ARAŞTIRMA RESEARCH ARTICLE ANKARA MERKEZ İLÇELER İLKÖĞRETİM OKULLARI ÇALIŞANLARININ SAĞLIK DAVRANIŞLARI Şerife AK, Ümit ÇELEN, Yelda ÖZEN, Ruhi Selçuk TABAK, Birgül PİYAL Ankara Üniversitesi Sağlık Eğitim Fakültesi Sağlık Eğitimi Bölümü, Ankara ÖZET Çalışmanın amacı İlköğretim okulları çalışanlarının sağlık davranışları profilini çıkartmak ve gereksinimi olan sağlık eğitimi konularını belirlemektir. Araştırma evrenini Ankara merkez ilçelerinde bulunan 564 ilköğretim okulu oluşturmaktadır. Okul çalışanlarının sayısı bilinmediği için küme birimi olarak okul belirlenmiş ve küme örnekleme yöntemiyle tabakalardan okullar (30) seçilmiştir. Veri toplama aracı olarak, sağlık davranışları ve sosyo- demografik özelliklere ilişkin 47 sorudan oluşan Temel Sağlık Davranışları Anket Formu kullanılmıştır. Araştırma ile % 67,5 i kadın, % 32,5 i erkek olmak üzere 849 okul çalışanına ulaşılmıştır. Çalışma grubunun % 82,3 ünü öğretmenler, % 7 sini temizlik elemanları, % 6,3 ünü müdür ve müdür yardımcıları ve % 4.4 ünü diğer okul çalışanları (kantin görevlisi vb.) oluşturmaktadır. Okul çalışanlarının % 41.7 si sigara içmekte, okulda bunların % 67.3 ü sürekli, %11.9 u bazen sigara içmektedir. Egzersiz yapanların oranı % 14,8 dir. Okul personelinin % 71.3 ü sabah ve akşam düzenli olarak dişlerini fırçalamakta, %23.7 si düzenli olarak diş kontrolüne gitmektedir. Araştırma bulguları, okul çalışanlarının sağlık davranışlarının öğrenciler üzerindeki etkileri de göz önünde bulundurularak tartışılmakta ve yararlı olacak sağlık eğitimi konuları önerilmektedir. Anahtar kelimeler: Sağlık davranışları, okul çalışanı, sağlık eğitimi. ABSTRACT HEALTH BEHAVIOURS OF THE PERSONNEL OF PRIMARY SCHOOLS IN ANKARA The main purpose of study is to define the health behaviour profile of the personnel of primary schools as well as to define the topics to be given priority in health education activities. The research population consisted of all personnel of 564 primary schools in Ankara province. The study group (30 schools) was estimated by cluster sampling method. The Health Behaviours Questionnaire, which consists of 47 items on health behaviours and demographic characteristics, was used for data collection. In the study, 849 school workers (67,5% female) were interviewed. Teachers constituted the largest group (82,3%) while the cleaning staff (7.0%), school administrators (6.3%), and other personnel (4.4%) were sharing the rest in small proportions. Of the study group 41,7 % are cigarette smokers and of them 67.3% smoke every time and 11,9% sometime in school. Very few school personnel (14,8%) do physical exercise regularly. Majority of school personnel (71,3%) stated that they brush their teeth at least twice a day regularly. However, only 23,7% of school personnel go to have regular dental control. All results were discussed in details considering the effects of health behaviours of school personnel on students, and some recommendations were developed for health education activities in schools. Key Words: Health behaviours, school personnel, health education. Gönderildiği Tarih: 9 Kasım 2005, Kabul Tarihi: 17 Şubat 2006. Bu çalışma 9. Halk Sağlığı Kongresi nde Poster bildiri olarak sunulmuştur. Sorumlu Yazar (Corresponding Author): Şerife Ak, Ankara Üniversitesi Sağlık Eğitim Fakültesi Sağlık Eğitimi Bölümü.Fatih Cad. No:197 Keçiören/Ankara Tel:0.312.3808172-208 E-posta: serifekarakoc@yahoo.com 83
TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) GİRİŞ Bireylerin, ailelerinden sonra sosyal ilişkiler kurdukları ve birbirleriyle etkileşime girdikleri ilk toplumsal birim olan okullar, toplum yapısı içinde en önemli öğeyi oluşturmaktadır. Okulların çok sayıda bireye aynı anda ulaşabilme ve verilen bilgilerin aileye taşınması ile dolaylı olarak toplumun eğitilmesine olanak tanıma açısından önemli bir sağlık eğitimi hedef grubunu görece uzun bir dönem içinde barındırdıkları kabul edilir. Sağlık eğitimi, her şeyden önce bireyin ve toplumun sağlığını olumsuz yönde etkileyen davranışları ve onların temelinde yatan eğitsel nedenleri ortaya çıkarıp değiştirmeyi, olumlu davranışları pekiştirmeyi ve yeni olumlu davranışlar geliştirmeyi amaçlamaktadır (1). Bireyleri yaşama hazırlayan ve olumlu davranışlar geliştirmeleri için eğiten okullar, olumsuz davranışların geliştirilmesine de aracılık edebilir. Okulun erken dönemleri pozitif ve negatif çoğu sağlık davranışının geliştirildiği dönemdir. Bu sağlık davranışları kişinin sağlığını ve yaşam kalitesini uzun dönemde güçlü bir şekilde etkiler (2). Sağlık eğitimi açısından davranış önemli bir değişkendir. Sağlık davranışlarının sağlığı geliştiren ve sağlığa zarar veren davranışlar olarak ayırt edilmesi yaygındır. Sağlığa zarar verici davranışlar, sağlık üzerinde olumsuz etkileri olan sigara kullanımı, aşırı alkol tüketimi ve fazla yağlı yemekler tüketme vb. davranışları içerir. Sağlığı geliştirici davranışlar ise bireyleri hastalıklardan koruyan, bireyin sağlığının yararına olan davranışlardır. Bunlar; egzersiz, yeterli ve dengeli beslenme gibi davranışları içerir. Yetersiz beslenme, alkol tüketimi, sigara içilmesi ve fiziksel egzersizin azlığı davranışsal risk etmenleridir (3). Sarvela ve arkadaşları tarafından kırsal bölgelerde ve küçük şehirlerdeki ilköğretim öğrencilerinin sağlık davranışlarının tanımlanması amacıyla yürütülen bir çalışmada sağlık davranışları beslenme, genel hijyen, madde kullanımı ve güvenlik olmak üzere dört genel alanda incelenmiştir. Çalışma sonunda bu bölgelerdeki çocukların sağlık davranışları, 2000 yılında herkes için sağlık hedeflerine ulaşmak açısından yetersiz bulunmuş ve öğrencilerin olumlu sağlık davranışlarını destekleyen, olumsuz sağlık davranışlarını önleyen program ve politikalar geliştirmeleri için okul sağlık ekibi ve okul yönetim kurulu üyelerinin birlikte çalışmalarının gerekliliği vurgulanmıştır (2). Çakır ın yaptığı bir çalışmada, ilkokul öğretmenlerine sağlık konusunda verilen hizmet içi eğitimin öğrencilerin sağlık bilgisi düzeyine etkisi incelenmiştir. Sınıf öğretmeni sağlık konusunda eğitim almış öğrencilerin bilgi düzeylerinin, sağlık konusunda eğitim almamış öğretmenlerin öğrencilerine göre daha yüksek olduğu saptanmıştır. Öğretmenler sağlık eğitimi çalışmalarında öğrencileri yüksek oranda etkileme gücüne sahiptirler ve bu nedenle bu uygulamalarda etkin işlev üstlenmelidirler (4). Sağlık bilgisi ve sağlık uygulamaları okul yıllarında denemeler yoluyla 84
kazanıldığında kolaylıkla kabul edilip benimsenebilir. Yetişkinlerin örnek olması ve çevrenin sağlıklı koşullar taşıması ile bu kabul ediş daha da pekiştirilecektir (5). Bireyin davranışları kendi yaşantıları yoluyla biçimlendiği gibi başkalarının yaşantılarından da etkilenir. Bandura nın sosyal öğrenme kuramına göre biliş, davranış ve çevre arasında karşılıklı bir ilişki vardır. Birey pek çok davranışını çevresinde bulunan, genellikle çeşitli yönlerden önemli olan insanların yaptığı davranışları gözlemleyerek, onlara öykünerek (taklit, imitation) öğrenmektedir (1). Öğrencilerin sağlığı geliştirici davranışlar edinmeleri için yapılan sağlık