Bu aratırma 1998 yılında 10. Ulusal Psikoloji Kongresinde sunulmu ve lkıık Dergisi Mart 1999 sayısında yayınlanmıtır. NGLL ÇOCUU OLAN ALLRN SOSYAL DSTK ÖRÜNTÜLR V BUNUN PSKOLOJK SALIK L L KS Özet Uzm. Psk. Arzu YURDAKUL* Uzm. Psk. Alev GRL * Bu aratırmada otistik veya zihinsel engelli çocua sahip olan anne ve babaların (N= 93, N= 66) sosyal destek aı ve destein psikolojik salık ile ilikisi incelenmi ve aynı yalarda normal çocuu olan anne-babalarla sosyal destek ve psikolojik salık açısından karılatırılmıtır. Aratırmada, sosyal destek, destei salayan lerin sayısı, destein kimler tarafından verildii ve sosyal destekten memnuniyet derecesi ölçülmütür. belirtileri gösterip göstermeme ve benlik saygısı psikolojik salıı oluturmaktadır. ngelli çocua sahip anne-babalarının sosyal destek aının engelli çocuu olmayan anne-babalara göre daha dar bulunmutur. Analizler sonucunda, engelli çocuu olan ebeveynlerin birinci derecede kendi ailelerinden destek aldıkları, ve arkada desteinin az olduu saplanmıtır. -babalarının % 19.5 i destek alabilecekleri bir kimsenin olmadıını belirtmilerdir. n çok destek aldıkları olarak % 83.5 i elerini ikinci olarak % 63 ü kendi annelerini ve üçüncü olarak da % 60 ı kardelerini belirtmilerdir. Algılanan destekten memnuniyet, destek sayısı arttıkça artmaktadır (p<.05). Algılanan destekten memnuniyet derecesi ile depresyon puanları arasında anlamlı negatif bir iliki bulunmutur. Giri Ailede yeni bir bebein dünyaya gelmesi anne-babanın yeni aile rolleri üstlenmelerini ve rutinlerini deitirmelerini gerektirir ve çocuun engelli doması ile ailelerdeki deiiklikler daha stresli olur. ngelli çocuu olan ailelerle yapılan birçok aratırmada hem anne de, hem de baba da depresyon ve yüksek kaygı gibi psikolojik bozuklukların görüldüü bulunmutur (Kazak ve Marvin, 1984). lar annelere göre daha az çalımada denek olarak kullanılsa da aile içinde anne ve babanın oldukça farklı roller üstlendii görülmütür. lar daha çok parasal sorunlarla ilgilenirlerken, anneler kendilerini birinci derecede çocua bakmakla yükümlü görmektedirler (Howard, 1980). Çocuun engelli doması ile ebeveynler aile ve arkadalarıyla ilikilerinin kötü etkilendiini, komularının yardım eli uzattıklarında genellikle normal çocua bakmak istediklerini belirtmilerdir (Mc Andrew, 1976). Yakın çevre tarafından yapılan bu soyutlanma ve itilme ailelere acı verir. Bunun sonucunda aileler dı dünya ile kontaklarını daha da aza indirip, kendilerini yabancı hissederler. Bu durum aile içi stresin daha da artmasına sebep olabilir. ngelli çocuun ebeveyne, kardelere ve geni aileye etkisini ve bu lerin nasıl iyi uyum saladıklarını anlamak için ailenin sosyal destek sistemini incelemek gerekir. Destek aının genilii ya da destek veren lerin sayısı, literatürde sık sık aratırılan bir deikendir. Destek aının genilii arttıkça stresle baa çıkma daha baarılı olmaktadır (Hirsch, 1979, 1980). Buna karın, Kazak ve Wilcox (1984) engelli çocuk ailelerinin, kontrol grubuna göre daha dar destek aı olmasına ramen, en önemli farklılıklarının sosyal destein kaynaında olduunu, ve engelli çocuk ailelerinin daha fazla arkada destei aldıklarını belirtmilerdir. Literatürde sosyal destein hem bireyin hem de ailenin ilemesine önemli bir etkisinin olduu belirtilmitir (Dunst ve Trivette, 1986, 1990, Kurtz, 1990, Stewart, 1990). Sosyal destein etkileri üzerine yaptıkları bir literatür taramasında Dunst ve Trivette (1990), sosyal destein olası duygusal ve fiziksel stresi açıkça azalttıını ve nin kendisini daha iyi hissettiini belirtmilerdir. Bununla