ATASU ENERJİ ÜRETİMİ A.Ş. DİLEKTAŞI BARAJI, REGÜLATÖR VE HES PROJESİ ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ (ÇED) RAPORU

ATASU ENERJİ ÜRETİMİ A.Ş. DİLEKTAŞI BARAJI, REGÜLATÖR VE HES PROJESİ ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ (ÇED) RAPORU Hakkari ili, Yüksekova İlçesi, Gökyurt Köyü, Dilektaşı Köyü, Dibekli Köyü, Ortaç Köyü, Salkımlı Köyü, Tatlı Köyü ve Armutdüzü Köyü; Nehil Çayı Üzerinde ÇED Raporu Nihai ÇED Raporu ppm kirlilik önleme ve yönetimi dan. müh. inş. taah. san. ve tic. ltd. şti. Mustafa Kemal Mah. Dumlupınar Bulv. No: 266 Tepe Prime İş Merkezi No: B-85 Çankaya/ANKARA Tel: (312) 231 41 69 230 23 62 Fax: (312) 230 23 69 e-posta : ppm@ppm.com.tr ANKARA HAZİRAN - 2014

Proje Sahibinin Adı : Atasu Enerji Üretimi A.Ş. Adresi : Turan Güneş Bulvarı, Galip Erdem Caddesi, No:11 Çankaya/ANKARA Telefon Numarası : 0312 492 03 06 Faks Numarası : 0312 490 94 51 Projenin Adı : Proje Bedeli : Proje İçin Seçilen Yerin Açık Adresi (İli, İlçesi, Mevkii) : Projenin İçin Seçilen Yerin Koordinatları, Zone : Projenin ÇED Yönetmeliği Kapsamındaki Yeri (Sektörü, Alt Sektörü) Dilektaşı Barajı, Regülatör ve HES Projesi 285.575.119 TL Hakkari ili, Yüksekova İlçesi, Gökyurt Köyü, Dilektaşı Köyü, Dibekli Köyü, Ortaç Köyü, Salkımlı Köyü, Tatlı Köyü ve Armutdüzü Köyü; Nehil Çayı Üzeri Proje için seçilen yerin koordinatları, Bölüm II.2, Tablo II.2.2 de verilmektedir. Proje kapsamında bulunan ünitelerden; Dilektaşı-1 Barajının maksimum depolama hacmi 27.19 hm³ olup, Mülga 17.07.2008 tarihli, 26939 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren ÇED Yönetmeliği ve Mülga 30.06.2011 tarihli, 27980 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Ek-I Çevresel Etki Değerlendirmesi Uygulanacak Projeler Listesi, Madde 15 Su depolama tesisleri (Göl hacmi 10 milyon m 3 ve üzeri olan baraj ve göletler.), 31.25 MW m ; 30.00 MW e kurulu gücündeki HES-1 ve 104.17 MW m ; 100.00 MW e kurulu gücündeki HES-2, Ek-I Çevresel Etki Değerlendirmesi Uygulanacak Projeler Listesi, Madde 16 Kurulu gücü 25 MWm ve üzeri olan nehir tipi santraller. kapsamında yer almaktadır. ÇED Raporu nu Hazırlayan Kuruluşun Adı : ÇED Raporu nu Hazırlayan Kuruluşun Adresi, Telefon ve Faks Numaraları : ÇED Raporunu Hazırlayan Kuruluşun Yeterlik Belgesi No su, Tarihi: ÇED Raporu nun Tarihi (Gün, Ay,Yıl): PPM Kirlilik Önleme ve Yönetimi Dan. Müh. İnş.Taah. San. ve Tic. Ltd. Şti. Mustafa Kemal Mah. Dumlupınar Bulvarı No: 266, Tepe Prime İş Merkezi B-85, Çankaya/ ANKARA Tel No: (312) 231 41 69 - (312) 230 23 62 Faks No: (312) 230 23 69 Belge No: 33 Tarih: 08.07.2013 03.06.2014

ĠÇĠNDEKĠLER LĠSTESĠ Ġçindekiler Listesi Tablolar Listesi ġekiller Listesi Ekler Listesi Kısaltmalar i ix xiii xv xvi BÖLÜM I: PROJENĠN TANIMI VE AMACI (Proje konusu faaliyetin tanımı, ömrü, hizmet amaçları, projede kurulacak tesislere ait karakteristik verileri gösteren tablo (Su Alma Kotu, Türbin Eksen Kotu, Brüt DüĢü, Santral Tipi, Net DüĢü Türbin Tipi, Ünite Sayısı, Ünite Gücü, Kurulu Güç (MWm/MWe), Firm Enerji, Sekonder Enerji, Toplam Enerji, Proje Debisi, Türbin Verimi, Jeneratör Verimi, Trafo Verimi vb.), pazar veya hizmet alanları ve bu alan içerisinde ekonomik ve sosyal yönden ülke, bölge ve/veya il ölçeğinde önem ve gereklilikleri, proje alanı ve çevresindeki su kaynaklarının görünebileceği, ölçekte renkli harita üzerinde su kaynakları yerleri ve proje alanına mesafeleri, Rapor hazırlanırken proje kapsamındaki tüm iģlemlerin DSĠ tarafından onaylanmıģ olan Fizibilite Raporuna uygun olarak hareket edilmesi ve buna iliģkin bilgi ve su kullanma anlaģması hakkında bilgi)... 1 BÖLÜM II: PROJE ĠÇĠN SEÇĠLEN YERĠN KONUMU... 12 II.1. Projenin yeri (Ġlgili Valilik veya Belediye tarafından doğruluğu onanmıģ olan proje yerinin, lejant ve plan notlarının da yer aldığı onanlı Çevre Düzeni Planı ve Ġmar Planları üzerinde, bu planlar yoksa mevcut arazi kullanım haritası üzerinde gösterimi),... 12 II.2. Proje kapsamındaki (varsa malzeme ocağı, beton santrali ve kırma-eleme dahil) ünitelerin konumu, teknik altyapı üniteleri, idari ve sosyal üniteler, varsa diğer üniteler, bunlar için belirlenen kapalı ve açık alan büyüklükleri, bu ünitelerin proje alanı içindeki konumlarının vaziyet planı, proje kapsamında yer alan ünitelerin ve geçici-nihai depolama alanlarının 1/25.000, 1/5000 ve/veya 1/1000 lik haritalar üzerinde gösterimi) ġantiye yerleģim planı, hafriyat döküm sahaları, baraj, regülatör, tünel, yükleme havuzu, cebri boru, santral binası, (birbirleri ile olan mesafeleri de belirtilmesi) v.b. yapılara ait plan ve kesitler ile yağıģ alanı ve akım gözlem istasyonlarını gösterir çizimler teknik resim standartlarına uygun olarak, proje ünitelerinin yerlerini (koordinatlarını) içeren sayısal CD (ED 50 formatında)... 17 BÖLÜM III: PROJENĠN EKONOMĠK VE SOSYAL BOYUTLARI... 29 III.1. Projenin gerçekleģmesi ile ilgili yatırım programı ve finans kaynakları, bu kaynakların nereden temin edileceği,... 29 III.2. Projenin gerçekleģmesi ile ilgili iģ akım Ģeması veya zamanlama tablosu,... 31 III.3. Projenin fayda-maliyet analizi,... 32 III.4. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleģmesine bağlı olarak, proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleģtirilmesi tasarlanan diğer ekonomik, sosyal ve altyapı projeleri,... 33 III.5. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleģebilmesi için zaruri olan ve proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleģtirilmesi planlanan diğer ekonomik, sosyal ve altyapı projeleri,... 34 III.6. Proje için seçilen (baraj, regülatör ve HES in alanları, iletim tüneli güzergahları, hafriyat depo sahaları) yerlerin mülkiyet durumu, kamulaģtırma, yeniden yerleģimin nasıl yapılacağı, kamulaģtırma kapsamında halkı bilgilendirme yöntemlerine iliģkin bilgi,... 34 III.7. Diğer hususlar.... 35 BÖLÜM IV: PROJE KAPSAMINDA ETKĠLENECEK ALANĠN BELĠRLENMESĠ ve BU ALAN IÇĠNDEKĠ MEVCUT ÇEVRESEL ÖZELLĠKLERĠN AÇIKLANMASI (*)...... 36 IV.1. Projeden etkilenecek alanın belirlenmesi, (etki alanının nasıl ve neye göre belirlendiği açıklanacak ve etki alanı harita üzerinde gösterilecek)... 36 i

