Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 8 Sayı: 37 Volume: 8 Issue: 37 Nisan 2015 April 2015 www.sosyalarastirmalar.comissn: 1307-9581 TÜRKYE DE ÖZELLEEN RADYO YAYINCILIININ 25. YILINDA SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERLER THE PROBLEMS OF RADIO BROADCASTING AND SOLUTIONS TO THEM IN THE 25TH YEAR OF RADIO PRIVAZITATION IN TURKEY Mihalis KUYUCU Öz Türkiye de 1926 yılında devlet yönetiminde özel bir teebbüsle balayan düzenli radyo yayıncılıı geçen yıllar içerinde farklı evrimler yaamıtır. Önce devlete balı farklı birimlerde faaliyet gösteren radyo, TRT nin kurulması ile kurumsal bir yapıya taınmıtır. Özel radyo kanallarının faaliyete geçtii 1990lı yılların baına kadar TRT tekelinde yayın yapan radyo bu dönemle beraber rekabetçi bir pazar yapısı içinde faaliyetlerini sürdürmütür. Radyo yayıncılıı 1990 yılından 2015 yılına kadar geçen çeyrek yüzyılda rekabetin yüksek olduu bir pazar yapısında devam etmitir. Çeyrek yüzyılı aan özel radyo yayıncılıı radyo mecrasına artılar kadar eksilerde katmıtır. Bu aratırmada radyo endüstrisinde özel radyo yayıncılıının 25. Yılında yaanan sorunlar ile ilgili bir betimsel aratırma yapılmıtır. Çalımada Türkiye de radyo yayıncılıının tarihsel evreleri ile ilgili bir kavramsal aratırma yapıldıktan sonra Türkiye de radyo yayıncılıının yaadıı sorunlarla ile ilgili önceki çalımalara yönelik bir literatür taraması yapılmıtır. Çalımanın aratırma bölümünde Türkiye genelinde faaliyet gösteren 111 radyo kanalında çalıan radyoculara anket uygulanmı ve radyo endüstrisinde yaadıkları sorunlar kayıt altına alınmıtır. Aratırma sonucunda Türkiye de özelleen radyo yayıncılıının yaadıı endüstriyel sorunlar yedi farklı kategoride kodlanmı ve bu sorunların giderilmesi yönelik önerilerde bulunulmutur. Anahtar Kelimeler: Radyo, Radyo Yayıncılıı, Radyonun Sorunları, Özel Radyo Kanalları, Türkiye de Radyo Yayıncılıı. Abstract Radio which started to broadcast in 1926 with a private entrepreneur company had faced from different stages. Radio which had its activities under the state departments in its first years had been cooperated with the establishment of TRT. Radio broadcasting was under the monopoly of TRT until the 90s which private radio stations start to be on air. After this period radio market changed to a competitive market. Radio broadcast had continued its facilities for a quarter century from 1990 till 2015 in a high competitive market. Private radio broadcast which has a quarter century background in Turkey has disadvantages as well as advantages. In this study there has been conducted a descriptive research on the problems faced in the Turkish radio industry. In the beginning of the study there has been a conceptual research about radio broadcasting, its historical background and its stages. In the second part of the study there has been a research about the previous studies done about the problems of radio industry. In the research part of the study there has been conducted a questioner to the radio producers from 111 radio stations in Turkey, and problems they faced in the radio industry has been recorded. In the conclusion of the study the problems of private radio stations had been categorized in seven headlines and there has been some advices for solution to these problems. Keywords: Radio, Radio Broadcast, Problems of Radio, PrivateRadioStations, Radio Broadcast in Turkey. Giri 20. Yüzyılın ilk yarısının en popüler mecralarından biri olan radyoya son zamanlarda eskimi nostajik bir mecra gibi bakılıyor. Dünya Savalarının yıldız mecrası radyoya, önce televizyon sonra da internet ve Web 2.0 teknolojilerinin gelimesi sonrasında ortaya çıkan sosyal medyanın yarattıı etki nedeniyle popülerliini kaybeden mecra konumlandırılması yapılmıtır. Yeni iletiim teknolojilerinin yanında nostaljik bir kutu gibi gözükse de radyonun hala çok sayıda dinleyicisi var. Ulusal Radyo Aratırma Dernei nin verilerine göre Türkiye deki 14 milyon hanenin 6 milyonundan radyo dinlenmektedir (Ulusum ve Demirel,2015:10). Yrd.Doç.Dr. stanbul Aydın Üniversitesi letiim Fakültesi RST Bölümü, michaelkuyucu@gmail.com, michael@michaelshow.net - 911 -
Radyo hızın ötesinde çok önemli bir iletiim aracıdır. Her yerde kullanılabilir olması, cepte taınabilmesi, teknolojik gelimeler sonucunda yürüyülere, koulara, gezilere, otomobil kullanımına gerek hoparlörle gerekse kulaklıklı haliyle elik edebilmesi, yani fizik olarak hareketlilii ve her ortama uyumu, insanlara ulaabilmek için radyonun hala çok önemli bir yere sahip olduunu göstermektedir (Çakır,2005:1). Günümüzde dünyada 80 bin dolayında radyo kanalı, 2 milyara yakın da radyo alıcısı olduu tahmin edilmektedir. Radyo vericisi kanal ve alıcı sayıları bakımından tüm dünyadaki istasyonların, verici ve radyo alıcılarının üçte biri oranını barındıran ABD, radyonun yaygınlıı anlamında en ön sırada yer almaktadır. Bu sayılar radyo tekniinde ne ekilde bir deiim yaanırsa yaansın radyonun yayın hayatına devam edeceinin göstergesidir (Karakoç, 2015:20). Radyo mecrasının yaadıı evrim onu yok etmek yerine daha da gelitirmitir. Yeni medya ile yaadıı yakınsama radyo mecrası özelliklerini arttırmı ve sadece iitsel bir mecra olan radyo yeni medya ve sosyal medya aracılıı ile hem iitsel hem de görsel bir medya olmutur. Radyo günümüzde geleneksel medyanın yeni medya ile yaadıı yakınsama sonucunda boyut deitirmi ve yeni bir kimlik kazanmıtır. Bu yeni kimliinde radyo mecrası hem küresellemi, hem de mobil olmutur. Elbette radyo bir yandan bu kabuk deiimini yaarken bir takım sorunlarla karı karıya kalmıtır. Türkiye de 1990lı yılların baında balayan özel sermayeli radyo yayıncılıı ile radyo pazarı tekelci pazar sisteminden rekabetçi bir piyasaya dönümütür. Kamu tekelinden rekabetçi bir piyasaya geçerken radyo iletmeleri bir dönüüm yaamıtır. Bu dönüümle beraber rekabetçi piyasanın milat olduu 1990 yılından 2015 yılına kadar geçen çeyrek yüzyılda radyo mecrası pek çok sorunla karı karıya kalmıtır. Bu çalımanın amacı Türkiye de özelleen radyo endüstrisinin bu çeyrek yüzyılda yaadıı endüstriyel sorunları açıa çıkartmak ve onlara alternatif çözüm önerileri sunmaktadır. Bu kapsamda çalımada Türkiye de faaliyet gösteren radyo iletmelerinin yaadıı sorunlarla ilgili bir aratırma yapılmı ve bu alanda yapılan önceki çalımalar ııında radyo endüstrisinin nostaljik bir mecraya dönüümünü engelleyecek çözüm önerilerinde bulunulmutur. Çalımada Türkiye de faaliyet gösteren radyo iletmelerinin sahip olduu sorunlar nelerdir? sorusuna yanıt aranmıtır. Türkiye ve Radyo Yayıncılıı Türkiye de radyo yayıncılıı, dünyadaki gelimelere paralel bir seyir izlemitir. Radyo uzun bir süre televizyon yayınlarının yaygınlamasına kadar halkın en önemli kitle iletiim aracı olmayı baarmıtır. Dünyada ilk düzenli radyo yayınlarının baladıı 1921 yılından hemen 6 yıl sonra Ankara ve stanbul da beer kilovatlık vericiler aracılıı ile yayına balayan Türkiye radyoları, Türk Telsiz Telefon Anonim irketi dönemi (1926 1936) dıında 1990 yılına kadar devlet eliyle yürütülen tekelci bir yayın dönemi yaamıtır (Candemir, 1999: 130). 