eğitimi uygulamaları, okul çevresinde gözlemleyecekleri davranış biçimleri ile desteklenmelidir. Çalışmanın kuramsal temelini, Bandura nın sosyal öğrenme kuramı oluşturmaktadır. Bandura, davranışların çoğunun diğer insanları gözlemleyerek öğrenildiğini açıklamaktadır. Gözlem yolu ile öğrenmede insan pek çok şeyi diğer bireylerin davranışlarını gözlemleyerek öğrenebilir, biliş öğrenmeyi açıklamada en temel öğedir. Biliş, çevre ve davranışı etkilediği gibi kendisi de çevre ve davranıştan etkilenir (6). Bu yönüyle bakıldığında sağlık davranışları açısından dikkate alınması ve eğitilmesi gereken grup sadece öğrenciler değildir. Davranışları öğrenciler için model oluşturan tüm okul personeli sağlık davranışları açısından değerlendirilmeli, olumsuz sağlık davranışlarının düzeltilmesine ve olumlu sağlık davranışlarının pekiştirilmesine yönelik sağlık eğitim çalışmaları yapılmalıdır. Literatür incelendiğinde okul sağlığı ve sağlık eğitimi konularında yapılan çalışmaların daha çok öğrencilerin sağlık bilgi düzeylerinin ve sağlık davranışlarının belirlenmesine odaklandığı görülmektedir. Oysa okul; öğrenci, öğretmen ve diğer okul personelinin etkileşim içinde olduğu bir ortamdır. Öğretmenler ve diğer okul personelinin sağlık davranışları, öğrenciler için örnek oluşturduğundan; bu grubun temel sağlık davranışlarına yönelik durum saptama çalışmaları ile sağlık eğitim gereksinimi belirlenmelidir. Yukarıda sıralanan nedenler ilköğretim okullarında çalışanlarının temel sağlık davranışlarının belirlenmesine yönelik çalışmaların gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. AMAÇ Bu araştırmanın genel amacı; Ankara merkez ilçeler ilköğretim okullarında çalışanların sağlık davranışları profilini çıkartmak ve bu profile göre eğitim programı düzenleyecek olan sağlık eğitimcilerine yol göstermektir. Bu genel amacı gerçekleştirmek üzere şu alt amaçlar belirlenmiştir: İlköğretim okullarında çalışanların; (1) ağız ve diş sağlığına ilişkin sağlık davranışlarını, (2) sigara ve alkol kullanma, (3) beslenmeye ilişkin sağlık davranışlarını, (4) egzersiz yapma ve (5) aile planlaması yöntemlerini kullanma durumlarını belirlemek, (6) sağlık davranışlarını görevleri, öğrenim durumları ve 85
TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) çalıştıkları okul türü değişkenlerine göre karşılaştırmak. GEREÇ VE YÖNTEM Araştırmada tarama modeli kullanılarak, Ankara Büyükşehir Belediyesi sınırları içinde bulunan ilköğretim okullarındaki personelin, temel sağlık davranışlarının belirlenmesine yönelik bir durum saptaması yapılmıştır. Milli Eğitim Müdürlüğü nden alınan kayıtlara göre, 2002-2003 Eğitim-Öğretim Dönemi nde araştırma evrenini oluşturan okul sayısı 564 tür. Bu evrenden 30 okul (%5.3), okulun kamu veya özel olması ve bulunduğu ilçeye göre, tabakalı ve sistematik örnekleme yöntemiyle belirlenerek örneğe dahil edilmiştir. Araştırma 27 Ekim- 12 Aralık 2003 tarihleri arasında gerçekleştirilmiş ve örneklem grubunu oluşturan okullardan 849 okul çalışanı ile görüşülmüştür. Okul çalışanlarından 114 ü okula ulaşıldığı günlerde izinli olduğundan veya araştırmaya katılmayı reddettiğinden, 963 okul çalışanından 849 una (%88.16) ulaşılmıştır. Anket formu, Sağlık Eğitim Fakültesi dördüncü sınıf öğrencilerinden oluşan 30 anketör tarafından, araştırmacıların denetiminde okullara gidilerek uygulanmıştır. Anketörler, uygulama öncesinde araştırmacılar tarafından anket ve uygulama hakkında eğitilmiştir. Veri toplama aracı olarak, sağlık davranışları ve sosyo-demografik özelliklere ilişkin 47 sorudan oluşan