değerler Tblo 2 de verilmiştir. CR CI / RI (9) Eğer CR 0.0 ise ypıln krşılştırmlrın tutrlı olduğu söylenir. CR > 0.0 ise sonuç tutrsızdır. Bu durumd AHP nlmlı sonuçlr veremeyebilir. Tblo 2. RI çizelge değerleri. n 2 3 4 5 6 7 8 9 0 2 3 4 5 RI 0.00 0.00 0.58 0.90.2.24.32.4.45.49.5.48.56.57.59 2.3. Kriter Tnımlmsı Bu çlışmnın mcı Kony'd tıbbi tık sterilizsyon tesisi için en uygun yerleri belirlemektir. Bu mçl, bir ÇKKV modeli geliştirilmiştir. Öncelikle, tıbbi tık sterilizsyon tesisi için uygun lnlrı seçmek için, veri setleri belirlenmiştir. Çlışm için belirlenen veri setleri şğıd verilmiştir;. Konut ve snyi lnlrın uzklık (m) b. Jeoloji c. Arzi kullnımı d. Eğim (%) e. Yollr ve demiryollrın uzklık f. Nehirler, göller, sulk lnlr, kıyı bölgesi ve brj lnlrındn uzklık (m) Jeolojik ve hidrojeolojik koşullr, yerleşim lnlrın ykınlık, yüzey sulrı, deprem, gibi kriterler Tıbbi Atıklrın Kontrolü Yönetmeliğine göre (Int Kyn. ), tıbbi tık tesisleri yer seçimi için hesb ktılmsı gereken fktörlerdir. Bu çlışmd, deprem, yerltı sulrı gibi bzı kriterler bölgenin durumu itibrıyl çok düşük ğırlıkt buluncğı için dikkte lınmmıştır. Topogrphy Mission) verileri bz lınrk hzırlnmıştır. Uygun lnlrın seçilmesi için gerekli kriterleri tnımlmdn önce, çevresel olrk uygun olmyn lnlr için mskeleme ypılrk bu lnlr çlışm kpsmı dışınd tutulmuştur. Kısıtlnmış lnlr şğıd tnımlnmıştır (Uyn 203; Uyn 204); Konut ve snyi lnlrındn tmpon mesfesi = 000 m, Nehirler, göller, sulk lnlr, kıyı lnı ve brj lnlrındn tmpon mesfesi = 000 m, Yollrdn tmpon mesfesi = 00 m. Bu çlışmd tkip edilen genel metedoloji Şekil 2'de gösterilmiştir. Veri setleri, Kony Büyükşehir Belediyesi, Devlet Su İşleri Müdürlüğü gibi frklı kynklrdn toplnmıştır. Konut lnlrı, jeoloji, yollr ve demiryollrı, nehirler, göller, sulk lnlr, kıyı bölgesi ve brj hritlrı :25000 ölçekli hritlrdn syısllştırm yoluyl elde edilmiştir. Arzi kullnım hritlrı :00000 ölçekli Çevre Düzeni Plnı pftlrındn syısllştırm yoluyl elde edilmiştir. Eğim hritlrı SRTM (Shuttle Rdr AKÜ FEMÜBİD 6 (206) 03550 646

ÇKKV Modeli ve CBS Entegrsyonu ile Tıbbi Atık Sterilizsyon Tesislerinin Yer Seçimi, Uyn, Ylpır Şekil 2. Çlışmd kullnıln genel metodoloji. Şekil 3. Uygunluk indeksleri: () Konut ve snyi lnlrın uzklık, (b) Jeoloji, (c) Arzi kullnımı, (d) Eğim (%), (e) Yollr ve demiryollrındn uzklık, (f) Nehirler, göller, sulk lnlr, kıyı lnlrı ve brj lnlrındn uzklık. Çlışm için ltı n kriter ve yirmi dokuz lt kriter seçilmiştir. Her bir kriter şğıd çıklnmıştır; AKÜ FEMÜBİD 6 (206) 03550 647

ÇKKV Modeli ve CBS Entegrsyonu ile Tıbbi Atık Sterilizsyon Tesislerinin Yer Seçimi, Uyn, Ylpır () Konut ve snyi lnlrın uzklık Tıbbi tık tesislerinin yerleşim lnlrın çok ykın olmsı olumsuz etkilerinden dolyı rzu edilir bir durum değildir. Bu nedenle, Tıbbi Atıklrın Kontrolü Yönetmeliği nin 37. Mddesinin (c) bendinde Düzenli depolm tesislerinin en ykın yerleşme lnın uzklığı 000 metreden z olmz. ibresi vrdır. Bu çlışmd, kırsl-kentsel yerleşim ve snyi lnlrı için 000 