1993 yılında yapılan kanuni düzenlemesi ile özel radyoculuun kurumsallamasından günümüze kadar geçen süreçte radyo yayıncılıı hem tecimsel anlamda hem de kamu yayıncılıı adına önemli bir gelime salamıtır.. Türkiye de ilk radyo yayıncılıı, radyonun bir iletiim ve teknoloji ürünü olarak ithal edilmesiyle günlük hayata dâhil olmutur. lk amatör radyo deneyimi 1921 1923 arasında gerçeklemitir (Peltekolu, 2007: 237). Türkiye de Cumhuriyet döneminden itibaren radyo yayınları daha önce kurulmu olan ve dı ülkelerle haberlemeyi salayan telsiz istasyonlarından yapılmıtır. Cumhuriyet in kurulmasının ardından gelimeye ve yenilemeye açık devlet adamları birçok konuda olduu gibi radyo yayıncılıı alanında da öncülük etmilerdir (Kuyucu, 2013a: 139). Cumhuriyetin ilk yıllarında yöneticiler, gerek yurt içi gerekse yurt dıı iletiimin gereini ve önemini kavramılardır. Bu amaçla 1925 yılında Telsiz Tesisi Hakkında Kanun çıkarılarak, PTT Müdüriyet-i Umumiyesi nde bir komisyon kurulmu ve bu komisyona Ankara ve stanbul da birer telsiz telefon istasyonu kurulması için çalımalar yapma görevi verilmitir. Bu dönemde PTT Genel Müdürlüü adına radyo yayını yapma hakkı 1926 da 10 yıllıına Türk Telsiz Telefon A.. ne bırakılmıtır. (RTÜK, 2003: 2). irket Türk irketi olarak görülse de, Fransız radyo irketi CompaignieFrançaise de Radio tarafından da desteklenmitir. Deneme yayınları ubat ayında stanbul PTT Merkezi ndeki bir stüdyoda balamıtır. Yayınlanan ilk programlarda genel olarak Türk müzii yayınları ön sırayı almı, bu müzik türünün yanında opera müzii ve cazband lara da hemen her programda yer verilmitir (Çetinok, 2007: 39). stanbul da ilk radyo deneme yayınlarına 1927 Mart ında balanmıtır. Büyük Postane nin kapısı üzerine yerletirilen bir vericiden halka müzik dinletilmitir. Müzik yorumcularının ilk konseri 27 Mart 1927 gecesi stanbul (telsizinden) Radyosundan yayınlanmıtır. Telsiz Nisan boyunca deneme yayınlarını sürdürmütür. - 912 -
1927 de bir Fransız firmasının kurduu be kilovatlık iki istasyon vasıtasıyla ilk düzenli radyo yayınları balamıtır. Bu yayınlar için Telsiz Telefon Türk Anonim irketi on yıl süre için yetkilendirilmitir. Bu süreç sonrasında Ankara ve stanbul verici istasyonlarının iletilmesi ve dier illerde verici kurulması görevi de yine bu irkete verilmitir (Kuyucu, 2013b: 3). irket görünürde özel bir teebbüs olmasına karın kuruluundan 1936 yılına kadar devletin güdümünde faaliyet göstermitir. Çünkü o dönemin en önemli özellii, ekonomide özel sektörün devlet tarafından tevik edilmesi ve çeitli alanlarda yönetimden üretime devlet eliyle tekeller kurulup özel sektöre devredilmesi politikası izlenmitir. 1927 yılında büyük ümitler ile balamı olan radyo yayıncılıı dünyada dier ülkelerde olduu gibi Türkiye'de de belirli saatler ile sınırlandırılmıtır. Buna göre 1927 dönemi sonrasında stanbul'da yapılmakta olan radyo yayınları 3 saat olmutur (Cankaya, 1997: 4). lk radyo yayınları haber, söz ve batı müzii programlarından olumutur. Haber kaynaı, irketin ortaklarından Anadolu Ajansı ndan salanmıtır. Bu nedenden dolayı radyo haberleri uzun yıllar boyunca Anadolu Ajans Haberleri ya da Ajans Haberleri olarak anılmıtır (Aziz 2002: 212). Balangıçta sadece bir elence aracı, daha sonra ise etkin bir eitim aracı olarak deerlendirilen radyo yayınları, ilk on yıl içerisinde teknik ve örgütlenme yönünden geliememitir. Öncelikle, radyo vericileri güçsüz kalmı, radyo alıcıları da az sayıda ve pahalı olduu için kitlesel bir yaygınlık kazanamamıtır. 1936 yılında Türkiye de 10 bin kadar radyo alıcısı olduu tespit edilmitir (Kejanlıolu, 2005: 148 149). Bu dönemde radyonun sadece bir elence aracı olarak görülmesinin en önemli sebebi ise TTTA olmutur, Özel bir kurulu olarak faaliyet gösteren TTTA ın temel amacı kar salamak olmutur. Bu nedenle irket ilk olarak radyoyu halka benimsetme stratejisini gelitirmitir. Bu stratejiye paralel olarak halka radyoyu sevdirmenin ilk yolu olarak da elenceye aırlık verilmesi gündeme gelmitir (Kocabaolu, 1987: 121). 1933 yılından sonra radyo yönetimlerinin devletletirilmesi için çalımalar yapılmaya balamıtır. Cumhuriyet Hükümeti 1936 yılında çıkardıı bir kararname ile radyonun yönetimini devletletirmitir. Bu kararname ile Türk radyoculuunda devlet tekelinde ve yönetiminde radyo eklinde tanımlanan yeni bir dönem balamıtır. 1936 yılında radyo yayınların yönetiminin bir devlet kuruluu olan PTT ye devredilmesi kararlatırıldıından, TTTA ile yapılan sözleme feshedilmitir. 1938 yılında devir ilemleri tamamlanan radyo PTT ye devredilmitir. PTT yönetiminde ilk radyo yayını 1936 yılının Eylül ayında yapılmıtır. Bu dönemde radyolarda söz programlarının oranları artırılmı, dönemin sosyal ve siyasi hedeflerine paralel olarak eitici programlara önem verilmitir. nkılâp Dersleri, Hukuk Bilgileri, Ceza Kanununda Yazılı Olmayan Suçlar adlı programlar buna örnek gösterilebilir (Cankaya 1997: 6 7). Bu dönemde genel program kalıbı oluturulmasında, önceleri çileri ve Milli Eitim bakanlıkları söz sahibi olmutur. 1939 yılında 2. Dünya Savaı yıllarının etkisiyle devlet radyoyu daha etkin kullanmak amacıyla Babakanlıa balı dört komisyon oluturmutur. Türkiye'nin yalnızca bazı bölgelerine ulaan radyo yayınları 1939 da 20 KW gücünde bir kısa dalga vericinin faaliyete geçmesi ile Balkanlara ve Ortadou ya kadar varmıtır (Kejanlıolu, 2005: 151). 1939 yılında 2. Dünya Savaının balamasıyla radyonun rolünü daha iyi anlayan hükümet, radyo yayıncılıına yeni bir format getirmitir. 1940 lara gelindiinde, 1933 ten sonra balayan devletçilik akımının da etkisi ile radyonun özel teebbüsün elinden alınarak devletletirilmesi kararlatırılmıtır. 1940 yılında çıkarılan 3837 sayılı kanunla Matbuat Umum Müdürlüü kurularak radyo yayıncılıı yapma görevi, bir devlet hizmeti olarak bu kuruma verilmitir. 1943 yılında 4475 sayılı kanunla Matbuat Umum Müdürlüü, 3 yıl aradan sonra Basın ve Yayın Umum Müdürlüü olarak yeniden yapılandırılmıtır. PTT çileri Bakanlıı ve Milli Eitim Bakanlıı gibi üç ayrı otoritenin elinde içeriksel olarak geliemeyen radyo, özellikle kinci Dünya Savaı nın balamasıyla tek elden yönetimi ve daha sıkı bir denetim altına alınması görüü yaygınlık kazanmıtır. Bu kapsamda Matbuat Umum Müdürlüü kurulmutur. 31 Mayıs 1940 da yürürlüe giren 3837 Sayılı Matbuat Umum Müdürlüü Yasası ile kurumun örgütsel yapısı ve ileri düzenlenmitir (Çakır, 2005:28). Bu dönemde Ankara Radyosu dıındaki radyolar için gelime dönemi olmutur. 1938 den bu yana suskun kalan stanbul Radyosu 19 Kasım 1949 da 150 KW gücündeki vericisiyle sürekli ve düzenli yayına geçmitir. zmir Radyosu nda Kültür Park ta Ege Bölgesi için yayına balamıtır. zmir Belediyesi tarafından 1949 da kurulan zmir Radyosu, 1953 te devlet radyosu kimliini kazanmıtır. (Çetinok, 2007: 54) Matbuat Umum Müdürlüü, 1943 yılında, 4475 sayılı yasayla, Basın Yayın Umum Müdürlüü adıyla yeniden örgütlenmi ve radyo bu müdürlüe balanmıtır. Yasanın getirdii belli balı deiiklikleri öyle özetlemek mümkündür: - 913 -
