İNSAN MÜHENDİSLİĞİ 1 Prof.Dr.Coşkun Can Aktan İnsan mühendisliği, insanı yönetme sanatıdır. Bir başka ifadeyle insan mühendisliği, insanı yönetme sanatı ve insan kalitesi ni arttırmaya yönelik tüm çaba ve uygulamalardır. İnsan kalitesinin artırılması ise organizasyonel performansı yükseltmenin ve aynı zamanda organizasyon çalışanlarını ve müşterileri memnun etmenin temel yoludur. İnsan yönetiminde mükemmeliyetin temel boyutlarını ele almadan önce insan kalitesinin başlıca boyutlarını ele almaya çalışalım. İnsan kalitesinden sözedince başlıca şu unsurları anlamak gerekir: Zeki ve akıllı olmak. Her insanın bir zekası vardır. Ancak, insanlar arasında zeka yönünden bazı farklılıklar sözkonusudur. Kavrama, algılama, süratle yapma, yaratıcı düşünme yönünden bazı insanlar diğerlerine göre daha üstün durumdadırlar. İnsan her zaman zekasını doğru olarak ve etkin şekilde kullanmayabilir. Aynı şekilde, insanların bir kısmının zeka seviyeleri yüksek olmakla birlikte bu zekalarını doğru yönde ve akıllıca kullanmayabilirler. Bazen zeka seviyesi daha düşük olan bir insan akıllıca kararlar vererek zeka seviyesi daha yüksek olan bir insana göre daha iyi sonuçlar elde edebilir. İşte, insan mühendisliğinin temel amaçlarından birisi insanların zekalarından en etkin bir şekilde yararlanmak ve insanların daha akıllıca kararlar almalarına yardımcı olmaktır. 1 Coşkun Can Aktan, Yeni Yönetim Teknikleri (4): İnsan Mühendisliği, İstanbul: TÜGİAD Yayını, 1999. adlı çalışmadan kısmi alıntıdır. 1
Çalışkanlık. İnsan kalitesinin temel unsurlarından birisi de çalışkanlıktır. İnsanların bir kısmı daha fazla çalışma eğiliminde iken, diğer bir kısmı daha az çalışmayı yeğleyebilirler. İnsan mühendisliğinin amacı insanları daha fazla çalışmaya özendirecek ortam ve imkanlar yaratmaktır. İnsan mühendisliği, her insanın doğru yerde istihdam edildiği ve doğru motivasyonel araçlarla desteklendiği takdirde çalışma istek ve arzusunun artacağını kabul eder. İşe Bağlılık. Her organizasyonda insanların işe bağlılıkları ve sadakatları farklıdır. Genellikle insanlar kendi sahip oldukları işlerine daha fazla bağlıdırlar. Bu insanın doğası ile çok yakından alakalı bir konudur. İnsan doğası gereği kendi sahip olduğu mülkiyeti daha fazla korur ve geliştirmeye çalışır. Buna karşın kendi sahip olmadığı mal ve mülke karşı ilgisizdir. Bu açıklamalardan şu sonuçları çıkarabiliriz. Özel organizasyonlarda insan eğer işinin kendi sahibi ise bu durumda organizasyonel performansın artırılması için daha fazla çaba gösterir. Eğer özel bir organizasyonda işveren değil de işgören konumunda ise bu takdirde işinden memnun olduğu ve motive edildiği ölçüde organizasyonel performansın artırılmasına daha fazla katkıda bulunabilir. Kamusal organizasyon ise özel organizasyondan tamamen farklıdır. Kamusal organizasyonda sahip yoktur. Bunun anlamı şudur, kamusal mülkiyetin sahibi herkesdir ve kamusal mülkiyeti ancak herkes adına bazı insanlar yönetirler. Bu kimseler organizasyonun sahibi olmadıkları gibi çalışanlar da organizasyonun sahibi ya da ortakları değildirler. Bu nedenlerle kamusal bir organizasyonda insanların işe bağlılıkları özel organizasyonlardan her zaman daha azdır. İnsan mühendisliği, insanın doğasından kaynaklanan bu gerçeği bütünüyle değiştirme imkanına sahip değildir. Bununla birlikte insan mühendisliğinin amacı insanları işlerine daha fazla bağlı kılmaya özendirecek önlemler almaktır. 2
