DERNEK VE VAKIFLARA LKN KARILATIRMALI KAMU YARARI RAPORU TÜSEV YAYIN NO: 31 EKM 2004
ÖNSÖZ Çada yönetim sistemlerinde kamu yararını, ekonomik boyutu kadar hizmet boyutu da önemli olan ve ekonomiyi etkileyen zararların ortadan kaldırılması ile toplumda bireylerin sosyal adalet çerçevesinde vergiler yolu ile bedelini ödedii hizmetlerden eit, zamanında ve yaygın olarak yararlanması ilkesi olarak tanımlamak mümkündür. Ancak bu ilke, hizmetin sadece avantajlı kesimlere yönlendirilmesi olmayıp, böyle bir durum yukarıda belirtilen eitlii ve varlıı tartıılan sosyal adaletin yok olmasını hızlandıracak son derece hassas bir dengedir. Toplumsal yaamımıza baktıımızda bu çok önemli kavramın sosyal çevremizi kuatmı olmasını görmemize ramen kamu yararı, aslında salt bir iktisadi etkinlik, yani bir anlık kar-zarar meselesi de deildir. Dier taraftan hizmet alan halk olabildii gibi kamu yararı, bir anlamda devletin bizzat kendisini de, ürettii hizmetlerle hukuk devleti normları çerçevesinde nemalandırmasıdır. Bu tanımlamaları farklı bakı açıları ile daha da geniletmek mümkündür. Ancak nitelik ve niceliine balı olarak devlet ile vatanda arasında paylaılan bu önemli hizmet, kamu yönetiminde açıklık ve effaflıın olmaması halinde zaman zaman mulak ve sadece hukuksal bir tanım olarak önümüze çıkmaktadır. Bu durum ise sosyal devlete olan talebi her zamankinden daha çok gerekli kılmaktadır. Bu aratırmanın amacı, demokrasinin temel taını oluturan örgütlü sivil toplumun; dernek, vakıf ve dier oluumların kar amacı gütmeden sosyal devletin yükünün hafifletilmesinde ve paylaımında alabilecekleri rollerin, AB üyesi ülkelerdeki iyi uygulama örneklerinden yararlanılarak ABD de yerleik bir Sivil Toplum Hukuk Merkezi olan ICNL (International Center For Not-for-Profit Law, www.icnl.org ) ile birlikte hazırlanan uluslararası bir mukayese ile tanımlanması ve bu konuda ülkemizde yapılacak çalımalara bir ıık tutulmasıdır. TÜSEV 2
DERNEK VE VAKIFLARA LKN KARILATIRMALI KAMU YARARI RAPORU I. Giri Kamu Yararı konusunda farklı ülkelerde yürürlükte olan mevzuat, kar amacı gütmeyen sivil toplum kurulularının karılıklı yarar ve kamu yararı da dahil meru bir amaca yönelik olarak çeitli ekillerde kurulmalarına izin vermektedir. Birçok ülkede devlet, bir takım özel hakların tüm Kar Amacı Gütmeyen Kurululara ayırım gözetmeksizin salanmasını istememekte, onun yerine genellikle Kar Amacı Gütmeyen Kuruluun amaç ve faaliyetlerine dayalı olarak bu kurululara özel bazı haklar salanmaktadır. Devlet genellikle kamu yararına olan bazı öncelikli faaliyetleri tevik ederek hak salamaktadır. Söz konusu faaliyetleri yürüten Kar Amacı Gütmeyen Kuruluları tanımlamak için pek çok isim kullanılmıtır-örnein hayır kurumları ve kamu yararına çalıan kurulular gibi. Zaten, bazı ülkelerde bunun için mevzuat kapsamında açıkça belirlenmi bir statü bulunmayıp, bazı amaçlar ve faaliyetler devlet yararı ile ilikilendirilmitir. Bu raporda, özel statüye balı olarak bu durumu ifade etmek için kamu yararı tanımı kullanılacaktır. Bu ulusal balamda bir tanım olup, kamu yararına çalıan kurulular tanımı, söz konusu özel statüye sahip, yasal olarak tanınmı kurulular anlamını taımaktadır. Avrupa genelinde kamu yararına çalıan kuruluların faaliyetlerini ayrı tutmak ve kolaylatırmak ihtiyacı önemli bir yer tutmaktadır. Gerçekten de, gelenek hukuku (ngiltere ve ABD de kullanılan hukuk sistemi) sisteminin yasalatırılması 1601 yılına dayanmakta olup, ilk defa amacı, hayır amacını belirlemek ve suistimalleri ortadan kaldırmak olan ngiliz Hayırseverlik Kanunu olarak olumutur. Kamu yararı kavramı yoksulluktan kurtulmanın ötesinde, hastaların bakımı, çırakların eitimi, köprülerin yapımı, yolların bakımı ve kamu yararına olan tüm dier faaliyetleri de kapsamaktadır. Medeni Hukuk metinlerinde(kıta Avrupası Hukuku), milattan önce beinci yüzyılda Avrupa da kamu yararına hizmet amacı ile kurulmu vakıfların varlıına iaret edilmektedir. Bugün ise, Medeni Hukuk sistemine tabi pek çok ülkede, kamu yararına faaliyet gösteren vakıflara ve derneklere vergi indirimleri uygulanmaktadır. Bu raporun amacı, Avrupa da kamu yararı statüsündeki kurulularla ilgili yasal uygulamalar hakkında genel bilgi sunmak ve böylelikle Türkiye de bulunan kamu yararına çalıan kurulular ile bunlar arasında bir karılatırma imkanı salamaktır. Burada esas itibariyle; (1) kamu yararı statüsü ile ilgili yasal düzenlemeler, (2) kamu yararı ve belirleyici faaliyetlerin tanımı, (3) doru karar verme yetkisi, (4) tasdik ve tescil yöntemleri, (5) kamu yararına çalıan kurululara salanan devlet tevikleri ve (6) kamu yararına çalıan kuruluların hesap verebilme sorumluluu ele alınmıtır. 3
II. Yasal Düzenlemeler Kamu yararına faaliyetleri düzenleyen birçok doru yaklaım bulunmaktadır. Kamu yararı ile ilgili düzenleme zaman içinde oluan bir gereksinim olduundan, en azından Avrupa da, bu amaç dorultusunda çeitli düzenlemelere yer verilmitir. Bu bölümde, konuyla ilgili belli balı yasal uygulamalar ele alınacaktır. Kamu yararı statüsü esas itibariyle bir mali düzenleme konusudur. Kamu yararına bir faaliyeti tevik ancak yasal çerçevede ayrıcalık salayan vergi uygulamaları ve bazı hallerde dorudan devlet yararı olması artıyla çeitli ekillerdeki devlet desteinden olumaktadır. Burada bahsedilen yararların deiimi söz konusu olduunda ise, Kamu yararına çalıan kurulular, varlıklarını kamu yararına kullandıklarından emin olunması için yasal çerçevede sıkı bir denetime tabi tutulurlar. Kar Amacı Gütmeyen Kurulular, açık olarak mevzuata bazı hükümler dahil edilerek, ayrı bir kamu yararı mevzuatı çıkartılarak veya yürürlükteki kamu yararı mevzuatı hükümleri ile fonksiyonel açıdan aynı olan muhtelif kanun hükümleri düzenlenmek suretiyle kamu yararı statüsü kapsamına dahil edilebilir. Almanya ve Hollanda da olduu gibi, pek çok ülkede, kamu yararına faaliyetler ve Kar Amacı Gütmeyen Kurululara salanan mali haklar, vergi mevzuatı çerçevesinde tanımlanmıtır. Bu yaklaımın avantajı idari kolaylıktır. Kamu yararı statüsü mali mevzuat kapsamına giren bir husus olduuna göre, vergi kanunu çerçevesinde ele alınması