birlikte, aratırmacılar sosyal destein karmaık ve çok yönlü bir olgu olduunun, farklı ekillerde ve ortamlarda oluabileceini ve farklı fonksiyonları olabileceinin farkındadırlar. Sosyal destein birçok tanımı olmasına ramen (bkn. Yurdakul, 1997) bu makalede Dunst ve arkadalarının önerdii u tanım kullanılmıtır: Bakaları tarafından nin psikolojik salıının korunması, kritik hayat olaylarına uyumun kolaylaması ve geliimin en uygun biçimde ortaya çıkması için salanan duygusal, fiziksel, bilgilendirici, araçsal ve parasal yardımdır. Bu tanım hem kolay anlaır olduu için hem de ailelerin çocuklarına salıklı bir ortam ve iyi bir gelecek temin etmek için gösterdikleri çaba ile daha yakından ilgili olduu için seçilmitir. Sosyal destein olumlu etkileri hakkında deiik teoriler atılmıtır. Aratırmacılar sosyal destein hem iç hem de dı stres faktörlerine karı zayıflıı azalttıına dair, deiik sosyal destek tanımları yapmılardır (Gallagher ve ark., 1983). Özellikle bir teori, otistik çocuu olan ailelerle oldukça ilgilidir. Otistik çocukların anneleri ve aileleri üzerine yaptıı çalımasında Bristol (1985) sel sosyal destein derecesinin, otistik çocuk annelerinin stres düzeyi ve depresyon ile olumsuz bir iliki gösterdiini bulmutur. Bristol ve Schopler (1984) yeterli olarak algılanan bilgilendirici destein, evlilik uyumuna ve anne-babalık etmenin nitelii hakkında bilgi verdiini söylemitir. Hem bu çalımaya göre, hem de ailelerle yaptıkları dier çalımalara göre, algılanan sosyal destek yeterliliinin, ailelerin uyum göstermesine çocuun engelinin derecesinden daha fazla katkısı olduudur. ( *) Iık Özel itim ve Rehabilitasyon Merkezi, ZMR 1
Boyce ve ark. (1991) geliimsel bozukluk gösteren çocukların aileleri ile yaptıkları aratırmada, sosyal destek, aile birlii ve aile kaynakları ile hem çocuk kaynaklı hem de ebeveyn kaynaklı stres arasında negatif bir iliki bulmulardır. ngelli bir çocuu olan annelere yaptıı boylamsal bir çalımada, Hanson ve Hanline (1990), sosyal destek ve stres arasında önemli bir iliki olduunu göstermitir. Böyle boylamsal verilerin olması, sosyal destein hem ailenin hem de bireyin aile hayatının ilemesinde çok önemli bir yeri olduunu gösterir. Dyson (1997) okul yaında olan engelli çocukların anne-babalarıyla yaptıı çalımasında anne- babalar arasında engelli çocua ebeveynlik etmenin verdii stres ve aileden gelen sosyal destek açısından anlamlı bir farklılık bulamamıtır. Yukarıda verilen engelli çocuu olan ailelerle yapılmı birkaç çalıma, sosyal destein sadece stresle ve depresyonla deil, aile bireylerinin salıklı ileyileri, ebeveynlik deneyimleri ve ailelerin adaptasyon salayabilmeleri ile de ilikili olduunu göstermektedir. Sosyal destein aileler üzerindeki olumlu etkileri kanıtlanmı olmasına ramen, sosyal destein bazı özellikleri daha az anlaılmaktadır. Mevcut literatürde, ailelerin hangi deikenlerle bir araya geldiinde sosyal destei daha yararlı bulup bulmadıkları incelenmitir. Bu deikenler unlardır: Ailelerin kendilerine sunulan sosyal destee ne kadar ihtiyaçları olduu- belirtilen ihtiyaçla varolan sosyal destek kaynaı arasında eleme; aile bireylerinin destek sistemi hakkında özel beklentileri ve bu beklentilerin ne oranda karılanabildii, örnein ebeveyn pratik destei mi, duygusal destei mi, yoksa her ikisini de mi istedii; aile bireylerinin sosyal destekten algıladıkları memnuniyet; aile hayatında mevcut dier sosyal destek kaynaklarının türü, miktarı ve nitelii; aile üyelerinin çocuklarının özürlü durumunu neye baladıkları; mevcut destekle ilikisi bakımından, kritik hayat olaylarının