m lik bir tmpon bölge mskelenmiştir. Yerleşim ve snyi lnlrı için <000 m tmpon bölgeleri olrk, 000-2000 m tmpon bölgeleri 2 olrk, 2000-3000 m tmpon bölgeleri 3 olrk, 3000-4000 m tmpon bölgeleri 4 olrk ve > 4000 m tmpon bölgeleri 5 olrk punlnmıştır (Şekil 3). Ayrı yrı tüm tmpon bölgeler AHP ile ğırlıklndırılmıştır. (b) Jeoloji Alüvyon, dolomit, kireçtşı, volknik, kumky, ofiyolit ve metmorfik olrk çlışm lnındki yedi jeolojik oluşum vrdır. Alüvyon, dolomit ve kireçtşı su dsorpsiyonu için yüksek potnsiyele ship olduğu için tıbbi tık tesisi için uygun yerler değildir. Anck, bu lnlr çlışm lnının büyük bir kısmını kplmktdır. Bu çlışmd, lüvyon olrk, dolomit 2 olrk, kireçtşı 3 olrk, volknik 4 olrk, kumky 5 olrk, ofiyolit 6 olrk ve metmorfik 7 olrk punlnmıştır (Şekil 3b). Ayrı yrı tüm lnlr AHP ile ğırlıklndırılmıştır. (c) Arzi kullnımı Tıbbi tık tesisi yer seçimi için rzi kullnımı çevresel bir fktör olrk en kritik fktörlerden biridir. Bu çlışmd, rzi kullnımı sulu trım lnlrı, kuru trım lnlrı, ormn lnlrı ve kırç lnlr olrk dört kriterle değerlendirilmiştir. Sulu trım lnlrı olrk, kuru trım lnlrı 2 olrk, ormn lnlrı 3 olrk ve kırç lnlr 4 olrk punlnmıştır (Şekil 3c). Ayrı yrı tüm lnlr AHP ile ğırlıklndırılmıştır. (d) Eğim Arzi yüzeyinin eğimi % 0-0, % 0-20 ve > % 20 olrk değerlendirilmiştir. % 0-0 eğim oln lnlr olrk, % 0-20 eğim oln lnlr 2 olrk ve > % 20 eğim oln lnlr 3 olrk punlnmıştır (Şekil 3d). Ayrı yrı tüm bölgeler AHP ile ğırlıklndırılmıştır. (e) Yollr ve demiryollrındn uzklık Yollr ykınlık tşım mliyetleri çısındn önem tşımktdır. Bu çlışmd, < 250 m tmpon bölge olrk, 250-500 m tmpon bölge 2 olrk, 500-750 m tmpon bölge 3 olrk, 750-000 m tmpon bölge 4 olrk ve > 000 m tmpon bölge 5 olrk punlnmıştır (Şekil 3e). Ayrı yrı tüm tmpon bölgeler AHP ile ğırlıklndırılmıştır. (f) Nehirler, göller, sulk lnlr, kıyı lnlrı ve brj lnlrındn uzklık Bu çlışmd tmpon bölgeler tüm yüzey sulrındn 500 metre rlıklrl seçilmiştir. <500 m tmpon bölge olrk, 500-000 m tmpon bölge 2 olrk, 000-500 m tmpon bölge 3 olrk, 500-2000 m tmpon bölge 4 olrk ve >2000 m tmpon bölge 5 olrk punlnmıştır (Şekil 3f). Ayrı tüm tmpon bölgeler AHP ile ğırlıklndırılmıştır. 3. Anliz ve Trtışm Tıbbi tık tesisi yer seçimi için belirlenen kriterlere it ArcGIS yzılımı ile hzırlnmış meknsl nliz hritlrı Şekil 3 te gösterilmiştir. Her bir kriter ve lt kriterlerin ğırlıklrı Microsoft Excel progrmı kullnılrk AHP ile hesplnmıştır. Hesplm işlemi için için ltı n kriter ve yirmi dokuz lt kriter kullnılmıştır. An kriterler için ypıln ikili krşılştırmlr sonucu tutrlılık ornı (CR) 0.054 olrk hesplnmıştır. Bu değer formül (9) göre hesplnn ğırlıklrın güvenilir olduğunun knıtıdır. An kriterler için ikili krşılştırmlr mtrisi Tblo 3 te verilmiştir. Bu mtris tıbbi tık tesisleri için yer seçimi konusund uzmn kişilerle ypıln görüşme ile oluşturulmuştur. Ayrı yrı tüm kriter ve lt kriterler AHP ile ğırlıklndırılmış ve Tblo 4 te özetlenmiştir. Tbloy göre toplm ğırlığın yklşık % 70 i rzi kullnımı ve konutsnyi lnlrındn uzklık kriterlerine thsis AKÜ FEMÜBİD 6 (206) 03550 649