son derece doaldır. Bunun dezavantajı ise, bazı yasal düzenlemelerde vergi kanununun tüzel kiilik statüsü ile ilgili hükümlerine(örnein, iç yönetim ve bildirim gereksinimleri ile ilgili hükümler) atıfta bulunulmasının doru bir yaklaım olmadııdır. Dier bazı ülkelerde ise Bosna Hersek, Bulgaristan ve Romanya örneklerinde olduu gibi, Kar Amacı Gütmeyen Kurulular ile ilgili mevzuat içeriine kamu yararı statüsünü tanımlayan belirli hükümler dahil edilmitir. Bu yaklaımı benimseyen ülkelerin karılatıkları en büyük engel her kurulu ekli için Dernekler Kanunu, Vakıf Kanunu gibi ayrı bir mevzuat bulunmasıdır. Kamu yararı statüsünün her bir kanun temelinde düzenlenmesi, çelikili yasal uygulamaların ortaya çıkması ihtimalini arttırmaktadır. Kamu yararına çalıan kurulular, organizasyon ekli ne olursa olsun, bazı benzer gereksinmelere tabidir. Burada önemli olan, kuruluun üyelik temelli bir statüye sahip bir kurulu olup olmaması deil, kamu yararına çalııyor olmasıdır. Ayrıca, kamu yararı statüsü ile ilgili hükümlerin Kar Amacı Gütmeyen Kurulular için çıkarılan kanun tasarılarına dahil edildii durumlarda, konu ile ilgili vergi hükümlerinin yeniden düzenlenmesinde geri kalınmaktadır. Böylece, kamu yararına faaliyet yürüten Kar Amacı Gütmeyen Kurulular için herhangi bir mali destek öngörülmediinden, kamu yararı statüsü kapsamındaki kurululara tevik uygulanamamaktadır. Örnein, Bulgaristan da, kamu yararı kavramını tanımlayan Kar Amacı Gütmeyen Kurulular ile ilgili kanunun çıkartılmasından ancak iki sene sonra kamu yararına çalıan kurululara yardım için Vergi Kanununda deiiklik yapılabilmitir. Bosna Hersek de ise vergi reformu hala askıdadır. Dolayısıyla ülkeler, gittikçe artan bir ekilde kamu yararı ile ilgili meseleleri ayrıntılı ve tutarlı bir ekilde irdeleyecek özel kamu yararı mevzuatını benimsemektedirler. Macaristan, kamu yararı mevzuatını 1997 de düzenlemitir. Litvanya da Hayırseverlik 4
ve Sponsor luk Kanunu 2002 de ve son olarak Polonya da Kamu Yararı Faaliyetleri ve Gönüllülük Kanunu 2003 yılında çıkartılmıtır. Letonya da ise, kamu yararı kanunu halen Parlamento nun onayını beklemektedir. Bu özel kanunlar genellikle kamu yararı statüsü ile ilgili bir takım düzenlemeleri içermektedir ki buna kamu yararı statüsünün tanımı ve bu statüyü elde etmek için öngörülen kriterler, bu statü kapsamında salanan haklar ve kamu yararına çalıan kuruluların yükümlülükleri gibi hususlar da dahildir. III. Kamu Yararı ve Hak Kazandırıcı Faaliyetlerin Tanımı Bu bölümde, konuya ıık tutması açısından, kamu yararı ve hak kazandırıcı faaliyetlerin tanımı ile ilgili karılatırmalı bilgilere yer verilecektir. Kamu yararını tanımlayan tek bir yaklaım olmaması dolayısıyla, uluslararası alanda iyi uygulamalarla gelien bir eilim görülmektedir. Öncelikle, kamu yararına hizmet amacını güden bazı özel faaliyetler üzerinde durulmalıdır. Nitekim, kamu yararı faaliyeti, kanunda öngörülen bir veya birden fazla amacı destekleyen veya tevik eden herhangi bir yasal faaliyet demektir. Aaıdaki liste, Avrupa da bir veya birden fazla ülkede organize bir ekilde yürütülen kamu yararı faaliyetlerini içermektedir. Amatör atletizm Güzel Sanatlar (a) Bedensel veya Zihinsel özürlülerin korunması ve bunlara salanan yardımlar (b) Mültecilere yardım (c) Hayır faaliyetleri (d) Medeni haklar veya insan hakları (e) Tüketicinin Korunması (f) Kültür (g) Demokrasi (h) Ekoloji veya çevrenin korunması (i) Eitim, öretim ve bilgilendirme (j) Irk, etnik, din veya yasa ile belirlenen dier ayırımcı faaliyetlerin engellenmesi (k) Amatör atletizm (l) Yoksulluun önlenmesi (m) Yoksulluun önlenmesi (n) Ruhi veya fiziksel salık (o) Tarihi eserlerin korunması (p) nsani veya afet yardımı (q) Tıbbi bakım (r) Çocukların, gençlerin ve çaresizlerin korunması (s) Yaralı ve savunmasız hayvanların korunması (t) Hükümet yükünün hafifletilmesi (u) Dini faaliyetler (v) Bilimsel faaliyetler (w) Sosyal dayanıma (x) Sosyal ve ekonomik kalkınma (y) Sosyal Refah (z) Kamu yararını destekleyen veya tevik eden dier her türlü faaliyet. 5
Hiç üphesiz, bu liste ülkeler bazında daha geni tutulabilir. Temel unsur, kamu yararına olduu belirlenen her faaliyetin bu kapsama dahil edilebileceidir. Bu liste, söz konusu ülkenin ihtiyaçları, deerleri ve geleneklerine göre farklılık arzedebilir. Örnein, Hollanda da, kamu yararının amacı mali içtihatlar ile belirlenmi olup, buna; hayat felsefesine dayalı dini, kültürel, bilimsel faaliyetler ile hayır ileri ve kamu hizmetleri dahildir. Alman Vergi Kanunu ise, salık hizmetleri, genel refah, çevre koruma, eitim, kültür, amatör sporlar, bilimsel faaliyetler, korunmaya muhtaç ahıslara yardım, kilise ve dini amaçlı faaliyetleri içerir. Macaristan da, ayrı olarak çıkartılan kamu yararı kanununda, salıın korunması, bilimsel aratırma, eitim ve kültür dahil 22 amaç benimsenmektedir. Aynı ekilde, Polonya kanununda 24 kamu yararı faaliyeti tanımlanmaktadır. Pek çok ülke, bazı faaliyetleri kamu yararı kapsamının dıında tutmaktadır. Siyasi ve yasamaya ilikin lobi veya kampanya faaliyetleri gibi faaliyetlere kısıtlamalar getirilmitir (Örnein, Macaristan da dorudan siyasi faaliyetlerde bulunmak ve siyasi partilere mali yardım salamak yasaktır). Spor ve dini amaçlı faaliyetlerde farklı uygulamalar görülmektedir, hatta bazı ülkelerde bu amaçlar kamu yararı kapsamı dıında tutulmaktadır. kinci olarak, bir çok ülkede, kamu yararına hizmet olarak nitelendirilen dier faaliyetleri de içerisine alacak bir kapsayıcı kategori benimsenmitir. Bu yöntem, belirlenen amacın aırı sınırlayıcı yorumlardan uzak tutulması için oldukça etkili bir yoldur ve böylece kamu yararı kavramına deiken sosyal artlara paralel olarak esneklik kazandırılmaktadır. Söz konusu kapsayıcı kategoriden yoksun kamu yararı tanımlamaları, kamu yararına hizmet amacıyla yapılacak faaliyetlerin kapsam içerisine alınmasını engellemektedir. Basit bir ekilde, kanuna aaıdakine benzer bir hüküm konulabilir: Kamu yararını desteklemek veya tevik etmek üzere yürütülen herhangi bir dier faaliyet. Gelenek hukuku sisteminin (örf ve adet kurallarına dayanan hukuk sistemi) benimsendii ngiltere de, hayır maksadının tanımlanmasında genel eilimler esas alınmaktadır. Zaman içerisinde ngiltere de mahkemeler, hayır amacını dört esas kategoride toplamıtır: (1) Yoksulluun giderilmesi (2) eitim düzeyinin yükseltilmesi, (3) dinin gelitirilmesi ve (4) topluma yararlı dier amaçlar. Bu arada, hayır amacı tanımlamasının mevcut sosyal artları yansıtacak ekilde deiimi öngörülmütür. 