- Radyo yayın hizmetinin her türlü teknik desteini salamak üzere bir Fen Heyeti kurulması öngörülmütür. - Radyo postalarını yürütmek, aralarındaki koordinasyonu salamak üzere Radyo Dairesi kurulmutur. - Söz yayınları üzerindeki sıkı fiili denetim, bu yasayla açıkça sansür haline getirilip, bu yetki de Umum Müdürlüe verilmitir. (Yazıcı, 1999: 34). 1950 yılında Demokrat Parti (DP) nin iktidarı radyonun propaganda amaçlı kullanımı açısından bir dönüm noktası olmutur. Bu dönem boyunca, daha önceki dönemde tek parti iktidarını radyoyu kontrol etme amaçlı kullandıını savunan DP iktidarı, aynı eletirilere kendisi maruz kalmıtır. 1954 seçimleri sonrasında DP, muhalefet partilerinin devlet radyosunda propaganda yapmasını yasaklamıtır. 1959 yılına gelindiinde de DP artan muhalefet karısında Vatan Cephesi ni kurmu ve Vatan Cephesi ne katılanların isimleri tevik amaçlı radyodan okunmutur (Bakan ve Özdemir, 2013: 387 390). 1954 yılında Adana, Erzurum ve zmir radyo istasyonlarının 100 KW güce çıkarılmasıyla balayan ve yurt çapında bir milli ebeke kurma projesi yerine, adı geçen illerde ikier kilovatlık orta dalga istasyonlarının kurulmasına balanmıtır. Bu istasyonlar, Aralık 1961'de zmir, Mart 1962 de Ankara, Nisan 1962 de Adana, Haziran 1962'de Antalya, Austos 1962'de Gaziantep, ubat 1963'de Kars ve Ekim 1964'de Van açılabilmitir (Oskay, 1971: 16). Türkiye 1960 da DP iktidarını yönetimden uzaklatıran ilk darbe ile karı karıya kalmı ve bu dönem ile birlikte toplumsal yaamda birçok deiim de meydana gelmitir. Ulusal radyoculuk politikası açısından bakıldıında ise 1960 lara kadar Türk radyoculuu verimsiz, çou tutarsız ilerin yer aldıı bir dönem olarak anılmaktadır. II. Dünya Savaı nın tehdit edici baskısı, ülkenin dou bölgelerinde dı kıkırtmalar sonucu bazı etnik azınlıkların merkezi otoriteye karı kıpırdanmaları gibi gelien dı olayların yanında, iç siyasal çekimeler, ekonomik sıkıntılar ve radyonun siyasallaması gibi birtakım olaylar hem profesyonel radyoculuun gelimesini hem de amatör radyoculuun hogörü ile karılanmasını engellemitir (Çakır 2005, 35). Tek parti iktidarı sonrasında 1960 darbesine kadar iktidarın yayın organı olarak görülen radyo yayınlarında, 1961 Anayasası ile yeni düzenlemeler getirilmitir. 1961 Anayasasının geçici 8. maddesi ve 121. maddesi gerei, Türkiye radyoları ve gelecekte kurulacak olan televizyonu düzenlemek bakımından, 24 Aralık 1963 tarihinde 359 sayılı Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) Kanunu kabul edilmi ve 1 Mayıs 1964 tarihinde yürürlüe girmitir. Yeni kurulan örgütle birlikte, Türkiye radyoları tüzel kiilie sahip, özerk bir kamu iktisadi teebbüsü ekline dönümütür (Yazıcı, 1999: 37). 1961 Anayasası 121. maddesi uyarınca Radyo ve televizyon istasyonlarının idaresi, özerk kamu tüzel kiilii halinde kanunla düzenlenir hükmüne yer vermitir. (Hafızoulları, 2003:16). Özerklik kavramı; kanunla belirlenen alanda kurumun program yapımı, yönetiminin ve malî yapısının siyasal iktidara balı olmamasını ifade etmektedir (Çankaya, 1997: 24). TRT yasası ile kurumsallama beraberinde profesyonellii getirmi aynı yıl kuruma elaman kazandırmak amacıyla yapılan sınavlarla yapımcı, spiker, aratırmacı alır ve elamanlarını eitmek amacıyla seminerler düzenlenmitir (Cankaya, 1997: 23). 1965 yılında Program Planlamaları Merkezi kurulmu, tüm TRT radyolarının program planlamalarının belli bir düzen içinde yapılması hedeflenmitir. Kurum, radyo yayın saatlerinin artırılması için çalımalar yapmı ve bir süre sonra da tam gün yayın yapmaya balamıtır. 1968 ve 1971 arası dönemde TRT hukuki anlamda tarafsız ve özerk bir kurum olarak yapılandırılmıtır. Anayasal olarak da garanti altına alınan bu durumun en önemli gerekçesi de siyasal iktidarların, yayıncılıı kendi lehlerine kullanmalarının önüne geçilmesi olmutur (Sarmaık, 1993: 82). Ancak TRT nin özerk statüsü 1968 yılında tüm dünyada ortaya çıkan toplumsal hareketlerin Türkiye yi de etkilemesi ile sekteye uramı ve 12 Mart muhtırası ardından yapılan Anayasa deiiklii ile TRT nin özerklii kaldırılarak, sadece tarafsızlık artı hükme balanmıtır. 1970 1980 yılları arasındaki on yıllık zaman dilimde radyo adına yaanan gelimelerden biri de TRT1, TRT2 TRT 3 yayın postalarının ayrılması ve TRT 1'in yirmi dört saat kesintisiz yayına balamasıdır. TRT 1 Türk toplumunda en geni dinleyici kesimini hedef almı; dinleyiciyi eitmek, haber vermek ve elendirme amacı gütmütür. TRT 2 1975 te yayına balamı ve bir kültür yayını olarak düünülmütür. Programlarında geni haber bültenlerine, yorumlara, sanat ve kültür konularına ve nitelikli müzik türlerine aırlık vermeye balamıtır (Çakır, 2005: 39). 12 Eylül Askeri Darbesinin getirdii yeni düzenlemelerin kukusuz en fazla etkiledii kurumlardan biri de TRT olmutur. TRT yayınlarında 12 Eylül ün yasakçı zihniyetinin getirdii özellikler tüm aırlııyla hissedilmitir. 1982 yılında kabul edilen Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nın 133. maddesinde, Radyo ve - 914 -
