EGE AKADEMİK BAKIŞ / EGE ACADEMIC REVIEW Cil: 3 Sayı: 2 Nisan 203 ss. 8-94 İhraca ve İhalaın Ekonomik Büyüme Üzerindeki Ekisi: Türkiye Örneği The Effecs of Expors and Impors on Economic Growh: Turkey Case Taha Bahadır SARAÇ ÖZET (989:2-20:4) çeyrek dönemi kapsayan bu çalışmada, ihraca ve ihalaın ekonomik büyüme üzerindeki ekileri doğrusal olmayan ekonomerik yönem ile araşırılmış ve ekonominin içerisinde bulunduğu dönemlerde daralma ve genişleme dönemlerinde ihraca ve ihalaın her iki dönemde ekonomik büyümeyi poziif yönde ekilediği espi edilmişir. Bu sonuçlar ile çalışmanın kapsadığı dönem içerisinde ihracaa yönelik sanayileşme sraejisinin ve içsel ekonomik büyüme eorisinin ihala ve ekonomik büyüme ilişkisi ile ilgili görüşünün geçerli olduğu oraya konulmuş olmakadır. Anahar Kelimeler: İhraca, ihala, ekonomik büyüme, markov rejimi, Türkiye ABSTRACT In his sudy, we aim o invesigae he effecs of expors and impors on economic growh during he quarer period of (989:2-20:4) by using nonlinear economeric echnique. We have found ha expors and impors effec economic growh posiively during he conracion and expansion periods of economy. Wih he helps of his sudy, i is proved ha in Turkish economy wihin he sudy period, expor-oriened indusrializaion sraegy and endogenous economic growh heory s views on he relaionship beween impors and economic growh is valid. Keywords: Expor, impor, economic growh, markov regime, Turkey. GİRİŞ Ekonomik büyümenin kaynağı olarak dış icarein kapsamlı olarak klasik ikisaçılar arafından incelendiği görülmekedir. Smih, Ricardo ve Heckscher- Ohlin gibi ikisaçıların ileri sürdükleri bu modellerde, dış icarein karşılıklı iki ülkenin dış icareen kazançlarını arırmalarının önemli bir aracı olduğu vurgulanmakadır. Faka saik bir yapıda oluşuran söz konusu bu modellerde dış icarein milli gelir üzerinde sadece seviye ekisi yapığı belirilmekedir. Diğer bir deyişle, eknolojinin ve verimliliğin sabi kabul edildiği bu modellerde dış icarein uzun dönem kalıcı ekonomik büyüme üzerindeki ekisine değinilmemekedir (Gross ve Helpman, 995:28). 929 Dünya ekonomik krizinin ardından klasik eoriye karşı olarak gelişen keynezyen eoride, konu gelir ve harcama ilişkisi çerçevesinde ele alınmaka ve ihracaın dış icare çarpanı yoluyla milli geliri arırdığı savunulmakadır (İspir vd., 2009:60). Solow (956) ile başlayan ve nüfus arışı ile eknolojik değişmenin dışsal kabul edildiği neoklasik ekonomik büyüme modellerinde ise poliika uygulamaları ile ekonomik büyüme arasında bir ilişki kurulmamakadır. Dolayısıyla da bu modellerde dış icare poliikalarıyla uzun dönem ekonomik büyüme oranı üzerinde bir eki oluşurulamayacağı kabul edilmekedir (Shaw, 992:6; Ukulu ve Özdemir, 2004: 245,246). Buna karşılık, Romer (986) daki çalışmasıyla oraya çıkan içsel ekonomik büyüme modellerinde, eknolojik gelişmenin ikisadi sisem içerisinde oluşuğu ve ikisadi kararlardan ekilendiği ifade edilmekedir. Buna göre bu modellerde, hükümelerin, özellikle beşeri sermaye ve araşırma-gelişirme çalışmalarına yönelik desekleyici nielikeki kararları ile uzun dönem ekonomik büyüme oranına kakıda bulunabileceklerine değinilmekedir (Çifçi ve Aykaç, 20:62,63). Böylelikle de, hükümeler dış icarei eşvik ederek eknoloji ransfer edebilmeke ve uzun dönem ekonomik büyümelerini olumlu yönde ekileyebilmekedirler (Gross ve Helpmann, 994). Teorik yaklaşımların poliika uzanıları incelendiğinde ise, arihsel açıdan yeni sanayileşmeye başlayan ülkelerde kalkınma çabalarına ihal ikameci sanayileşme sraejisi ile başlanıldığı faka daha sonra söz konusu bu ülkelerin ileriki dönemlerde ihracaa yönelik sanayileşme sraejisini benimsedikleri ileri sürülmekedir (Seyidoğlu, 2007:54). Bu durumun oluşmasında ise, özellikle 950 lerde ihal ikameci sanayileşme sraejisini uygulayan ülkelerde iç pazarın dar olması nedeniyle üreim arışı ile oraya çıkan saış sorununun ekin ölçeke sanayilerin kurulmasını olumsuz ekilemesi ile yüksek arifeler ve mikar kısılamaları Doç, Dr., Niğde Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, İkisa Bölümü, bsarac@nigde.edu.r 8
Taha Bahadır SARAÇ ile uzun süre korunan ihal ikamesi sanayi dallarının yabancı rekabeen uzaklaşmasının ekili olduğu iddia edilmekedir (Karluk, 2009:398). 980 li yıllarda gelişen ihracaa yönelik sanayileşme sraejisinde ise, sanayileşme ve ekonomik büyüme için gerekli moivasyonu iç alepen çok dış alep oluşurmakadır (Kazgan, 998:68). Bu anlamda, emelde dış icare ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiye dayandırılan ihracaa yönelik sanayileşme sraejisi kapsamında özellikle mamul mal ihracaının özendirilmesi ve bunun ekonomik büyüme üzerindeki olumlu ekileri oraya çıkarılmaya çalışılmakadır. Söz konusu bu ekiler ise; kaynakların karşılaşırmalı üsünlüklerin olduğu alanlara kayması emek fakörünün bol olduğu ülkelerde isihdamın arması, dış icare rejiminin serbesleşmesi sonucunda kapasie kullanımının arması, ölçek genişlemesi ve ölçek ekonomilerinden yararlanılması, ihracaın eşvik edilerek firmaların dış rekabee açılmalarının sağlanması ve rekabein ekisiyle verimlilik arışlarının ve yeni eknolojilerin kullanımının gerçekleşmesi şeklinde sıralanmakadır (Ak: Egeli, 200:54). Bu nokada, Türkiye ekonomisi incelendiğinde, 980 e kadar ki dönemin genelinde ihal ikameci sanayileşme sraejisinin, bu arihen sonra ise ihracaa yönelik sanayileşme sraejisinin benimsendiği görülmekedir. 