1 1 ngiliz Hayırseverlik Kanunu nun yenilenmesi gerektii inancında olan ngiliz Hükümeti, hayır kurumları ile ilgili yasal reformları desteklemektedir. Hükümet, son kabul edilen yasal zorunluluk dıı yaklaımın daha fazla esneklik saladıına ve sektördeki gelimeleri daha iyi karılayacaına inanmaktadır. Dolayısıyla Kanun tasarısında, yasal zorunlulua dayalı bir kamu yararı tanımına yer verilmemitir. Bununla beraber, Kanun tasarısında hayır amacı bir dizi genel balık altında sıralanmakta olup, bunlara aaıdaki faaliyetler dahildir; Yoksulluun önlenmesi veya giderilmesi Eitimin gelitirilmesi Dinin gelitirilmesi Salıın gelitirilmesi Vatandalık veya toplumsal geliim Sanatsal, geleneksel veya bilimsel geliim Amatör sporların teviki nsan hakları, uyumazlıkların çözümü ve uzlama Çevre koruma veya iyiletirmenin gelitirilmesi Gençlere, salıı bozuk kiilere, özürlülere, mali açıdan sıkıntıda olanlara veya dier sebeplerle zarar görenlere salanan yardımlar Hayvan salıı ile ilgili ilerlemeler ve Ortaya çıkan dier hayır amaçları. 6
Üçüncüsü, öngörülen kriterler çerçevesinde, kuruluun çounlukla kamu yararına faaliyetlerde bulunmak üzere oluturulması ve çalıtırılması her ne kadar bu ekilde tanımlanmı ise de bir zorunluluk olduu görüü mevcuttur. Bir kurulu, ancak kurulu belgesinde kamu yararına faaliyetlerde bulunulacaına dair bir sınırlama getirildii takdirde kamu yararına kurulmu sayılır. Dier bir ifadeyle bir kurulu, sadece esas amacı kamu yararına ise kamu yararına çalıtırılabilir. Burada kullanılan esas amaç ibaresi, ülke bazında %50 den fazla veya hemen hemen tamamı anlamını taımaktadır. Esas amaç analizinde baarılı olunup olunmadıını tespit etmenin deiik yolları vardır. Örnein, oransal olarak masrafların ve personelin bu i için sarf ettii zamanın ölçümü veya hak sahiplerinin mevcudiyeti gibi. Hollanda da, bir kuruluun kamu yararına hizmette bulunup bulunmadıını tespit etmek için, potansiyel hak sahiplerinin belirlenmi olması gerektii savunulmaktadır. Eer faaliyetler belirli bir gruba hizmet için sınırlandırılmı ise, örnein aile fertleri gibi, o zaman kuruluun kamu yararı statüsünde olması düünülemez. Eer kurulu hem kendi mensuplarına, hem de kamu yararına hizmet veriyor ise, kamu yararı statüsüne dahil edilebilir. Bu takdirde, kamu yararına yürütülen faaliyetler, tüm faaliyetlerin en az %50 sini tekil etmelidir. ngiltere Hayırseverlik Komisyonu, bir faaliyetin hayır için yapıldıının anlaılması için kamu yararına daha büyük bir güçle çalıması gerektiini vurgulamaktadır. Bir kuruluun hayır kurumu olarak nitelendirilebilmesi için amacının tamamıyla hayırseverlik olması ve kamu yararına faaliyet göstermek üzere kurulmu olması gerekir. Hayırseverlik Komisyonu üç kriter üzerinde durmaktadır; 2 1) kurulu, açıkça kamuya hizmet amacını güden bir kamu yararı kuruluu kapasitesine sahip olmalıdır, 2) yardım alacak olanlar, kamu veya toplumun yeterli bir parçası olarak nitelendirilebilecek bir grup oluturmalı ve hak sahiplerinin çıkarlarını sınırlayıcı herhangi bir ahsi veya özel iliki içerisinde bulunulmamalıdır, 3) herhangi bir özel bireysel çıkar çok az olmalı ve kamu yararını amamalıdır. Önemle vurgulanması gereken bir dier husus ise, ngiltere de uygulanan ikinci kriter ile ilgili olarak herhangi bir kuruluun faaliyetlerinden yararlananların üstün bir ekilde belirli bir ırk, etnisite, din veya dier benzeri gruplara mensup olmaları gerektii hususunun benimsenmesidir. Yardımların sadece bir grubun mensuplarına yapılması gibi bir ek sınırlandırma getirilmedii sürece, bu itiraz edilecek bir nokta deildir. Benzer ekilde Almanya da bir kuruluun sadece dorudan ve kendi çıkarlarını gözetmeksizin kamu yararlı faaliyetler yürütebilmesi için kuruluun vergi ayrıcalıı statüsü edinmesi gerekmektedir. 2 (Debra Morris, How Does the Common Law Assess Public Benefit in Order to Define a Charity?, April 1999, International Journal for Not-for-Profit Law, Volume 2, Issue 1). 7
Aynı ekilde, Polonya da mevzuat, kamu yararına kurulmu bir kurumun çounlukla kamu yararına faaliyetlerde bulunmasını zorunlu kılmaktadır. Böyle bir kurulu, dier hususların yanı sıra aaıdaki koulları da yerine getirmelidir. 3 tüzüünün zorunlu kıldıı faaliyetlerin, toplumun her kesimi veya özellikle yaam zorluu veya mali sıkıntı içinde bulunan bireylerin oluturduu ve toplumun dier kesimi ile ilikili grupların çıkarı dorultusunda yürütülmesi, kuruluun yegane tüzüksel faaliyetinin kamu yararı faaliyetleri olması (ancak üyelik esaslı kurulularda üyelere de hizmet götürülmesine izin verilmektedir), ekonomik faaliyetlerde bulunulmaması veya kuruluun ekonomik faaliyetlerinin tüzüksel faaliyetlerinin yerine getirilmesi için sınırlandırılması, elde edilen tüm gelirin kamu yararı faaliyetlere tahsis edilmi olması. Türkiye de, kamu yararına çalıan kurulu statüsünü elde etmek için, Kar Amacı Gütmeyen Kurulular ın ülke genelinde kamu yararına faaliyetlerde bulunması gerekmektedir. Böyle bir art öne süren baka bir Avrupa ülkesi bulunmamaktadır. Yukarıda kısaca açıklanan kanunların incelenmesi sonucunda, genellikle bu tip kuruluların hak sahiplerine odaklandıı görülmektedir. Hollanda da, gerek özel gerek üyelere yardım konusunda hak sahipleri açısından bu tarz kısıtlamalar yoktur. ngiltere de, yardım almaya uygun kiilerin halk veya toplumun yeterli bir kesimini oluturacak nitelikte büyük bir grup tekil etmeleri öngörülmektedir. Polonya da, kamu yararına faaliyetlerin hedefi toplumun her kesimi veya bilhassa yaam zorluu veya mali sıkıntı içerisinde bulunan ahısların oluturduu, ve toplumun dier kesimi ile ilikili gruplardır. Ancak, Türkiye gibi büyük bir ülkede, ülke genelinde faaliyetler yürütmek hem gerektiinden fazla bir yükümlülük