Temel Sağlık Davranışları Anket Formu kullanılmıştır. Anket formu araştırmacılar tarafından uzman görüşü alınarak geliştirilmiştir. Örneğe dahil edilmeyen bir ilköğretim okulunun 45 çalışanı üzerinde anket formunun ön uygulaması yapılmıştır. Ön uygulama sonunda 3 sorunun çıkarıldığı anketin sağlık davranışlarına ilişkin bölümünde ağız ve diş sağlığı, sigara ve alkol kullanımı, beslenme, egzersiz ve sağlık durumu gibi alt bölümlere ilişkin 36 soru yer almaktadır. Veriler SPSS ile, uygun tanımlayıcı ve karşılaştırmaya olanak tanıyan teknikler kullanılarak çözümlenmiştir. Frekans, yüzde, çapraz tablolar ve ki-kare gibi istatistiksel çözümleme teknikleri kullanılmıştır. BULGULAR Araştırma Grubunun Sosyo- Demografik Özellikleri Araştırma kapsamına Ankara nın 7 merkez ilçesinde bulunan 30 okul alınmıştır. Farklı özelliklere sahip 30 okuldaki toplam 963 okul çalışanından 849 una (%88.16) ulaşılmıştır. Çalışma grubunun % 67.5 ini kadınlar; % 32.5 ini ise erkekler; % 25.2 sini 34-38 yaş grubu, % 21.7 sini 44-48 yaş gurubu, % 16.1 ini 29-33 yaş gurubu, % 14.9 unu 39-43 yaş gurubu, % 1.2 sini 19-23 yaş gurubu ve % 2.1 ini 54 ve üzeri yaş gurubu; % 56.8 ini üniversitesi mezunları, % 28.4 ünü yüksek okul mezunları, % 4.7 sini lisans üstü eğitimliler ve % 2.6 sını ilkokul mezunları; %82.3 ünü öğretmenler, %7.0 ını temizlik elemanları, %6.3 ünü müdür ve müdür yardımcıları, %2.3 ünü idari personel ve %2.1 ini kantin çalışanları ve güvenlik görevlileri gibi diğer okul çalışanları oluşturmaktadır. Çalışma grubunun yaş ortalaması 39 dur 86
ve en küçüğü 19, en büyüğü 60 yaşındadır. Çalışmaya alınan katılımcıların %93.2 si kamuya ait, %6.8 i ise özel okullarda çalışmaktadır. Araştırma Grubunun Sağlık Davranışları 1. Ağız Diş Sağlığı İlköğretim okulları çalışanlarının ağız diş sağlığına ilişkin sağlık davranışlarını yapma durumları incelendiğinde %71.3 ünün sabah-akşam, %14.4 ünün her yemekten sonra, %11.9 unun günün herhangi bir saatinde dişlerini fırçaladığını; %2.4 ünün ise dişlerini fırçalamadığını ifade ettiği görülmektedir. Katılımcıların %1.4 ü her öğünden sonra, %5.9 u günde bir kez ve %32.8 i bazen diş ipi kullandığını; %59.9 u ise hiç kullanmadığını; diş fırçasını %73.7 si 6 ay ve daha sık, %20.2 si yılda bir kez, %2.7 si iki yılda bir ve %3.4 ü iki yıldan daha seyrek bir aralıkla değiştirdiği ifade etmiştir. Araştırma grubunun %23.7 si kontrol için diş hekimine gittiğini, %76.3 ü hiç kontrole gitmediğini belirtmiştir. 2. Sigara ve Alkol Kullanımı Araştırma grubunda bulunan ilköğretim okulları çalışanlarının %42 si sigara; %27.7 si ise alkol kullandığını belirtmiştir. Araştırma grubundan sigara kullananların sigara tüketim miktarlarına ve okulda sigara içme durumlarına göre dağılımı incelendiğinde, %5.4 ünün günde bir paketten fazla, %38.9 unun günde bir paket, %31.6 sının iki günde bir paket, %24.1 inin haftada bir paketten az sigara içtiğini ifade ettiği görülmektedir. İlköğretim okullarında çalışanların %75.6 sı okulda sigara içtiğini, %13.4 ü okulda bazen sigara içtiğini, %11 i ise okulda sigara içmediğini belirtmiştir. Sigara içme davranışı öğrenciler tarafından bire bir gözlemlenebileceğinden bu bulgu önem taşımaktadır. Araştırma grubundan alkol kullananların bildirimlerine göre, %42.9 u yılda 1-2 kez ve daha seyrek, %39.4 ü ayda 1-2 kez, %15.6 sı 10 günde bir ve %2.1 i ise her gün alkol almaktadır. 