zamanlaması ve olu biçimi (Albanese ve ark. 1993). Dunst ve Trivette (1990), özel ihtiyaçları olan çocukların aileleri için sosyal destein anlamını deerlendirirken formal ve informal sosyal destek olarak ikiye ayırmılardır. Formal sosyal destek sistemleri, uzmanlar tarafından verilen destek olarak, informal destek ise hem aile üyeleri hem de arkadalarla, hem de ailenin günlük hayatıyla bütünlemi olan sosyal gruplara üyelik olarak alınmıtır. Formal destek kaynakları, aile terapistleri, ebeveyn eitimi eksperleri, vb. olabilir. nformal destek ise, aile üyeleri, arkadalar, komular, aile destek gruplarından salanabilir. Bu kısa tartıma sosyal destein çok yönlü ve devamlı genileyen bir kavram olduunu göstermektedir. Öyle ki, sosyal destek alarının dinamik ve etkileimli doası her ailenin dinamik ve ünik geliimiyle paralellik gösterir. Ailenin ve çocuun ihtiyaçları deitikçe, sosyal destein yönü de deiir. Aile ile ailenin etrafındaki çevrenin bu deien ihtiyaçları tanıması, ailenin sosyal destek sistemini iyiletirmedeki en iyi yöntemi belirleyecektir. (Hanline, 1991). Bu çalımanın amacı zihinsel engelli ve otistik çocuu olan ailelerin sosyal destek aının geniliini ve lerin algılanan sosyal destekten ne kadar memnun olduklarını belirlemektir. Ayrıca sosyal destein psikolojik salıı nasıl etkilediine de bakılmıtır. ngelli çocua sahip olan ailelerin farklı destek aı olup olmadıını anlamak için normal çocuu olan ailelerle de karılatırma yapılmıtır. Zihinsel engelli ve otistik çocuu olan aileler normal çocua sahip olan ailelerle sosyal destek sayısı (destek aı genilii), destekten memnuniyet ve destein kaynaının hem farklı özür grupları hem de anne babalar arasında farklı olup olmadıı incelenmitir. Ailelerin psikolojik salıkları depresyon düzeyleri ile benlik saygıları açısından incelenmitir. Çocuun engeli, engelin derecesi, çocuunun yaı ve ne kadar süreden beri eitim aldıı ile anne-babanın yaı ve eitim düzeyine göre sosyal destek aı ile psikolojik salık arasındaki ilikide farklılık olup olmadıına bakılmıtır. Yöntem ve Gereç Aratırma, ylül 1997-Aralık 1997 tarihleri arasında Iık Özel itim Merkezi nde özel eitim alan otistik çocuu olan 56, zihinsel engelli çocuu olan 83, normal çocuu olan 78 anne ve baba olmak üzere toplam 217 yle yapıldı. Normal çocuk ebeveynleri özel bir dershane ve özel bir anaokuluna devam eden örencilere rasgele örnekleme yöntemiyle belirlenerek oluturuldu. Aratırmaya alınan anne-babalara uygulanan anket formu çeitli demografik özellikler, Sosyal Destek Anketi (SDA), Beck Ölçei (BDÖ) ve Rosenberg Benlik Saygısı Ölçei nin (RBSÖ) sorularını içeriyordu. BDÖ, Beck tarafından gelitirilen, depresyonda görülen biyolojik, affektif, bilinçsel ve motivasyonel alanlarda ortaya çıkan belirtileri ölçmeye yarayan, 21 maddeden olumu bir ölçektir. Ölçein amacı; depresyon tanısı koymak deil, depresyonun derecesini objektif olarak sayılara dökmek, depresif belirti ve tutumlar ile ilgili bilgi vermektir. Ülkemizde de geçerlilik ve güvenirlilik çalımaları yapılan bu ölçek birçok çalımada kullanılmıtır (7-9). Ölçekte alınabilecek en yüksek puan 63 olup, 0-13 puan depresyonsuz, 14-24 puan hafif ve orta derecede depresyon, 25 ve üzeri ise iddetli depresyonu ifade etmektedir. SDA, Sarason ve arkadaları (1987) tarafından gelitirilmi, Türkçe ye Yurdakul (1997) tarafından çevrilmi ve uyarlanmıtır. Sosyal destein geniliini ve bundan duyulan memnuniyeti ölçen ölçekte deneklere, kendilerine destek ve yardım salayan, güvenebilecekleri en fazla 9 yi sıralamalarını isteyen 6 madde vardır. Her sorunun ikinci 2