getirir, hem de uygulanması mümkün olmayan bir durumdur. Zaten, ihtiyacın üst düzeyde olduu toplumlarda böyle bir gereksinim, faaliyetin yerinde ve harcanan zamana deer bir çalıma olmasını engellemektedir. Örnein, belirli bir ehirde veya bölgede deprem sonrası insani yardım salamak üzere kurulmu olan kar amacı gütmeyen bir kuruluun veya kirlenmi bir nehri temizleme faaliyetine katılmı olan bir çevre örgütünün kamu yararına kurulu statüsünü elde etmesi, teviklerdeki sınırlamalar dolayısıyla engellenmektedir. IV. Karar Makamı Bu bölümde, kamu yararı statüsünü veren ve iptal eden karar makamı ele alınmaktadır. Kuruluların kamu yararına çalıan kurulu statüsü almasını kim yeterli görüyor, kim karar veriyor sorusu, kamu yararına çalıan kurulular ve kar amaçsız faaliyet gösteren tüm sektör açısından kritik bir anlam ifade etmektedir. Karar makamı, kamu yararı statüsü vermek ve bunu gerektiinde iptal etmek üzere yetkilendirilmi olup, bazı ülkelerde aynı zamanda kamu yararına çalıan kuruluların çalımalarının gözetiminden ve desteklenmesinden de sorumludur. Karar makamı, kurululara kamu yararı statüsü vermek suretiyle onları devlet teviki (genellikle vergi istisnası) ve hesap verme yükümlülüü gibi bazı gereksinmeleri öngören düzenlemelere tabi tutar. 3 Kamu Yararına Faaliyetler ve Gönüllülük Hakkında Kanunun 20. Maddesi 8
Kimin kamu yararı statüsü hakkında karar verecei sorusuna doru olarak tek bir cevap vermek mümkün deildir. Nitekim, ülkelerin konuya yaklaımları oldukça farklıdır. Bazı ülkelerde, bu yetki vergi makamlarına verilmitir. Dierlerinde ise, kamu yararı statüsü ile ilgili tespitler yapma sorumluluu mahkemelerin veya bir hükümet kuruluuna, örnein Adalet Bakanlıı na aittir. Bazı ülkelerde ise, bu konuda karar vermek üzere baımsız komisyonlar tekil edilerek bu konuda karar verilmektedir. Tüm bu yaklaımların aaıda kısaca açıklandıı gibi belirgin bazı avantaj ve dezavantajları vardır. Birçok ülkede kamu yararı statüsü ile ilgili tespitler vergi makamları tarafından yapılmaktadır. Bu durumda, kamu yararına faaliyetleri belirleyen kabul edilmi yasal bir ekil ve statü olmayıp, amaç ve faaliyetlerine göre hangi kurululara mali ayrıcalıklar salanacaı hususu genellikle mali makamlar tarafından tespit edilir. En azından kamu yararı faaliyetlerinin bazı kategorileri için bu yaklaımı benimseyen ülkeler Danimarka, Finlandiya, Almanya, Yunanistan, Hollanda, Portekiz ve sveç tir. Örnein, Danimarka da, kamu yararı statüsünü veren vergi makamıdır ve bunu her yıl gerekli özelliklere sahip kuruluları ilan etmek suretiyle belirler. Finlandiya da, söz konusu statü Ulusal Vergi Kurulu tarafından be yıl süre ile verilir. Almanya da, kamu yararı statüsü vermeye ve bu statünün üç yıl süre ile korunmasını temin eden gereksinimleri belirlemeye yerel vergi makamları yetkilidir. Hollanda da, kamuya yararlı kuruluun resmen tanınması için bir gerek yoksa da, Kar Amacı Gütmeyen Kurulu bu yönde bir talepte bulunabilir. Bu kabulün salanması, özellikle büyük baıların söz konusu olduu durumlarda, ortaya çıkabilecek uyumazlıkları önlemektedir. Hollanda daki mali makamlar bu tür talepler için bazı kriterler belirlemilerdir. Buna göre, Kar Amacı Gütmeyen Kuruluun effaflık ve hesap verebilirlik açısından belirli bir standardı karılıyor olması gerekmektedir. Söz konusu tespiti yapmak üzere vergi makamının yetkilendirilmesi halinde, bu konuda yetkili tek bir makam olacaından, idari açıdan bazı kolaylıklar salamaktadır. Esas mesele, vergi dairesinde kamu yararı statüsü için gerekli incelemeyi yapacak düzeyde uzman bir kadronun bulunup bulunmadııdır. Ayrıca, bazı ülkelerde, vergi makamları tespitlerinin vergi matrahını etkileyeceini vurgulayarak bu yetkiye sahip olduklarını iddia etmektedirler. Ancak bunun bir de dikkate alınması gereken dezavantajı vardır; vergi makamı bir taraftan vergi matrahını yükseltmek görevini yürütürken, dier taraftan vergi istisnaları getiren kamu yararı statüsü verilecek kuruluları tespit etmek zorundadır. Bulgaristan da kamu yararı ile ilgili düzenlemeden Adalet Bakanlıı bünyesindeki Merkezi Tescil Dairesi, tasdik ve gözetimden sorumludur. Kamu yararına faaliyetler yürüten ve mahkemeye kayıtlı Kar Amacı Gütmeyen Kurulular, gerekli belgelerle Bakanlıa müracaat etmek zorundadırlar. Tescilin tanınmaması halinde, müracaat eden taraf davayı 14 gün içerisinde Yüksek dare Mahkemesine götürebilir. Yetkinin sadece bir bakanlıa verilmi olmasının en önemli avantajı, verilen kararlardaki tutarlılıktır. 4 Bakanlık içerisinde bu konuda uzman bir bölümün oluturulması 4 Bazı ülkelerde karar verme yetkisi farklı bakanlıklara bırakılmıtır. Romanya bunların dıındadır. Burada yaklaım, bakanlıklar tarafından kamu yararına faaliyetlerin deerlendirilmesi sırasında ihtisas sahibi olmalarını öngörmekte ise de (örnein, salık faaliyetleri yürüten kar amacı gütmeyen bir kuruluun kamu yararı statüsüne sahip olması için yaptıı bavurunun Salık Bakanlıı tarafından incelenmesi gibi) bunun pek çok dezavantajı da vardır. Siyasi karar verme tehlikesi her zaman mevcuttur. Çevre ile ilgili faaliyetler yürüten kar amacı gütmeyen bir kuruluun dava avukatlıı ile ilgili tasdik/tescil için Çevre Bakanlıına müracaat ettiini düününüz. Bakanlıklar arasında karar verme aamasındaki belirgin tutarsızlıklar oluacaktır. Ayrıca, yargılama yetkisi açısından bir 9