ARAZİ UYGUNLUĞU ÇKKV Modeli ve CBS Entegrsyonu ile Tıbbi Atık Sterilizsyon Tesislerinin Yer Seçimi, Uyn, Ylpır edilmiştir. Bu iki kriter tıbbi tık tesisi yer seçiminde belirleyici bir role shiptir.belirlenen ğırlıklr uygunluk punı ile kombine edilmiştir. Toplm uygunluk punı (Si) şğıdki gibi gösterilmiştir: S i = (c wi sc wi )+( bc wi bsc wi )+( cc wi csc wi )+( dc wi dsc wi )+( ec wi esc wi ) )+( fc wi fsc wi )] (0) Burd, c wi ; Konut ve snyi lnlrın uzklık kriterinin ğırlık indeksi, sc wi ; Konut ve snyi lnlrın uzklık lt-kriterinin ğırlık indeksi, bc wi ; jeoloji kriterinin ğırlık indeksi, bsc wi ; jeoloji ltkriterinin ğırlık indeksi, cc wi ; rzi kullnımı kriterinin ğırlık indeksi, csc wi ; rzi kullnımı ltkriterinin ğırlık indeksi, dc wi ; eğim kriterinin ğırlık indeksi, dsc wi ; eğim lt-kriterinin ğırlık indeksi, ec wi ;yol ve demiryollrın uzklık kriterinin ğırlık indeksi, esc wi ; yol ve demiryollrın uzklık ltkriterinin ğırlık indeksi, fc wi ; nehirler, göller, sulk lnlr, kıyı lnlrı ve brj lnlrındn uzklık kriterinin ğırlık indeksi, fsc wi ; nehirler, göller, sulk lnlr, kıyı lnlrı ve brj lnlrındn uzklık lt-kriterinin ğırlık indeksidir. 0.09 Alüvyon 0.022 0.074 Dolomit 0.044 Kireç tşı 0.069 b Volknik 0.29 Kumky 0.35 Ofiyolit 0.283 Metmorfik 0.37 0.420 Sulu trım 0.039 0.069 c Kuru trım 0.28 Ormn 0.282 Kırç 0.550 0.038 0-0 0.669 0.025 d 0-20 0.267 20< 0.064 0.038 250> 0.360 0.03 250-500 0.360 e 500-750 0.62 750-000 0.079 000< 0.040 0.39 500> 0.027 0.045 500-000 0.46 f 000-500 0.46 500-2000 0.34 2000< 0.34 0.002 0.004 0.006 0.02 0.02 0.026 0.029 0.06 0.054 0.8 0.23 0.025 0.00 0.002 0.04 0.04 0.006 0.003 0.002 0.004 0.020 0.020 0.047 0.047 Tblo 3. An kriterler için oluşturulmuş ikili krşılştırmlr mtrisi ve ğırlık değerleri An Kriterler b c d e f Ağırlık.000 5.000 0.333 7.000 7.000 3.000 0.275 b 0.200.000 0.43 3.000 3.000.000 0.09 c 3.000 7.000.000 7.000 7.000 3.000 0.420 d 0.43 0.333 0.43.000.000 0.200 0.038 e 0.43 0.333 0.43.000.000 0.200 0.038 f 0.333.000 0.333 5.000 5.000.000 0.39 Tutrlılık Ornı (CR) = 0.054 Tblo 4. Yer seçimi için tüm kriterlerin ğırlık değerleri. Kriter Ağırlık CR Alt-kriter Ağırlık CR Ağırlık 0.275 0.054 000> 0.033 0.055 0.009 000-2000 0.48 0.04 2000-3000 0.87 0.05 3000-4000 0.283 0.078 4000< 0.348 0.096 AHP metodu CBS uygulmlrınd en sık kullnıln ÇKKV modellerindendir. Bu çlışm için ArcGIS yzılımı ile model builder fonksiyonu kullnılrk bir uygunluk modeli oluşturulmuştur (Şekil 4). Uygunluk hritsı ltı hrit ktmnı ile hzırlnmıştır. Tıbbi tık sterilizsyon tesislerinin yer seçiminde uygunluk hritsı CBS ile AHP metodu birleştirilerek oluşturulmuştur (Şekil 5). Altı kriter çlışm lnının özelliklerine göre seçilmiştir. Her bir kriter hritsı AHP ile elde edilmiş ğırlık değerleri kullnılrk ArcGIS yzılımı ile birleştirilmiş ve uygun lnlr tespit edilmiştir. Uygunluk hritsı eşit rlıklı sınıflndırm yöntemi ile "z uygun" "uygun" ve "çok uygun" olrk üç ktegoriye yrılmıştır. Elde edilen sonuçlr göre, çlışm lnının %62.50 si tıbbi tık tesisi kurulumu için z uygundur, % 0.93 ü uygundur ve % 26.57 si çok uygun lnlr olrk belirlenmiştir. Çlışm lnınd pek çok ln oldukç uygun lnlr olrk tespit edilmiştir. Kony şehrinde hkim rüzgr yönü kuzey ve kuzeydoğu yönlerindedir (Uyn, 204). Bu nedenle, tıbbi tık tesisi için belirlenen en uygun AKÜ FEMÜBİD 6 (206) 03550 650