kısmında ise destek salayan lerden ne kadar memnun oldukları likert tipi bir ölçekle belirlenmektedir. Ölçein iç tutarlılıına Cronbach alfa deerleri hesaplanarak bakılmı ve elde edilen katsayı her iki alt ölçek için (α=.90, α =.93) olarak bulunmutur. RBSÖ, Rosenberg'in 1965 yılında ilk olarak gelitirdii RBSÖ'nin kısa formudur. 10 maddeden oluan likert tipi benlik saygısı ölçei bir kendi kendini deerlendirme ölçeidir. Denekler maddelere 'kesinlikle katılıyorum; katılıyorum;kesinlikle katılmıyorum; katılmıyorum cevaplarından birini vermektedirler. Maddelerin yarısı olumlu (pozitif), bir dier yarısı ise olumsuz benlik saygısını ifade etmektedir. Ölçekten yüksek puan almak düük benlik saygısını ifade etmektedir. Verilerin Çözümleme Yöntemleri Verilerin çözümlenmesinde t testi ve varyans analizi kullanılmıtır. Verilerin test edilmesinde anlamlılık düzeyi.05 olarak kabul edilmitir. Bulgular Demografik özellikler Otistik çocuu olan 56 ebeveynden annelerin ya ortalaması 35.45, babaların ya ortalamaları 39.91, zihinsel engelli çocuu olan 83 ebeveynden annelerin ya ortalaması 34.64 ve babaların ya ortalaması 40.66 dır. ları zihinsel engelli olan annelerin % 30.2 si babalarının %55.3 ü ilkokul mezunu, annelerin % 40.5 i babaların 31.6 sı lise mezunu, annelerin % 28.3 ü babaların %13.2 si üniversite mezunudur. Otistik çocukların annelerinin %35.6 sı babaların %19.2 si ilkokul mezunu, annelerin %32.6 sı babaların %19.2 si lise mezunu, annelerin % 30.4 ü babaların %61.5 i ise üniversite mezunudur. Zihinsel engelli çocukların, 35 i (%36.6) aydan beri, 12 si (%12.5) 18 aydan beri, 20 si (%20.8) 3 seneden beri, 29 u (%30.2) 3 seneden fazla süredir özel eitim almaktadırlar. Otistik çocukların 24 ü (%31.2) 6 aydan beri, 21 i (%27.3) 18 aydan beri, 15 i (%19.5) 3 seneden beri, 17 si (%22.1) 3 seneden fazla süredir özel eitim almaktadırlar. Normal çocuk annelerinin %95 i, babaların tamamı 26 ile 40 ya arasındadır. Normal çocukların ya ortalamaları 9.59 dur. Normal çocukların ailelerinden %19 u engelli bir tanıdıı olduunu, bunların da %12 si kendi akrabalarında, %7 si çevrelerinde bulunduunu belirtmilerdir. Ailelerin ortalama aylık geliri 118 milyondur. Sosyal Destee ilikin Bulgular Tablo 1 de görüldüü gibi zihinsel engelli ve otistik çocukların ebeveynlerinin sosyal destek genilii arasında fark çıkmamıtır (F(1,131)=.034, p>.05. babalar arasında da sosyal destein genilii bakımından anlamlı bir farklılık görülmemitir (F(1,131)=.29, p>.05). Normal çocuu olan anne-babalar ile otistik çocuu olan anne-babaların sosyal destek genilii anlamlı olarak farklı çıkmıtır (t=1.73, p<.05). Zihinsel engelli çocuu olan anne-babalar ile normal çocuu olan ebeveynlerin sosyal destek genilii anlamlı bir farklılık göstermemitir (t=-.02 p>.05). Tablo1 Deneklerin Sosyal Destek Anketinden aldıkları puanların varyans analizi sonuçları Zihinsel ngelli Otistik Normal X X X X X X Sosyal Destek Genilii 2.64 2.80 2.69 2.91 2.72 1.92 Sosyal Destek Memnuniyet 4.89 4.95 4.63 4.93 4.85 4.96 Yapılan varyans analizleri sonucuna göre, algılanan sosyal destek geniliinden memnun olma durumu (F(2, 202)=.503, p>.05) farklı özür grupları ve cinsiyet (anne-babalar arasında) deikenleri arasında karılatırıldıında hiçbir anlamlı farklılık saptanmamıtır. Sosyal Destein Kaynaı Sosyal Destek anketi ile sosyal destein kimlerden geldii (kaynaı) belirlenmitir. Tablo 2 de zihinsel engelli, otistik ve normal çocukların ebeveynlerinin sosyal destek gördükleri kaynaklar belirtilmitir. Buna göre, zihinsel engelli çocuu olan ebeveynler en çok destek alınan olarak birinci sırada elerini, ikinci sırada annelerini, üçüncü sırada kardelerini belirtmilerdir. Otistik çocuu olan ebeveynler en çok destek alınan olarak birinci sırada elerini, ikinci sırada arkadalarını, üçüncü sırada kardelerini belirtmilerdir. Normal çocuu olan ebeveynler en çok destek alınan olarak birinci sırada elerini, ikinci sırada kardelerini, üçüncü sırada annelerini belirtmilerdir. 3