3. Beslenme Araştırma grubunun kahvaltı yapma ve asitli içecek tüketme durumlarına göre dağılımı incelendiğinde, %72.1 inin her gün ve %24.1 inin ara sıra kahvaltı yaptığını, %3.8 inin ise hiç kahvaltı yapmadığını; %4.3 ünün her gün ve %73.9 unun ara sıra asitli içecekler tükettiğini; %21.8 inin ise asitli içecekleri hiç tüketmediğini belirttiği; kahvaltıda en fazla peynir (%91.9), çay (%86.9) ve zeytin (%86.3) tüketilirken; pekmez (%20.4), süt (%15.2), çorba (%9.3) ve meyve suyunu (%8.5) daha az tüketildiğinin ifade edildiği görülmektedir. Araştırma grubunun öğlen yemeklerinde tükettikleri besin türlerine göre dağılımı incelendiğinde, öğlen yemeğinde tencere yemeği yediğini belirtenlerin oranının %49.1, simit veya poğaça yediğini belirtenlerin oranının %19.4, öğlen yemek yemediğini belirtenlerin oranının ise %15.9 olduğu belirlenmiştir. 4. Egzersiz Yapma Araştırma grubunun düzenli egzersiz yapma ve düzenli olarak bir spor dalı ile 87
TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) uğraşma durumlarına göre dağılımı incelendiğinde, grubun yalnızca %14.1 i düzenli egzersiz yaptığını ifade ederken, %85.9 u düzenli olarak egzersiz yapmadığını ifade ettiği belirlenmiştir. Grubun %9.4 ünün bir spor dalı ile uğraştığını, %90.6 sının ise herhangi bir spor dalı ile uğraşmadığını ifade ettiği görülmektedir. Bu bulgular, sağlıklı yaşam için önemli etken olan egzersiz ve spor yapma davranışının, ilköğretim okulları çalışanları arasında ne kadar az yapıldığını göstermesi açısından dikkat çekicidir. 5. Aile Planlaması Yöntemi Kullanma Araştırma grubundan evli olanların aile planlaması yöntemi kullanma durumları incelendiğinde, grubun %73.8 inin bir aile planlaması yöntemi kullandığı, %26.2 sinin ise herhangi bir aile planlaması yöntemi kullanmadığı görülmektedir. Bir aile planlaması yöntemi kullandığını belirtenlerin ise %28.6 sının herhangi bir yöntem belirtmediği, %22.5 inin rahim içi araç; %21.5 inin kondom; %9.1 inin doğum kontrol hapı kullandığı; %12.5 inin ise geri çekme, takvim vb. geleneksel aile planlaması yöntemlerini kullandığı görülmektedir. Çalışma grubunun %28.6 sı herhangi bir aile planlaması yöntemi belirtmemiştir. Çalışma grubunun %53.1 inin kondom, doğum kontrol hapı ve rahim içi araç gibi modern aile planlaması yöntemlerini kullanırken, %12.5 inin geri çekme, takvim vb. geleneksel aile planlaması yöntemlerini kullandığını belirtmesi dikkat çekicidir. Tablo 1 incelendiğinde, okuldaki görev ile sigara içme durumu arasında 0.05 düzeyinde anlamlı bir ilişki bulunduğu görülmektedir. Bu bulguya göre, en çok idari personel, kantin çalışanı, güvenlik görevlisi gibi diğer kategorisinde yer alan ilköğretim okulu çalışanları sigara içtiğini belirtirken (%61.1), en az öğretmenler sigara içtiğini ifade etmiştir (%39.5). Cinsiyet değişkeni ile sigara içme ve okulda sigara içme durumları arasında anlamlı ilişki bulunmamıştır. Yaş değişkeni ile sigara içme durumu arasında 0.05 düzeyinde anlamlı ilişki bulunmuştur. Bu bulguya göre, 34-38 yaşları arasında olup sigara içtiğini belirtenlerin oranı %46.1 iken, 19-28 yaşları arasında olup sigara içtiğini belirtenlerin oranı %26.1 dir. Yaşın ilerlemesine bağlı olarak sigara kullanımının da arttığı görülmektedir. Fakat 49 yaş ve üzerinde sigara içme oranında bir düşüş olduğu görülmektedir. Yaş değişkeni ile okulda sigara içme durumu arasında da 0.05 düzeyinde anlamlı bir ilişki bulunmamıştır. Öğrenim durumu ile sigara içme durumu arasında 0.05 düzeyinde anlamlı ilişki bulunmuştur. Bu bulguya göre lise mezunlarının %66.7 si, lisansüstü eğitim mezunlarının 28.2 si sigara içtiğini belirtmiştir. Okul türü değişkeni ile sigara içme durumu arasında anlamlı ilişki bulunmamıştır. 88