televizyon istasyonları, ancak devlet eliyle kurulur ve idareleri tarafsız bir kamu tüzel kiilii halinde düzenlenir. Hükmü yer almı ve radyo yayıncılıının devlet tekelinde olacaının altı bir kez daha çizilmitir. 1982 den özel radyoların kuruluuna kadar geçen sekiz yıllık sürede yayın tekelini elinde tutan TRT hem yapısal hem içeriksel deiikliklerle yenilenmeye çalımıtır. 1987 de kurulan Radyo 4 ile yayın aı geniletilmi Radyo 1, Radyo 2, Radyo 3 ise Türkiye nin tamamında yayın yapmaya balamıtır. 1980 ler Türkiye'de de ekonomi, siyasal ve toplumsal olarak liberal anlayıın kuvvetlendii serbest ve rekabetçi piyasa ekonomisine geçilen yıllar olmutur. Bu dönemde yapılan hukuki düzenlemelerle vatandalara ve kurumlara daha fazla özgürlükler tanınmıtır. Avrupa'da görülen özelleme dalgası 1980'lerin ortasından itibaren Türkiye'yi de etkilemitir. 1985 yılı Haziran ayında özel radyo ve televizyon kurmak için TRT ye 106 bavuru yapılmıtır (Cankaya, 1997: 76). Ancak bu istekler, bu dönemde reddedilmitir. Buna ramen özel radyolar çok geçmeden kurulmaya balanmı; Polis Radyosu, Meteoroloji Radyosu, belediye ve üniversite radyolarının yanı sıra devletten baımsız yayın yapan ilk radyolar da faaliyete balamıtır. Kent FM Power FM, Energy FM, Süper FM, Metro FM, stanbul FM, Best FM, NumberOne, Show radyo gibi radyolar bu dönem faaliyete geçen özel radyolar arasında yer almıtır. 1990 yılının baında Cumhurbakanı Turgut Özal bir açıklama yaparak, yurtdıından Türkçe yayın yapılmasını engelleyen bir yasa olmadıını belirtmi ve bir kanal kiralayanın Türkiye ye yayın yapabileceini açıklamıtır. Bu açıklama özel sermayeli radyo iletmelerinin önünü açmıtır. O dönemde birçok yayın kuruluu yurt dıından ülke içine yayın yaparak, geçici bir çözümle, yasal engelleri amayı baarmıtır. Devlet tekelinden çıkan özel sermayeli radyo kanallarının hızla çoalması ve TRT tekelinin sona ermesi bazı çevreleri rahatsız etmi bu nedenle de 1993 yılında özel radyo ve televizyonların kapatılması gündeme gelmitir. Bu fikre karı çıkan radyo severler "Radyomu istiyorum." kampanyası düzenleyerek siyah kurdelelerle durumu protesto etmitir. 1990 ların baında teknolojik gelimeler, iletiim alanına giren yeni giriimciler ve özel radyo ve televizyonların yurt içine yönelik yayınları nedeniyle bu alanda yeni bir düzenlemeye ihtiyaç duyulmutur. Bu amaçla 1994 te 3984 Sayılı Radyo ve Televizyonların Kurulu ve Yayınları Hakkında Kanun yürürlüe girmitir. Kanun ile bu alanda devlet tekeli kaldırılarak, her türlü teknik, usul ve araçlarla ve her ne isim altında olursa olsun radyo ve televizyon yayınları ile ilgili iletiim alanı geniletilmi ve kapsamı belirlenmitir (RTÜK, 2003: 3). Böylece daha önceden yasal düzenlemeler olmadan faaliyet gösteren korsan özel radyolar da bu ekilde yasal bir zemine kavumu ve özel radyo yayıncılıı hukuksallamıtır (sbir, 2007: 816). Ayrıca bu kanunla birlikte ülkedeki özel yayıncılıın hem teknik, hem de içerik olarak belirli bir plan, düzen ve ilkeler dorultusunda yapılmasını salama görevi Radyo ve Televizyon Üst Kurulu na verilmitir (Bay, 2007: 68). Bu durum Türk radyo yayıncılıı piyasasında tekelden rekabetçi piyasa geçii salamıtır. Bugün Türkiye radyo yayıncılıında ikili bir uygulama vardır. Bir yanda kamu hizmeti yayıncılıı yapan TRT, öte yandan ise özel radyo kuruluları bulunmaktadır. (Çetinok, 2007: 3) Türkiye de özel radyoların kurulması ile bir yandan radyonun eriim alanı genilemi ve reklam verenlere farklı radyo kanallarıyla farklı seçenekler sunulmu; dier taraftan ise tematik kanalar, bölgesel ve yerel yayınlar farklı hedef kitlelere eriimde reklam verenlerin iini kolaylatırarak maliyetleri düürmütür (Peltekolu, 2007: 237). TRT radyo yayınları, ülke içinde 4 ulusal ebeke ile 9 bölgesel istasyonu ve bunun yanı sıra 21 dilde yayın yapan 2 uluslararası program yayınını yayınlamaktadır. Bu programlar geni yelpazede her yaa ve zevke hitap edecek içerie sahiptir. 2004 yılında TRT Türkiye içindeki azınlık dillerinde yayın programları sunmaya da balamıtır. TRT nin yayınları Avrupa, Ortadou, Merkezi Asya, Avustralya, Yeni Zelanda, ABD ve Kanada ya ulamaktadır (Gürhani, 2006: 29). 2015 itibariyle TRT ye balı Radyo 1 Radyo 3 Radyo 4 TRT FM, TRT Name, TRT Ankara, TRT Antalya, TRT GAP, TRT Erzurum, TRT Çukurova, TRT Trabzon, TRT Avrupa FM, TSR, TRT Türkü, TRT Radyo 6, TRT Vot East, TRT Vot West, TRT World kanalları hizmet vermektedir. 2015 yılının Ocak ayında stanbul, Ankara ve zmir de yayınlarına balayan Kent Radyo TRT nin radyo yayın aını gelitirmitir. Üç büyük ilde yayın yapan Kent Radyo projesinin stanbul ayaı olan TRT stanbul Kent Radyosu özel bir radyo iletmesinin sahip olduu frekanstan (106.2Fm) den yayın yapmaya balamıtır. TRT özel bir radyo kanalı iletmesinin sahip olduu frekansı kiralayarak yayın yapmaktadır. Böylece TRT tarihinde ilk kez frekans sahibi özel radyo iletmeleri ile ibirliine girmitir. Türkiye de faaliyet gösteren özel sermayeli radyo sayısı ise binin üzerindedir. Çou yerel olan özel radyo kanallarında program içerikleri genel anlamda müzik haber ve reklam aırlıklı devam etmektedir. - 915 -
Radyo Yayıncılıının Sorunları ile lgili Yapılan Aratırmalar Türkiye de radyo endüstrisinin sorunları ile ilgili literatürde az sayıda çalıma yer almaktadır. Yerel radyoların sorunlarını ileyen birkaç çalıma dıında kalan kaynaklar genel olarak endüstriyel bazda hazırlanmı rapor ve mülakatlardan olumaktadır. Radyo yayıncılıının özelletii 1990lı yıllarla birlikte radyo endüstrisinin sorunları tartıılmaya balanmı ve bu anlamda hem sektör çalıanları hem de akademisyenler tarafında ciddi eletiriler yapılmıtır. Birsen (2012:113) yerel radyoculuun çıkmazları adlı aratırmasında yerel radyonun sorunlarını dört temel grupta sınıflandırmıtır. Bunlar ekonomik sorunlar, basın sigortası, örgütlenememe sorunu ve yasal düzenlemelerdir. Kuyucu nun (2014a) Türkiye de faaliyet gösteren yerel radyo iletmelerinin sorunlarını içeren aratırmasında yerel radyoların sorunları on bir balıkta gruplanmıtır: Sorun Etki Yüzdesi Çalıma ve stihdam Problemleri 2,29 Teknik Sorunlar 13,79 Ekonomik Sorunlar 17,89 Reklam Sorunları 16,25 Telif ödeme sisteminin yarattıı sorunlar 4,43 Ulusal lisanslı kanallarla rekabet 6,07 Geni kitlelere ulaamama (yerel olma) 5,41 Personel Sıkıntısı 8,37 Sosyal Güvenlik 10,5 Hukuki Sorunlar 7,71 nternet ve letiim Teknolojileri ile balantılı sorunlar 7,71 Tablo 1. Yerel Radyo letmelerinin Yaadıı Sorunlar (Kuyucu, 2014:73) Ergin radyo kanallarının hukuki bir alt yapısının olmadıını belirtmitir. TRT hariç hiçbir radyo kanalının frekans tahsisinin olmadıına deinen Ergin, frekans tahsisinin radyo kanallarının en önemli sorunlarından biri olduuna deinmitir. 