IV.2. Etki Alanı Ġçerisindeki Fiziksel ve biyolojik çevrenin özellikleri ve doğal kaynakların kullanımı,... 36 IV.2.1. Meteorolojik ve iklimsel özellikler,... 36 IV.2.2. Jeolojik özellikler... 48 IV.2.2.1. Bölgesel jeoloji, sahanın 1/25.000 ölçekli genel jeoloji haritası, stratigrafik kolon kesitleri,... 48 IV.2.2.2. Proje alanı jeolojisi, inceleme alanına ait büyük ölçekli (1/5000 ya da varsa 1/1000 ölçekli) jeoloji haritası ile proje kapsamındaki ünitelerin kesitleri, harita ölçekleri ve lejantları metindekine uyun olmalı, yapılan büyütme ya da küçültmeler çizgisel ölçekte gösterilmeli, jeolojik harita ve kesitlerin harita alma tekniğine uygun olarak hazırlanması jeolojik bilgilerin formata uygun olarak detaylandırılması)... 52 IV.2.2.3. Kitle hareketleri (heyelan/moloz akması), duyarlılık analizi, heyelan risk haritası, heyelan yağıģ iliģkisi... 57 IV.2.2.4. Proje sınırları içindeki alan için yamaç stabilizesi, yamaçlardaki kayma hareketlerini gösteren harita, kayma analizi (hafriyat atığı olması durumunda da uygulanmalıdır)... 58 IV.2.2.5. Depremsellik (Bölge I. Derece deprem bölgesinde yer alması nedeni ile faaliyet alanının diri faylara uzaklığı harita üzerinde gösterilmesi) ve doğal afet potansiyeli, 58 IV.2.2.6. Jeoteknik etüt raporu (proje kapsamındaki tüm ünitelerin detaylı jeoteknik etütleri),... 62 IV.2.3. Hidrojeolojik özellikler (yer altı su seviyeleri; halen mevcut her türlü keson, derin, artezyen vb. kuyu; emniyetli çekim değeri; suyun fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik özellikleri; yeraltı suyunun mevcut ve planlanan kullanımı, debileri, proje alanına mesafeleri),... 62 IV.2.4. Hidrolojik özellikler (yüzeysel su kaynaklarından deniz, göl, dalyan akarsu ve diğer sulak alanların fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik ve ekolojik özellikleri, bu kapsamda akarsuların debisi ve mevsimlik değiģimleri, taģkınlar, su toplama havzası oligotrofik, mezotrofik, ötrofik, distrofik olarak sınıflandırılması, sedimantasyon, drenaj, tüm su kaynaklarının kıyı ekosistemleri),... 62 IV.2.5 Kurulacak regülatörün su toplama havzası ile ilgili, Nehil Çayına iliģkin en az 10 yıllık aylık maksimum, aylık minimum ve aylık ortalama debilerinin m 3 /sn olarak verilmesi,... 65 IV.2.6. Projenin yer aldığı havzanın su kullanım durumu, (içme kullanma suyu amaçlı herhangi bir su kaynağı havzasında kalıp kalmadığı, kalması durumunda yapılacak HES lerin mutlak ve kısa mesafeli koruma alanının dıģına çıkarılması v.s. dahil), yağıģ-akıģ iliģkisi, ekolojik potansiyeli, projenin kurulacağı su kaynağının/kaynaklarının uzun yıllara ait aylık ortalama değerleri (m3/sn), akım gözlem istasyonları ve regülatör yerlerini temsil eden uzun yıllara ait akım değerlerinin, ilgili kurum (bu verilerin temin edildiği kurum) onayı alınarak sunulması,... 66 IV.2.7. Yüzeysel su kaynaklarının mevcut ve planlanan kullanımı, varsa havza özelliği (içme, kullanma, sulama suyu, elektrik üretimi, baraj, göl, gölet, su ürünleri üretiminde ürün çeģidi ve üretim miktarları), proje alanının içme ve kullanma suyu temin edilen kıta içi yüzeysel su havzasında kalıp kalmadığı, söz konusu derenin harhangi bir içme suyu kaynağını besleyip beslemediği, söz konusu dereden içme ve kullanma suyu alınıp alınmadığı,... 69 IV.2.8. Toprak özellikleri ve kullanım durumu (toprak yapısı, arazi kullanım kabiliyeti, sınıflaması, taģıma kapasitesi, yamaç stabilizesi, kayganlık, erozyon, toprak iģleri için kullanımı, doğal bitki örtüsü olarak kullanılan mera, çayır vb.),... 69 IV.2.9. Tarım alanları (tarımsal alan varlığının olup olmadığı, var ise tarımsal geliģim proje alanları, sulu ve kuru tarım arazilerinin büyüklüğü, ürün desenleri ve bunların yıllık üretim miktarları, ürünlerin ülke tarımındaki yeri ve ekonomik değeri),... 69 ii

IV.2.10. Orman Alanları (ağaç türleri ve miktarları, kapladığı alan büyüklükleri ve kapalılığı bunların mevcut ve planlanan koruma ve/veya kullanım amaçları, 1/25 000 ölçekli MeĢcere haritası),... 70 IV.2.11. Koruma alanları (Milli Parklar, Tabiat Parkları, Sulak Alanlar, Tabiat Anıtları, Tabiatı Koruma Alanları, Yaban Hayatı Koruma Alanları, Biyogenetik Rezerv Alanları, Biyosfer Rezervleri, Doğal Sit ve Anıtlar, Tarihi, Kültürel Sitler, Özel Çevre Koruma Bölgeleri, Özel Çevre Koruma Alanları, Turizm Alan ve Merkezleri, Mera Kanunu kapsamındaki alanlar, Projenin korunan alanlara uzaklıklarının 1/100.000 lik ölçekli haritada anlaģılır ve renkli gösterilmesi)... 70 IV.2.12. Faaliyet alanının mevcut çevresel özellikleri bölümünde yer alacak flora, fauna ve biyoçeģitlilik özelliklerinin belirlenmesine yönelik olarak detaylı araģtırma ve arazi çalıģmaları, biyoçeģitliliğe yönelik olarak yapılan arazi çalıģmaları vejetasyon dönemini kapsamalıdır. Yapılan biyolojik çeģitlilik çalıģması ile faaliyet alanı ve yakın çevresinin flora ve fauna elemanlarının detaylı incelenmesi, alanın biyoçeģitlilik özelliklei irdelenmeli ve özellikle nesli tehlike altında, lokal endemik ve nadir türler belirlenmeli, faaliyet alanının habitat yapısı ve ekosistem özellikleri detaylandırılmalıdır.... 77 IV.2.12.1. Flora; yapılacak arazi çalıģmaları sonucu elde edilen flora elemanlarının tümünü kapsayacak Ģekilde, familya, cins, tür, Türkçe adları, Endemizm durumu, fitocoğrafik bölge, lokalite, tehlike kategorileri, korunma statüsü (Ulusal Mevzuat ve Uluslar arası sözleģmeler kapsamında koruma altında bulunan türler) ile ilgili elde edilen verilerin tablo halinde gösterimi, Arazide yapılacak flora çalıģmalarının vejetasyon döneminde gerçekleģtirilmesi ve bu dönemin belirtilmesi, flora için Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TUBĠVES) kullanılarak kontrol yapılması, (flora ve fauna elemanlarının tespiti alanlarında uzman iki ayrı biyolog tarafından arazi çalıģmaları yapılarak belirlenmeli, literatür çalıģmaları ile doğrulanmalı)... 80 IV.2.12.2. Fauna; yapılacak arazi çalıģmaları sonucu elde edilen fauna elemanlarının (sürüngenler, memeliler, kuģ vb. gruplar) familya, cins, tür, Türkçe adları, Endemizm durumu, fitocoğrafik bölge, lokalite, tehlike kategorileri (IUCN), popülasyon durumu, korunma statüsü, kayıt alma Ģekli (gözlem veya örnek) ile ilgili elde edilen verilerin tablo halinde gösterimi, arazi çalıģmalarının vejetasyon dönemi dikkate alınarak yapılması,... 84 IV.2.13. Sucul flora ve fauna, iç sulardaki (göl, akarsu) canlı türleri (bu türlerin tabi karakterleri, ulusal ve uluslararası mevzuatla koruma altına alınan türler; bunların üreme, beslenme, sığınma ve yaģama ortamları; bu ortamlar için belirlenen koruma kararları),... 86 IV.2.13.1. Endemik, hassas, nesli tehlike altındaki balık türleri için gerekli optimum su yükseklikleri, miktarları, çözünmüģ oksijen miktarı, su hızı gibi parametrelerin incelenerek, projenin bu türler üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi, alınacak tedbirlerin belirtilmesi, 88 IV.2.14. Madenler ve Fosil Yakıt Kaynakları (rezerv miktarları, mevcut ve planlanan iģletilme durumları, yıllık üretimleri ve bunun ülke veya yerel kullanımlar için önemi ve ekonomik değerleri),... 88 IV.2.15. Hayvancılık (türleri, beslenme alanları, yıllık üretim miktarları, bu ürünlerin ülke ekonomisindeki yeri ve değeri),... 90 IV.2.16. Peyzaj değeri yüksek yerler ve rekreasyon alanları,... 90 IV.2.17. Devletin yetkili organlarının hüküm ve tasarrufu altında bulunan araziler (Askeri Yasak Bölgeler, kamu kurum ve kuruluģlarına belirli amaçlarla tahsis edilmiģ alanlar, vb.),... 90 IV.2.18. Proje yeri ve etki alanının mevcut kirlilik yükü,... 90 IV.2.19. Diğer özellikler.... 90 IV.3. Sosyo-Ekonomik Çevrenin Özellikleri... 90 iii

IV.3.1. Ekonomik özellikler (yörenin ekonomik yapısını oluģturan baģlıca sektörler, yöresel iģgücünün bu sektörlere dağılımı, sektörlerdeki mal ve hizmet üretiminin yöre ve ülke ekonomisi içindeki yeri ve önemi, diğer bilgiler),... 91 IV.3.2. Nüfus (yöredeki kentsel ve kırsal nüfus, nüfus hareketleri; göçler, nüfus artıģ oranları, ortalama hane halkı nüfusu, diğer bilgiler),... 92 IV.3.3. Gelir (yöredeki gelirin iģkollarına dağılımı, iģkolları itibariyle kiģi baģına düģen maksimum, minimum ve ortalama gelir),... 92 IV.3.4. ĠĢsizlik (yöredeki iģsiz nüfus ve faal nüfusa oranı),... 94 IV.3.5. Yöredeki sosyal altyapı hizmetleri (eğitim, sağlık, kültür hizmetleri ve bu hizmetlerden yararlanılma durumu),... 94 IV.3.6. Kentsel ve kırsal arazi kullanımları (yerleģme alanlarının dağılımı, mevcut ve planlanan kullanım alanları, bu kapsamda sanayi bölgeleri, konutlar, turizm alanları vb.),... 96 IV.3.7. Diğer özellikler.... 96 BÖLÜM V: PROJENĠN BÖLÜM IV DE TANIMLANAN ALAN ÜZERĠNDEKĠ ETKĠLERĠ VE ALINACAK ÖNLEMLER (**):... 97 V.1. Arazinin hazırlanması, inģaat ve tesis aģamasındaki projeler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri ve alınacak önlemler (Regülatör, HES, Derivasyon tüneli, İletim hattı, Cebri Boru ve Servis Yolları için varsa Malzeme Ocağı, Beton Santrali, Kırma-eleme tesisi, v.b dahil), yapılacak tüm çalıģmalar, inģaat aģamasındaki etkiler her bir regülatör, HES ve bunlara ait iletim tesisleri ve diğer yapılar için ayrı ayrı irdelenecektir... 97 V.1.1. Arazinin hazırlanması için yapılacak iģler kapsamında nerelerde ve ne kadar alanda hafriyat yapılacağı, hafriyat miktarı, hafriyat sırasında kullanılacak malzemeler, patlayıcı maddeler, varsa patlama ile ilgili bilgiler etkiler ve alınacak önlemler, hafriyat artığı toprak, taģ, kum vb maddelerin nerelere taģınacakları, nerelerde depolanacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, hafriyat döküm alanlarının koordinatları, özellikleri ve 1/1000 ölçekli plan ve kesit görünüģleri ile birlikte hafriyat malzemesi düzenleme ve restorasyon planı, alınacak görüģler ve geçici depolama alanının özellikleri,... 97 V.1.2. Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek sürdürülecek iģlerden, insan sağlığı ve çevre için riskli ve tehlikeli olanlar, sağlık koruma bandı mesafesi, (Patlatma yapılması durumunda, patlatmaların kesinlikle galeri yöntemi ile yapılmayacağına dair taahhüt, patlayıcıların yer altı suyuna ve dolaylı olarak suya etkilerinin araģtırılması ve patlatma yerine baģka alternatiflerin açıklanması, patlayıcıların nerede tutulacağı), patlayıcı miktarı ve cinsi arazi hazırlanmasında kullanılacak iģler için kullanılacak aletler ve makineler, acil eylem planı hakkında bilgi verilmesi,... 102 V.1.3. Proje kapsamındaki ulaģım altyapısı planı, proje alanının karayollarına uzaklıkları, karayoluna bağlantı yolları, ulaģım için kullanılacak mevcut yolların zarar görmemesi için alınacak tedbirler ile trafik güvenliği açısından alınacak önlemler, ulaģtırma altyapının inģası ile ilgili iģlemler, yeni yapılacak yolların özellikleri, kullanılacak malzemeler, kimyasal maddeler, araçlar, makineler; altyapının inģası sırasında kırma öğütme, taģıma, depolama gibi toz yayıcı mekanik iģlemler, araç yükü, cinsi ve sayısı, artıģın hesaplanması, haritası (bu kapsamda alınacak görüģler, izinler),... 107 V.1.4. Zemin emniyeti, regülatör ve kanal yapılarından su kaçağı olmaması için yapılacak iģlemler,... 109 V.1.5. Proje alanının taģkın etüdü, taģkın önleme ve drenaj ile ilgili iģlemlerin nerelerde ve nasıl yapılacağı,... 110 V.1.6. Proje alanı içindeki su ortamlarında herhangi bir amaçla gerçekleģtirilecek kazı, dip taraması, vb. iģlemler nedeni ile çıkarılacak taģ, kum, çakıl ve benzeri maddelerin miktarı, nerelere taģınacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, dere yatağında yapılacak olan çalıģmaların etkileri (bulanıklık, suyun debisi vb)... 112 iv