Tablo 1. Araştırma Grubunun Sigara İçme ve Okulda Sigara İçme Durumunun Görev, Cinsiyet, Yaş, Öğrenim Durumu ve Okul Türü Değişkenlerine Göre Dağılımı Ankara, 2004 Sigara İçme Durumu Okulda Sigara İçme Durumu Değişkenler Evet Hayır Evet Hayır Görev n % n % n % n % Öğretmen 268 39.5 410 60.5 238 88.8 30 11.2 Müdür, Müdür Yrd. 28 53.8 24 46.2 28 100.0 - - Temizlik Görevlisi 32 56.1 25 43.9 26 81.3 6 18.8 Diğer 22 61.1 14 38.9 19 86.4 3 13.6 Toplam 350 42.5 473 57.5 311 88.9 39 11.1 Ki-kare: 14.63, p<0.05 * Cinsiyet Kadın 228 40.9 330 59.1 200 87.7 28 12.3 Erkek 118 44.5 147 55.5 107 90.7 11 9.3 Toplam 346 42.0 477 58.0 307 88.7 39 11.3 Ki-kare: 0.99, p>0.05 Ki-kare: 0.68, p>0.05 Yaş 19-28 23 26.1 65 73.9 20 87.0 3 13.0 29-33 61 45.9 72 54.1 55 90.2 6 9.8 34-38 95 46.1 111 53.9 83 87.4 12 12.6 39-43 51 41.5 72 58.5 46 90.2 5 9.8 44-48 79 44.4 99 55.6 71 89.9 8 10.1 49 ve Üzeri 37 38.9 58 61.1 33 89.2 4 10.8 Toplam 346 42.0 477 58.0 308 89.0 38 11.0 Ki-kare: 12.13, p<0.05 Ki-kare: 0.58, p>0.05 Öğrenim Durumu İlk-Ortaokul Mez. 22 53.7 19 46.3 16 72.7 6 27.3 Lise Mezunu 28 66.7 14 33.3 25 89.3 3 10.7 YO, Üniversite Mez. 289 41.2 413 58.8 260 90.0 29 10.0 Lisansüstü Mez. 11 28.2 28 71.8 10 90.9 1 9.1 Toplam 350 42.5 474 57.5 311 88.9 39 11.1 Ki-kare: 15.90, p<0.05 * Okul Türü Kamu 332 42.5 449 57.5 299 90.1 33 9.9 Özel 20 35.1 37 64.9 14 70.0 6 30.0 Toplam 352 42.0 486 58.0 313 88.9 39 11.1 Ki-kare: 1.20, p>0.05 * * Beklenen değeri 5 in altında olan hücre sayısının %20 den fazla olması nedeniyle test edilememiştir. 89
TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) Tablo 2. Araştırma Grubunun Dişlerini Fırçalama Durumunun Görev, Cinsiyet, Yaş, Öğrenim Durumu ve Okul Türü Değişkenlerine Göre Dağılımı Ankara, 2004 Diş Fırçalama Durumu Değişkenler Her Yemekten Sonra Sabah Akşam Günün Herhangi Bir Saatinde Fırçalamıyor Görev n % n % n % n % Öğretmen 102 14.9 507 74.0 68 9.9 8 1.2 Müdür, Müdür 8 15.1 33 62.3 10 18.9 2 3.7 Yrd. Temizlik 6 10.3 26 44.9 17 29.3 9 15.5 Görevlisi Diğer 3 8.3 27 75.0 5 13.9 1 2.8 Toplam 119 14.3 593 71.3 100 12.0 20 2.4 Ki-kare 74.18, p<0.05 Cinsiyet Kadın 88 15.6 439 78.0 34 6.0 2 0.4 Erkek 33 12.3 153 56.9 65 24.2 18 6.6 Toplam 121 14.5 592 71.2 99 11.9 20 2.4 Ki-kare 93.46, p<0.05 Yaş 19-28 9 10.1 67 75.3 11 12.4 2 2.2 29-33 15 11.3 101 75.9 15 11.3 2 1.5 34-38 28 13.3 156 74.3 23 11.0 3 1.4 39-43 21 16.9 87 70.2 11 8.9 5 4.0 44-48 31 17.1 116 64.1 29 16.0 5 2.8 49 ve Üzeri 17 17.9 67 70.5 8 8.4 3 3.2 Toplam 121 14.5 594 71.4 91 11.7 20 2.4 Ki-kare 14.41, p>0.05 Öğrenim Durumu İlkokul, Ortaokul 5 11.6 19 44.2 14 32.6 5 11.6 Mez. Lise Mezunu 5 12.2 25 61.0 6 14.6 5 12.2 YO, Üniversite 104 14.6 519 73.2 77 10.8 10 1.4 Mez. Lisanüstü Mez. 6 15.4 31 79.5 2 5.1 - - Toplam 120 14.4 594 71.3 99 11.9 20 2.4 Ki-kare 59.50, p<0.05 Okul Türü Kamu 115 14.6 556 70.5 98 12.4 20 2.5 Özel 7 12.1 48 82.8 3 5.1 - - Toplam 122 14.4 604 71.3 101 11.9 20 2.4 Ki-kare 5.23, p>0.05 90
Tablo 2 incelendiğinde, okuldaki görev ile diş fırçalama durumu arasında anlamlı ilişki bulunduğu görülmektedir. Bu bulguya göre, öğretmenlerin %14.9 u her yemekten sonra dişlerini fırçaladığını belirtirken, idari personel, kantin çalışanı, güvenlik görevlisi gibi diğer kategorisinde yer alan ilköğretim okulu çalışanlarında bu oran %8.3 tür. Temizlik görevlilerinin %29.3 ü günün herhangi bir saatinde dişlerini fırçaladığını belirtirken, öğretmenlerde bu oran %9.9 dur. Cinsiyet değişkeni ile diş fırçalama durumu arasında anlamlı ilişki bulunmuştur. Bu bulguya göre kadınların %78 i sabah-akşam dişlerini fırçaladığını