2 Mart 2006 tarihinde RTÜK ün yayınlamı olduu kanal ve frekans tahsisi ile ilgili geçici yönetmelikle geçici lisanslama yapılmı ve lisanslama bedelleri radyo iletmelerinin büyük bir çounluundan tahsis edilmitir. Böylece ilk defa kamu malı olan frekanslara da bir bedel ödeyen özel radyo kanalları bu frekansları kullanmaya balamılardır (Ergin, 2006:32). Bursa Radyolar Birlii (BURBR) Bakanı Polat kaçak radyo frekanslarının haksız rekabet yarattıına vurgu yapmı ve bunlarla ilgili gerekli önlemlerin alınmadıını belirtmitir. Polat, Bursa da 2015 yılı baında 14 kaçak frekansın yayın yaptıına deinmi ve hiçbir tüzel kiilikleri olmayan bu frekansların vergi mükellefi olmadıını, telif ödemediini, RTÜK payı ödemediini ve RTÜK dahil hiçbir devlet kurumuna karı sorumluklarının olmadıını belirtmitir (Pembe Pusula,2014). Ulusal yayın yapan radyo kanallarının vericilerinin analog olmasından dolayı frekans bantlarının sınırlı olmasından ve mevcut vericilerin çounun standartlara uygun olmamasından kaynaklanan enterferans yüzünden kanallar birbirinin yayınlarını olumsuz yönde etkilemektedir. Birbirini enterfere eden radyo kanalları hem salıklı yayın yapamamakta hem de hava seyri trafiini engellemektedir. Genç (2015:44) özel radyo kanallarının telif sorunları ve yetimi eleman sorunu yaadıına vurgu yapmıtır. Halen yürürlükte olan 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ilk haliyle 1952 yılında yürürlüe girmitir. 1952 yılında yürürlüe giren bu kanun sırasıyla 1983 1995 2001 2004-2007 ve 2008 yıllarında deiiklie uramıtır. Radyo iletmecileri yasanın düzenleniinde daha çok hizmet üretenler dikkate alınırken, bu hizmeti satın alacak olanların yeterince gözetilmedii düünmektedir. Bunun nedeni ise mevcut yasanın ihlal durumunda muhataplarına aır para ve hapis cezaları öngörüyor olmasıdır. Radyo iletmelerinin ödemekle yükümlüü olduu bir dier konu ise Yüzde 5 lik eitime katkı payı ve RTÜK e ödenen paydır. Bu iki ödeme dier sektörlerde olmayan sadece iletiim medya endüstrisinde faaliyet gösteren iletmelere yönelik uygulamalardır. Radyo kanalları 15 ubat 2005 tarihinde uygulamaya balanan yönetmelikle beraber bir saatin yüzde 20 si kadar (12 dakika) reklam yayınlayabilmektedir. Bu süre program maliyetlerinin karılanmasında yetersiz kalmaktadır. Ergin e göre sponsorluk mekanizmasının uygulamasında da sorunlar yaanmaktadır. Mevcut yasa ve yönetmelik çerçevesinde sadece programın baında ve sonunda 10 saniye ve reklam - 916 -
geçilerinde 5 saniye süre ile sponsora atıfta bulunabilmekte program tanıtımlarında sponsora atıf yapılamamaktadır. Bu durum sponsor firmaların görünürlüünü azaltmakta ve yayıncı kurulular ya çok düük maliyetli bedellerle sponsor bulabilmekte yada tüm program maliyetlerini üstlenmek zorunda kalmaktadırlar (http://www.iptv.tv.tr/habergoster.asp?id=1536, Eriim Tarihi: 19.01.2015). Türkiye medyasının en önemli sorunlarından biri olan younlama radyo endüstrisinde de kendisini göstermektedir. Bu yüksek younlama endüstride tekellemenin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Nebiler (1995:19) e göre Türk medyasının en önemli üç sorunundan biri ciddi boyutlara varan tekellemedir. Tekelleme sadece medyayı ve medya çalıanlarını ilgilendiren bir konu deildir. Dorudan ya da dolaylı olarak, toplumun tamamını etkileyebilecek çok ciddi ve tehlikeli toplumsal ve siyasi sorunlara da yol açabilecek bir nitelie sahiptir. Ciddi boyutlardaki tekelleme, basın özgürlüünün ve medya çalıanlarının i güvenliinin ok ciddi bir tehdit altında olması anlamına gelmektedir (Arslan, 2004:193). Radyo endüstrisinin ekonomik yapısı incelendiinde endüstride ciddi bir younlama artıı olduu görülmektedir. Pazarda CR4 oranı 2012 yılı için % 57.79 iken bu sayı 2013 yılında % 61.92 ye çıkmıtır. CR8 oranında da benzer bir ekilde artı yaanmıtır. 2012 yılında % 83.78 olan CR8 oranı 2013 yılında % 88.94 e çıkmıtır (Kuyucu, 2014b:44). Bu veri radyo endüstrisinin her geçen gün tekelletiini göstermektedir. Radyo endüstrisinde younlamasının artması mecrayı ekonomik anlamda tehdit etmektedir. Radyo mecrasında çalıanların basın sigortası olmaması bir basın mecrası olma özelliini taıyan radyonun çalıanlarına yapılan bir haksızlık olarak dikkatleri çekmektedir. Radyo çalıanların basın mensubu veya kadroya aday gibi görülmemektedir (Birsen,2012:114). Dünyada sayısal radyo yayıncılıı pek çok ülkede aktif olarak uygulanırken Türkiye de henüz bu konuda ciddi bir teebbüste bulunulmamıtır. AB ülkelerinin pek çounda sayısal radyo yayıncılıı (DAB) uygulamaları yapılmaktadır. Türkiye de radyo yayıncılıının analogtan sayısala geçii için radyo iletmelerinin tevik edilmesi gerekmektedir. Aratırmanın Amacı ve Yöntemi Bu aratırmada Türkiye de ki radyo endüstrisinin yaadıı sorunlar ile ilgili durum tespit çalıması amaçlanmıtır. Türkiye de radyo mecrasının reklam harcamalarından aldıı payın dümesi endüstrinin ayakta kalmasını zorlatırmaktadır. Radyo mecrasının reklam harcamalarından aldıı pay son on yılda ciddi bir düü göstermitir. Radyo mecrasının reklam harcamalarından aldıı pay 1994 yılına % 5,82 iken, bu rakam 2004 yılında % 4,08 e, 2013 yılında ise % 2,61 e dümütür (Kuyucu,2014a:39-41). Radyo endüstrisinin reklam harcamalarından aldıı payın dümesi beraberinde ekonomik kaynaklı sorunlar dourmutur. Reklam verenin ilgisini kaybeden radyo mecrasının bunun nedenlerini aratırması gerekmektedir. Radyo mecrasının ekonomik anlamda küçülmesine neden olan bu durum var olan sorunların daha da büyümesine neden olmaktadır. Türkiye de 2013 yılı verilerine göre 1143 radyo iletmesi faaliyet göstermektedir. 38 Ulusal,99 Bölgesel, 923 yerel ve 83 adet uydu lisanslı radyo faaliyet göstermektedir (Çelikcan, 2013:9). Aratırmanın evreni Türkiye de faaliyet gösteren 1143 radyo iletmesi örneklemi ise radyo iletmeleri arasından tesadüfi örnekleme metodu ile seçilen 111 radyo iletmesidir. Aratırmaya katılan radyo iletmeleri Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) tarafından açıklanan resmi lisans belgeli radyo kanallarının bulunduu kaynaktan (http://www.rtuk.org.tr) seçilmitir. Aratırmada radyo endüstrisinin yaadıı sorunların tespit edilmesi için Türkiye genelinde faaliyet gösteren 111 radyo kanalında çalıan radyoculara telefon aracılıı bir anket uygulanmıtır. Türkiye örnekleminde 24 ulusal, 31 bölgesel ve 56 yerel radyo kanalı çalıanı ile gerçekletirilen ankette radyo endüstrisinin sorunları tespit edilmeye çalıılmıtır. Yapılan ankette radyo yöneticilerine Sizce radyo endüstrisinin en önemli üç sorunu nedir? sorusu sorulmu ve katılımcıların radyo endüstrisinin en önemli üç sorununu açıklaması amaçlanmıtır. Elde edilen veriler SPSS 21 adlı istatistik programı aracılıı ile istatistiki olarak yorumlanmıtır. Ankette elde edilen verilerin kodlanmasında yedi temel balık ele alınmıtır. Kodlamada Birsen (2012) ve Kuyucu (2014a) nun gerçekletirdii yerel radyoların sorunları ile ilgili aratırmalarında elde edilen kategoriler referans alınmı ve elde edilen bulguların ortaya çıkarttıı kategoriler de eklenerek yeni bir gruplama yapılmıtır. Yapılan gruplamada radyo çalıanlarının verdii yanıtlar yedi temel kategoride derlemitir. Bulgular Radyo endüstrisinin sorunlarının belirlenmesi amacıyla yerel ve ulusal radyo iletmeleri çalıanlarına uygulanan anket sonucunda elde edilen bulgulara uygulanan analiz sonucunda radyo çalıanlarının betimledii sorunlar ekonomik sorunlar, teknik sorunlar, radyocuların çalıma koulları ile ilgili sorunlar, radyo ile ilgili sorunlar, dinleyici ile ilgili sorunlar, radyo endüstrisinin içinde bulunduu sistemden kaynaklanan sorunlar ve örgütsel sorunlar olmak üzere toplam 7 ana balıkta gruplandırılmıtır. - 917 -