V.1.7. ĠnĢaat iģlemleri süresince su ortamında, dere yatağında ve proje alanında mevcut canlı türlerine (karasal ve sucul flora-fauna) olabilecek etkiler ve hassas türlerin ne Ģekilde korunacağı, alınacak önlemler,... 112 V.1.8. Proje kapsamındaki tesislerin (Baraj, Regülatörler, HES, iletim kanalı, tünel yapımı ve servis yollarının v.s.) yapımı dolayısıyla kullanılacak malzemenin nereden, nasıl ve ne miktarda temin edileceği,... 116 V.1.9. ĠnĢaat aģamasında kullanılmak üzere taģocağı, kum ocağı, kil ocağı gibi malzeme ocaklarının (açılması durumunda) sayısı, ocakların alan büyüklükleri, iģletme alan büyüklükleri ve koordinatları, yıllara bağlı planlanan üretim miktarları, uygulanacak üretim yöntemleri, basamak yüksekliği, geniģliği, Ģev açısı, basamak sayısı, ocakların baģlangıç ve nihai durumlarının imalat haritaları üzerinde gösterimi,... 116 V.1.10. Malzeme ocağı açılıp açılmayacağının açıklanması, patlatma paterni, bir atımda kullanılacak patlayıcı madde miktarı, taģınımları, depolanmaları ve kullanımları, hava Ģoku ve kaya fırlamaları hesaplarının yapılarak etkilerinin değerlendirilmesi,... 117 V.1.11. Malzeme ocaklarında üretim miktarlarının çalıģma süreleri (gün-ay-yıl), nakliye güzergahları, ulaģım altyapısı planı, altyapının inģası ile ilgili iģlemler, Ocak alanının çevresinde yer alan en yakın yerleģim birimleri, ocak alanına ait imalat haritası ve kesiti, yakın çevresini de gösteren vaziyet planı, kullanılacak makine ekipmanları,... 135 V.1.12. Kırma-eleme tesisinin kurulacağı alanın, teknolojisi, üretim miktarlarının çalıģma süreleri (gün-ay-yıl), ulaģım altyapısı planı, altyapının inģası ile ilgili iģlemler, alanın koordinatları, kapladığı alan büyüklüğü, tesis kapasitesi, tesis alanı çevresinde yer alan en yakın yerleģim birimleri, (toz gürültü v.s alınacak önlemler), tesis iģ Ģeması, tesis alanının mevcut kullanımı ve mülkiyeti, tesis alanının 1/25.000 ölçekli haritada gösterilmesi, kullanılacak makine ekipmanları,... 136 V.1.13. Beton Santralı tesisinin kapasitesi, teknolojisi, üretim miktarlarının çalıģma süreleri (gün-ay-yıl), ulaģım altyapısı planı, altyapının inģası ile ilgili iģlemler, kullanılacak makine ekipmanları,... 136 V.1.14. Derivasyon (baraj ve regülatör inģaat alanının kuru tutulabilmesi için akarsu güzergahının geçici olarak değiģtirilmesi) amacıyla veya diğer nedenlerle akarsu havzasında yapılacak her türlü doldurma, kazıklar üzerine inģaat ve benzeri iģlemler ile bunların nerelerde ne kadar alanı kaplayacağı ve kullanılacak malzemeler, araç ve makineler,... 136 V.1.15. Olabilecek heyelanlara karģı alınacak önlemler,... 137 V.1.16. Arazinin hazırlanması ve inģaat alanı için gerekli arazinin temin edilmesi amacıyla elden çıkarılacak tarım alanlarının büyüklüğü, bunların arazi kullanım kabiliyetleri ve tarım ürün türleri, tarım arazilerinin tarım dıģı amaçla kullanımı ile ilgili bilgiler, mera alanları, projenin 1380 sayılı Su ürünleri Kanunu kapsamında değerlendirilmesi,... 138 V.1.17. Arazinin hazırlanması ve inģaat alanı için gerekli arazinin temini amacıyla kesilecek ağaçların tür ve sayıları, meģcere tipi, kapalılığı, kesilecek ağaçların bölgedeki orman ekosistemi üzerine etkileri, gerekli izinler, görüģler, projenin ya da bir kısmının orman alanı dıģında olması halinde orman alanlarına mesafesi, etkilerin değerlendirilmesi, alınacak tedbirler,... 139 V.1.18. Su temini sistemi planı, nereden temin edileceği, suyun arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek yerine getirilecek iģlemler sonucu meydana getirilecek atık suların cins ve miktarları, bertaraf yöntemleri, deģarj edileceği ortamlar, bir kroki üzerinde atıksu hatları ile varsa arıtma tesisi yerinin gösterilmesi, atıksuların biriktirilmesi halinde fosseptik planının Rapora eklenmesi, (projenin memba ve mansabı dikkate alınarak su kalitesinin ilgili mevzuat kapsamında bir defaya mahsus çevre iznine esas ölçüm ve değerlendirmesinin yapılması, analiz sonuçlarının rapora eklenmesi), (alınacak gerekli görüģler, izinler),... 140 V.1.19. Yeraltı suyuna etkiler,... 145 v

V.1.20. ĠnĢaat esnasında kırma, öğütme, yıkama-eleme, taģıma ve depolama gibi toz yayıcı iģlemler, kümülatif değerler,... 145 V.1.21. Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek meydana gelecek katı atıkların cins ve miktarları, bu atıkların nerelere taģınacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları,... 167 V.1.22. Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına kadar yapılacak iģlemlerde kullanılacak yakıtların türleri, özellikleri, oluģacak emisyonlar,... 177 V.1.23. Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek yapılacak iģler nedeni ile meydana gelecek vibrasyon, gürültünün kaynakları ve seviyesi, kümülatif değerler,... 179 V.1.24. Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek yerine getirilecek iģlerde çalıģacak personelin ve bu personele bağlı nüfusun konut ve diğer teknik/sosyal altyapı ihtiyaçlarının nerelerde ve nasıl temin edileceği,... 219 V.1.25. Proje alanında, peyzaj öğeleri yaratmak veya diğer amaçlarla yapılacak saha düzenlemelerinin (ağaçlandırmalar ve/veya yeģil alan düzenlemeleri vb.) ne kadar alanda, nasıl yapılacağı, bunun için seçilecek bitki ve ağaç türleri,... 219 V.1.26. Yeraltı ve yerüstünde bulunan kültür ve tabiat varlıklarına (geleneksel kentsel dokuya, arkeolojik kalıntılara, korunması gerekli doğal değerlere) olabilecek etkilerin belirlenmesi,... 221 V.1.27. Diğer özellikler.... 221 V.2. Projenin iģletme aģamasındaki projeler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri ve alınacak önlemler,... 221 V.2.1. Proje kapsamındaki tüm ünitelerin özellikleri, hangi faaliyetlerin hangi ünitelerde gerçekleģtirileceği, kapasiteleri, ünitelerde üretilecek enerji üretim miktarları, (Santralın çalıģma süreleri)... 221 V.2.2. Su kaynağına ait varsa diğer kullanım Ģekilleri (mansapta kalan yerleģim yerlerine iliģkin su hakları, içme-kullanma, sulama, tarımsal faaliyetler, balık üretim tesisi vb) ve etkileri (Projenin memba ve mansap kısmında yer alan diğer projelerin ekosistem üzerindeki etkilerinin birlikte değerlendirilmesi),... 221 V.2.3. Su Kullanım Hakları Raporuna (Regülatörün Yapılacağı Yer Esas alınarak Su Kullanım Haklarının Belirlenmesi) iliģkin açıklamalar ve öneriler... 223 V.2.4. Mansaba bırakılacak su hesabı (havza özellikleri, yatak ve kesit durumu, yağışakış ilişkisi, ekolojik potansiyel ve ekosistem unsurlarının ihtiyaçları, varsa ulusal ve uluslar arası mevzuatla korunan balık türleri ve muhtemel ihtiyaçları, su hakları savaklanan sular ve periyotları dikkate alınmalı), doğal akımlar ile çizilen debi süreklilik eğrileri ile uzun dönemli akımları gösteren tablo-şekiller, Nehirdeki akımın son on yıllık akım değerleri, Enerji üretimine başlanıldığında mansaba bırakılan su miktarı ölçümleri için ölçüm istasyonları yeri (Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son 10 yıllık ortalama akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar arttırılabilecektir. Doğa Koruma Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün 15.03.2011 tarih ve 21767 sayılı yazısı uyarınca biyolojik çeşitliliğin devamının sağlanması için gerekli çevresel akış miktarını belirlemek üzere Hidrojeoloji Mühendisi, Hidrobiyoloji ve Ekoloji bilim dallarından en az doktora yapmış öğretim görevlilerince Ekosistem Değerlendirme Raporunun hazırlanarak Rapora eklenmesi, Belirlenen bu miktara mansaptaki diğer teessüs etmiş su hakları ayrıca ilave edilecek ve kesin proje çalışmaları belirlenen toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Akımın son 10 yıllık ortalamanın % 10 undan az olması halinde tamamı bırakılacaktır. Havzada teessüs etmiş su hakları (içme suyu, sulama suyu tahsisleri, balık çiftlikleri vs.) rapor içerisinde yer almalıdır.) [havzanın hidrolojik karakteri, ekolojik vi