980 sonrası izlenen ihraca yönelik sanayileşme sraejisi kapsamında, 980 de.9 olan oplam ihraca ve ihalaın GSYİH (Gayrisafi Yur İçi Hasıla) ya oranının, 20 de 56.5 e yükseldiği espi edilmekedir. Dışa açıklık oranı şeklinde ifade edilen bu değerdeki arışın ekonomik büyüme üzerindeki ekisi, dış icarein bileşimini oluşuran ihraca veya ihala kanalıyla gerçekleşmekedir. Buna göre, milli gelir hesaplamalarında ihraca, GSYİH ya poziif bir kakı sağlayıp ekonomik büyüme oranının yükselmesine kakıda bulunabileceği gibi ihala da GSYİH üzerinde negaif bir ekide bulunabilmekedir. Bununla birlike, ara malı ve eknoloji ihalaı ise ekonomik verimliliğin armasını sağlayarak ihraca ve GSYİH üzerinde poziif bir eki meydana geirebilmekedir (Güngör ve Kur, 2007:97,98). Bu bağlamda, hazırlanan bu çalışmada ihraca ve ihalaın ekonomik büyüme üzerindeki ekilerinin oraya konulması amaçlanmakadır. Konu ile ilgili geniş bir lieraürün oluşuğu gözönüne alındığında diğer bir çok çalışmadan farklı olarak, ekonominin büyümenin daraldığı ve genişlediği dönemlerde ihraca ve ihalaın ekonomik büyüme üzerindeki ekilerinin belirlenmesi, bu çalışmanın emel moivasyonunu oluşurmakadır. Bu amaç doğrulusunda dör bölüm şeklinde hazırlanan çalışmanın ikinci bölümünde konu ile ilgili lieraür incelenmiş, üçüncü bölümde ise çalışmada benimsenen model hakkında bilgi verilmişir. Ekonomerik yönem ve uygulama sonuçlarının yer aldığı dördüncü bölümünün ardından sonuç bölümü ile de çalışma amamlanmışır. 2. LİTERATÜR ÖZETİ İhracaın ve ihalaın ekonomik büyüme üzerindeki ekilerini konu alan geniş bir lieraürün oluşuğu görülmekedir. Bu çalışmalardan örneğin; Kravis (970), Michaely (977), Bhagwai (978), Balassa (978, 985), Tyler (98), Kavoussi (984), Ram (985), Jung ve Marshall (985), Gonclaves ve Richering (986), Ram (987), Heiger (987), Fosu (990), Lussier (993), Bahmani-Oskooee vd. (993), Du ve Ghosh (996), Xu (996), Islam (998), Haemi ve Irandous (2000), Tsen (2002), Awokuse (2002), Haemi (2002), Mah (2005), Konya (2006), Siliversovs ve Herzer (2006), Bahmani-Oskooee vd. (2007), Parida ve Sahoo (2007), Galimberi (2009), Tang ve Lai (20) ihracaın ekonomik büyümeyi olumlu yönde ekilediği sonucuna ulaşırken; Esfahani (99), Lee (995), Zhang ve Zou (995), Mody ve Yılmaz (2002), Chuang (2002), Li ve vd. (2003), Alam (2003), Pawlos (2004) ise ihalaın ekonomik büyümeyi olumlu yönde ekilediği sonucuna ulaşıkları espi edilmekedir (Shirazi ve Manap, 2004: 563-567; Medina-Smih, 200: 6-9; Gerni vd., 2008: 8; Çeinaş ve Barışık, 2009: 638-640; Safdari vd., 20: 40-4). Konu ile ilgili olarak Türkiye ekononomisi üzerine gerçekleşirilen çalışmalar ise Tablo de şu şekilde özelenmişir. 3. MODEL Bu çalışmada, Ram (985) ın gelişirdiği model benimsenmişir. Modelin oluşurulması için öncelikle () no lu denklemde belirilen oplam üreim fonksiyonu oluşurulmuşur.,, () Y f LK X () no lu denklemde Y oplam reel üreimi, L emek girdisini, K sermaye girdisini ve X ise ihracaı gösermekedir. () no lu denklemin oplam ürevi alındığında (2) no lu denkleme ulaşılmakadır. Y Y Y dy dl dk dx L K X (2) no lu denklem Y ye bölündüğünde ise (3) no lu denklem elde edilmekedir. dy Y / Y dl Y / Y dk Y / Y dx Y L/ L L K / K K X / X X (3) no lu denkleme sabi erimin de (b 0 ) ilave edilmesiyle (4) no lu denklem oluşurulmakadır. (2) (3) 82
İhraca ve İhalaın Ekonomik Büyüme Üzerindeki Ekisi: Türkiye Örneği Tablo : Çalışmanın Konusu ile İlgili Türkiye Üzerine Yapılan Çalışmaların Özei Yazar (lar) Dönem Yönem Sonuç Yiğidim vd. Granger Nedensellik İhalaan ekonomik büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisi 980:-996:4 (997) Tesi olduğunu espi emişlerdir. Özmen vd. İhracaa yönelik sanayileşme hipoezinin geçerli olmadığını 970-995 Eşbüünleşme Tesi (998) belirlemişlerdir. Özmen vd. Granger Nedensellik İhracaan ekonomik büyümeye doğru ek yönlü bir nedensellik 987:-997:6 (999) Tesi ilişkisi espi emişlerdir. İhracaan GSYİH ya doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi Tuncer (2002) 980:0-2000:04 Toda-Yamamoo Nedensellik Tesi olmadığı, GSYİH dan ihracaa ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu ve ihala ile GSYİH arasında karşılıklı bir nedensellik ilişkisi olduğunu belirlemişir. Şimşek (2003) Ay vd. (2004) Nişancı (2005) Demirhan (2005) Erdoğan (2006) 960-2002 980-2003 962-2003 990:-2004: 923-2004 Eşbüünleşme ve Granger Nedensellik Tesleri Granger Nedensellik Tesi Eşbüünleşme, Haa Düzelme ve Granger Nedensellik Tesleri Eşbüünleşme, Haa Düzelme ve Granger Nedensellik Tesleri Eşbüünleşme ve Granger Nedensellik Tesleri Özer vd. 987:-2006:2 VAR Analizi (2006) Kösekahyaoğlu Granger Nedensellik 980-2005 vd. (2006) Tesi Yapraklı Granger Nedensellik 970-2005 (2007) Tesi Taban vd. Eşbüünleşme ve Haa 980:-2007:2 (2008) Düzelme Tesleri Gerni vd. (2008) Uğur (2008) Akaş (2009) Bilgin vd. (2009) İspir vd. (2009) Soyyiği vd. (200) Şimşek vd. (200) Koil vd. (200) Temiz vd. (200) 989-2007 (Aylık Dönem) ve 980-2000 Regresyon ve Granger Nedensellik Tesleri 994:-2005:4 VAR Analizi 996:0-2006:06 987:- 2007:2 Eşbüünleşme ve Haa Düzelme Tesleri Haa Düzelme Modeli ve Toda-Yamamoo Nedensellik Tesi 989:-2007:4 Markov Rejim Modeli 990-2008 960-2004 989:-2007:3 950-2009 Toda-Yamamoo Nedensellik Tesi Sınır Tesi ve Haa Düzelme Modeli Granger Nedensellik Tesi Eşbüünleşme, Haa Düzelme ve Granger Nedensellik Tesleri Ekonomik büyümeden ihracaa doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu espi emişir. İhraca ile ekonomik büyüme arasında karşılıklı bir nedensellik ilişkisi olduğu sonucuna ulaşmışlardır. İhracaan ekonomik büyümeye doğru güçlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu espi emişir. İhracaan ekonomik büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisi olduğunu ve uzun dönemde ihracaın ekonomik büyümeyi arırdığını belirlemişir. İhraca