Ekonomik Sorunlar Ekonomik Sorunlar (n) (%) 1 105 Çalıma Koulları ile ilgili Sorunlar 81 Radyo Mecrasının çinde Bulunduu Sistemden Kaynaklanan 48 Radyo Endüstrisinin Yapısından/Sisteminden Kaynaklanan Sorunlar 34 Teknik Sorunlar Örgütsel Sorunlar Dinleyicilerle lgili Sorunlar Dier Sorunlar Toplam Tablo 2. Radyo letmelerinin Sahip Olduu Sorunlar 34 28 15 15 29,17 22,50 13,33 9, 44 9, 44 7, 78 4, 17 4, 17 360 10 0,00 Radyocuların ekonomik problemleri genel olarak maa skalasının düük olması ve maaların zamanında ödenmemesi olarak tezahür etmektedir. Toplumda radyocuların maalarının yüksek olduuna yönelik bir algı bulunduunun altını çizen radyo çalıanları gerçek hayatta bunun öyle olmadıını belirtmilerdir. Radyoculara göre maalar oldukça düük olduundan, radyoculuun artık bir meslekten çok hobi olarak yapılan bir i olarak görülmektedir. Radyoculara göre maaların düük olmasının sebebi genel olarak zincirleme gelien bir problem yumaının sonucudur. Bu durum, bütçe yetersizlii ve reklam gelirlerinin azlıı ile büyümektedir. Radyo iletmelerinin temel gelir kalemleri sponsorluk ve reklam gelirlerinden olumaktadır. Ancak reklam alma konusunda sıkıntı yaanmaktadır. Özellikle büyük sermayeli medya gruplarına ait olan radyolar haricinde kalan dier tüm ulusal ve yerel radyolarda reklam pastasından alınan payın oldukça yetersiz olduu görüü radyo çalıanları tarafından net bir biçimde belirtilmektedir. Paylaılan ortak bir görüe göre reklam verenler çounlukla televizyonu tercih etmekledir. Radyoya reklam vermek isteyen markalar ise genellikle büyük sermayeli medya kurulularının radyolarını tercih etmektedir. Bu nedenle özellikle yerel radyolar olmak üzere radyoların büyük çounluu reklam alma konusunda sıkıntı yaamaktadır. Radyo iletmelerinin yaadıı ekonomik sorunlara kaynak olan bir dier konu ise sponsor bulma sıkıntısıdır. Radyo iletmelerinin yöneticileri sermaye sahiplerinin (patron) çalıanlarına doyurucu ve sabit bir maa vermek yerine, cüzi miktarda maa vererek sponsor bulma iini de programcıya yüklemekte ve sponsorluk bedeli üzerinden programcıya komisyon vermeyi tercih etmektedir. Radyo iletme sahibi personel ve program giderinin bir bölümünü kendisi karılarken kalan önemli bir bölümünü program yapımcısının sponsor aracılıı ile finanse etmesini tercih etmektedir. Radyocuların bir dier problemi de radyoların ticarethaneye dönümü olmasıdır. Radyo iletmeleri, dorudan satı reklamları ile ilgili sıkıntı yaamaktadır. Bunun kaynaı ise radyo kanallarına yayınlanan dorudan satı reklam kuaklarıdır. Dorudan satı reklamlarında satıı yapılan ürünleri satın alan dinleyicilerin, ürünlerden memnun kalmamaları durumunda radyoları arayarak canlı yayın esnasında programcılara serzenite bulunmaları bu konuda en büyük sorun olarak görülmektedir. Radyo programcıları programlarının arasında yayınlanan bu dorudan satı reklamlarına referans yaparak radyocular pazarlamacı deildir yorumunu yapmaktadırlar. Bu, radyoda program yapımcılıının ne kadar deersizletirildiinin de bir kanıtı olarak karımıza çıkmaktadır. Radyo iletme sahibi program sırasında yayınlanan programın yerine veya programın arasına dorudan satı reklamları yayınlayarak radyo kanallarını bir satı ofisine çevirmektedir. Gelir kaygısı ile yapılan bu uygulama mecranın içeriinin ticari kaygılarla deimesine ve kalitesizlemesine neden olmaktadır. Ekonomik Sorunlar Maaların yetersizlii ve maaların zamanında verilmemesi Reklam gelirlerinin yetersizlii (%) 41,90 Radyo kanallarının ticari hüviyetinin artması dönümesi (Dorudan satı 11,43 reklamları) Sponsor bulma sorunu 11,40 25,71-918 -
3,00 Bütçe yetersizlii 6,67 Reklam gelirleri haricinde ek gelirlerin olmaması 2,86 100, Toplam 00 Tablo 3. Radyo letmelerinin Yaadıı Ekonomik Sorunlar Çalıma Koulları ile lgili Yaanan Sorunlar Radyocuların istihdam ile ilgili problemleri de bulunmaktadır. Öncelikle özlük haklarının yetersizlii en büyük sorunlardan biri olarak karımıza çıkmaktadır. Radyoculuun hobi olarak yapılan bir meslek olduu göz önüne alındıında, iletme sahiplerinin radyo çalıanlarını sigortasız çalıtırması, radyoculuun istihdamında en çok sıkıntı duyulan konuların baında gelmektedir. Radyo çalıanlarının yaadıı bir dier sorun ise radyo çalıanlarına editöriyel özgürlüklerinin kısıtlı olmasıdır. Radyo iletmelerinde çalıanlar özgür olmadıkları ve bazı durumlarda yöneticinin bazı durumlarda ise iletme sahibinin veya ait oldukları medya grubunun görüleri dorultusunda yayın yapmak zorunda kaldıklarını belirtmektedirler. Aratırmaya katılan radyocular, yayın sırasında görülerini ya yumuatarak (sansürleyerek) söylemek zorunda kalmakta ya da katılmadıkları bir görüü savunmak zorunda bırakılmaktadırlar. Radyocuların yakındıı dier bir önemli sorun, nitelikli radyocu eksiklii ve eitimsiz personeldir. Radyo iletmesi çalıanları bu görüü ekonomik temellere dayandırmaktadır. Aratırmaya katılanlara göre nitelikli radyocuların eksiklii, ücret düzeyinin yetersizliinden kaynaklanmaktadır. Buna göre yöneticiler ve iletme sahipleri (patronlar) nitelikli radyocuların istedii ücretleri karılamaktansa ucuz igücü için radyoculukla ilgisi olmayan kiileri istihdam etmektedir. Radyocular canlı yayın tedirginlii de yaamaktadır. Bunun kaynaı olarak canlı yayına balanan dinleyicilerin, aızlarından çıkan sözlere dikkat etmemeleri ve yayın sırasında ho olmayan kelimelerin aızdan çıkarak program ve programcının ceza alacaı korkusu yer almaktadır. Bu yakınmalar, çounlukla dorudan satı yayınları ile balantılıdır. Ayrıca dinleyicilerin sürekli arkı isteinde bulunmaları, istek arkılarının çalınmaması durumunda radyo kanalına verdikleri tepkiler, canlı yayına balanan dinleyicilerin bir ön elemeden geçmeden dorudan yayına balanması gibi konular da radyo çalıanlarında tedirginlik yaratmaktadır. Radyocuların yalnızca sesleri ile var oldukları düünüldüünde, radyocuların sesi program açısından büyük önem taımaktadır. Radyo günümüzde daha çok bir elence aracı olarak algılanmaktadır. Buna göre radyocuların görevi - psikolojik olarak ne durumda olurlarsa olsun - dinleyicileri elendirmek olarak da algılanmaktadır. Bu nedenle hastalık, moralsizlik vb. kiisel durumları dinleyiciye yansıtmama zorunluluu da