potansiyeli ile havzada önerilen diğer tesislerde alınan çevre koruma tedbirlerinin yanına bırakılan miktarın enerji üretimine etkisinin dikkate alınması]... 223 V.2.5. Suyun temin edileceği kaynağın kullanılması sonucu su kalitesine ve su ortamındaki canlılara (Can suyunun bırakılacağı güzergahtaki canlı türleri ve ekolojik envanteri) olabilecek etkiler, proje için tespit edilen balık türlerine ait geçiģ sistemleri ile mansap can suyu çıkıģ yerinin gösterildiği çizim (Balık geçidi ve merdivenleri çalıģır duruma geldiklerinde, içlerinin tam su dolu ve bölmelerin üzerinde su taģıracak halde iģlevsel olması, gerektiğinde nehre kilitli olan ve kısmi göç yapan türlerin balık geçidi yaklaģımını bulmalarına yardımcı ilave donanım montajının dahil edilmesi)... 230 V.2.6. Kati proje aģamasında; doğal hayatın devamlılığının sağlanabilmesi için dere yatağına bırakılacak su miktarı ölçümleri, Akım Gözlem Ġstasyonu yerlerinin (AGĠ) istasyon kurulmasına uygun olarak dizayn edilmesi, AGĠ kurulma aģamasında ilgili DSĠ Bölge Müdürlüğüne müracaat edilmesi ve söz konusu istasyonun ilgili firma tarafından GPRS modemli cihazla donatılması ile ilgili iģlemler,... 232 V.2.7. Ulusal ve uluslararası mevzuatla korunması gereken alanlar üzerine etkiler,... 233 V.2.8. Suyun temin edileceği kaynağın kullanılması, su tutulması sonucu mansapta olabilecek değiģimler, bu değiģimlerin su kalitesine ve su ortamındaki canlılara etkileri, doğal yaģam üzerine etkiler (heyelan, erozyon, nehir hidrolojisi, sucul yaģam, sediment geliģi vb.), bu etkilerin ortadan kaldırılmasına yönelik alınacak önlemler (olabilecek heyelana karģı alınacak önlemler dahil),... 233 V.2.9. Yeraltı ve yüzeysel su kaynaklarına olabilecek etkiler (su kullanımı (tarım alanlarının sulanması v.b.), proje debisi, iletim kanalının uzunluğu, Su kaynağı yatağının geniģliği, alüvyon yapısı içme suyu sondaj kuyu yerlerinin gösterilmesi, vb. parametrelerin değerlendirilmesi ),... 235 V.2.10. Orman alanlarına olabilecek etki (orman yangınları da dahil) ve bu etkilere karģı alınacak tedbirlerin tanımlanması,... 235 V.2.11. Tarım alanlarına olabilecek etkiler ve bu etkilere karģı alınacak tedbirlerin tanımlanması,... 237 V.2.12. Projenin iģletilmesi sırasında çalıģacak personelin ve bu personele bağlı nüfusun konut ve diğer sosyal/teknik altyapı ihtiyaçlarının nerelerde, nasıl temin edileceği,... 237 V.2.13. Ġdari ve sosyal ünitelerde içme ve kullanma amaçlı suların kullanımı sonrasında oluģacak atık suların arıtılması için uygulanacak arıtma tesisi karakteristiği, prosesinin detaylandırılması ve arıtılan atık suların içme suyu havzası dıģına çıkarılması, ne miktarlarda, nasıl verileceği,... 237 V.2.14. Konut, sosyal ve idari tesislerden oluģacak katı atık miktar ve özellikleri, bu atıkların nerelere ve nasıl taģınacakları veya hangi amaçlar için ve ne Ģekilde değerlendirileceği,... 238 V.2.15. Proje ünitelerinin iģletilmesi sırasında oluģacak gürültünün kaynakları tesisin en yakın yerleģim birimine uzaklığı ve kontrolü için alınacak önlemler,... 246 V.2.16. Proje alanında peyzaj öğeleri yaratmak veya diğer amaçlarla yapılacak saha düzenlemeleri, (ağaçlandırmalar ve /veya yeģil alan düzenlemeleri v.b.) ne kadar alanda, nasıl yapılacağı, bunun için seçilecek bitki ve ağaç türleri... 247 V.2.17. Proje kapsamında yapılacak bütün tesis içi ve tesis dıģı taģımaların trafik (araç) yükünün ve etkilerinin değerlendirilmesi.... 247 V.2.18. Projenin iģletilmesi aģamasındaki faaliyetlerden insan sağlığı ve çevre açısından riskli ve tehlikeli olanlar,... 248 V.2.19. Diğer özellikler.... 248 V.3. Projenin Sosyo-Ekonomik Çevre Üzerine Etkileri... 248 V.3.1. Proje ile gerçekleģmesi beklenen gelir artıģları; yaratılacak istihdam imkanları, nüfus hareketleri, göçler, eğitim, sağlık, kültür, diğer sosyal ve teknik altyapı hizmetleri ve bu vii

hizmetlerden yararlanılma durumlarında değiģiklikler vb. (Projenin yapımı dolayısıyla etkilenecek yöre halkı ile görüģmeler yapılarak sosyolojik etkinin ortaya konulması)... 248 V.3.2. Çevresel fayda-maliyet analizi.... 249 V.3.3. Projenin gerçekleģmesine bağlı olarak sosyal etkilerin değerlendirilmesi. (Proje Alanı ve Etki Alanındaki tarım, hayvancılık, balıkçılık, arıcılık vb. faaliyetlere etkileri, projenin inģası ve iģletmesi aģamasında çalıģacak insanlar ile yerel halk iliģkileri, bunların insan yaģamı üzerine etkileri ve Sosyo-Ekonomik Açıdan Analizi, uygulamaya geçirilecek sosyal sorumluluk projeleri)... 250 BÖLÜM VI: ĠġLETME PROJE KAPANDIKTAN SONRA OLABĠLECEK VE SÜREN ETKĠLER VE BU ETKĠLERE KARġI ALINACAK ÖNLEMLER... 251 V1.1. Arazi ıslahı ve Reklamasyon ÇalıĢmaları,... 251 V1.2. Mevcut su kaynaklarına etkiler,... 251 VI.3. Olabilecek hava emisyonları,... 252 BÖLÜM VII: PROJENĠN ALTERNATĠFLERĠ... 253 (Bu bölümde yer seçimi, teknoloji, alınacak önlemler, alternatiflerin karģılaģtırılması ve tercih sıralaması belirtilecektir.)... 253 BÖLÜM VIII: ĠZLEME PROGRAMI... 254 VIII.1. Faaliyetin inģaatı için önerilen izleme programı, faaliyetin iģletmesi ve iģletme sonrası için önerilen izleme programı ve acil müdahale planı, Çevre Yönetim ekibi,... 254 VIII.2. ÇED Olumlu Belgesinin verilmesi durumunda, Yeterlik Tebliği nde Yeterlik Belgesi alan kurum/kuruluģların yükümlülükleri baģlığı altında belirtilen hususların gerçekleģtirilmesi ile ilgili program.... 259 BÖLÜM X: YUKARIDAKĠ BAġLIKLAR ALTINDA VERĠLEN BĠLGĠLERĠN TEKNĠK OLMAYAN BĠR ÖZETĠ... 260 (Projenin inģaat ve iģletme aģamalarında yapılması planlanan tüm çalıģmaların ve çevresel etkiler için alınması öngörülen tüm önlemlerin, mümkün olduğunca basit, teknik terim içermeyecek Ģekilde ve halkın anlayabileceği sadelikte anlatılması)... 260 BÖLÜM IX: HALKIN KATILIMI... 261 (Projeden etkilenmesi muhtemel yöre halkının nasıl ve hangi yöntemlerle bilgilendirildiği, proje ile ilgili halkın görüģlerinin ve konu ile ilgili açıklamalar)... 261 BÖLÜM VIII: SONUÇLAR... 263 (Yapılan tüm açıklamaların özeti, projenin önemli çevresel etkilerinin sıralandığı ve projenin gerçekleģmesi halinde olumsuz çevresel etkilerin önlenmesinde ne ölçüde baģarı sağlanabileceğinin belirtildiği genel bir değerlendirme, proje kapsamında alternatifler arası seçimler ve bu seçimlerin nedenleri )... 263 Ekler (Raporun hazırlanmasında kullanılan ve çeģitli kuruluģlardan sağlanan bilgi, belge ve tekniklerden rapor metninde sunulamayanlar) Notlar ve Kaynaklar ÇED Raporunu hazırlayanların tanıtımı viii