Tablo 2 lar ve gruplara göre Sosyal Destein kaynaı n çok destek veren Birinci kinci Üçüncü Dördüncü Beinci Altıncı Yedinci Sekizinci Zihinsel Otistik Normal ngelli % 85.7 % 60 % 55.1 % 55.1 % 34.7 % 30.6 % 14.3 % 26.5 % 75.9 % 65.5 % 65.5 % 55,2 % 34.5 % 31 % 20.7 % 17.2 % 81.3 % 78.1 % 65.6 % 56,3 % 37.5 % 34.4 % 21.9 % 18.8 % 95.7 % 60.9 % 60.9 % 43,5 % 34.8 % 34.8 % 30.4 % 26.1 % 86.8 % 63.2 % 60.5 % 55,3 % 52.6 % 31.6 % 21.1 % 13.2 % 87.9 % 48.5 % 42.4 % 33,3 % 33.3 % 30.3 %24.2 % 15.2 Sosyal Destek deikenlerinin psikolojik salık etkisi Sosyal destein genilii, sosyal destekten memnuniyet, depresyon ve benlik saygısı puanları arasındaki ilikiler, Pearson momentler çarpımı korelasyon katsayıları olarak Tablo 3 de verilmektedir. Tablo 3 Sosyal Destek Genilii, Destekten Memnuniyet,, Benlik Saygısı Puanları Arasındaki likiler Denekler Deikenler Benlik Saygısı Sosyal destek genilii Toplam (N=217 ) Benlik Saygısı.31*** Sosyal destek genilii -.14* -.15** Sosyal Destekten memnuniyet -.22** -.20**.29*** Zih. ngelli grup (N=83) Benlik Saygısı.33** Sosyal destek genilii -.14 -.21* Sosyal Destekten memnuniyet -.12 -.12.35** Otistik grup (N=56) Benlik Saygısı.31* Sosyal destek genilii -.30*.-30* Sosyal Destekten memnuniyet -.41** -.22.41** Normal grup (N= 78) Benlik Saygısı.22* Sosyal destek genilii -.06 -.03 Sosyal Destekten memnuniyet -.15 -.21**.23*** *p<.05; **p<.01;***p<.001 Tablo 3 ten, zihinsel engelli çocuu olan ebeveynlerin grubunda depresyon ve benlik saygısı ile destein genilii ve destekten memnuniyet arasında pozitif ilikiler olduu, benlik saygısı ile destein genilii arasında negatif ilikiler olduu anlaılmaktadır. Otistik çocuu olan ebeveynlerin grubunda depresyon ve benlik saygısı ile destein genilii ve destekten memnuniyet arasında pozitif ilikiler olduu, destein genilii ve destekten memnuniyet ile depresyon arasında ve benlik saygısı ile destekten memnuniyet arasında negatif ilikiler olduu anlaılmaktadır. Normal çocuu olan ebeveynlerin grubunda depresyon ve benlik saygısı ile destein genilii ve destekten memnuniyet arasında pozitif ilikiler olduu, benlik saygısı ile destekten memnuniyet arasında negatif ilikiler olduu anlaılmaktadır. 4
puanıyla ilgili bulgular puanını yordamada benlik saygısı, sosyal destein genilii ve destekten memnuniyet puanlarının katkısını belirlemek amacıyla aamalı çoklu regresyon analizi yapılmıtır. Analiz sonuçları Tablo 4 te verilmektedir. Tablo 4 Benlik Saygısı, Sosyal Destein Genilii ve Destekten Memnuniyet Puanlarının Puanını Yordamadaki Katkıları (Aamalı Çoklu Regresyon Analizi Sonuçları) u yordayan deikenler b katsayısı B katsayısı B nin standart hatası F deeri R 2 Benlik saygısı.58.32.12 23.19.106 Destekten memnuniyet -1.24-11.7.47 15.32.136 Tablo 4 te görüldüü gibi, bütün denekler için sosyal destekten memnuniyet ve benlik saygısı puanının depresyon puanını yordamadaki toplam katkıları ancak %15 dir ve bu katkının önemli bölümü benlik saygısından kaynaklanmaktadır. Tartıma Bu aratırmada özellikle engelli bir çocua sahip olan ailelerin, sosyal destek aı belirlenmeye çalıılmı ve sosyal destee sahip olmak ile bundan memnuniyetin