strese neden olabilmektedir. Radyo programcısı ile sesi arasında ba kurulan dier görü ise günümüzde radyocuların gizemini kaybettii görüüdür. Sosyal medya aları yaygınlamadan önce radyocular yalnızca sesleri ile var olduklarından, yüzleri bilinmemekteydi. Günümüzde ise sosyal medya aları ve internet nedeniyle radyocuların gizemlerini kaybettikleri görüü savunulmaktadır. Bu, radyo mecrasının yarattıı hayal kurma eylemini de asgariye indirgemekte ve radyo programcısı gizemini kaybederek deifre olmaktadır. Sosyal medya alarını kullanmayan radyo kanalları ve programcıları ise geleneksel biçimde yayınlarını yaparak yeni nesillere ulaamama riski ile karı karıya kalmaktadır. Bu yönü ile ele alındıında sosyal medya bir yandan yeni nesillere ulamada bir avantaj ve araç iken bir yandan da radyocunun gizemini yok eden bir araç gibi ilev görmektedir. Radyo kanallarında kullanılan Türkçe nin doru ve yeterli düzeyde kullanılmaması da radyo iletmeleri tarafından bir sorun olarak görülmektedir. Radyo iletmelerinin az kii ile çok i yaptırma zihniyeti nedeniyle tatil ve bayram günlerinde dahi çalımak zorunda kalan radyocular sevdiklerine vakit ayıramadıını ve bo zaman bulmada zorluk yaayarak nerdeyse birer aır içi gibi çalıtıklarını ifade etmiledir. - 919 -
(%) Radyo kanalına sahip medya grubunun görüü dorultusunda yayın yapmak 19,75 Özlük haklarının yetersizlii 20,99 Dili doru ve yeterli olarak kullanamamak 4,94 Çalıma Koulları ile lgili Sorular Özel hayatla ilgili problemleri dinleyicilere yansıtmamak zorunda olmak 4,94 Youn çalıma temposu 3,70 Canlı yayın stresi 11,11 Radyocuların gizemini kaybetmesi 3,70 Nitelikli radyocu eksiklii 17,28 Eitimsiz Personel TOPLAM Tablo 4. Çalıma Koulları ile lgili Yaanan Sorunlar Radyo Mecrasının çinde Bulunduu Sistemden Kaynaklanan Sorunlar Radyo çalıanlarına göre radyo mecrası TV ve internetin gölgesinde kalmıtır. Radyoların gelir kaynaklarının reklam ve sponsorluk olduu düünüldüünde, özellikle bu alanlarda reklam veren ve sponsor olmak isteyenlerin TV ve internete daha fazla önem vermesi, radyoları zamanla geri plana atmıtır. Yalnızca reklam ve sponsorlukların deil, özellikle müzik dinlemek için farklı platformların internette yer almasının bunda payı vardır. Geçmite insanlar bir arkıyı dinlemek için radyoların baında dakikalarca bazen saatlerce beklerken, dinleyici artık arkıyı anında dijital müzik platformlarında bulmaya balamıtır. Yeni medyada yaanan teknolojik gelimeler ııında dinleyici artık müzie diledii yerden, diledii zamanda eriebilmektedir. Bu durum radyoyu özellikle internet karısında geri plana itmitir. Radyocuların toplum nezdinde serseri olarak görülmesi, yeterli maa alamamaları gibi sosyal nedenler, insanların meslee olan bakıını olumsuz etkilemektedir. Topluma göre radyoculuk, geçimi salayacak bir meslek deildir. Radyoculuk, Sigortası olmayan ve az ücret alan bir meslek konumundadır. Bu nedenle insanların radyoculara ve genel olarak meslee olan bakıları negatiftir. Sistemsel açıdan görülen bir dier problem ise RTÜK baskısıdır. RTÜK, özellikle yayınlar üzerinde önemli bir baskı oluturarak, radyocuların özgürce yayın yapmalarının önündeki patronlarla birlikte bir engel konumundadır. Radyo yayıncıları RTÜK ün uyguladıı kurallardan yakınmakta ve bu kuralların yayın özgürlüünü engellediini savunmaktadır. FREKANS 13,58 100, 00 YÜZDE Meslee saygı duyulmaması 19 39,58 RTÜK baskısı 5 10,42 Radyonun TV ve nternetin gölgesinde kalması 22 45,83 (Yerel radyolar için) Ulusal radyolarla rekabet edememek 2 4,17 TOPLAM 48 100 Tablo 5. Radyo Mecrasının çinde Bulunduu Sistemden Kaynaklanan Sorunlar Radyo Endüstrisinin Yapısından Kaynaklanan Sorunlar Katılımcılara göre radyo ile ilgili problemlerin baında yöneticilerin radyoculuu bilmemesi gelmektedir. Radyo çalıanlarına göre yöneticiler ve patronlar, radyoyu bir kazanç kapısı gibi gördüklerinden ticarethane gibi yöneterek radyo yayıncılıının ruhuna aykırı hareket etmektedirler. Özellikle gelir elde edebilmek için dorudan satı reklamı içeren yayınlara aırlık verilmesini isteyen yöneticiler yüzünden dinleyiciler radyo mecrasından uzaklamaktadırlar. Bu tip yöneticiler, radyoculuktan anlamadıkları için yayına da müdahale etmekte ve özellikle programcıların özgürlüklerini kısıtlamaktadırlar. Radyo ile ilgili problemlerden bir dieri de radyonun eski önemini kaybetmesidir. Esasen bu görü, radyonun TV ve internetin gölgesinde kalması görüü ile paralellik taımaktadır. Bu noktada dijital müzik platformları radyonun önemini kaybetmesinde kilit rol üstlenmektedir. Radyonun tek elence olduu yılların yerini özel televizyonların kurulduu ve internetin yaygınlatıı yıllara bırakması ile radyo eski önemini yitirmi ve nostaljik bir araç haline dönümütür. Bugün radyo, yalnızca ie gidi ve iten çıkı saatlerinde trafikte otomobil içinde dinlenilen bir araç halini almıtır. Bu da özellikle mecranın gelirleri düürmü ve reklam verenlerin görsellik yönü aır basan televizyona yönelmesinin önünü açmıtır. Bunda - 920 -
reklamların görsel hafızanın daha güçlü olması nedeniyle TV kanallarına verilmesinin de etkisi bulunmaktadır. Radyocuların yakındıı bir dier problem ise çalıma koullarıdır. Radyocular uzun çalıma sürelerinden yakınmaktadır. Ayrıca çok uzun süre çalıtıklarından yoruldukları zaman uzanıp dinlenebilecekleri bir kanepenin dahi olmaması dahi kinayeli sorun olarak dile getirilmektedir. Radyo çalıanlarının çalıma koullarının olumsuzluu onların verimliliklerini düürmektedir. Radyo Endüstrisinin Yapısından Kaynaklanan Sorunlar Teknik Sorunlar FREKANS YÜZDE Yöneticilerin radyoculuu bilmemesi 13 38,24 Radyonun önemini kaybetmesi 12 35,29 Çalıma koulları 9 26,47 TOPLAM 34 100 Tablo 6. Radyo Endüstrisinin Yapısından Kaynaklanan Sorunlar Özellikle yerel radyolarda çalıan radyocuların yakındıı en büyük sorunlardan biri de teknik konulardır. Yayında kullanılan teknolojinin eski olması ve sık bozulması radyocuların önündeki en önemli teknik problem arasındadır. Bunun yanı sıra karasal yayın yaparken yaanan sorunlar, frekans kaymaları, yerel radyoların ehrin tamamına yayın yapabilmesi için birden fazla vericiye sahip olmasının yasak olması gibi konular teknik anlamda radyo iletmelerini olumsuz etkilemektedir. Türkiye de karasal radyo yayınları için frekans ihalesinin yapılmamı olması radyo kanallarına teknik sorunlar getirmektedir. Frekans aralıklarının dar olması enterfere sorunları gibi sorunlar teknik yetersizlikler yaratmaktadır. Radyo iletmelerinin yaadıı bir dier sorun ise otomasyon sistemlerinin kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Radyonun yalnızca müzik dinleme