(Bulgaristan da gördüümüz gibi), kamu yararı statüsü ile ilgili incelemelerin daha doru ve etkin bir ekilde yapılmasını salayacaktır. Dier taraftan, kamuya yararlı faaliyetlerle ilgili yönetmelikleri çıkartma görevinin tek bir bakanlıa verilmi olması, meseleye açıklık kazandıracak kaynakların yoksunluu dolayısıyla konunun sınırlı bir uzmanlık yaklaımı ile ele alınması sonucunu douracaktır. Ancak, muhtemelen en büyük tehlike keyfi ve siyasi temelli kararlar alınabilmesidir. Karar mercilerinin tescil ilemlerini de yapmakla yetkili olduu bazı ülkelerde, tescil bavurusunu takip eden Kar Amacı Gütmeyen Kurulular ciddi zorluklarla karılamaktadırlar. Nitekim, bazı ülkeler, siyasi karar verme ihtimalini ortadan kaldırmak için tasdik veya kamu yararı statüsü tanıma yetkisini mahkemelere vermitir. Bu uygulama Yunanistan, Macaristan ve Polonya için geçerlidir. Fransa da Danıtay (Conceil d Etat), en yüksek dare Mahkemesi olup, dernek ve vakıflara kamu yararı statüsü veren bir karar makamıdır. laveten, mahkeme esaslı tasdik yöntemi, yetkili mercilere eriim imkanı vermektedir. Yani, Kar Amacı Gütmeyen Kurulular ülkenin her tarafında mahkemelere bavurabilmektedir. Ayrıca, mahkemeler kamu yararı statüsü tanınması sürecini hızlandırdıı için Yunanistan ve Macaristan örneklerinde olduu gibi Kar amacı gütmeyen her kurulu hem tüzel kiilik hem de kamu yararı statüsü almak için aynı anda müracaat edebilmektedir. Dier taraftan, mahkemelerin i younluu olduu durumlarda, tasdik/tescil ileminin yavaladıı görülmütür. Ayrıca, mahkemeler pek çok konuda ilem yapmaktadır ve dolayısıyla kamu yararı ile ilgili uzmanlık gerektiren incelemelerde yetersiz kalabilmektedirler. Karar verme yetkisinin daıtıldıı durumlarda da kararlardaki tutarlılıın zayıfladıı görülmütür. Son olarak ngiltere de benimsenen yaklaımın en uygun sistem olduu düünülebilir; bu sistemde, ilemler Kamu Yararı Komisyonunu, veya ngiltere de adlandırıldıı ekilde Hayırseverlik Komisyonu (Charity Commission) tarafından yürütülmektedir. Hayırseverlik Komisyonu Hükümetin bir parçası olup, siyasi eilimlerden uzak tutularak, Parlamento tarafından kabul edilen Kanun ile yetkilendirilmitir. Bu komisyon siyasi açıdan baımsız ve gönüllüler arasından seçilmi be komiserden olumaktadır. Komisyonun en önemli avantajı (1) siyasi müdahaleden uzak olması ve (2) Komisyon içersindeki ihtisas kadroları vasıtasıyla alınan kararlardaki tutarlılıktır. En belirgin dezavantaj ise, böyle bir komisyonu oluturmanın ve devam ettirmenin getirecei maliyet ve merkezi bir organ olması gerektii gerçeidir. in ilginç yanı, Moldavya Dernekler Kanunu nda benzeri bir sistemin benimsenmi olmasıdır. Moldavya Komisyonu dokuz kiiden müteekkil olup, bunlardan üçü Devlet Bakanı tarafından, üçü Parlamento ve dier üçü Hükümet tarafından atanmaktadır. Her üç gruptan en az bir üyenin kamuya yararlı bir kuruluun temsilcisi olması zorunludur. Bu temsilciler aynı zamanda devlet memuru, kamu yetkilisi, veya Parlamento üyesi olamazlar. Kamu yararına çalıan kuruluların temsilcilerinin komisyona dahil edilmesindeki amaç, baskıcı veya ayırımcı kararlar alınmasını boluk ortaya çıkması da kaçınılmazdır. Zira müracaat eden Kar Amacı Gütmeyen Kurulu hangi bakanlıın bavurusunu incelemeye yetkili olduunu bilmemektedir. Romanya da kanun, yeterlilii belirleyecek kriterlerin oluturulmasını bakanlıklara bırakmı olmasına ramen, bakanlıklar bu kriterleri önceden belirlemedii ve yapılan tespitler farklılıklar gösterdii için kriterlerde tutarsızlıklar ortaya çıkmıtır. 10
önlemek ve kamu güvenini arttırmaktır. Sivil toplum temsilcilerini seçmek suretiyle kusursuz bir yetki mekanizması oluturmak oldukça ciddi bir uratır. 5 Kamu Hayırseverlik Komisyonu nun faaliyetlerini etkin ve baımsız bir ekilde yürütebilmesi için hükümet müdahalesinden uzak tutulması gerektii önemle vurgulanmalıdır. ngiltere de ve Moldavya da olduu üzere, komisyon üyeleri sadece hükümet deil, sivil toplum temsilcileri de olmalıdır. Hiç üphesiz baımsızlık, ngiliz Hayırseverlik Komisyonu nun ana prensibi olarak benimsenmi olup, bu mevzuatta aaıdaki ekilde tanımlanmaktadır: Faaliyetlerimizi baımsız olarak sürdürürken kamu yararını hedeflemekteyiz. Hayır kurumları, emsiye kurulular, yerel ve merkezi Hükümet kuruluları ve sorumluluk taıyan dier makamlar ile ibirlii içersindeyiz. Her ne kadar söz konusu yararlar ile ilgili görüleri saygı ile karılayacak isek de, kendi kararlarımızı korkusuzca ve taraf tutmaksızın vereceiz. 6 Komisyon oluumunu öngören yaklaımın tam tersine, bazı ülkelerde kamu yararı statüsü hükümet kararnameleri yoluyla verilmektedir. Örnein Belçika da kültürel faaliyetlerde bulunan kurulular, kraliyet kararı ile kamu yararı statüsü kapsamına alınır. Fransa da, dernekler ve vakıflar, Danıtay ın verecei karar sonucunda kamu yararı statüsü elde ederler. Lüksembourg da kamu yararı statüsü Adalet Bakanlıı na yapılacak bavurudan sonra Büyük Dukalık Kararnamesi ile verilir. Bu uygulamalar her ülkenin kendisine özgü tarihsel, kültürel ve hukuksal deneyimlerinden çıkmı olup, çokta özenilecek modeller deildirler. Portekiz de alıılmamı bir yaklaım benimsenerek, dernek ve vakıflara kamuya yararlı kurulu statüsünü verme yetkisi Bakanlık Konseyi veya Bakanlar Kurulu na verilmitir. Uygulamada bu iin nasıl yürütüldüü hala açık deildir ve dezavantajları olduu muhakkaktır. Yetkili makam olarak tek bir bakanlıı öngören sistemde olduu gibi sadece Bakanlar Kurulunun kararına itibar olunması, siyasi esaslı karar verilmesine yol açabilmektedir. Kamu yararı statüsü verme yetkisi, aynı zamanda deerlendirme yapma, ve duruma göre, verilen statüyü geri alma yetkisini de kapsar. Ancak, bir kez kamu yararı statüsü elde edildikten sonra, denetim/bildirim gereksinmelerine dayalı olarak iptali söz konusu oluncaya kadar, bunun devam edeceini varsaymak gerekir. Birçok ülke, yıllık beyan yöntemini kabul etmekte ise de, bazı ülkelerde kamu yararı statüsü belgede belirtilen sürede geçerli kılınmaktadır. 7 Örnein, Belçika ve Almanya da bu süre yenileme öncesi üç yıl olarak belirlenmitir ve süre bitiminde yeniden yeterlilik deerlendirilmesi öngörülmektedir. Finlandiya da Ulusal Vergi Kurulu, kamu yararı statüsünü be yıl süre ile vermektedir. Olumsuz bir deerlendirme sonucunda yetkili 5 Kamu Hayırseverlik Komisyonu nun oluturulmasını öngören, kamu yararına çalıan kurulular ile ilgili bir kanun halen Litvanya Parlamentosu nda beklemektedir. Litvanya Kamu Hayırseverlik Komisyonu, eit sayıda yetkili görevliler ile dernek ve vakıf temsilcilerinden olumaktadır. Komisyona dernek ve vakıf temsilcilerini seçme yöntemi kanun ile belirlenmemi olup, Bakanlar Kurulu tarafından tespit edilmektedir. 6 Hayırseverlik Komisyonu ve Yönetmelii ne (http:/www.charity-commission.gov.uk/spr/regstance.asp) adresinden ulaılabilir. 7 Kurulular zaman zaman bildirimlerde bulunmak suretiyle öngörülen kamu yararı kriterlerine uyduklarını göstermek zorunda olmalarına ramen Avrupa daki uygulamalara göre, bir kuruluun proje bazında onay alması gerekmemektedir. Zira, böyle bir yaklaım gerek Kar Amacı Gütmeyen Kurululara gerek yetkili makamlara idari açıdan oluacak bir ek yükü engellemektedir. 11