ile ekonomik büyüme arasında eşbüünleşme ilişkisi olduğunu ve aralarında iki yönlü nedensellik olduğu sonucuna ulaşmışır. İhracaan ve ihalaan ekonomik büyümeye doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu espi emişlerdir. İhracaan ihalaa doğru güçlü bir nedensellik ilişki belirlemişlerdir. İhracaa yönelik sanayileşme sraejisinin geçerli olduğunu belirlemişir. Kısa ve uzun dönemde ihracaan ekonomik büyümeye doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu sonucuna ulaşmışlardır. İhracaın ekonomik büyüme üzerindeki ekisinin ihala aracılığıyla oraya çıkığını espi emişlerdir. Ara malı ve yaırım malı ihalaı ile GSYİH arasında karşılıklı bir nedensellik ilişki belirlemişir. İhala, ihraca ve ekonomik büyüme arasında eşbüünleşme ilişkisi olduğu, kısa dönemde ihala, ihraca ve ekonomik büyüme arasında iki yönlü nedensellik ilişkisi olduğu ve uzun dönemde ise ihracaan ihalaa, ihalaan ihracaa, ekonomik büyümeden ihracaa ve ekonomik büyümeden ihalaa doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu espi emişir. İhracaan sanayi üreim endeksine ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Daralma döneminden genişleme dönemine geçerken ihracaın ekili olduğu, ekonomi genişleme döneminde iken bu sürecin sürdürülmesinde ihraca ve ihalaın birlike kakı sağladıklarını faka bu kakının azaldığını espi emişlerdir. İmala sanayi ihracaının ve GSYİH nın ara ve yaırım malı ihalaına bağımlı olduğunu espi emişlerdir. Uzun dönemde ihracaan ekonomik büyümeye ek yönlü nedensellik ilişkisi olduğunu oraya koymuşlardır. İhracaan ekonomik büyümeye doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi espi emişlerdir. Ekonomik büyümeden ihracaa yönelik ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu belirlemişlerdir. Takım (200) 975-2008 Granger Nedensellik Tesi İhraca arışlarının ekonomik büyümedeki arışı deseklemediği sonucuna ulaşmışır. 83
Taha Bahadır SARAÇ Y 0 L 2K 3X (4) (4) no lu denklemde Y ekonomik büyüme oranını, L isihdam hacmi büyüme oranını, K sermaye soku büyüme oranını, X ihraca hacmi büyüme oranını, b, b2 ve b 3 sırasıyla isihdam, sermaye soku ve ihracaın ekonomi büyümeyi ne ölçüde ekilediğini göseren kasayıları ifade emekedir. (4) no lu denklemde sermaye soku verisinin çoğu ülke için espi edilememesi nedeniyle (3) no lu denklemde dk yerine I (yaırım harcamaları) değişkeninin kullanılması ercih edilmekedir. Buna göre, (4) no lu denklem (5) no lu denkleme dönüşmekedir. Y = b0 + b I L + b2 + b3x Y (5) Ayrıca, çalışmada ihalaın değişkenin ekonomik büyüme üzerindeki ekisi de araşırılmak isenildiği için (4) modelde X ihraca hacmi büyüme oranını değişkeni yerine M ihala hacmi büyüme oranı dahil edilerek (6) no lu modelin oluşurulması da uygun görülmüşür (Ram, 985: 47, 424). Y = b0 + b I L + b2 + b3m Y (6) 4. EKONOMETRİK YÖNTEM VE UYGULAMA SONUÇLARI 4.. Ekonomerik Yönem Markov süreci, olasılıkların bir önceki olasılıklarla açıklandığı sokasik bir süreç olarak anımlanmakadır. Buna göre, - ve dönemlerindeki rejimler arasındaki ilişkiler açıklayan markov değişim modeli (7) no lu denklem ile ifade edilmekedir. { } {, 2,...} P s = js = i = P s = js = is = k = pij (7) (7) no lu denklemde, rejim i den rejim j ye geçiş olasılığını gösermekedir. Dolayısıyla ekonomide iki rejim olduğu kabul edildiğinde ve bu rejimler s = 0 (düşük ekonomik büyüme) ve s = (yüksek ekonomik büyüme) olarak oluşurulduğunda iki rejimli bir yapıdan diğer rejime geçiş (8), (9), (0) ve () no lu denklemler ile belirilmekedir. Pr s = s = = p = p (8) Pr 0 s = s = = p0 = p (9) Pr 0 0 s = s = = p00 = q (0) Pr s = s = 0 = p = q 0 () Geçiş olasılıkları maris formunda (2) no lu denkleme dönüşmekedir. q q P = p p (2) (2) no lu denklemdeki maris iki rejimli geçiş olasılıkları marisi olarak anımlanmakla birlike marisde yer alan geçiş olasıklarının sabi olduğu kabul edilmekedir. Bununla beraber rejim değişkeni s nin doğrudan gözlenemediği sadece y olarak göserilen ekonomik ve finansal değişken veya değişkenlerin gözlenebildiği, y serisinin özelliklerinin de gözlenemeyen ama içinde bulunduğu rejim değişkenine bağlı olduğu ve gözlenemeyen bir y serisinin herhangi bir isaisiksel özelliğinin rejim ile birlike değişiği kabul edilmeke ve (3), (4) no lu denklemler ile göserilmekedir. E y s = 0 = µ 0 (3) E y s = 0 = µ (4) Örneğin, ekonomik büyüme oranı y ve s = 0 daralma ve s = genişleme rejimi olarak ifade edildiğinde µ 0 (daralma dönemindeki oralama) ve µ (genişleme dönemindeki oralama) arasında µ > µ 0 şeklinde (5) no lu denklem ile belirilen bir ilişki oraya çıkmakadır. s = ise µ > 0 µ ( s ) = s = 0 ise µ 0 < 0 (5) Daha genel olarak nin bir ooregresif süreç özelliğine sahip ve δ s nin sabi erimi, ε nin haa erimini, φ.. φ p lerin değişken kasayılarını göserdiği durumda, söz konusu süreç AR( p ) şeklinde ifade edilirse (6) no lu denkleme ulaşılmakadır. 2 y = δs + φy +... + φp y p + ε, ε N 0, σ ( ) (6) (6) no lu denkleme x bağımsız değişkeninin dahil edilmesiyle sabi erimin v, değişken paramerelerinin sırasıyla α j ve b i olarak anımlandığı (7) no lu denklem ile belirilen MSIA( M ) ARX ( p) şeklinde isimlendirilen model elde edilmekedir. Bu modelde, MS (Markov Swiching-Markov Değişimi), M(Rejim Sayısını), p (Gecikme Uzunluğunu), I (sabi erimi), A (ooregresif sürecin paramerelerini) ve X (bağımsız değişken paramerelerini) gösermekedir. p n y= vs ( ) + α ( s) y + b ( s) X + ε j i i j i= j= 0 (7) Buna göre, (7) no lu denklem ahmin edilirken öncelikle Y nin gözlemleri s = ile s = 0 ya denk gelen gözlemler olarak ayrışırılmakadır. Daha sonra sırasıyla ilk grupa ve ikinci grupa yer alan gözlemler kullanılarak en küçük kareler yönemi ile (7) no lu denkleme ai paramereler ahmin edilmekedir. Bu ahmin işleminin ardından (8) ve (9) no lu denklemler ile belirilen rejim olasılıkları hesaplanmakadır. 84