ÇKKV Modeli ve CBS Entegrsyonu ile Tıbbi Atık Sterilizsyon Tesislerinin Yer Seçimi, Uyn, Ylpır lnlr güney bölgeleri seçilebilir. Tıbbi tık tesis yer seçimi için Şekil 5 te üç det dy ln önerilmiştir. Şu nd mevcut oln tıbbi tık depolm tesisi çlışmd kısıtlnmış lnlr içinde klmktdır ve yerleşim lnlrın çok ykındır. Bu durum Şekil 5 te gösterilmiştir. Şekil 4. Tıbbi tık lnlrı yer seçimi kış digrm. AKÜ FEMÜBİD 6 (206) 03550 65

ÇKKV Modeli ve CBS Entegrsyonu ile Tıbbi Atık Sterilizsyon Tesislerinin Yer Seçimi, Uyn, Ylpır Şekil 5. Tıbbi tık tesisi yer seçimi için uygunluk hritsı. 4. Sonuçlr ÇKKV teknikleri birçok lterntif seçenek ve/vey kriterler rsındn en iyi tercihin seçilmesine imkn sğlyn bir rçtır. ÇKKV problemlerini çözmek için birçok yöntem vrdır. AHP bunlrın rsınd en çok kullnıln ve tercih edilen yöntemdir. Frklı y d benzer çlışmlr için kullnıln birbirinden frklı TOPSIS, ELECTRE, ANP, MACBETH gibi pek çok ÇKKV metotlrı vrdır. Bu metotlrdn hiçbirisi için AHP den dh kötüdür diyemeyiz. Aksine, frklı yöntemler için elde edilen sonuçlr çoğu vkd benzer syılbilir. Eğer bir çlışmd ÇKKV metodu kullnılcks hngi metodun kullnılcğı, krr vermede sonuc götürecek oln kriterlerin durumun göre belirlenmelidir. Eğer bir çlışmd krr vermek uzun bir zmn lcks, dokuzdn dh z kriter vrs (bu durum ikili krşılştırmlrd krışıklık yrtbilir) ve bu kriterler birbirinden bğımsızs, iyi sonuçlr lmk için AHP nin kullnılmsı önerilmektedir (Slomon ve Montevechi 200). Bu çlışmnın mcı Kony şehrinde tıbbi tık sterilizsyon tesisi için en uygun yerleri belirlemektir. Bu mçl, bir ÇKKV modeli geliştirilmiştir. CBS ile entegre AHP yöntemi yer seçimi çlışmlrınd etkin ve hızlı değerlendirme için son derece önemlidir. Bu çlışmnın sonuçlrı seçilen kriterler ile ilişkilidir. Kriterler değişirse, sonuçt değişir. Bu nedenle, yer seçim çlışmlrınd kullnılck kriterler son derece dikktli bir şekilde ve uzmn kişilerce belirlenmelidir. Çlışmd, tıbbi tık tesislerinin yer seçimi için uygunluk hritsı, CBS ile AHP nin entegrsyonu ile oluşturulmuştur. Çlışm lnının özelliklerine göre ltı kriter seçilmiştir. Her bir kriter hritsı ğırlık değerleri kullnılrk ArcGIS yzılımı yrdımıyl hzırlnmış ve rzi uygunluk hritsının AKÜ FEMÜBİD 6 (206) 03550 652