makamlarca kamu yararı statüsünün geri alınması halinde, baımsız bir mahkemeye bavurma hakkı verilmekte ancak bununla sınırlı olmaksızın bazı koruyucu önlemler getirilmektedir. V. Tasdik/Tescil Yöntemleri Bu bölümde, kamu yararı statüsü ile ilgili olarak Avrupa da kullanılan yöntemlerin mukayesesi yapılacak, ve özellikle Macaristan ve Polonya da kamu yararına çalıan kurulular için benimsenen yöntemler ele alınacaktır. Hükümet tarafından hangi organ karar merci olarak seçilmi olursa olsun, burada temel kural kamu yararı statüsü ile ilgili tasdik veya tescil ilemlerinin net, hızlı ve doru bir ekilde gerçekletirilmesidir. Hiç üphesiz, belirlenen ülkedeki yasal düzenlemelere göre uygulanacak yöntemde ve talep edilen belgelerde farklılıklar ortaya çıkacaktır. Ancak, kamu yararı statüsü için bavuruda bulunan STK lar, müracaat yazılarına (1) kamuya yararlı faaliyetlerde bulunmak için gerekli vasıflara sahip olduklarını, (2) hükümetin öngördüü iç ihtiyaçlara uygunluk saladıklarını ve (3) faaliyetlerin boyutuna (kamu yararı faaliyetinin kapsamı) ve faaliyetin tabi olduu sınırlamalara (kar amacı ve siyaset gibi) uygunluklarını gösteren belgelerini eklemek zorundadırlar. Örnein Almanya da bu kuruluların vergi ayrıcalıına ilikin çerçeve, kamuya yararlı amacın ve yapılacak kamuya yararlı hizmetlerin belirtildii, dorudan ve kiisel çıkar dıında; yönetiimin, yönetim belgelerinde belirtildii ekilde gerçekletirildiinin belirtilmesi ile mümkündür. Kamu yararı tescil ilemlerinde uygulanacak yöntemler, kamu yararı mevzuatının mahkemeler tarafından düzenlendii Macaristan ve Polonya gibi ülkelerde, ayrı bir kamu yararı mevzuatı çerçevesinde ayrıntılı bir ekilde belirtilmektedir. Bunun amacı, kuruluun sadece kamu yararına faaliyetlere odaklanmasını salamak ve üstlenmi olduu kamu yararını gözetim görevini zedeleyecek baka faaliyetlerde bulunmasını engellemektir. Ayrıca, effaflık açısından da belirli standartların tutturulması esastır. Macaristan da 1997 yılında çıkartılan Kamu Yararı Kanunu nda, kuruluların tüzüklerinde yer alması gereken bazı hükümler listelenmitir. 8 Buna göre; kamu yararına yürütülen faaliyetlerin listesi; kuruluun, herhangi bir risk oluturmaksızın sadece kamu yararına faaliyetler yürütmek amacıyla yatırımda bulunduuna dair bir hükmün bulunması; kuruluun iletme karını daıtmayıp, bunu yasal faaliyetler için kullandıını belirtir bir hükmün bulunması; kuruluun tüm gelirinin kamuya yararlı hizmetlere tahsis edilecei, kuruluun direkt olarak siyasi bir faaliyetin içersinde bulunmadıını ve herhangi bir siyasi partiden yardım almadıını belirten bir hükmün bulunması; iç yönetim, çıkar çatıması ve bildirim gereksinmeleri ile ilgili dier hükümlerin bulunması; gerekmektedir. 8 (1997, CLVI Kanunu, Bölüm 4) 12
Aynı ekilde, Polonya da 2003 yılında kanunlaan Kamuya Yararlı Faaliyetler ve Gönüllülük Kanunu, kamu yararına faaliyetler yürüten kurulular için bazı tescil gereksinimleri getirmitir. 9 Buna göre; kuruluun, yasal faaliyetlerini toplumun her kesimine veya bilhassa yaam zorluu veya mali sıkıntı içerisinde bulunan ahısların oluturduu belirli bir gruba yöneltmi olması; kamuya yararlı faaliyetlerin kuruluun tek yasal faaliyeti olması; ekonomik faaliyetlerde bulunulmaması veya zorunlu ekonomik faaliyetlerde bulunulması; elde edilen tüm gelirin kamu yararı faaliyetlere tahsis edilmesi; yönetim kurulu dıında, denetim veya gözetim faaliyetini yürütecek yasal bir ibirlikçi kuruma sahip olması; tüzüünde kuruluun kanunla belirlenen çıkar çatıması ve keyfi faaliyetlerde bulunmasını engelleyici hükümler bulunması, gerekmektedir. Bunlara ek olarak Avrupa da mevzuatın, kamu yararı statüsünün tanınması gerektirdii durumlarda bavuruda bulunanları korumak amacıyla bazı yöntemsel tedbirler aldıı görülmektedir. Buna, tescil kararı için süre verilmesi, aleyhte bir karar alındıında baımsız bir hakeme bavurma hakkına sahip olunması dahildir. Macaristan mahkemeleri, kamu yararı statüsü kazanmak için yapılan bavurular ile ilgili kararı 30 gün, ek bilgi talep edildiinde ise 45 gün içinde vermek zorundadırlar. Aleyhte verilen bir karar için 15 gün içerisinde bir üst mahkemeye müracaat edilebilir. Polonya mahkemeleri, yapılan bavuruyu yasal olarak 3 ay içinde karara balamak zorundadırlar. Ancak, bu ilem uygulamada yaklaık 6 hafta sürmektedir. Bulgaristan da, devletin tabi olduu daha ciddi kısıtlamalar vardır. Adalet Bakanlıı kamu yararı ile ilgili bavuruları ve ilemleri en kısa sürede sonuçlandırmak yükümlülüündedir. Tescil ileminin 14 gün içinde yapılmaması, tasdik ileminin reddedildii anlamını taımaktadır. Bu durumda müracaat eden kuruluun 14 gün içerisinde Yüksek dare Mahkemesine bavurma hakkı domaktadır. Farklı yöntemlerle kamu yararı statüsü tanıyan ülkelerde, Kar amacı gütmeyen kurulular (dernek, vakıf veya dierleri), kamu yararına çalıan kurulu sıfatıyla aynı zamanda müracaatta bulunulabilirler. Yunanistan, Macaristan ve Kosova da uygulama bu yöndedir. Bu konuda Bulgaristan bir istisna tekil etmektedir. Burada mahkemeler sadece Kar Amacı Gütmeyen Kuruluların tescilinden sorumludur. Kamu yararı statüsü kazanılması için gerekli ilemler Adalet Bakanlıı tarafından gerçekletirilmektedir. Kamuya yararlı faaliyetler yürüten kuruluların yasal olarak tanınması devletin ilerini yürütmesi açısından büyük kolaylıklar salamaktadır. Söz konusu statü kabulünü geciktirmeye yönelik tescil uygulamaları, kamuya yararlı kuruluun iine karımaktan baka bir ey deildir. Kanunda veya kanun kapsamında çıkartılan yönetmeliklerde mevcut olsun veya olmasın, mevzuatta kamu yararına çalıan kuruluların tabi olması gereken sorumluluklar belirtilmi olmalı ayrıca tescil formaliteleri yerine 9 Kamu Yararına Faaliyetler Hakkındaki Kanunun 20. Maddesi 13