TABLOLAR LĠSTESĠ Tablo I. 1. Proje Ünitelerine Ait Özellikler... 4 Tablo II.2. 1. KuĢ UçuĢu Mesafeye Bağlı Olarak Proje Ünitelerine En Yakın YerleĢim Yerleri (Yapı/ Konut)... 20 Tablo II.2. 2. Proje Kapsamındaki Ünitelerin Koordinatları ve Kapladıkları Alanlar... 21 Tablo III.2. 1. Zamanlama Tablosu... 31 Tablo IV.2.1. 1. Basınç Değerleri... 37 Tablo IV.2.1. 2. Sıcaklık Değerleri... 37 Tablo IV.2.1. 3. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu YağıĢ Verileri... 38 Tablo IV.2.1. 4. Nispi Nem Değerleri... 39 Tablo IV.2.1. 5. Bölgedeki Sayılı Günler Değerleri... 39 Tablo IV.2.1. 6. Rüzgârın Esme Sayıları (Aylık ve Yıllık)... 42 Tablo IV.2.1. 7. Yönlere Göre Rüzgarın Mevsimlik Esme Sayıları Toplamı... 43 Tablo IV.2.1. 8. Yönlere Göre Ortalama Rüzgar Hızı (m/s)... 46 Tablo IV.2.1. 9. Ortalama Rüzgar Hızı (m/s)... 47 Tablo IV.2.1. 10. Maksimum Rüzgar Hızı (m/s)... 47 Tablo IV.2.4. 1. Göllerin Beslenme Durumları... 64 Tablo IV.2.5. 1. Regülatör-2 Yeri (Nehil çayı) Son On Yıla Ait Aylık Ortalama Akım Değerleri (m3/s)... 65 Tablo IV.2.5. 2. DilektaĢı-1 Baraj Yeri (Nehil çayı) Son On Yıla Ait Aylık Ortalama Akım Değerleri (m3/s)... 66 Tablo IV.2.11. 1. Proje Alanının Bir Bölümünün Ġçinde Bulunduğu Yüksekova Önemli KuĢ Alanı na Ait Veriler... 75 Tablo IV.2.13.1. 1. Nehil Çayında Yakalanan Türün Ekolojik Özellikleri (Cows and Welcomme, 1998)... 88 Tablo IV.3.3.1. Ġllerin Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Sıralaması (2011)... 92 Tablo IV.3.4.1. Hakkari Ġlinin ĠĢgücü Göstergeleri (15+ yaģ) -2013-... 94 Tablo IV.3.5.1. Okul Gruplarına ve Cinsiyete Göre OkullaĢma Oranları (%), 1995-1996... 95 Tablo V.1.1. 1. Tesis ĠnĢaat AĢamasında Kazı ÇalıĢması Yapılacak Üniteler ve Kazı Fazlası Malzeme Miktarları... 97 Tablo V.1.3.1. Proje Kapsamında Kullanılacak Araçlardan Kaynaklı OluĢacak Araç Yükü 109 Tablo V.1.5.1. TaĢkın Hesap Sonuçları (m 3 /s)... 110 Tablo V.1.10. 1. Patlatma Paterni... 120 Tablo V.1.10. 2. Patlatma Bilgileri... 121 Tablo V.1.10. 3. W=70,55 lb Alınarak Hesaplanan Mesafeye Göre TitreĢim Hızı Değerleri... 125 Tablo V.1.10. 4. Bina Temeli TitreĢim Hızı (Vo) Değerlerine Bağlı Olarak Patlatma Nedeniyle Hasar Görebilecek Bina Türleri (Forssbland, 1981).... 126 Tablo V.1.10. 5. Proje Kapsamında Açılacak Olan Tünel Bilgileri... 127 Tablo V.1.10. 6. ĠletimTüneli-1 de Yapılacak Olan Patlatma Tasarımında Bir Atımda kullanılacak Delik Sayısı ve KartuĢ Miktarları... 128 Tablo V.1.10. 7. Derivasyon Tünelindeki Patlatma Bilgileri... 129 Tablo V.1.10. 8. ĠletimTüneli-1 de Yapılacak Olan Patlatma Tasarımında Bir Atımda Kullanılacak Delik Sayısı ve KartuĢ Miktarları... 131 Tablo V.1.10. 9. Ġletim Tüneli-1 Patlatma Bilgileri... 131 Tablo V.1.10. 10. Ġletim Tüneli-1 de Yapılacak Olan Patlatma Tasarımında Bir Atımda Kullanılacak Delik Sayısı ve KartuĢ Miktarları... 134 Tablo V.1.10. 11. Ġletim Tüneli-1 Patlatma Bilgileri... 134 Tablo V.1.17. 1. Proje Kapsamındaki Kesilecek Ağaç Saysı ve Orman Alanı... 140 ix

Tablo V.1.18.1. SKKY Tablo 9.3 Atıksu DeĢarj Sektör: Kömür Hazırlama, ĠĢleme ve Enerji Üretme Tesisleri (Termik Santraller ve Benzerleri)... 143 Tablo V.1.18. 2. Evsel Nitelikli Atıksuların Bazı Tipik Özellikleri... 143 Tablo V.1.18.3. Evsel Nitelikli Atıksuların Alıcı Ortama DeĢarj Standartları... 144 Tablo V.1.20.2. SKHKKY Ek-12 Tablo 12.6 Emisyon Faktörleri... 148 Tablo V.1.20.3. Proje Üniteleri ÇalıĢma Süreleri ve Kazı Fazlası Malzeme Miktarları... 148 Tablo V.1.20.4. ĠnĢaat AĢamasındaki Toz Emisyonu Kaynakları... 149 Tablo V.1.20.5. Projenin ĠnĢası Sırasındaki Kazı Yerleri ve Bu Kazı ĠĢlemlerinden Kaynaklanacak Kontrolsüz Toz Emisyon Değerleri... 150 Tablo V.1.20.6. Projenin ĠnĢası Sırasındaki Kazı Yerleri ve Bu Kazı ĠĢlemlerinden Kaynaklanacak Kontrollü Toz Emisyon Değerleri... 151 Tablo V.1.20.9. II. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Havada Asılı Partiküllerin Dağılımı ( g/m 3 )... 156 Tablo V.1.20.10. II. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Çöken Tozların Dağılımı (mg/m 2.saat)... 157 Tablo V.1.20.11. III. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Havada Asılı Partiküllerin Dağılımı ( g/m 3 )... 158 Tablo V.1.20.12. III. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Çöken Tozların Dağılımı (mg/m 2.saat)... 159 Tablo V.1.20.13. IV. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Havada Asılı Partiküllerin Dağılımı ( g/m 3 )... 161 Tablo V.1.20.14. IV. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Çöken Tozların Dağılımı (mg/m 2.saat)... 162 Tablo V.1.20.15. V. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Havada Asılı Partiküllerin Dağılımı ( g/m 3 )... 163 Tablo V.1.20.16. V. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Çöken Tozların Dağılımı (mg/m 2.saat)... 164 Tablo V.1.20.17. GeçiĢ Dönemi Uzun Vadeli ve Kısa Vadeli Sınır Değerleri ve Uyarı EĢikleri (Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği)... 165 Tablo V.1.20.18. PM10 ve Çöken Toz Ġçin SKHKKY Ek-2 Tablo 2.2 de verilen Yıllara Göre Sınır Değerler... 166 Tablo V.1.20.19. Emisyon Gruplarına En Yakın YerleĢimlerin Tozdan Etkilenme Durumları... 166 Tablo V.1.22.1. Proje Kapsamında Kullanılacak Ekipmanlar... 177 Tablo V.1.22.2 Proje Kapsamında ĠnĢaat Alanlarında Kullanılacak Araçlar ve Yakıt Miktarları... 178 Tablo V.1.22.3 Motorin Özellikleri... 178 Tablo V.1.22.4 EPA AP 42 Section 3.3 Gasoline ve Dizel Yakıtlar Ġçin Emisyon Ġçin Emisyon Faktörleri... 178 Tablo V.1.22.5 Proje Kapsamında ĠnĢaat Alanında Bulunan Araçlardan Kaynaklı Emisyonlar... 178 Tablo V.1.23.1. ĠnĢaat ÇalıĢmaları Sırasında Kullanılacak Olan Toplam Makine ve Ekipmanlar... 179 Tablo V.1.23.3. Kullanılacak Makinelerin Motor Güçleri... 181 Tablo V.1.23.4. Proje kapsamında kullanılacak ĠĢ Makinaları Ses Gücü Seviyeleri... 181 Tablo V.1.23.5. I.Grup Gürültü Kaynağı Ġçerisinde Bir Arada ÇalıĢması Planlanan ĠĢ Makineleri ve Ses Gücü Seviyeleri... 182 Tablo V.1.23.6. I.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Yükleyici, Kamyon, Ekskavatör, Arazöz, Rock Drill, Transmixer, Beton Santrali ve Kırma-Yıkama-Eleme Tesisi Ġçin 4 Oktav Bandında Ses Basıncı Düzeyi... 183 x

Tablo V.1.23.7. I.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafelere Göre Her Bir Oktav Bandı Ġçin Atmosferik YutuĢ Hesabı... 184 Tablo V.1.23.8. I.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafelere Göre 4 Oktav Bandı Ġçin Net Ses Düzeyi... 184 Tablo V.1.23 9. I.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Düzeltme Faktörleri... 185 Tablo V.1.23.10. I.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Kullanılacak Olan Makineler Ġçin 4 Oktav Bandında Net Ses Gücü Seviyeleri... 186 Tablo V.1.23.11. I.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Bütün Gürültü Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi... 187 Tablo V.1.23.12. II.Grup Gürültü Kaynağı Ġçerisinde Bir Arada ÇalıĢması Planlanan ĠĢ Makineleri ve Ses Gücü Seviyeleri... 188 Tablo V.1.23.13. II.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Yükleyici, Kamyon, Ekskavatör, Arazöz, Rock Drill ve Silindir Ġçin 4 Oktav Bandında Ses Basıncı Düzeyi... 188 Tablo V.1.23.14. II.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafelere Göre Her Bir Oktav Bandı Ġçin Atmosferik YutuĢ Hesabı... 190 Tablo V.1.23.15. II. Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafelere Göre 4 Oktav Bandı Ġçin Net Ses Düzeyi... 190 Tablo V.1.23. 16. II.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Düzeltme Faktörleri... 192 Tablo V.1.23.17. II.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Kullanılacak Olan Makineler Ġçin 4 Oktav Bandında Net Ses Gücü Seviyeleri... 193 Tablo V.1.23. 18. II.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Bütün Gürültü Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi... 195 Tablo V.1.23.19. III.Grup Gürültü Kaynağı Ġçerisinde Bir Arada ÇalıĢması Planlanan ĠĢ Makineleri ve Ses Gücü Seviyeleri... 195 Tablo V.1.23.20. III.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Yükleyici, Kamyon, Ekskavatör, Arazöz ve Silindir Ġçin 4 Oktav Bandında Ses Basıncı Düzeyi... 196 Tablo V.1.23.21. III.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafelere Göre Her Bir Oktav Bandı Ġçin Atmosferik YutuĢ Hesabı... 198 Tablo V.1.23.22. III. Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafelere Göre 4 Oktav Bandı Ġçin Net Ses Düzeyi... 198 Tablo V.1.23. 23. III.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Düzeltme Faktörleri... 200 Tablo V.1.23.24. III.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Kullanılacak Olan Makineler Ġçin 4 Oktav Bandında Net Ses Gücü Seviyeleri... 200 Tablo V.1.23.25. III.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Bütün Gürültü Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi... 202 Tablo V.1.23.26. IV.Grup Gürültü Kaynağı Ġçerisinde Bir Arada ÇalıĢması Planlanan ĠĢ Makineleri ve Ses Gücü Seviyeleri... 203 Tablo V.1.23.27. IV.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Yükleyici, Kamyon, Ekskavatör, Arazöz, Rock Drill ve Silindir Ġçin 4 Oktav Bandında Ses Basıncı Düzeyi... 203 Tablo V.1.23.28. IV.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafelere Göre Her Bir Oktav Bandı Ġçin Atmosferik YutuĢ Hesabı... 205 Tablo V.1.23.29. IV. Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafelere Göre 4 Oktav Bandı Ġçin Net Ses Düzeyi... 205 Tablo V.1.23. 30. IV.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Düzeltme Faktörleri... 207 Tablo V.1.23.31. IV.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Kullanılacak Olan Makineler Ġçin 4 Oktav Bandında Net Ses Gücü Seviyeleri... 208 Tablo V.1.23.32. IV.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Bütün Gürültü Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi... 209 Tablo V.1.23.33. V.Grup Gürültü Kaynağı Ġçerisinde Bir Arada ÇalıĢması Planlanan ĠĢ Makineleri ve Ses Gücü Seviyeleri... 210 xi