İhraca ve İhalaın Ekonomik Büyüme Üzerindeki Ekisi: Türkiye Örneği ( s = s = ) #( s = ) ( s = s = ) #( s = 0) #, pˆ = # 0, 0 qˆ = (8) (9) (8) ve (9) no lu denklemlerde yer alan # (. ), örneklemde paranez içindeki olayın kaç defa ekrarlandığını ifade emekedir. Burada hesaplanan olasıklar koşullu olasıkların ahminleri olmakla birlike paramere ahminleri EM (Expecaion Maximizaion- Maksimum Bekleni) algoriması ile aşağıdaki aşamalar ile gerçekleşirilmekedir. ) Öncelikle Y gözlemleri =,..., T olmak üzere iki rejime ayrışırılmakadır. 2) Bu şekilde ayrışırılmış gözlemlerden yardımıyla beraber (7) no lu denklemde yer alan paramereler ahmin edilmekedir. 3) Pr s = YT şeklinde göserilen olasılıkları hesaplamak amacıyla ikinci aşamada yer alan paramerelerin ahminleri kullanılmakadır. 4) Bu aşamada ise yer alan düzgünleşirilmiş olasılıklar yardımıyla gözlemler iki rejime ekrar konulmakadır. Dolayısıyla düzgünleşirilmiş rejim olasılıkları ile ağırlıklandırılmış gözlemler ile (7) no lu modele ai paramereler, p ve q ekrar ahmin edilmekedir. 5) Paramere ahminlerinin süreç ekrarlandığında ekin bir şekilde değişmediği belirleninceye kadar üçüncü ve dördüncü aşamadaki işlemlerin gerçekleşirilmesine devam edilmekedir (Bildirici ve Bozoklu, 2007:3-5, Koç, 2008: 74-76, Krolzig, 998 ve Clemens vd., 2004). 4.2. Uygulama Sonuçları 4.2.. Veri Sei ve Değişkenler Çalışmada 989:2-20:4 dönemine ai çeyrek dönem veriler kullanılmışır. İlgili verilerin oluşurulmasında TÜİK (Türkiye İsaisik Kurumu) ve TCMB (Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası) EVDS (Elekronik Veri Dağıım Sisemi) veri abanlarından yararlanılmışır. Değişkenler Tablo 2: Değişkenler ve Tanımlamaları Y : Reel ekonomik büyüme oranı Tanımlamaları L : İsihdam hacmi büyüme oranı I / Y : Toplam yaırım harcamalarının GSYİH içerisindeki oranı X : Reel ihraca hacmi büyüme oranı M : Reel ihala hacmi büyüme oranı (No:.Büyüme oranlarının hesaplanmasında ilgili değişkenlerin doğal logarimalarıalındıkan sonra birinci farkları alınmışır. 2.İsihdam hacmi büyüme oranı dışındaki diğer değişkenler deflaör baz yılı 998 kabul edilerek hesaplanmışır. 3.İsihdam hacmi ise işgücü içerisinde yer alan çalışan sayıları kullanılarak hesaplanmışır. 4. 989-2000 döneminde ai isihdam verileri alı aylık dönemler halinde hesaplandığından kubik spline yönemi kullanılarak ilgi veriler çeyrek verilere dönüşürülmüşür. Bknz. Barışık vd., 200: 94.) 4.2.2. Ekonomerik Analiz Sonuçları 4.2.2.. Birim Kök Tes Sonuçları MSIA( M ) ARX ( p) uygulamasında yer alan serilerin durağan olmaları gerekmekedir. Bu nedenle çalışmada kullanılan serilerin durağan olup olmadıkları serilerdeki kırılmaları dikkae alan ve bu yönüyle söz konusu kırılmaları dikkae almayan geleneksel birim kök esleri yerine ercih edilen Lee-Srazicich birim kök esiyle incelenmiş ve es sonuçları Tablo 3 e göserilmişir. Tablo 3 deki sonuçlara göre serisinin birinci fark değerinde, diğer serilerin ise seviye değerlerinde durağan oldukları espi edilmişir. 4.2.2.2. MSIA(M)-ARX(p) Analizi Sonuçları MSIA( M ) ARX ( p) analizi gerçekleşirilmeden önce ihraca ve ihala değişkenin yer aldığı modeller için uygun gecikme uzunluğu Tablo 4 de de görüleceği üzere Schwarz Bilgi Krierlerine göre (bir) olarak belirlenmişir. (bir) gecikme ile gerçekleşirilen modellerin ahmin sonuçları ise Tablo 5 de sunulmuşur. 85
Taha Bahadır SARAÇ Seriler Tablo 5 deki doğrusallık esi sonuçlarından da görüleceği üzere ihraca veya ihalaın yer aldığı modellerde doğrusal olmayan bir ilişki belirlenmişir. Buna göre, elde sonuçlar yorumlandığında, ekonominin daralma döneminde ihraca değişkeninin bir dönem gecikmeli değerinde meydana gelen bir birimlik değişme ekonomik büyümede 0.6604 birim değişmeye, genişleme döneminde ihraca değişkeninin cari dönem değerinde meydana gelen bir birimlik değişme ekonomik büyümede 0.2639 birim değişmeye ve ihraca değişkeninin bir dönem gecikmeli değerinde meydana gelen bir birimlik değişme ekonomik büyüme üzerinde 0.0769 birim değişmeye neden olurken; daralma döneminde ihala değişkeninin cari dönem değerinde meydana gelen bir birimlik değişme ekonomik büyüme üzerinde 0.292 birim değişmeye ve ihala değişkeninin bir dönem gecikmeli dönem değerinde meydana gelen bir birimlik bir değişme ekonomik büyümede 0.42 birim değişmeye bir değişmeye, genişleme döneminde ise ihala değişkeninin cari dönem değerinde meydana gelen bir birimlik değişme ekonomik büyüme üzerinde 0.0592 birim değişmeye ve ihala değişkenin bir dönem gecikmeli değerinde meydana gelen bir birimlik değişme ekonomik büyüme üzerinde 0.0537 birim değişmeye neden olmakadır. Bununla birlike Tablo 3: Lee-Srazicich Birim Kök Tes Sonuçları (-isaisik) Değerleri Kırılma Tarihleri Birinci Kırılma Tarihi İkinci Kırılma Tarihi Y -9. (0) 993:2 999: L -0.59 (4) 999:4 2005: I / Y -5.8 (8) -0.99 (0) * 2000:3 2000:4 2006: 200:3 X -6.53 (7) 997:2 2003:3 M -9.34 (0) 997:3 998:3 (Noe:.Paranez içerisindeki değerler uygun gecikme uzunluklarını ifade emekedir. Belirilen gecikme uzunluklarında haa erimleri arasında ilişki olmadığı belirlenmişir. 2.Farklı kırılma yılları dönemleri için yüzde 0 önem düzeyindeki kriik değerler -5.27, - 5.32, -5.33 şeklinde espi edilmişir. Bknz. Lee ve Srazicich, 2003:084. Ayrıca kırılma yıllarının nasıl belirlendiği konusunda bknz. Lee ve Srazicich, 2003. 3.