belirtirken, erkeklerde bu oran %56.9 dur. Erkeklerin %24.2 si günün herhangi bir saatinde dişlerini fırçaladığını belirtirken, kadınlarda bu oran %6 dır. Yaş değişkeni ile diş fırçalama durumu arasında anlamlı ilişki bulunmamıştır. Öğrenim durumu ile diş fırçalama durumu arasında anlamlı ilişki bulunmuştur. Bu bulguya göre, ilkokul ve ortaokul mezunlarının %44.2 si sabah-akşam dişlerini fırçaladığını belirtirken, lisansüstü eğitim mezunlarında bu oran %79.5 dir. Öğrenim düzeyi yükseldikçe, diş fırçalama sıklığının arttığı görülmektedir. Okul türü değişkeni ile diş fırçalama durumu arasında anlamlı ilişki bulunmamıştır. Araştırma grubunun düzenli egzersiz yapma durumunun görev, cinsiyet, yaş, öğrenim durumu ve okul türü değişkenlerine göre dağılımı incelendiğinde, okuldaki görev ile düzenli egzersiz yapma durumu arasında anlamlı bir ilişki olduğu görülmektedir. Bu bulguya göre öğretmenlerin %15.9 u düzenli egzersiz yaptığını belirtirken, müdür ve müdür yardımcılığı görevindekilerde bu oran %3.8 dir. Cinsiyet, öğrenim durumu ve okul türü değişkenleri ile düzenli egzersiz yapma durumu arasında anlamlı ilişki bulunmamıştır. Yaş değişkeni ile düzenli egzersiz yapma durumu arasında anlamlı ilişki bulunmuştur. Bu bulguya göre, 19-28 yaşları arasında olup düzenli egzersiz yaptığını belirtenlerin oranı %5.6 iken, 49 yaş ve üzerinde bu oran %19.8 dir. Yaş ilerledikçe düzenli egzersiz yapma oranının arttığı görülmektedir. Buna karşın 49 yaş ve üzerinde düzenli egzersiz yaptığını belirtenlerin oranı diğer yaş gruplarına göre daha yüksekken (%19.8), bu değerin düşüklüğü fiziksel hareketsizliğin bir göstergesi olması açısından dikkat çekicidir. SONUÇ VE ÖNERİLER Araştırma sonunda elde edilen bulgular ilköğretim okullarında çalışanların %42 sinin sigara içtiğini ve bunların %89 unun okulda da sigara içtiğini göstermektedir. Bu bulgu, öğrencilerin okulda bu davranışı gözlemleyerek model davranış olarak sigara içme davranışını benimsemesine neden olabileceği için önem taşımaktadır. Sigara içme davranışı okulda yapılan görev değişkenine göre incelendiğinde en çok idari personel, kantin çalışanı, güvenlik görevlisi gibi diğer kategorisinde yer alan ilköğretim okul çalışanlarının %61. i sigara içtiğini belirtirken, öğretmenlerde bu oranın %39.5 olduğu görülmektedir. Ancak; 91
TAF Preventive Medicine Bulletin, 2006: 5 (2) müdür ve müdür yardımcılığı görevinde çalışanların %96.6 sı, temizlik görevlilerinin %63.4 ü okulda sigara içtiğini belirtmiştir. Öğretmenlerin sigara içme oranları diğer çalışanlara göre düşük olmasına karşın, sigara içtiğini belirten öğretmenlerin %80 inin okulda da sigara içiyor olması öğrenciler üzerindeki etkileri düşünüldüğünde önem taşıyan bir bulgudur. Öğrenim düzeyi yükseldikçe sigara içme durumunda azalma olduğu; buna karşın okulda sigara içme oranının arttığı görülmektedir. Sigara içme durumunun yaşın ilerlemesine bağlı olarak artmasına karşın 49 yaş ve üzerinde bu oranda düşüş olması dikkat çekici bir bulgudur. Bu durumun, yaşın ilerlemesi ile ortaya çıkan rahatsızlıklar nedeniyle sigara kullanımına getirilen kısıtlamalardan kaynaklanabileceği düşülebilir. Bulgular incelendiğinde, ilköğretim okullarında çalışanların %71.3 ünün sabah-akşam dişlerini fırçaladığını, %59.9 unun hiç diş ipi kullanmadığını, %76.3 ünün diş kontrolü için doktora gitmediğini belirttiği görülmektedir. Bu bulgulara bağlı olarak ilköğretim okullarında çalışanların ağız ve diş sağlığına ilişkin olarak diş fırçalama davranışını büyük oranda gösterdikleri, fakat diş ipi kullanımı ve diş