Tablo V.1.23.34. V.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Yükleyici, Kamyon, Ekskavatör, Arazöz ve Silindir Ġçin 4 Oktav Bandında Ses Basıncı Düzeyi... 210 Tablo V.1.23.35. V.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafelere Göre Her Bir Oktav Bandı Ġçin Atmosferik YutuĢ Hesabı... 212 Tablo V.1.23.36. V. Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafelere Göre 4 Oktav Bandı Ġçin Net Ses Düzeyi... 213 Tablo V.1.23. 37. V.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Düzeltme Faktörleri... 214 Tablo V.1.23.38. V.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Kullanılacak Olan Makineler Ġçin 4 Oktav Bandında Net Ses Gücü Seviyeleri... 215 Tablo V.1.23.39. V.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Bütün Gürültü Kaynaklarının 4 Oktav Bandında Mesafelere Göre Toplam Ses Düzeyi... 217 Tablo V.1.23.40. ġantiye Alanı Ġçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri... 217 Tablo V.1.23.41. Emisyon Gruplarına En Yakın YerleĢimlerin Gürültüden Etkilenme Durumları... 218 Tablo V.1.25.1. Peyzajda Kullanılacak Bitki Türleri, Dikim Zamanı, Dikilecek Birey Sayısı ve Ġzleme Programı... 220 Tablo V.2.4. 1. Regülatör-2 ve DilektaĢı-1 Baraj Yeri Ġçin Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nce Bırakılması Uygun Görülen Çevresel /Ekosistem Suyu (can suyu) Miktarları (m 3 /sn)... 228 Tablo V.2.4. 2. Su Haklarına Ġlave Olarak Regülatör-2 ve DilektaĢı-1 Barajı ndan Bırakılacak Can Suyu Miktarları (m 3 /s)... 229 HES-1 ve HES-2 tesislerinde, DilektaĢı Barajı nda ve Ġletim Tüneli-2 içerisinde su biriktirilmesine yoluyla da olsa can suyu dıģında kalan tüm sular enerjiye dönüģtürülebilecektir.... 229 Tablo V.2.13.1. ĠĢletme AĢamasında OluĢacak Atıksu Ġçerisindeki Kirlilik Yükleri... 238 xii

ġekġller LĠSTESĠ ġekil II.1. 1. Yerbulduru Haritası... 13 ġekil II.1. 2. DilektaĢı-1 Baraj Aks Yerinden Görünüm... 14 ġekil II.1. 3. HES-I Alanından Görünüm... 14 ġekil II.1. 4. DilektaĢı-2 Regülatör Alanından Görünüm... 15 ġekil II.1. 5. Rezervuar Alanından Görünüm... 15 ġekil II.1. 6. HES II Alanından Görünüm... 16 ġekil II.2. 1. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-01... 18 ġekil II.2. 2. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-02... 18 ġekil II.2. 3. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-03... 19 ġekil II.2. 4. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-04... 19 ġekil IV.2.1. 1. Basınç Değerleri Grafiği... 37 ġekil IV.2.1. 2. Sıcaklık Değerleri Grafiği... 38 ġekil IV.2.1. 3. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Aylık YağıĢ Değerleri (1975 2009)... 38 ġekil IV.2.1. 4. Nispi Nem Değerleri Grafiği... 39 ġekil IV.2.1. 5. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Tarafından Kaydedilen ġiddetli YağıĢ Analizi Değerleri (1975 2009)... 40 ġekil IV.2.1. 6. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Tarafından Kaydedilen Ortalama Dolulu Günler Sayısı (1975 2009)... 40 ġekil IV.2.1. 7. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Tarafından Kaydedilen Ortalama Orajlı Günler Sayısı (1975 2009)... 41 ġekil IV.2.1. 8. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Tarafından Kaydedilen Ortalama Kar YağıĢlı Günler Sayısı (1975 2009)... 41 ġekil IV.2.1. 9. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Tarafından Kaydedilen Ortalama Kırağılı Günler Sayısı (1975 2009)... 41 ġekil IV.2.1. 10. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Tarafından Kaydedilen Ortalama Sisli Günler Sayısı (1975 2009)... 42 ġekil IV.2.1. 11. Esme Sayılarına Göre Yıllık Rüzgâr Gülü... 43 ġekil IV.2.1. 12. Esme Sayılarına Göre Mevsimlik Rüzgar Diyagramları... 44 ġekil IV.2.1. 13. Esme Sayılarına Göre Aylık Rüzgâr Diyagramları... 45 ġekil IV.2.1. 14. Ortalama Rüzgar Hızına Göre Yıllık Rüzgar Diyagramı... 46 ġekil IV.2.1. 15. Ortalama Rüzgar Hızı Grafiği... 47 ġekil IV.2.1. 16. Maksimum Rüzgar Hızı Diyagramı... 48 ġekil IV.2.2.1. 2. DilektaĢı Barajı ve Yakın Çevresinin GenelleĢtirilmiĢ Stratigrafik Kesiti.. 49 ġekil IV.2.2.5. 1. Hakkari Ġli Deprem Bölgeleri Haritası (Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığı, 1996)... 59 ġekil IV.2.2.5. 2. Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Yakın Yöresinde Meydana Gelen Tarihsel Depremler (AkbaĢ 1999 dan AlınmıĢtır.)... 59 ġekil IV.2.2.5. 3. Proje Alanını Gösterir Diri Fay Haritası... 61 ġekil IV.2.6. 1. Proje Yerinin YağıĢ Alanı Ġçi ve Çevresindeki YağıĢ Gözlem Ġstasyonlarını Gösterir Bulduru Haritası... 68 ġekil IV.2.11. 1. Önemli KuĢ Alanları Kriterleri... 76 ġekil IV.2.12. 1. Proje Alanındaki Riperian Vejetasyonu Gösterir Fotoğraf... 78 ġekil IV.2.12. 2. Proje Alanındaki Step Vejetasyonu Gösterir Fotoğraf... 79 ġekil IV.2.14. 1. Hakkari Ġli Maden Haritası... 89 ġekil V.1.2. 1. Exel Handidet Elektriksiz Kapsül Sistemi ve Gecikme Kombinasyonları... 103 ġekil V.1.2. 2. Exel Handidet Bağlantı ġekli... 104 ġekil V.1.2. 3. Exel HTD Yüzey Bağlantı Elemanı... 104 ġekil V.1.2. 4. Tünel Kesitinde Açılması Planlanan Deliklerin YaklaĢık Konumları... 105 xiii

ġekil V.1.2. 5. Tipik Bağlantı ġekli... 105 ġekil V.1.2. 6. ANFO ve Jelatinit Dinamite Ait Örnek Fotoğraf... 106 ġekil V.1.3.1. Otoyollar ve Devlet Yolları Trafik Hacim Haritası... 108 ġekil V.1.5.1. DilektaĢı Barajı Olası En Büyük TaĢkın Hidrografı... 111 ġekil V.1.10. 1. Tipik Bağlantı ġekli... 120 ġekil V.1.10. 1. Yapılan Tasarım Verilerine Göre Kaya Fırlama Mesafesi... 122 ġekil V.1.18. 1. Çökeltim Havuzu ġematik Gösterimi... 142 ġekil V.1.18.2. Paket Atıksu Arıtma Ünitesi ĠĢ Akım ġeması... 145 ġekil V.1.20.1. I. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Havada Asılı Tozların Dağılım Grafiği ( g/m 3 )... 154 ġekil V.1.20. 2. I. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Çöken Tozların Dağılım Grafiği (mg/m 2.saat)... 155 ġekil V.1.20.3. II. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Havada Asılı Tozların Dağılım Grafiği ( g/m 3 )... 156 ġekil V.1.20.4. II. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Çöken Tozların Dağılım Grafiği (mg/m 2.saat)... 157 ġekil V.1.20.5. III. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Havada Asılı Tozların Dağılım Grafiği ( g/m 3 )... 159 ġekil V.1.20.6. III. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Çöken Tozların Dağılım Grafiği (mg/m 2.saat)... 160 ġekil V.1.20.7. IV. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Havada Asılı Tozların Dağılım Grafiği ( g/m 3 )... 161 ġekil V.1.20.8. IV. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Çöken Tozların Dağılım Grafiği (mg/m 2.saat)... 162 ġekil V.1.20.9. V. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerinden Kaynaklanan Havada Asılı Tozların Dağılım Grafiği ( g/m 3 )... 164 ġekil V.1.20.10. V. Grup Emisyon Kaynağı Ünitelerden Çöken Tozların Dağılım Grafiği (mg/m 2.saat)... 165 ġekil V.1.23.1. I.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafeye Bağlı Olarak Gürültü Seviyeleri... 187 ġekil V.1.23.2. II.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafeye Bağlı Olarak Gürültü Seviyeleri... 195 ġekil V.1.23.3. III.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafeye Bağlı Olarak Gürültü Seviyeleri... 202 ġekil V.1.23.4. IV.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafeye Bağlı Olarak Gürültü Seviyeleri... 210 ġekil V.1.23.5. V.Grup Gürültü Kaynağı Alanlarında Mesafeye Bağlı Olarak Gürültü Seviyeleri... 217 ġekil V.2.4. 1. EĠE 2621 Nolu AGĠ ile EĠE 2622 Nolu AGĠ Arasındaki Korelasyon Denklemi... 225 ġekil V.2.4. 2. EĠE 2630 AGĠ - EĠE 2622 AGĠ Günlük Akım Korelasyonu... 225 ġekil V.2.4. 3. DilektaĢı-1Baraj Yeri Debi Süreklilik Eğrisi... 226 ġekil V.2.4. 4. Regülatör-2 Yeri Debi Süreklilik Eğrisi... 226 ġekil VIII.1.1. Doğal Afet ve Kaza, Sabotaj ve Benzeri Durumlarda Uygulanacak Müdahale Planı... 258 ġekil IX. 1. Halkın Katılımı Toplantısı ndan Görünüm-01... 261 ġekil IX. 2. Halkın Katılımı Toplantısı ndan Görünüm-02... 262 xiv