ÇKKV Modeli ve CBS Entegrsyonu ile Tıbbi Atık Sterilizsyon Tesislerinin Yer Seçimi, Uyn, Ylpır belirlenmesi için overly nlizi ile birleştirilmiştir. Bölgede birçok uygun ln belirlenmiştir. Anck şehirdeki hkim rüzgr yönü kuzey ve kuzeydoğu olduğu için en uygun lnlr güney bölgeleri seçilmiştir. Kynklr Alinii, A., Yrhmdi, A., Zrin, J. Z., Yrhmdi, H., Lk, S. B., 205. Prking Lot Site Selection: An Opening Gte Towrds Sustinble GIS-bsed Urbn Trffic Mngement. Journl of the Indin Society of Remote Sensing, 43 (4), 80-83. Asln, H. M., Yıldız, M. S., Uysl, H. T., 205. Afet İstsyonlrının Kuruluş Yeri Seçiminde Bulnık TOPSIS Yönteminin Uygulnmsı: Düzce de Bir Loksyon Anlizi. Siyset, Ekonomi ve Yönetim Arştırmlrı Dergisi, 3(2), -28 Blc, Y., 205. Düzenli Depolm Alnı Belirlemede Krr Destek Sistemi Kullnımı. Doktor Tezi, İstnbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstnbul. Beskese, A., Demir, H. H., Ozcn, H. K., Okten, H. E., 205. Lndfill site selection using fuzzy AHP nd fuzzy TOPSIS: cse study for Istnbul. Environmentl Erth Sciences, 73 (7), 353-352. Borzoni, M., Rizzi, F., Frey, M., 204. Geotherml power in Itly: A socil multi-criteri evlution. Renewble Energy, 69, 60-73. Boutkhoum, O., Hnine, M, Agouti, T., Tikniouine, A., 205. An improved hybrid multicriteri/multidimensionl model for strtegic industril loction selection: Csblnc industril zones s cse study. Springerplus, 4, Article Number: 628, doi:0.86/s40064-05-404-x. Cebi, F., Oty, I., 205. Multi-Criteri nd Multi-Stge Fcility Loction Selection under Intervl Type-2 Fuzzy Environment: A Cse Study for Cement Fctory. Interntionl Journl of Computtionl Intelligence Systems, 8 (2), 330-344. Chen, K., Blong, R., Jcobson, C., 200. MCE-RISK: integrting multicriteri evlution nd GIS for risk decision-mking in nturl hzrds. Environmentl Modelling & Softwre, 6(4), 387 397. Dpueto, G., Mss, F., Cost, S., Cimoli, L., Olivri, E., Chintore, M., Federici, B., Povero, P., 205. A sptil multi-criteri evlution for site selection of offshore mrine fish frm in the Ligurin Se, Itly. Ocen & Costl Mngement, 6, 64 77. Dehe, B., Bmford, D., 205. Development, test nd comprison of two Multiple Criteri Decision Anlysis (MCDA) models: A cse of helthcre infrstructure loction. Expert Systems with Applictions, 42(9), 677 6727. Demirrsln, K. O., Korucu, M. K., Krdemir, A., 203. Ktı tık depolm lnlrının nihi yer seçiminde coğrfi bilgi sistemleri ve kirlilik dğılım modellerinin birlikte kullnımı. V.HAVA KİRLİLİĞİ VE KONTROLÜ SEMPOZYUMU (HKK203), 8-20 Eylül, Eskişehir. El Bb, M., Kysth, P., De Smedt, F., 205. Lndfill site selection using multi-criteri evlution in the GIS interfce: cse study from the Gz Strip, Plestine. Arbin Journl of Geosciences, 8(9), 7499-753. Erden, T., Coşkun, M. Z., 20. Acil durum servislerinin yer seçimi: Anlitik Hiyerrşi Yöntemi ve CBS entegrsyonu. İTÜDERGİSİ/d, 9(6), 37-50. Guo, S., Zho, H., 205. Optiml site selection of electric vehicle chrging sttion by using fuzzy TOPSIS bsed on sustinbility perspective. Applied Energy, 58, 390-402. Hu, H., Li, X., Nguyen, A.D., Kvn, P., 205. A Criticl Evlution of Wste Incinertion Plnts in Wuhn (Chin) Bsed on Site Selection, Environmentl Influence, Public Helth nd Public Prticiption. Interntionl Journl of Environmentl Reserch nd Public Helth, 2 (7), 7593-764. Khn, D., Smdder, S. R., 205. A Simplified Multi- Criteri Evlution Model for Lndfill Site Rnking nd Selection Bsed on AHP nd GIS. Journl of Environmentl Engineering nd Lndscpe Mngement, 23 (4), 267-278. Koc-Sn, D., Sn, B. T., Bkis, V., Helvci, M., Eker, Z., 203. Multi-Criteri Decision Anlysis integrted with GIS nd remote sensing for stronomicl observtory site selection in Antly province, Turkey. Advnces in Spce Reserch, 52 (), 39-5. AKÜ FEMÜBİD 6 (206) 03550 653