( * ) ilgili değişkenin birinci farkı alındıkan sonra elde edilen sonuçları ifade emekedir.) Tablo 4: Gecikme Uzunluklarının Belirlenmesi İhraca Değişkeninin Yer Aldığı Model İçin Uygun Gecikme Uzunluğunun Belirlenmesi Gecikme Uzunlukları Schwarz Bilgi Krieri İsaisik Değeri İhala Değişkeninin Yer Aldığı Model İçin Uygun Gecikme Uzunluğunun Belirlenmesi Gecikme Uzunlukları Schwarz Bilgi Krieri İsaisik Değeri -4.272-4.620 2-4.0349 2-4.3566 3-3.7989 3-4.89 modelde yer alan diğer değişkenlere ai kasayılar incelendiğinde ise isihdam hacmi büyüme oranının ihraca ve ihala değişkenlerinin yer aldığı modellerin genelinde ekonomik büyüme üzerinde isaisiksel açıdan anlamsız olmakla birlike negaif bir eki yapığı görülmekedir. Bu durumu analiz emek amacıyla Türkiye ekonomisinde ekonomik büyüme ile isihdam ilişkisini araşıran çalışmalar incelendiğinde, söz konusu çalışmalarda da isihdamın ekonomik büyüme üzerinde anlamlı bir eki yapmadığı bulgusunu elde eikleri espi edilmekedir. Bu çalışmalardan örneğin Pola vd. (20) nin 950-2006 dönemine kapsayan ve sınır esi eşbüünleşme yaklaşımını benimsedikleri çalışmalarında kısa ve uzun dönemde isihdamın ekonomik büyüme üzerinde negaif faka isaisiksel olarak anlamsız bir ekisi olduğu sonucuna ulaşıkları görülürken, benzer şekilde Muraoğlu (20) nun 2000-20 arasındaki çeyrek dönem verilerini kullanarak gerçekleşirdiği çalışmasında da ekonomik büyüme ile isihdam arasında herhangi bir Granger nedensellik ilişkisi olmadığı sonucunu elde eiği görülmekedir. Bu şekilde yerleşik ikisa eorisine ers bir sonucun oluşmasında ise Türkiye de düşük nielikli işgücü olarak kabul edilebilecek olan okuryazar olmayan ve lisealı eğiim seviyesine sahip kişilerin oplam isihdam içerisinde yaklaşık 86
İhraca ve İhalaın Ekonomik Büyüme Üzerindeki Ekisi: Türkiye Örneği yüzde 48 lik bir orana sahip olmasının ve oplam isihdamın yaklaşık yüzde 74 ünün 2 diğer sekörler ile karşılaşırıldığında çalışılan saa başına kama değerin göreceli olarak düşük olduğu hizme ve arım sekörlerinin oluşurmasının ekili olabileceği düşünülmekedir 3. Bu espiler bir anlamda Türkiye de isihdam açısından azalan verimler yasasının geçerli olabileceğine işare emekedir. Son olarak ihraca ve ihala değişkenlerinin yer aldıkları model içerisinde yer alan ( ( I / Y) ) değişkeninin ekonomik büyüme üzerindeki ekisi incelendiğinde söz konusu değişkenin ihraca değişkeninin yer aldığı modelde daralma dönemindeki cari dönem değerinin ekonomik büyüme üzerinde poziif faka isaisiksel açıdan anlamsız, bir gecikmeli değerinin ekonomik büyüme üzerinde negaif, genişleme dönemindeki cari dönem ve bir dönem gecikmeli değerinin ekonomik büyüme üzerinde poziif bir eki yapığı; ihala değişkeninin yer aldığı modelde ( ( I / Y) ) değişkenin daralma dönemindeki cari ve bir dönem gecikmeli değerlerinin ekonomik büyüme üzerinde negaif faka isaisiksel açıdan anlamsız, genişleme dönemindeki cari dönem değerinin ekonomik büyüme üzerinde poziif, bir dönem gecikmeli değerinin ise ekonomik büyüme üzerinde poziif faka isaisiksel açıdan anlamsız bir eki yapığı görülmekedir 4. Bu sonuçun oluşmasında ise daralma dönemlerinin özellikle kriz dönemlerini kapsaması ve bu dönemlerde de Şekil den de görüleceği üzere ( ( I / Y) ) serisinin negaif değerler almasının ekili olduğu düşünülmekedir. 0.06 0.05 0.04 0.03 0.02 0.0 0.00-0.0-0.02-0.03-0.04 990 995 2000 2005 200 Şekil : Birinci Farkı Alınmış I / Y Serisi (989:2-20:4) Bağımsız Değişkenler Tablo 5: MSIA(2)-ARX()Modeli Analiz Sonuçları Daralma Dönemi Analiz Sonuçları Kasayılar (-isaisik) Değerleri Genişleme Dönemi Analiz Sonuçları (-isaisik) Kasayılar Değerleri Sabi Terim -0.049-3.9569 * 0.02 4.8429 * Y L -0.7482-3.3785 * -0.204-2.8025 * L -.9239 -.7829-0.0736-0.8406 -.4940-0.950-0.0 -.698 I / Y I / Y.3634.853 0.2639 6.4054 * -2.7-3.3002 * 0.0769 2.4327 * X X 0.055 0.074 0.2639 6.4054 * 0.6604 4.5444 * 0.0769 2.4327 * Doğrusallık Tesi Davies Olasılık Değeri : 0.0000 Bağımsız Değişkenler Daralma Dönemi Analiz Sonuçları (-isaisik) Genişleme Dönemi Analiz Sonuçları (-isaisik) 87
Taha Bahadır SARAÇ Doğrusallık Tesi Davies Olasılık Değeri : 0.0000 Bağımsız Değişkenler Bağımsız Değişkenler Daralma Dönemi Analiz Sonuçları Kasayılar (-isaisik) Değerleri Genişleme Dönemi Analiz Sonuçları (-isaisik) Kasayılar Değerleri Sabi Terim -0.002-0.7250 0.095 8.433 * Y L -0.99 -.2565-0.444-5.3507 * L 0.6247 4.625 * -0.0524-0.569-0.568 -.03 0.080 0.776 I / Y I / Y -0.0424-0.96 0.5790 3.073 * -0.067-0.4739 0.0766 0.395 M M 0.292 3.0269 * 0.0592 2.4586 * 0.42 2.525 * 0.0537 2.6295 * Doğrusallık Tesi Davies Olasılık Değeri : 0.0000 (No:.( * ) yüzde 5 önem düzeyinde isaisiksel açıdan anlamlılığı gösermekedir. 2. ilgili değişkeninin birinci farkının alındığını ifade emekedir.) Söz konusu daralma ve genişleme dönemlerinin geçiş olasılıkları marisi ve rejim özellikleri Tablo 6 da göserilmişir. Tablo 6: Geçiş Olasıkları Marisi ve Rejim Dönemleri İhraca Değişkeninin Yer Aldığı Modelde Geçiş Olasılıkları Marisi ve Rejim Özellikleri - Geçiş Olasıkları Marisi Rejimler Daralma Genişleme Rejimi Rejimi Daralma Rejimi 0.44 0.5859 Genişleme Rejimi 0.0626 0.9374 2- Rejim Özellikleri Rejimler Gözlem Sayısı Olasılık Değeri Oralama Süre (Çeyrek Dönem) Daralma Rejimi 8.9 0.0966.7 Genişleme Rejimi 79. 0.9034 5.97 İhala Değişkeninin Yer Aldığı Modelde Geçiş Olasılıkları Marisi ve Rejim Özellikleri - Geçiş Olasıkları Marisi Rejimler Daralma Genişleme Rejimi Rejimi Daralma Rejimi 0.875 0.825 Genişleme Rejimi 0.605 0.8395 2- Rejim Özellikleri Rejimler Gözlem Sayısı Olasılık Değeri Oralama Süre (Çeyrek Dönem) Daralma Rejimi 42.9 0.4680 5.48 Genişleme Rejimi 46. 0.5320 6.23 88