getirilirken effaflıın salanması için belirli standartların oluturulması için yöntemsel gereksinmeler net bir ekilde belirtilmelidir. VI. Kamu yararına çalıan kurululara salanan yardımlar Bu bölümde, olaan devlet destei ile ilgili kısa açıklamalarda bulunmak suretiyle kamu yararı statüsündeki kurululara salanan devlet yardımlarının öneminden söz edilecektir. Eer Kamu yararına çalıan kuruluların çalımalarını kolaylatıracak ve ayakta kalmalarını salayacak devlet yardımı mevcut deil ise kamu yararı statüsünün tanınması hiçbir anlam taıyamaz. Devlet teviki, genellikle iletme gelirine vergi istisnaları uygulamak veya Kamuya Yararlı Kurulua yapılan baıları vergi veya KDV indirimine tabi tutmak suretiyle gerçekletirilir. Devlet ayrıca, kamu yararına çalıan kurululara yardım ödenei tahsis edebilir veya bazı kamu sözlemelerin temininde taraflı davranabilir. Temel-taı (cornerstone) prensibine göre, kamu yararına çalıan kuruluların çalıabilmeleri ancak salanacak destek ve yardımlara balıdır. Devlet genellikle kamu yararına çalıan kurululara vergi tevikleri uygulamaktadır 10. Vergi istisnaları muhtelif ekillerde, gelirin sadece hayır maksadı için kullanılması durumunda uygulanmaktadır. Genellikle aaıdaki gelir kategorileri vergiden muaf tutulmaktadır: Hibe, baı ve üyelik aidatlarından elde edilen gelirler; Ekonomik faaliyetlerden elde edilen gelirler; Yatırım gelirleri; Gayrimenkul vergisi; Hediyeler ve intikal vergisi; Katma deer vergisi. ahıslara ve kamu yararına çalıan kurululara baıta bulunan irketlere vergi teviki salamak suretiyle kamuya yararlı faaliyetlerin desteklenmesi, özel hayır müesseselerini teviki bakımından çok önemli bir aama oluturmaktadır. Burada bahsedilen vergi teviki ve vergi alacaı, daha net bir ifadeyle vergi indirimleri olarak ortaya çıkmaktadır. Deimez bir kural olarak baı yapanın teviki, baı alanın kamu yararı statüsüne sahip olması veya alıcının itirakinin yarattıı kamu yararı faaliyetler ile ilikilendirilmitir. Yukarıdakilere ek olarak devlet, kamu yararına çalıan kurululara baka ekillerde de destek salayabilmektedir. Örnein: Milli Piyango dahil pek çok baı kaynaı, hayır müesseseleri tarafından genel olarak ve kolaylıkla kullanılabilir (ngiltere). Kamu Yararına Çalıan Kurulu, Devlet Hazinesi veya yerel baımsız idarelere ait mülkün daimi olarak intifa hakkına sahip olabilir (Polonya). 10 STK lara ve Kamu Yararına Çalıan Kurulular a ilikin vergi istisnaları için ICNL in yapmı olduu, Survey of Tax Laws Affecting NGOs in Central and Eastern Europe and Survey of Tax Laws Affecting NGOs in the Newly Independent States isimli anket çalımasına bakınız (www.icnl.org). 14
Kamuya Yararlı Kuruluun hizmetlerinden faydalananlar, alınan hizmetin deeri nispetinde özel vergi istisnasından yararlanabilme imkanı verilir (Macaristan). Kamu yararına çalıan kurulular, sivil kamu hizmeti görevini yerine getirenleri istihdam edebilirler (Macaristan). VII.Kamu yararına çalıan kuruluların sorumlulukları Bu bölümde, kamu yararına çalıan kuruluların sorumlulukları ve effaflıı ile ilgili olarak Avrupa da benimsenen yaklaımlar ele alınmaktadır. Devletten dorudan ve/veya dolaylı ödenek alan kamu yararına çalıan kuruluların hükümet tarafından daha dikkatli bir incelemeye tabi tutulmaları son derece doaldır. Bu ciddi yaklaımın amacı, halkı Kar Amacı Gütmeyen Kuruluların kötü niyetinden ve suistimalinden korumak ayrıca kamu desteinin kamu yararına kullanıldıından emin olmaktır. Müspet anlamda gözetimin hedefi, kuruluun büyüklüünü göz önünde tutarak iyi yönetimleri desteklemek ve kuruluun ölçeine uygun olarak kamuya yararlı kuruluun üyelerine, hak sahiplerine, yararlanıcılara ve halka karı sorumluluk taımasını salamaktır. Ancak, gözetimin derecesi kurumsal baımsızlıı kısıtlayıcı düzeyde olmamalı ve salanan destek ile orantılı tutulmalıdır. Raporlama: Devlet, kamu desteinin nasıl kullanıldıı hakkında yasal olarak bilgi alma hakkına sahip olup, bu hak kamuya yararlı faaliyet yürüten kuruluun effaflık ve sorumluluk prensibi ile ne derece uygunluk gösterdiini belirler. Söz konusu bilgiler unları kapsar; (1) mali bilgiler (örnein, yıllık mali beyannameler, kamu kaynaklarından temin edilen ve kamu yararına kullanıldıı beyan edilen varlıkların kullanımı ile ilgili hesaplar) ve (2) faaliyet bilgileri (örnein, kamuya yararlı faaliyetler hakkında rapor). Kamu yararına çalıan kurulular, genellikle (vergi istisnasından yararlanıyor olsa bile) vergi makamlarına bildirimde bulunurlar ve buna yıllık vergi iadesi beyanları ve/veya vergi indirimi bavuru formları (istee balı verilir) ve gözetim görevini yürüten bakanlık veya yetkili temsilcilerine ibraz edilen yıllık faaliyet raporları dahildir. Polonya da, Kamu yararına çalıan kuruluların hazırladıkları yıllık faaliyet raporlarını ve yıllık mali beyanları Sosyal Güvenlik Bakanlıı na sunmalarını öngören bir uygulama vardır. Macaristan da üçüncü bir yaklaım benimsenmitir; Kamu Yararı Kuruluu, kamu yararına faaliyetler hakkında bir rapor hazırlayarak, bunu ilgili makama iletmek yükümlülüündedir (raporun içerii; muhasebe hesapları, kamu yararına yürütülen faaliyetlerin özeti, ve kamu desteinin kullanımı ile ilgili bilgiler, öz kaynak kullanımı, bütçe kapsamında temin edilen ödeneklerin ve üst yöneticilere ödenen aylıkların miktarı). Bilgilerin effaf olarak açıklanması kamunun gözetim sorumluluunu yerine getirmesini salamaktadır. 11 ngiltere de, hesap verme sorumluluu hayır kurumunun büyüklüüne göre düzenlenmitir. Küçük hayır müesseselerinde faaliyetlerin basit bir rapor haline dökülmesi, makbuzların ve ödeme hesaplarının ibrazı yeterli görülmektedir. Ancak, büyük hayır kurumları için daha karmaık rapor ve hesap bildirimleri talep edilmektedir. Minimum yıllık gelir düzeyi 10,000 ngiliz Pound u olarak belirlenmitir. 11 Genel olarak tercih edilen duyuru metodları; gazete yayınları (Çek Cumhuriyeti), website yayınları (Macaristan) veya iletme binasında bilgilerin kamunun eriimine açık tutulmasıdır (Macaristan). 15