EKLER LĠSTESĠ Ek 1 1/25.000 Ölçekli Genel YerleĢim Planı Ek 2 Proje Ünitelerine ĠliĢkin Plan ve Kesitler Ek 3 1/25.000 Ölçekli Su Kayaklarının Yerlerini Gösterir Harita Ek 4 Yüksekova Belediye BaĢkanlığı, Ġmar ve ġehircilik Müdürlüğü GörüĢ Yazısı Ek 5 1/100.000 Ölçekli Mardin-Batman-Siirt-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı ve Lejantı Ek 6 Etki Alanı Haritası Ek 7 Su Kullanım Hakları Raporu Ek 8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu Ek 9 Onaylı Akım Değerleri Ek 10 ÇED Ġnceleme ve Değerlendirme Formu Ek 11 Sosyal Etki Değerlendirme Raporu Ek 12 Halkın Katılımı Toplantısı Tutanağı Ek 13 Kazı Fazlası Malzeme Alanlarına Ait Kesitler Ek 14 Çevresel Etki Ġzleme Planı Ek 15 1/50.000 Ölçekli Genel Jeoloji Haritası Ek 16 Ünitelere Ait Jeoloji Haritaları ve Jeolojik Kesitler Ek 17 Heyelan Haritası Ek 18 Katı Atık Kabul Yazısı Ek 19 Hakkari Meteoroloji Ġstasyonu Uzun Yıllar Meteoroloji Bülteni 1975-2009 Ek 20 Ekolojik Peyzaj Değerlendirme Raporu Ek 21 Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü 17. Bölge Müdürlüğü GörüĢ Yazısı Ek 22 Van Valiliği Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü GörüĢ Yazısı Ek 23 Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü GörüĢ Yazısı Ek 24 MeĢcere Tipleri Tanıtım Tablosu Ek 25 Fizibilite Onay Yazısı Ek 26 1/100.000 Ölçekli Arazi Varlığı Haritası Ek 27 Arazi Kullanım Durumunu Gösterir Topoğrafik Harita Ek 28 Maden ĠĢleri Genel Müdürlüğü Mahallinde Tetkik Tutanağı Ek 29 ER 3202794 Sayılı Ruhsat Alanına ĠliĢkin Muvafakatname Ek 30 DSĠ Hidroelektrik Enerji Dairesi BaĢkanlığı GörüĢ Yazısı xv

KISALTMALAR AGĠ Akım Gözlem Ġstasyonu AME Acil Müdahale Ekibi Bkz. Bakınız ÇED Çevresel Etki Değerlendirmesi dba A-Ağırlıklı desibel DSĠ Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü EĠE Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi EPDK Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu ha Hektar HES Hidroelektrik Santralı Hz Hertz IUCN Nesli Tükenme Tehlikesi Altında Olan Türlerin Kırmızı Listesi kg Kilogram km Kilometre L Litre m Metre MAK Merkez Av Komisyonu mm Milimetre MW Mega Watt m/s Metre/saniye m 2 Metrekare sa Saat s Saniye SKHKKY Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği SKKY Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği HTĠYAKY Hafriyat Toprağı, ĠnĢaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği TL Türk Lirası TÜĠK Türkiye Ġstatistik Kurumu µ mikro xvi

BÖLÜM I: PROJENĠN TANIMI VE AMACI (Proje konusu faaliyetin tanımı, ömrü, hizmet amaçları, projede kurulacak tesislere ait karakteristik verileri gösteren tablo (Su Alma Kotu, Türbin Eksen Kotu, Brüt DüĢü, Santral Tipi, Net DüĢü Türbin Tipi, Ünite Sayısı, Ünite Gücü, Kurulu Güç (MWm/MWe), Firm Enerji, Sekonder Enerji, Toplam Enerji, Proje Debisi, Türbin Verimi, Jeneratör Verimi, Trafo Verimi vb.), pazar veya hizmet alanları ve bu alan içerisinde ekonomik ve sosyal yönden ülke, bölge ve/veya il ölçeğinde önem ve gereklilikleri, proje alanı ve çevresindeki su kaynaklarının görünebileceği, ölçekte renkli harita üzerinde su kaynakları yerleri ve proje alanına mesafeleri, Rapor hazırlanırken proje kapsamındaki tüm iģlemlerin DSĠ tarafından onaylanmıģ olan Fizibilite Raporuna uygun olarak hareket edilmesi ve buna iliģkin bilgi ve su kullanma anlaģması hakkında bilgi) Hakkari Ġli, Yüksekova Ġlçesi, Gökyurt Köyü, DilektaĢı Köyü, Dibekli Köyü, Ortaç Köyü, Salkımlı Köyü, Tatlı Köyü ve Armutdüzü Köyü sınırları içerisinde, Nehil Çayı üzerinde Atasu Enerji Üretimi A.ġ. tarafından HES Projesi nin kurulması ve iģletilmesi planlanmaktadır. Proje kapsamında bulunan ünitelerden; DilektaĢı-1 barajının maksimum depolama hacmi 27.19 hm³ olup, Mülga 17.07.2008 tarihli, 26939 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren ÇED Yönetmeliği ve Mülga 30.06.2011 tarihli, 27980 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Ek-I Çevresel Etki Değerlendirmesi Uygulanacak Projeler Listesi, Madde 15 Su depolama tesisleri (Göl hacmi 10 milyon m 3 ve üzeri olan baraj ve göletler.), 31.25 MW m ; 30.00 MW e kurulu gücündeki HES-1 ve 104.17 MW m ; 100.00 MW e kurulu gücündeki HES-2, Ek-I Çevresel Etki Değerlendirmesi Uygulanacak Projeler Listesi, Madde 16 Kurulu gücü 25 MWm ve üzeri olan nehir tipi santraller. kapsamında yer almaktadır. Proje kapsamında yapı yerlerinde ihtiyaç duyulan malzeme için ocak açılmayacaktır. Ġhtiyaç duyulan kaya, kum-çakıl, kil vb. malzemeler dıģarıdan satın alma yoluyla temin edilecektir. Proje kapsamında ihtiyaç duyulan kaya malzeme için baraj gövdesine yaklaģık 2.025 m mesafede bulunan Sezgi Dan. Tasarım ĠnĢ. Müh. San. ve Tic. Ltd. ġti. ye ait ER 3159703 nolu saha ile baraj gövdesine yaklaģık 960 m mesafede bulunan Bar-TaĢ ĠnĢ. Petrol Gıda Tur. San. Tic. ve Paz. Ltd. ġti. ye ait ER 3202794 nolu çalıģan alternatif sahalar da mevcuttur. Proje kapsamında Kırma-Eleme Tesisi ve Hazır Beton Santrali kurulmayacak olup, ihtiyaç dıģarıdan satın alma yoluyla temin edilecektir. Proje Konusu Faaliyetin Tanımı Atasu Enerji Üretimi A.ġ tarafından Hakkari ili, Yüksekova Ġlçesi, Gökyurt Köyü, DilektaĢı Köyü, Dibekli Köyü, Ortaç Köyü, Salkımlı Köyü, Tatlı Köyü ve Armutdüzü Köyü sınırları içerisinde, Nehil Çayı üzerinde 31.25 MW m ; 30.00 MW e (HES-1) ve 104.17 MW m ; 100.00 MW e (HES-2) kurulu gücünde, HES Projesi nin gerçekleģtirilmesi planlamaktadır. 1