İhraca ve İhalaın Ekonomik Büyüme Üzerindeki Ekisi: Türkiye Örneği Tablo 6 daki sonuçlara göre ihraca değişkenin yer aldığı modelde, ekonomi daralma rejiminde iken daralma rejiminde kalma olasılığı yüzde 4, söz konusu rejimde iken genişleme rejimine geçme olasılığı yüzde 58, ekonomi genişleme rejiminde iken daralma rejimine girme olasılığı yüzde 6, genişleme rejimde iken genişleme rejiminde kalma olasılığı yüzde 93; ihala değişkenin yer aldığı modelde ise, ekonomi daralma rejiminde iken daralma rejiminde kalma olasılığının yüzde 8, söz konusu rejimde iken genişleme rejimine geçme olasılığı yüzde 8, ekonomi genişleme rejiminde iken daralma rejimine girme olasılığı yüzde 6, genişleme rejimde iken genişleme rejiminde kalma olasılığı yüzde 83 olarak belirlenmişir. Bu sonuçlar ile birlike Tablo 6 da, ihalaın yer aldığı modelde ekonominin daralma dönemde kalma olasılığının ihracaın yer aldığı modele göre daha yüksek olduğu görülmekedir. Bu sonuç Türkiye de oplam üreimin büyük ölçüde dışa bağımlı olduğunu ve olasılı ihala ıkanıkları karşısında ekonominin daralma dönemine girme olasılığının yüksek olduğunu gösermekedir 5. Tablo 6 da sonuçlara ilave olarak her iki model hesaplanmış geçiş olasılıkları sırasıyla ihracaın ve ihalaın yer aldığı modeller için sırasıyla Sekil 2 ve 3 e göserilmişir. 0.05 0.00-0.05 MSIA(2)-ARX(), 990 () - 20 (4) Ekonomik Büyüme Serisi -0.0.0 990 995 2000 2005 200 Probabiliies of Regime filered smoohed 0.5.0 990 995 2000 2005 200 Probabiliies of Regime 2 0.5 990 995 2000 2005 200 Şekil 2: Daralma ve Genişleme Dönemleri Geçiş Olasılıkları- (No: Probabiliies of Regime.Daralma Rejimi Olasılıkları, Probabiliies of Regime 2. Genişleme Rejimi Olasılıkları, Filered: Filrelenmiş, Smoohed: Düzgünleşirilmiş) 89
Taha Bahadır SARAÇ 0.05 0.00-0.05 MSIA(2)-ARX(), 990 () - 20 (4) Ekonomik Büyüme Serisi -0.0.0 990 995 2000 2005 200 Probabiliies of Regime filered smoohed 0.5.0 990 995 2000 2005 200 Probabiliies of Regime 2 0.5 990 995 2000 2005 200 Şekil 2 ve 3 eki rejim olasılıklarına bakıldığında daralma dönemlerinin ihraca ve ihalaın yer aldığı modellerin her ikisinde de ekonomik büyüme serisine paralel bir seyir izlediği ve ekonomik büyümenin negaif seyir izlediği dönemlerde ekonominin daralma döneminde olma olasılığının yükseldiği buna karşılık poziif bir seyir izlediği dönemlerde de genişleme döneminde yer alma olasılığının yükseldiği gözlenmekedir. Özellikle Türkiye de yaşanan 994 ve 200 krizleri ile 2008 de Amerika Birleşik Devleleri nde yaşanan başa Avrupa ülkeleri olmak üzere birçok ülkeyi ekileyen finansal kriz dönemlerinde ekonominin daralma döneminde kalma olasılığının yükseldiği görülmekedir. 5. SONUÇ Şekil 3: Daralma ve Genişleme Dönemleri Geçiş Olasılıkları-2 (No: Probabiliies of Regime : Daralma Rejimi Olasılıkları, Probabiliies of Regime 2: Genişleme Rejimi Olasılıkları, Filered: Filrelenmiş, Smoohed: Düzgünleşirilmiş) İhraca, ihala ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkilerin uzun yıllardır ikisaçıların gündeminde yer alan başlıca inceleme konusu olduğu ve konu ile ilgili geniş bir eorik alyapının oluşuğu görülmekedir. Bu eorik alyapı kısaca özelenmek isenildiğinde ekonomik büyüme ile gerek ihraca gerekse de ihala arasında karşılıklı bir ekileşim olduğu espi edilmekedir. Buna göre ihracaa yönelik sanayileşme hipoezinde, ihracaın ülke içerisindeki aıl kaynakların kullanımını eşvik ederek ekonomi büyümeyi olumlu yönde ekileyeceği iddia edilirken Vernon (966) da eknolojik gelişme ve yaırım kapasiesinde meydana gelen arış sonucu oraya çıkan ekonomik büyüme sonucu ülkeninin rekabe gücünün yükseleceği ve ihraca kapasiesinin aracağı iddia edilmekedir 6. Bununla beraber Keynezyen modellerde konu çarpan mekanizması yardımıyla analiz edilmeke ve ihraca arışlarının ve ihala azalışlarının ekonomik büyümeyi olumlu yönde ekilediği kabul edilmekedir. İçsel ekonomik büyüme modellerinde ise sermaye ve yaırım malı ihalaı yoluyla gerçekleşirilen eknoloji ransferinin ekonomik büyümeye olumlu kakı sağlayacağı savunulmakadır. Faka ekonomik büyümenin arması beraberinde ihala alebini de yükselebilmekedir. Bu anlamda ihala ile ekonomik büyüme arasında karşılıklı bir ekileşim oraya çıkmakadır. Bu bağlamda hazırlanan bu çalışmada, doğrusal olmayan model çözümlemesi ile ekonominin içerisinde bulunduğu daralma ve genişleme dönemlerinde özellikle ihraca ve ihalaın ekonomik büyümeye olan kakıları araşırılmışır. Diğer bir deyişle bu çalışmada ihracaa yönelik sanayileşme hipoezi ile içsel 90
İhraca ve İhalaın Ekonomik Büyüme Üzerindeki Ekisi: Türkiye Örneği ekonomik büyüme yaklaşımının ihala ve ekonomik büyüme ilişkisi ile ilgili görüşlerinin geçerliliklerinin sınanması amaçlanmışır. Çalışmada farklı bir ekonomerik yönemin benimsenmesinin nedeni ise bu yönemin ekonominin daralma ve genişleme dönemlerine karşılık gelen gözlemlerini ayrışırabilmesi ve sadece ilgili dönemlerde yer alan gözlemler kullanılarak ahminleme yapılmasına izin vermesidir. Bu nedenle, ekonominin içerisinde bulunduğu daralma ve genişleme dönemlerinde uygulanan ikisa poliikalarının ekinliklerini bu yönemle oraya koymak mümkün hale gelebilmekedir. Söz konusu bu avanajları nedeniyle benimsenen ekonomerik yönemin sonuçlarına bakıldığında ise daralma döneminde ihracaın bir gecikmeli 7, ihalaın cari dönem ve bir dönem gecikmeli değerleri ile genişleme dönemindeki söz konusu değişkenlerin bir gecikmeli ve cari dönem değerlerinin ekonomik büyümeyi poziif yönde ekilediği ve olası ihala ıkanıkları karşısında ekonominin daralma dönemine girme olasılığının yüksek olduğu belirlenmişir. Elde sonuçlar Türkiye