Bu deerin altındaki kurulular, sicildeki kaydın doruluunu ispat etmek üzere sadece bazı temel bilgileri bildirmek zorunluluundadırlar. Bu deerin üzerinde geliri olanlar ise daha ayrıntılı açıklamaları içeren rapor ve hesapları sunmakla yükümlüdürler. Denetim ve Teftiler: Bildirim yükümlülüünün yanı sıra yetkili makamlar, devlet denetimi ve teftileri gibi dier denetim araçlarına da ihtiyaç duyarlar. Örnein, Almanya da, Kar Amacı Gütmeyen Kurulua hazırlanmak için gerekli süreyi vererek ve önceden tebligatta bulunmak suretiyle düzenli olarak vergi denetimi yapılabilir. Sadece KDV kontrolleri önceden bildirimde bulunmaksızın gerçekletirilebilir. Bulgaristan da, kamu yararına çalıan kurulular, devlet ve belediyeler tarafından verilen ödeneklerin, veya Avrupa Birlii programları çerçevesinde salanan yardımların ne ekilde kullanıldıını tespit etmek üzere mali denetime tabi tutulurlar. Macar kamu yararına çalıan kuruluları, bütçeden salanan destein kullanımına ilikin olarak ayrıca Devlet Denetleme Bürosunun gözetimi altındadırlar. Polonya da Sosyal Güvenlik Bakanlıı, kuruluun mal varlıına ilikin belgelere ve dier bilgi kaynaklarına eriim hakkına sahiptir ve bu arada yazılı ve sözlü her türlü bilgiyi isteyebilmektedir. Böyle bir denetim, ancak Kamu Yararına Çalıan Kuruluun yetkili temsilcileri veya dier ahitler huzurunda gerçekletirilebilir. Denetim görevini yapan kiiler yazılı bir rapor hazırlamak zorundadırlar. Böylelikle, kamuya yararlı kuruluun bakanına rapor içerii hakkında 14 gün içinde yazılı açıklama yapma veya itirazda bulunma imkanı salanmı olunmaktadır. ngiltere de, hükümetin Kar Amacı Gütmeyen Kuruluları bu ekilde denetleme yetkisi bulunmamaktadır. Ancak resmi makamların; polisin müdahale alanını oluturan terör ve suç, mali yolsuzluklar, çocukların korunması (Sosyal Hizmetler Denetim daresi) alanları ile ilgili geni yetkileri vardır. Fakat bunlar genel olarak tanımlanmı suçlar olup, sivil toplum kurulularına yönelik özel hükümler taımamaktadırlar. Hükümetten baımsız olarak ayrıca Hayırseverlik Komisyonu na gözetim ve denetim yetkisi verilmitir. Komisyon, gözetim görevini yerine getirirken bir taraftan doru gördüü uygulamaları tevik etmekte (destek ve danıma makamı olarak), dier taraftan da denetimler yaparak suistimali engellemeye çalımaktadır. Komisyon un Destek Birimi; hukuki, idari, yönetiim ve mali konularda kurululara tavsiyelerde bulunmak ve rehberlik vermekten sorumludur. Bu hizmetleri yerine getirirken; hayır kurumlarına, hayır kurumlarına açık olan sergilere ve konferanslara katılmaktadır. Komisyonun Tefti Birimi, suistimaller ile mücadeleden sorumludur. Müdahale yetkisi; mütevelli heyetinin uzaklatırılması, banka hesaplarının dondurulması, mütevelli heyetinin veya profesyonel yöneticilerin yerine atanacak yetkililerin tayinini kapsamaktadır. Komisyonun, hayır kurumunu sicilden silmek gibi bir yetkisi olmamasına ramen, hayır kurumunun kaynaklarını benzeri bir hayır kurumuna devretmek suretiyle kurumu feshedebilmektedir. Sicil Birimi ile birlikte bu iki bölüm, avukat ve muhasebecilerden oluan uzman ve profesyonel kiiler tarafından desteklenmektedir. Komisyonun en önemli fonksiyonu dengeyi salamaktır. Küçük hayır kurumları (yıllık gelir düzeyi 10,000 ngiliz Pound undan az olan) farklı bir uygulamaya tabidirler. Komisyon denetim yerine, hayır kurumunun nasıl yönetildiini incelemek üzere önceden haber vermek suretiyle ziyaretler yapmaktadır. Komisyon, iyi uygulamaları 16
tevik amacıyla büyük hayır kurumlarına odaklanmıtır. Her hangi bir sebep olmaksızın tefti yapmak Komisyonun ahlaki deerlerine ters dümektedir. Kamu Yararı Statüsünün Geri Alınması: Denetim yetkilileri, sadece istisnai durumlarda kamu yararı statüsünün geri alınması konusunda yetkili kılınmıtır. Örnein Macaristan da mahkeme, ancak kuruluun kanuna veya kendi tüzüüne aykırı hareket etmesi sebebiyle ve savcının talebi üzerine kamu yararı statüsünü geri alabilmektedir. Ancak kurulua, iptal öncesi durum bildirilerek, hatanın düzeltilmesi için zaman verilmektedir. Polonya da, kamu yararına çalıan kuruluun tefti sırasında tespit edilen eksiklikleri verilen süre içerisinde giderememesi halinde, Sosyal Güvenlik Bakanlıı, kuruluun Devlet Mahkeme Sicilinden silinmesi için bavuruda bulunabilmektedir. Dikkate alınması gereken husus, her iki durumda da: 1) Hükümet ihlal konusunda kurulua bildirimde bulunmak ve durumun telafisi için ona zaman tanımak zorundadır ve 2) iptal kararının mahkeme tarafından verilmesi gerekmektedir. 12 VIII. Dier Konular Bu bölümde, açıklama gerektiren farklı konulara cevap verilmektedir. Kamuya Yararlı Kurulular faaliyet konularını rahatlıkla deitirebilirler mi? Kar amacı gütmeyen kuruluların tüzüklerinde belirtilen amaçlarını deitirmeleri, tescil sürecinin yenilenmesini veya en azından yetkililerin bilgilendirilmesini gerektirmektedir. Ancak, bir çok ülkede Kamuya Yararlı Kuruluların faaliyet konusu deiiklii sırasında, neticesinde kamu yararı statüsünden çıkarak kar amaçlı veya karılıklı yarara dayanan bir örgüt haline dönümesini engelleyici uygulamalar vardır. Kamu yararına çalıan kurulularda faaliyet konusunun deitirilmesine yönelik kısıtlayıcı düzenlemeler getirilmesinin sebebi halk tarafından yapılan baıların ve devlet destei olarak salanan para veya malların korunmasıdır. Kamu yararına çalıan kurulular Rekabet Kanununa Tabi midir? Evet, Kamu yararına çalıan kurulular dahil, Kar Amacı Gütmeyen Kuruluların tüm ekonomik faaliyetleri anti-tröst kanunlarına tabidir. çi Sendikaları gibi bazı kurulular için zorunlu ayrıcalıklar olmasına ramen, kamu yararına faaliyet yürüten bir kuruluu kapsam dıı tutan bir ülke olduu bugüne kadar duyulmamıtır. TÜSEV 15 Ekim 2004 12 Aynı ekilde Bulgaristan da, Kamu Yararı Statüsünü geri almaya Devlet Mali Kontrol yetkililerinin tavsiyesi ve savcının talebi ile Adalet Bakanlıı yetkilidir. Bu iptal ilemi; Kamu Yararına Çalıan Kuruluun sicile sürekli eksik veya yanlı bilgi vermesi, kanuna aykırı faaliyet yürütmesi, kamu borçlarını ödemekte gecikmesi veya hiç ödememesi, 6 aylık süre içerisinde kanunun gerektirdiinden daha az sayıda üyeye sahip olması sebeplerine dayalı olarak gerçekletirilir. Kamu Yararı Statüsünün iptal kararı, konuyla ilgili tebligatın alınmasını takip eden 14 gün içinde temyiz edilebilir. 17