Dürüstlük ve güvenilirlik. İnsan kalitesinin en önemli unsurlarından birisi dürüstlük ve güvenilirliktir. Kaliteli insan, dürüst ve güvenilir insandır. İnsan mühendisliği, dürüst ve güvenilir lider ve yöneticilerin çok önemli olduğu üzerinde durmaktadır. İletişim gücü. İnsan, duygu ve düşüncesi olan ve bunu başkalarıyla paylaşan bir varlıktır. İletişimin olmadığı yerde sorunların çözülmesi mümkün değildir. İnsanlar bilgilerini, tecrübelerini, duygularını ve düşüncelerini paylaşarak organizasyon sorunlarının çözülmesine katkıda bulunabilirler. İnsan mühendisliği, iletişimin insan kalitesinin temel unsurlarından birisi olduğuna inanır ve organizasyonda iletişimin artması için gerekli tedbirlerin alınmasının önemi üzerinde durur. Organizasyona ve Müşteriye Saygı. İnsanın en başta çalıştığı organizasyona, yönetime, çalışanlara saygı duyması ve değer vermesi gerekir. İnsan, aynı zamanda organizasyonun varlık nedeninin müşteriye hizmet olduğu düşüncesine gönülden inanmalı ve müşterilere saygı ve nezaket kuralları çerçevesinde davranmalıdır. Yenilik ve Yaratıcılık. İnsan mühendisliği, insanın potansiyelini, yetenek, yenilik ve yaratıcılık gücünü ortaya çıkarmayı amaçlar. Mükemmel organizasyonlara ulaşmanın yollarından birisi insanın yenilik ve yaratıcılık gücüne inanmak ve bu gücün açığa çıkartılmasına ortam hazırlamaktır. Kararlılık. İnsanın yaptığı bir işi başarması için ilk gerekli şartlardan birisi kararlılıkdır. İnsan hedeflerini iyi tespit ettiği ve bu hedeflere ulaşmak için kararlı olduğu ölçüde başarılı olur. 3
Esneklik. İnsan, işini yaparken yeterli ölçüde esneklik kabiliyetine de sahip olmalıdır. Tek bir işte değil, birden çok işde iş yapabilme esnekliği son derece önem taşımaktadır. Hoşgörü. İnsan, aynı zamanda hoşgörülü olmak zorundadır. İnsan kalitesinin en önemli boyutlarından birisi hoşgörüdür. Hoşgörü demek, hataları görmezlikten gelmek, yapılan yanlışlara gözyummak demek değildir. İnsanların iyi niyetle yapabilecekleri hata ve yanlışlar olabilir. Bu durumlarda hoşgörü gereklidir. Sorumluluk. İnsanın yetiştiği ailesine, çevresine ve çalıştığı organizasyona karşı sorumlulukları bulunmaktadır. Sorumluluk ahlakı ya da ödev ahlakı, insan kalitesinin temel unsurlarından birisidir. Temizlik. İnsanın temizliğe önem vermesi ve çevreyi kirletme yerine çevreyi koruma sorumluluğuna sahip olması gerekir. Planlı ve sistematik olmak. İnsanın planlı ve sistematik olması son derece önemlidir. Son yıllarda yönetim alanında zaman yönetimi adı verilen bir konu üzerinde durulmakta ve insanların zamanlarını nasıl en iyi ve etkin bir şekilde değerlendirecekleri açıklanmaktadır. Dinamik olmak. İnsan kalitesinin unsurlarından birisinin esneklik olduğunu yukarıdaki açıklamalarımızda belirttik. İnsanın aynı zamanda hızlı iş yapabilme yeteneğine de sahip olması gerekir. Çağımızda rekabetle birlikte sürat son derece önem taşır hale gelmiştir. Bu nedenle insanların çevik ve dinamik olmaları son derece önem taşımaktadır. Sabırlı olmak. İnsanın sahip olması gereken özelliklerden birisi de sabırlı olmayı öğrenmesidir. Sabır, başarının temel taşlarından birisidir. 4
Yukarıda insan kalitesinin temel unsurlarını ya da özelliklerini özetlemiş bulunuyoruz. Önemle belirtelim ki, yukarıda özetlediklerimizin bir kısmı insanların doğuştan sahip oldukları ya da sonradan bulundukları çevre ile olan etkileşim yoluyla kazandıkları özelliklerdir. İşte insan mühendisliği, yukarıda da belirttiğimiz üzere insan kalitesini artırmaya yönelik çabalardır. İnsan mühendisliği, insan kalitesinin yükseltilmesi ve insanların mevcut veya potansiyel zeka, yetenek, yenilik ve yaratıcılık özelliklerinin artırılması için organizasyonda insan yönetimine önem verilmesi gerektiği üzerinde durmaktadır. İnsan mühendisliği adını verdiğimiz yönetim yaklaşımında mükemmeliyete ulaşılabilmesi için gerekli unsurları ise şu şekilde özetleyebiliriz. (Bkz: Şekil.) Etkin liderlik, Vizyon ve misyon paylaşımı, Takdir ve ödüllendirme, Yetki devri, Grup çalışması, Etkin iletişim, Sürekli eğitim, Güven, Performans değerlendirme ve ölçme. İnsan yönetiminde mükemmeliyete ulaşılması için tüm bu unsurlara önem verilmesi gereklidir. En başta, insana değer veren ve insanın önemli olduğuna inanan bir liderlik ve üst yönetimin organizasyonda varolması gerekir. 5