de izlenen dış icare poliikaları açısından değerlendirildiğinde, Türkiye de 24 Ocak 980 sonrası benimsenen ihracaa yönelik sanayileşme sraejisinin ilgili dönemde ihracaın ihalaa olan bağımlılığını arırıcı bir eki yapığı görülmekedir. Bu durumun oluşmasında ise 930 lardan 980 e kadar ki dönemde uygulanan ihal ikameci sanayileşme sraejisinin ilk aşamasında dış koruma alında ükeim malları sekörüne ilişkin malların üreilmesinde başarı elde edilmesine karşın, bu sraejinin ikinci ve zor aşaması olarak kabul edilen ara ve yaırım malı üreilmesi aşamasında isenilen başarının elde edilememesinin ekili olduğu ifade edilmekedir (Egeli, 200: 57). Ara ve yaırım malı üreilmesi aşamasındaki bu başarısızlığın ardından benimsenen ihracaa yönelik sanayileşme sraejisi çerçevesinde ihracaın eşvik edilmesi ise beklenildiği gibi ihracaa önemli arışların gerçekleşirilmesini mümkün kılmış faka ara ve yaırım malı aleplerinin yuriçi üreim ile yeerince karşılanamaması sonucunda ekonominin ara ve yaırım malı ihalaına olan bağımlılığı armışır 8. Faka her ne kadar ekonominin ara ve yaırım malı ihalaına olan bağımlılığının arması dolaylı-dolaysız sermaye yaırımları ve ihraca sayesinde elde elde edilen dövizler ile karşılanabilse de 930-937 ve 939-946 arası dönemlerin dışında 923 en 20 yılına kadar her yıl dış icare açığı yaşanan Türkiye de döviz ihiyacının özellikle 989 yılındaki finansal serbesleşme kararlarından sonra büyük ölçüde dolaylı yabancı sermaye yaırımları ile karşılanmasının ekonomideki kırılganlığı arırdığı düşünülmekedir. Bu kırılganlığın azalılması ve sürdürülebilir kalıcı ekonomik büyümenin sağlanması nokasında ise ara ve yaırım malı yuriçinde üreimini eşvik edecek poliikaların uygulanması gerekmekedir. 9
Taha Bahadır SARAÇ SON NOTLAR hp://www.uik.gov.r, hp://www.dp.gov.r 2 hp://www.uik.gov.r 3 Örneğin, 2008 yılı iibariyle sanayi seköründeki çalışılan saa başına kama değer yaklaşık 9 TL, iken, hizme seköründe yaklaşık 6.24 olduğu görülmekedir. Bknz. hp://vi.sanayi.gov.r/rpru.aspx. 4 Çalışmada isaisiksel açıdan anlamsız olarak belirilmeyen değişkenlerin isaisiksel açıdan anlamlı olduğu kabul edilmekedir. Faka her bir değişken için bu ifadenin ekrarlanmasına gerek duyulmamışır. 5 İhalaın yer aldığı modele, ihracaın da dahil edilmesi durumunda ekonominin daralma rejiminde iken daralma rejiminde kalma olasılığı (0.825) olarak espi edilmişir. 6 Bknz. Bilgin ve Şahbaz, 2009, Vernon, 966 ve Jin, 2002. KAYNAKLAR Akaş, C. (2009) Türkiye nin İhraca, İhala ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisi Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 8(2):35-47. Ay, A., Erdoğan, S. ve Mucuk, M. (2004) Türkiye de İhracaa Dayalı Büyüme Üzerine Bir Nedensellik Sınaması (980-2003) Selçuk Üniversiesi Karaman İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 4():07-7. Barışık, S., Çevik, E.İ. ve Çevik, K.N. (200) Türkiye de Okun Yasası, Asimeri İlişkisi ve İsihdam Yaramayan Büyüme: Markov-Swiching Yaklaşımı Maliye Dergisi, 59:88-02. Bildirici, M. ve Bozoklu, Ü. (2007) Bireysel Bekleniler ve Çoklu Ekonomik Denge: Markov Geçiş Modeli, 8. Türkiye Ekonomeri ve İsaisik Kongresi, Mayıs 24-25, Malaya. Bilgin, C. ve Şahbaz, B. (2009) Türkiye de Büyüme ve İhraca Arasındaki Nedensellik İlişkileri Gazianep Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8():77-98. Clemens, M.P., Franses, P.H ve Swanson, N.R. (2004) Forecasing Economic and Financial Time- Series wih Non-Linear Models Inernaional Journal of Forecasing, 20:69-83. Çeinaş, B. ve Barışık (2009) Expor, Impor and Economic Growh: The Case of Transiion Economies Transiion Sudies Review, 5(4):636-649. 7 Özellikle daralma döneminde ihracaın bir gecikmeli değerlerinin ekonomik büyümeyi ekilemesinin ise ihracaçıların bu dönemde dış saımlarını kolaylaşırmak için uzun vadeli sözleşmelerle dış saımı gerçekleşirdiklerini gösermekedir. Zira, Türkiye de genellikle ihracaa ödeme şekli olarak mal mukabili ödeme yönemi benimsenirken, ihalaa ise peşin ödeme yöneminin benimsendiği görülmekedir. (Bknz hp://www.uik. gov.r/veribilgi.do?al_id=2.) Buna göre, mal mukabili ödeme yöneminde, firmalar ürünlerinin ihraç eiken sonra ürün bedellerini ahsil emekedirler. Dolayısıyla da ürünlerin ihraç edildikleri arih ile ürün bedellerinin firmalara ödendiği arih arasında fark oraya çıkmakadır. 8 980 sonrası dönemde ara ve yaırım malı ihalaının oplam ihala içerisindeki payının yüzde 85 in alına inmediği görülmekedir. Bknz. hp://www.dp.gov.r 9 Bu çalışma, -2 Eylül 202 arihinde Teova Üniversiesinde düzenlenen 4. Uluslararası Balkanlarda Sosyal Bilimler Kongresinde sunulan bildirinin genişleilmiş şeklidir. Çifçi, C. ve Aykaç, G. (20) İçsel Büyüme Modelleri ve Küreselleşme Sürecinde Gelişmeke Olan Ülkelerin Konumları Sosyoekonomi, 7(4): 59-80. Demirhan, E. (2005) Büyüme ve İhraca Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği Ankara Üniversiesi Siyasal Bilgiler Fakülesi Dergisi, 60(4):76-88. Egeli, H.A. (200) Dış Ticare Açısından Sanayileşme Sraejileri ve Türkiye Uygulaması Manas Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(7):49-6. Erdoğan, S. (2006) Türkiye nin İhraca Yapısındaki Değişme ve Büyüme İlişkisi: Koenegrasyon ve Nedensellik Tesi Uygulaması Selçuk Üniversiesi Karaman İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 0:30-39. Gerni, C., Emsen, Ö.S. ve Değer, M.K. (2008) İhalaa Dayalı İhraca ve Ekonomik Büyüme: 980-2006 Türkiye Deneyimi 2. Ulusal İkisa Kongresi, Şuba 20-22, İzmir. Grossman, G.M. ve Helpman, E. (994) Endogenous Innovaion in he Theory of Growh Journal of Economic Perspecives, 8():23-44. Grossman, G.M. ve Helpman, E. (995) Technology and Trade Grossman e al.(eds.) Handbook of Inernaional Economics, s Ediion, USA, Elsevier. Güngör, B. ve Kur, S. (2007) Dışa Açıklık ve Kalkınma İlişkisi (968-2003): Türkiye Örneği Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 2(2):97-20. 92