amacıyla kullanılması nedeniyle hazır playlist ve otomasyon sistemleri kullanılmaktadır. Bu durum radyonun bir otomasyon ile kendi kendine yayın yapmasını salamaktadır. Otomasyon sistemleri radyocuya olan ihtiyacı azaltmaktadır. Bu durum beraberinde isizlik problemi dourmaktadır. Otomasyon sistemleri yöneticilerinin radyo programcılarının gereksiz olduu algısına yöneltmektedir. Bu nedenle pek çok radyocu isiz kalmakta ve tercih edecek konumda olmaları gerekirken tercih edilmeye zorlanmaktadırlar. FREKANS YÜZDE Teknik Sorunlar Genel teknik yetersizlikler 20 58,82 Radyonun sadece müzik dinleme amacıyla kullanılması nedeniyle hazır playlist kullanılması- Otomasyon Kullanımı 14 41,18 Örgütsel Problemler TOPLAM 34 100 Tablo 7. Teknik Problemler Radyocuların yaadıı bir dier sıkıntı da örgütlenmeden sorunudur. Radyo çalıanlarının basın kartlarının olmaması bu konuda yaanan en önemli sorundur. Radyocuların basın kartının olmaması, onları bir basın mensubu olarak görülmemesine neden olmaktadır. Radyoculara göre bu durumun temelinde radyocular birliinin olmaması ve sendikalarının bulunmaması yatmaktadır. Onlara göre sendika ya da meslek odaları olsaydı, haklarını daha rahat savunabilecekler ve basın kartları için çok daha fazla mücadele edebilecek ve hatta sonuç alabileceklerdi. Dier medya iletmelerinde olduu gibi radyo mecrasında çalıanlar patronları tarafından her hangi bir sendikaya üye olması yasaklanmıtır. FREKANS YÜZDE Sendikal ve örgütlenme problemleri 11 39,29 ÖRGÜTSEL Basın kartının olmaması 12 42,86 Radyo Dinleyicisinden Kaynaklanan Sorunlar Meslek odasının olmaması basın kartının olmaması 5 17,86 TOPLAM 28 100 Tablo 8. Örgütsel Problemler Radyoculara göre dinleyiciler ile ilgili problemlerin baında dinleyici kitlesinin azalan ilgisi gelmektedir. Bu durum özellikle yerel radyoları etkilemektedir, bunun sonucunda özellikle yerel radyolar - 921 -
sınırlı sayıda bir dinleyici kitlesine yayın yapmak zorunda kalmaktadırlar. Bu durum zincirleme bir ekilde reklamları, sponsorları, gelirleri, ücretleri, özlük haklarını ve daha birçok konuyu etkilemektedir. Radyocuların dinleyiciler ile ilgili yakındıkları bir dier konu da herkesi memnun edecek bir yayın yapamamalarıdır. Onlara göre herkesi memnun etmek imkânsız olsa da, radyocular için herkesi memnun edememek demek, dinlenme oranlarının dümesi, daha az gelir, daha az ücret vb. birçok problemi dourmaktadır. Bu da beraberinde reyting kavramının önemini gündeme getirmektedir. Reklam veren en yüksek reytinge sahip olan kanallara reklam vermeyi tercih ettiinden radyo kanalları en fazla insana ulama konusunda reyting savalarına girmektedir. FREKANS YÜZDE Radyo Dinleyicisinden Kaynaklanan Sorunlar Dier problemler Dinleyici kitlesinin yetersizlii 9 Herkesi memnun edecek yayın yapma mecburiyeti ve ortaya çıkan reyting mücadelesi Toplam 15 100,00 Tablo 9. Radyo Dinleyicisinden Kaynaklanan Sorunlar Radyocuların yakındıı dier sorunların balıkları aaıdaki gibi derlenmitir: Çalıan sayısının yetersizlii, Ek i yapmak zorunda olmak, Erkek egemenliinde olmak. sizlik ve istihdam problemleri, kurumsallıın salanamaması. Program süresinin kısalıı. Maaların yüksek olduu algısı, radyoların içerik olarak birbirlerine benzemesi. Sürekli kendini yenilemek mecburiyeti, tek baına yayın yapmak, TRT radyolarında teknik masa- sunum metin yazarlıı gibi birden çok insanın yaptıı ileri özel radyo kanallarında tek bir kiinin yapmak zorunda olması. Sonuç ve Öneriler 20. Yüzyılın en popüler mecrası olan radyo kendisinden sonra ortaya çıkan televizyon ve internet mecrasından olumsuz etkilenmi ve altın döneminde yaadıı popülerliini kaybetmitir. Yeni iletiim teknolojileri, yeni mecraların ortaya çıkmasına neden olmu bu da radyo mecrasına olan talebin dümesine ve mecranın bir nostaljik mecra olarak algılanmasına neden olmutur. Bu durum, radyonun reklam harcamalarından aldıı payın dümesine neden olmu ve mecranın televizyon ve internet karısında geri plana itilmesine neden olmutur. Türkiye de 1990larda balayan özel radyo yayınları radyo sayısının artmasına neden olmutur. Kısa bir sürede yüzlerce radyo kanalı yayına balamıtır. Bugün gelindii noktada Türkiye de binin üzerinde radyo kanalı faaliyetlerini sürdürmekte ve radyo piyasasında kıyasıya rekabet etmektedir. Bu rekabete mecranın yaadıı sorunlar da eklenince mecra sıkıntılı günler geçirmektedir. Özel radyo yayıncılıının 25.inci yılına gelindiinde bu sorunların çözülmesine yönelik az sayıda giriimin olması mecranın gücünü olumsuz etkilemitir. Bu çalımada çeyrek yüzyılda özel radyo yayıncılıında çeyrek yüzyılda ortaya çıkan radyo yayıncılıının sorunları tartımaya açılmıtır. Aratırma kapsamında radyo iletmelerinde çalıan radyocularla yapılan mülakatlar sonucunda radyo çalıanların en çok ekonomik problemlerden yakındıı gözlemlenmitir. Ulusal radyolarda yayın yapan radyocular ait oldukları medya grubunun görüleri dorultusunda yayın yapmayı önemli bir problem olarak yorumlarken, yerel radyolarda yayın yapan radyocular ise teknik problemleri birincil sorun olarak görmektedir. Yöneticiler ise her iki grup radyocular için sorunların belki de kaynaını oluturmaktadır. Çünkü profesyonel iletmecilii ve yayıncılıı bilmeyen yönetici ve sermaye sahipleri temelde tüm sektörü etkilemekte ve ekonomik problemlerin ortaya çıkmasına zemin hazırlamaktadır. Radyo yönetici ve iletme sahiplerinin yayıncı kökenli olmaması, iletiim fakültesi mezunu olmaması gibi etkenler radyo mecrasının amatör bir biçime yönetilmesine neden olmaktadır. Bunun için radyo iletmesinin mesul müdürünün iletiim fakültesi mezunu olması veya bu alanda eitim almı kiilerden seçilmesi gerekmektedir. Bu konuda RTÜK, radyo iletmelerine iletiim fakültesi mezunu veya bu alanda yüksek tahsil alan yönetici ve çalıtırma mecburiyeti getirilmelidir. Aratırmaya katılanlara göre radyo mecrası eski günlerinden oldukça geridedir. Bu durumun nedeni radyonun önemini yitirmesi ve TV ile internetin gölgesinde kalmasıdır. Günümüzde özellikle internet ve dijital müzik platformları, radyonun önemini oldukça azaltmıtır. stenilen arkıya istenilen an ve yerde ulaabilme kolaylıı radyoyu, nostaljik bir araç konumuna taımı, yalnızca ie giderken ve iten gelirken sınırlı saat dilimlerinde dinlenilen bir araç haline getirmitir. Bu durum radyo mecrasının yeni medya ve sosyal medya ile dünyada yaadıı yakınsamayı Türkiye de de yakalaması gerekliliinin altını çizmektedir. Bir geleneksel medya mecrası olan radyo, yeni medya ile bütünleerek kendisini bu medyaya adapte etmesi ve özellikle genç nesilleri hedef kitlelerine katması gerekmektedir. 6 60,0 0 40,0 0-922 -