psikolojik salıkla ilikisine bakılmıtır; ancak sosyal destein genilii ile depresyon arasında anlamlı bir iliki bulunamamıtır. Bu nedenle burada öncelikle anlamlı bulunan ilikiler tartıılmaktadır. ngelli bir çocua bakmakla yükümlü olan ebeveynlerin yaadıkları stresin baında çevrelerinden destek görmemeleri gelir (Beresford, 1994). -babaya destek veren leri saymak, ve böylelikle destek aının geniliini belirlemek yeterli deildir. Batıda birçok aratırmada, destein miktarının hesaplanmasının yanında, anne-babanın var olarak algıladıı destek niteliksel olarak da incelenmitir. Bu yüzden bu çalımada hem sosyal destein genilii, hem de niteliine bakılmıtır. ngelli çocuu olan anne-babalarla normal çocuu olan anne-babaların destek genilii arasında anlamlı bir fark bulunamamasına ramen, destekten memnuniyet gruplar arasında farklı çıkmıtır. Normal çocuu olan annelerin destek aı, engelli ve otistik çocuu olan annelere göre daha geni çıkmı, buna ramen normal çocuu olan babaların destek aının dier babalara göre daha dar olduu görülmütür. Toplamda babaların destek aı annelere göre daha geni bulunmutur. Normal çocua sahip anne-babalar var olarak algıladıkları destekten dier iki gruba göre daha fazla memnun oldukları görülmütür. Otistik çocuu olan anneler dıında, dier gruplar en çok destek gördükleri olarak elerini birinci sırada göstermilerdir. Bu sonuç literatürdeki bulgularla aynı dorultudadır. Normal ve klinik örneklemlerde yapılan birçok aratırmada (Yurdakul, 1997) elerin birinci derecede destek saladıkları bulunmutur. destei gruplar arasında anlamlı olarak farklı çıkan dier bir sonuçtur. Normal çocuu olan anne-babalar en az akrabalarından destek aldıklarını belirtirlerken, engelli çocuu olan ebeveynlerin az da olsa akraba destei aldıkları bulunmutur. ngelli ve otistik çocuu olan babaların yaklaık %25 i hiç kimseden bir destek göremediklerini belirtmilerdir. Sosyal destein psikolojik salıa ilikisi birçok çalımada incelenmi ve sosyal destekten memnuniyet ve destek genilii arttıkça stres düzeyinin azaldıı, depresyonun azaldıı görülmütür (Kazak, 1987). Bu çalımada destein genilii, dier bir deyile destek veren lerin sayısı arttıkça ve bu destekten duyulan memnuniyet derecesi arttıkça zihinsel engelli ve otistik çocuu olan anne-babalarda depresif belirtiler azalmı ve benlik saygısı yükselmitir. Kaynaklar Dunst, C.J., Trivette, C.M, & Cross, A. (1986). Mediating influences of social support: personal, family and child outcomes. American Journal on Mental Deficiency, 90, 403-417. Dyson, L.L. (1997). Fathers and mothers of school-age children with developmental disabilities: parental stress, family functioning, and social support. American Journal on Mental Retardation, 102(3), 267-279. Gallagher, J.J., Beckman, P., & Cross, A. (1983). Families of handicapped children: Sources of stress and amelioration. xceptional child, 50, 10-19. Kazak, A. Families with disabled children: stress and social networks in three samples. Journal of Abnormal Child Psychology, 15(1), 137-146. Kazak, A. & Marvin, R. (1984). Differences, difficulties and adaptation: stress and social networks in families with a handicapped child. Family relations, 33, 67-77. Kazak, A. & Wilcox, B.L. (1984). The structure and function of social support networks in families with handicapped children. American Journal of Community psychology, 12 (6), 645-661. Yurdakul, A. (1997). Gender differences in social support: a cross-cultural comparison between Turkey and Britain. Yayınlanmamı Yükseklisans tezi, University College London, ngiltere. 5