İhraca ve İhalaın Ekonomik Büyüme Üzerindeki Ekisi: Türkiye Örneği İspir, S., Ersoy, B.A. ve Yılmazer, M. (2009) Türkiye nin Büyüme Dinamiğinde İhraca mı İhala mı Daha Ekin? Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 24(): 59-72. Jin, J.C. (2002) Expors and Growh: Is he Expor-Led Growh Hypohesis Valid for Provincial Economies? Applied Economics, 34:63-76. Karluk, R. (2009) Uluslararası Ekonomi, 9. Baskı, İsanbul, Bea Basım Yayım Dağıım A.Ş. Kazgan, G. (998) İkisa Kuramı-Poliikası ve Büyüme Sraejisi Serin, V. (eds.) İkisa Poliikası,. Baskı, İsanbul, Alfa Basım Yayım Dağıım Ld. Şi. Koç, S. (2008) Tek ve Çok Değişkenli Rejim Değişim Modellerinin Türkiye Ekonomik Gösergelerine Uygulanması Yayınlanmamış Dokora Tezi, İsanbul, Marmara Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü. Koil, E. ve Konur, F. (200) The Relaionship Beween Growh and Foreign Trade in Turkey: A Granger Causaliy Approach (989-2007) Middle Easern Finance and Economics, 6:450-2889. Kösekahyaoğlu, L., C. Şenürk, (2006) İhracaa Dayalı Büyüme Hipoezinin Tesi: Türkiye ve Yeni Gelişen Ekonomiler Üzerine Karşılaşırmalı Bir İnceleme Süleyman Demirel Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 2(4):23-45. Krolzig, H.M. (998) Economeric Modelling of Markov-Swiching Vecor Auoregressions using MSVAR for Ox, Insiue of Economics and Saisics and Nuffield College, Oxford. Lee, J. ve Srazicich, M.C. (2003) Minimum Lagrange Muliplier Uni Roo Tes wih Srucural Breaks The Review of Economics and Saisics, 85(4):082-089. Medina-Smih, E.J. (200) Is he Expor-Led Growh Hypohesis Valid for Developing Counries? A Case Sudy of Cosa-Rica Policy Issues in Inernaional Trade and Commodiies Sudy Series, No:7. Muraoğlu, Y. (20) Büyüme ve İsihdam Arasındaki İlişki Inernaional Conference on Eurasian Economies, Yayınlanmış Bildiri, 2-4 Ekim, Bişkek. Nişancı, M. (2005) Dış Ticare Beşeri Sermaye ve İkisadi Gelişme Arasındaki Uzun Dönem Nedensellik İlişkisinin Tesi Aaürk Üniversiesi Erzincan Hukuk Fakülesi Dergisi, 9(-2): 675-687. Özer, M. ve Erdoğan, L. (2006) Türkiye de İhraca, İhala ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkilerin Analizi Ekonomik Yaklaşım, 7(60-6):93-0. Özmen, E. ve Furun, G. (998) Expor-led Growh Hypohesis and he Turkish Daa: An Empirical Invesigaion METU Sudies in Developmen, 25(3):49-503. Özmen, A, Özer, M. ve Türkyılmaz, S. (999) Türkiye de İhraca ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedenselliğe İlişkin Bir Uygulama Denemesi, Marmara Üniversiesi Yayını, No: 640. Pola, Ö., Uslu, E.E. ve Sayın, S. (20) Türkiye de Elekrik Tükeimi, İsihdam ve Ekonomik Büyüme İlişkisi Süleyman Demirel Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi 6():349-362. Ram, R. (985) Expors and Economic Growh: Some Addiional Evidence Economic Developmen and Culural Change, 33(2):45-425. Safdari, M., Mahmoodi, M. ve Mahmoodi, E. (20) The Causaliy Relaionship Beween Expor and Economic Growh in Asian Developing Counries American Journal of Scienific Research, 25:40-45. Seyidoğlu, H. (2007) Uluslararası İkisa, İsanbul, Güzem Can Yayınları. Shaw, G.K. (992) Policy Implicaions of Endogenous Growh Theory The Economic Journal, 02(42):6-62. Shirazi, N.S., ve Manap, T.A.A. (2004) Expor- Led Growh Hypohesis: Furher Economeric Evidence from Souh Asia The Developing Economies, 43(4):472-488. Soyyiği, S. (200) Türkiye de İhracaa Dayalı Sanayileşme Sraejisi Uygulamaları ve İmala Sanayii Üzerindeki Ekinliği: Nedensellik Analizi (980-2008) İsanbul Üniversiesi İkisa Fakülesi Mecmuası, 60(2):35-56. Şimşek, M. (2003) İhracaa Dayalı-Büyüme Hipoezinin Türkiye Ekonomisi Verileri İle Analizi, 960-2002 Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 8(2):43-63. Şimşek, M. ve Kadılar, C. (200) Türkiye de Beşeri Sermaye, İhraca ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Nedensellik Analizi Cumhuriye Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, ():5-40. Taban, S. ve Akar, İ. (2008) An Empirical Examinaion of he Expor-led Growh Hypohesis in Turkey Journal of Yasar Universiy, 3():535-55. Takım, A. (200) Türkiye de GSYİH ile İhraca Arasındaki İlişki: Granger Nedensellik Tesi Aaürk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi,4(2):-6. 93
Taha Bahadır SARAÇ Temiz, D. ve Gökmen A. (200) An Analysis of he Expor and Economic Growh in Turkey Over he Period of 950-2009 Inernaional Journal of Economic and Adminisraive Sudies, 3(5):23-42. Tuncer, İ. (2002) Türkiye de İhraca, İhala ve Büyüme-Toda-Yamamoo Yönemiyle Granger Nedensellik Analizleri Çukurova Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 9(9): 89-07. Uğur, A. (2008) Impor and Economic Growh in Turkey: Evidence from Mulivariae VAR Analysis Journal of Economics and Business, (-2):54-75. Ukulu, U. ve Özdemir, D. (2004) Does Trade Liberalizaion Cause a Long Run Economic Growh Economics of Plannig, 37:245-266. Vernon, R. (966) Inernaional Invesmen and Inernaional Invesmen and Inernaional Trade in he Produc Cycle Quarerly Journal of Economics, 80:290-307. Yapraklı, S. (2007) İhraca ile Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik:Türkiye Ekonomisi Üzerine Ekonomerik Bir Analiz ODTÜ Gelişme Dergisi, 34():97-2. Yiğidim, A. ve Köse, N. (997) İhraca ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki Ekonomik Yaklaşım, 8(26):7-85. 94