kontrolüne gitme davranışı açısından ciddi eksiklikleri olduğu söylenebilir. Bulgulara göre, diş fırçalama davranışı öğrenim düzeyi yükseldikçe daha sık gösterilmekte, diş kontrolüne gitme oranı yaşla birlikte artmaktadır. Bu bulgu, diş kayıpları ve diş şikayetlerinin yaşla birlikte artıyor olması nedeniyle doktora gitme durumunun kontrolden çok, tedavi amaçlı olduğunu düşündürmektedir. İlköğretim okullarında çalışanların %72.1 inin düzenli olarak her gün kahvaltı yaptığı belirlenmiştir. Kahvaltıda tüketilen içecekler incelendiğinde ise çay (%86.9) ilk sıralarda yer alırken; süt (%15.2) ve meyve suyunun (%8.5) daha az tüketiliyor olması çay tüketimine ilişkin toplumsal alışkanlığın çalışma grubunda da geçerli olduğunu göstermektedir. Bulgular incelendiğinde, ilköğretim okullarında çalışanların %14.1 inin düzenli olarak egzersiz yaptığını ve yalnızca %9.4 ünün bir spor dalı ile uğraştığını ifade ettiği görülmektedir. Bu bulgu, okul çalışanlarının fiziksel hareketsizlik boyutunu ortaya koymak açısından önemli taşımaktadır. Öğrencilerin bir spor dalı ile uğraşmaya yöneltilmesinde önemli bir model oluşturabilecek çalışma grubunun, bu konuda oldukça yetersiz olması üzerinde düşülmesi gereken bir konudur. Bu araştırmanın bulgularından yola çıkılarak, aşağıdaki önerilerin dikkate alınmasında yarar görülmektedir: Bulgular ilköğretim okullarında çalışanların yarıya yakınının sigara içtiğini (%42) ve sigara içenlerin %89 unun okulda da sigara içtiğini göstermektedir. Okul çalışanlarının, okulda sigara içiyor olmalarının, öğrencilerin model davranış olarak sigara içme davranışını benimsemesine neden olabileceği gerçeğinin farkına varmaları için bu konuda bilgilendirilmeleri ve bazı özel okullarda uygulandığı gibi çeşitli 92
kısıtlamalar getirilmesi gerekmektedir. Bulgulara göre diş fırçalama davranışı öğrenim düzeyi yükseldikçe daha sık gösterilmektedir. Bu durum öğrenim durumu ile bağlantılı olarak okul çalışanlarının yaptığı göreve göre de anlamlı değişim göstermektedir. Bu bulgudan hareketle özellikle öğrenim düzeyi daha düşük olan okul çalışanları başta olmak üzere bütün okul çalışanlarının ağız ve diş sağlığı konusunda eğitilmesi gerekmektedir. Bulgular, ilköğretim okullarında çalışanların çok azının düzenli olarak egzersiz yaptığını ve bir spor dalı ile uğraştığını göstermektedir. Toplumumuzdaki fiziksel hareketsizliğin bir göstergesi olan bu durumun düzeltilmesi için, ilköğretim okullarında çalışanlara egzersiz ve egzersizin önemi konusunda eğitim verilmesi önemli bir gerekliliktir. Bu alışkanlığın okul yıllarında edinilmesinin önemi göz önünde bulundurularak okul çalışanlarının öğrencilere de bu konuda örnek olmaları ve spor etkinliklerini desteklemeleri gerekmektedir. KAYNAKLAR 1. Tabak RS. Sağlık Eğitimi. Ankara: Somgür Yayınevi. 2000. 2. Sarvela PD, Monge EA, Michael M, Jackson KL, Massie J, Wheaton B, et al. Health behavior of elmentary school children in southern illinois. Center Research Brief, 1998; 4 (1). 3. Chew F, Palmer S, Slonska Z, Saubbiah K. Enhancing Health Knowledge, Health Belief and Health Behavior in Poland Through a Health Promoting Television Program Series. Journal of Health Communication, 2002;7:179-196. 4. Çakır M. İlkokul öğretmenlerine sağlık konusunda verilen hizmet içi eğitimin öğrencilerin sağlık bilgisine etkisi, Uzmanlık Tezi, 1997. 5. Kavaklıoğlu MÖ. Etimesgut okul sağlığı hizmetleri ile ilgili prospektif bir araştırma, Uzmanlık Tezi, 1995. 6. Subaşı G. Gelişim ve Öğrenme. Ulusoy A. (Ed.), Sosyal Öğrenme Kuramı. Ankara: Anı Yayıncılık. 2002. 93