ÇKKV Modeli ve CBS Entegrsyonu ile Tıbbi Atık Sterilizsyon Tesislerinin Yer Seçimi, Uyn, Ylpır Kougemitrou, I., Godelitss, A., Tsbris, C., Stthopoulos, V., Ppndreou, A., Gmletsos, P., Economou, G., Ppdopoulos, D., 20. Chrcteristion nd mngement of sh produced in the hospitl wste incinertor of Athens, Greece. Journl of Hzrdous Mterils, 87(-3), 42-432. Küçükönder, M., Krbulut, M., 2007. Çok Kriterli Anliz Yöntemi Kullnılrk Khrmnmrş t Çöp Depolm Alnı Tespiti. Coğrfi Bilimler Dergisi, 5(2), 55-76. Ltinopoulos, D., Kechgi, K., 205. A GIS-bsed multicriteri evlution for wind frm site selection: A regionl scle ppliction in Greece. Renewble Energy, 78, 550-560. Qddh, A. A., Abdelwhed, M. F., 205. GIS-bsed sitesuitbility modeling for seismic sttions: Cse study of the northern Rht volcnic field, Sudi Arbi. Computers & Geosciences, 83, 93-208. Sty, T. L., 980. The nlytic hierrchy process. McGrw-Hill, New York. Uygulmsı. Doktor tezi, Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Kony. Uyn, M., 203. GIS-bsed solr frms site selection using nlytic hierrchy process (AHP) in Krpinr region, Kony/Turkey. Renewble & Sustinble Energy Reviews, 28, -7. Uyn, M., 204. MSW lndfill site selection by combining AHP with GIS for Kony, Turkey. Environmentl Erth Sciences, 7(4), 629-639. Yl, G. P., Akgun, H., 204. Lndfill site selection utilizing TOPSIS methodology nd cly liner geotechnicl chrcteriztion: cse study for Ankr, Turkey. Bulletin of Engineering Geology nd the Environment, 73 (2), 369-388. İnternet kynklrı.http://www.resmigzete.gov.tr/eskiler/2005/07/2005 0722-6.htm, (25.03.205) 2.http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, (08.0.206) Sty, T. L., 2000. Fundmentls of decision mking nd priority theory with the nlytic hierrchy process, RWS Publictions. Slomon, V. A., Montevechi, J. A. B., 200. A compiltion of comprisons on the nlytic hierrchy process nd others multiple criteri decision mking methods: some cses developed in Brzil. 6th Interntionl Symposium on the Anlytic Hierrchy Process 6th ISAHP, 2-4 Ağustos, Bern. Sumthi, V.R., Ntesn, U., Srkr, C., 2008. GIS-bsed pproch for optimized siting of municipl solid wste lndfill. Wste Mngement, 28, 246 260. Thri, M., Hkdoui, M., Mnn, M., 205. The evlution of solr frm loctions pplying Geogrphic Informtion System nd Multi-Criteri Decision-Mking methods: Cse study in southern Morocco. Renewble & Sustinble Energy Reviews, 5, pp. 354-362. Uyn, M., 20. Arzi Düzenlemesi Çlışmlrınd Meknsl Krr Destek Sistemleri Kurulumu Ve AKÜ FEMÜBİD 6 (206) 03550 654