Proje kapsamında iki kademeli bir sistem geliģtirilmiģtir. Birinci kademe (1843 m- 1710 m) barajlı, ikinci kademe (1710 m-1435 m) ise regülatörlü sistem olarak planlanmıģtır. Birinci kademede DilektaĢı-1 Barajı ile alınan sular, sol sahilde 6.200 m uzunluğunda iletim tüneli ile denge bacasına, sonra vana odasına ve buradan 160.00 m uzunluğundaki cebri boru ile 1.710 m kuyruksuyu kotunda bulunan DilektaĢı-1 HES e iletilerek enerji üretilecektir. Ġkinci kademede ise; DilektaĢı-1 HES den türbinlenen sular ve ara havza suları DilektaĢı-2 Regülatörü rezervuarında toplanarak, sol sahilde 5.055 m uzunluğundaki enerji tüneliyle denge bacasına, oradan da 346.30 m uzunluğundaki cebri boru ile Zap Suyu üzerinde bulunan 1.435 m kuyruksuyu kotundaki DilektaĢı-2 HES e iletilerek enerji üretilecektir. DilektaĢı-2 Regülatörü rezervuarlı bir regülatör olup 2.366 hm 3 lük bir depolama yapabilmektedir. Proje kapsamında Nehil çayının 1.710 m kuyruksuyu kotunda inģa edilecek olan 31.25 MW m ; 30.00 MW e kurulu gücündeki HES-1 ile toplam 82,64 GWh/yıl, 1.435 m kuyruksuyu kotunda inģa edilecek olan 104.17 MW m ; 100.00 MW e kurulu gücündeki HES-2 ile de 234,29 GWh/yıl elektrik üretimi sağlanarak ulusal geliģime katkıda bulunulması planlanmıģtır. Projenin amacı sadece elektrik enerjisi üretmek olup, sulama ve taģkın kontrolü gibi amaçları bulunmamaktadır. HES-1 de üretilen enerji, mansapta yapılacak olan DilektaĢı-2 HES Ģalt sahasına 34.5 kv luk enerji nakil hattı ile bağlanacaktır. DilektaĢı-1 HES ile DilektaĢı-2 HES yeri arasındaki uzaklık 10.00 km dir. HES-2 de üretilen enerji, planlanan Hakkari HES Ģalt sahasına 154 kv luk enerji nakil hattı ile bağlanacaktır. Santral yeri ile Hakkari HES arasındaki uzaklık 22.00 km dir. Enerji nakil hattı bu rapor kapsamında değerlendirilmeye alınmamıģ olup, güzergâhının kesinleģmesi sonrasında Mülga 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği ile Mülga 30.06.2011 tarih ve 27980 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliğinde DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik kapsamında ayrıca değerlendirilecektir. DilektaĢı Barajı ve HES Projesi ilk defa EĠE tarafından 1987 yılında hazırlanan Zap Suyu Havzası Master Plan Raporu içerisinde istikģaf seviyesinde incelenmiģtir. Bu raporda Nehil çayı üzerinde 1.770 m talveg, 1.843 m su kotundaki barajdan alınan su sol sahilde 13+900 km lik tünel ile iletim sonunda tek kademede 1.430 m kotundaki santrala düģürülmüģtür. EĠE master plan çalıģmasında yıllık ortalama 442 hm 3 akımın 255 hm 3 ünün regüle edilerek, 413 m brüt düģüde 124.8 MW kurulu güçte 328 GWh enerji üretileceği belirtilmektedir. Daha sonra DilektaĢı Barajı ve HES, 4628 sayılı yasaya göre DSĠ nin internetteki sitesinde Tablo 2 de yayınlanmıģ ve ihaleye çıkarılmıģtır. Ġhaleyi alan Atasu Enerji Üretimi A.ġ., Hidro Dizayn Mühendislik MüĢavirlik ġirketine Aralık 2007 de DilektaĢı Barajı HES fizibilite raporunu hazırlatmıģtır. Bu rapora göre iki kademeli nehir santralı teklif edilmiģtir. Menbada 1.843 m normal su kotundaki 1. kademe regülatörden alınan su sol sahilde 13+493 km lik iletim (12+957 km si açık kanal, 0+247 km si tünel) sonunda birinci kademede 1.710 m kotundaki santrala; ikinci kademede 1.710 m su (1.690 m talveg) kotundaki regülatörden alınan su sol sahilde 5+055 km lik tünel ile iletilerek 1.435 m kotundaki santrala düģürülmüģtür. Bu rapora göre DilektaĢı-1 HES, 37 MW kurulu güçte 92 GWh/yıl; DilektaĢı-2 HES, 89 MW kurulu güçte 235 GWh/yıl olmak üzere toplam 126 MW kurulu güçte 327 GWh/yıl enerji üretilebileceği ortaya konulmuģtur. Bu raporda ayrıca EĠE çözümü olan tek kademeli uzun tünelli baraj santralı alternatifinde de 90 MW kurulu güçte 281 GWh/yıl enerji üretilebileceği gösterilmiģtir. 2

Daha sonra Atasu Enerji A.ġ. tarafından Nisan 2008 ve Temmuz 2008 tarihlerindeki havzadaki alternatifleri sistematik olarak inceleyen DilektaĢı HES Fizibilite Ek ve Ek Revize raporları hazırlanmıģtır. Aralık 2007 deki fizibilite raporunda incelenen barajlı ve regülatörlü çözümler bu raporda mansaptan menbaya doğru sistematik olarak tekrar incelenerek en uygun havza enerji kademeleri formülasyonu araģtırılmıģtır. Yapılan teknik ve ekonomik çalıģmalar sonucunda baģlıca üç alternatifin diğerlerine göre öne çıktığı görülmüģtür. Bunlar; 1. Ġki kademeli (1. kademe barajlı; 2. kademe regülatörlü) çözüm (Alternatif B4), 2. Ġki kademenin de regülatörlü nehir santralı olduğu çözüm (Alternatif N2), 3. EĠE Master Plan Raporu nda verilen barajlı tek kademeli çözüm (Alternatif B1). Aralık 2007 deki fizibilite raporunda bu alternatiflerden iki kademeli (regülatörlü) nehir santralı (Alternatif N2) çözümü teklif edilmiģ; EĠE nin barajlı tek kademeli çözümü (Alternatif B1) de baz çözüm olarak sunulmuģtur. Daha sonra EĠE ile ek raporda geliģtirilen çözümler üzerinde yapılan görüģmeler sonucunda, EĠE nin iki kademeli (1. kademe barajlı; 2. kademe regülatörlü) çözümü (Alternatif B4) daha uygun görmesi üzerine Hidro Dizayn Mühendislik MüĢavirlik ġirketi tarafından hazırlanan DilektaĢı Barajı ve HES Fizibilite Raporu revize edilmiģ ve Kasım-2008 tarihli DilektaĢı Barajı ve HES Revize Fizibilite Raporu hazırlanmıģtır. Bu raporda iki kademeli havza enerji geliģme planının 1. kademesi barajlı santral; 2. kademesi ise yine ilk fizibilite raporunda teklif edilen regülatörlü santral olmaktadır. Menbada 1.843 m normal su kotundaki DilektaĢı Barajı ndan alınan su sol sahilde 6+200 km lik tünel sonunda yine birinci kademede 1.710 m su kotundaki santrala; ikinci kademede ise 1.710 m su (1.690 m talveg) kotundaki regülatörden alınan su sol sahilde 5+055 km lik tünel sonunda 1.435 m su kotundaki santrala düģürülmektedir. Bu raporda ayrıca ilk fizibilite raporunda verilen iki kademeli regülatörlü çözüm (Alternatif N2) ve EĠE çözümü (Alternatif B1) de alternatifler olarak verilmektedir. Hazırlanan iģ bu ÇED raporunda Ġki Kademeli (1. kademe barajlı; 2. kademe regülatörlü) Çözüm (Alternatif B4) ele alınmıģ olup, söz konusu formülasyonun çevresel etkileri ele alınmıģ ve ÇED Raporu na esas oluģturmuģtur. Ġki Kademeli (1. kademe barajlı; 2. kademe regülatörlü) Çözüm (Alternatif B4) formülasyonu için DSĠ Genel Müdürlüğü Etüd ve Plan Dairesi BaĢkalığı ndan alınan Fizibilite Onay Yazısı Ek-25 te verilmiģtir. ÇalıĢmalar sonucu belirlenen Ġki Kademeli (1. kademe barajlı; 2. kademe regülatörlü) Çözüm (Alternatif B4) formülasyonunda; -DilektaĢı-1 (Baraj) HES; DilektaĢı-1 Barajı, Dolusavak, Derivasyon Tüneli, Memba Batardosu, Mansap Batardosu, Dipsavak Yapıları, Sualma Yapısı, Enerji Tüneli, Kapak ġaftı, Denge Bacası, Cebri Boru Ve Vana Odası, DilektaĢı-1 (Baraj) HES, Generatörler, Transformatörler 3

DilektaĢı-2 (Regülatör) HES; DilektaĢı-2 Regülatörü, Çakıl Geçidi, Sualma Yapısı, Enerji Tüneli, Denge Bacası, Cebri Boru Ve Vana Odası, DilektaĢı-2 (Regülatör) Hes, Generatörler, Transformatörler bulunmaktadır. Tablo I. 1. Proje Ünitelerine Ait Özellikler DĠLEKTAġI-1 BARAJI Amacı : Enerji üretimi Drenaj Alanı : 973.00 km 2 Yıllık ortalama doğal akım Mevcut durumda : 385.38 hm 3 (12.22 m 3 /s) Develope durumda : 362.08 hm 3 (11.48 m 3 /s) Proje Debisi : 32.42 m 3 /s Yıllık ortalama türbinlenen akım Mevcut durumda : 277.83 hm 3 (8.81 m 3 /s) Develope durumda : 261.23 hm 3 (8.28 m 3 /s) Regülasyon oranı Mevcut durumda : % 72.09 Develope durumda : % 72.15 Toplam Gövde hacmi : 1 629 231 m³ Tipi : Önyüzü Beton Kaplı Kaya Dolgu Baraj Memba Ģev eğimi : 1.5 (Y) / 1.0 (D) Mansap Ģev eğimi : 1.6 (Y) / 1.0 (D) Talveg kotu : 1775.00 m Temel kotu : 1765.00 m Kret kotu : 1848.00 m Maksimum su kotu : 1843.00 m Minimum su kotu : 1821.00 m Baraj yüksekliği (talvegten) : 73.00 m Baraj yüksekliği (temelden) : 83.00 m Kret uzunluğu : 278.14 m Kret geniģliği : 10.00 m Ölü hacim (sediment için) : 6.16 hm³ Max. Su Seviyesinde Hacim : 27.19 hm³ Min. Su Seviyesinde Hacim : 9.08 hm³ Aktif hacim : 18.11 hm³ Göl alanı (max. su seviyesinde) : 1.55 km 2 Göl alanı (min. su seviyesinde) : 0.48 km 2 Enerji tüneli taban kotu : 1814.00 m DOLUSAVAK Yeri : Sol Sahilde Tipi : Radyal kapaklı, karģıdan alıģlı Proje debisi (Q kat ) : 1309.00 m³/s YaklaĢım kanalı kotu : 1833.00 m EĢik kotu : 1836.50 m EĢik yüksekliği : 3.50 m Brüt geniģlik : 39.00 m Net geniģlik : 31.00 m Orta ayak adedi : 4 adet Orta ayak geniģiği : 2.00 m Radyal kapak adedi : 5 adet Kapak ebatları : 6.20 m (Y) X 7.50 m (D) ġüt kanalı geniģiği : 39.00 m ġüt kanalı eğimi : % 20 ġüt kanalı uzunluğu : 50.70 m Enerji kırıcı tipi : Sıçratma eģiği Sıçratma eģiği taban kotu : 1821.85 m 4

DERĠVASYON TÜNELĠ Yeri : Sol Sahilde Tünel tipi : Dairesel, betonarme kaplamalı Tünel kapasitesi (Q 50 ) : 492.80 m³/s Tünel iç çapı : 7.00 m Ortalama kaplama kalınlığı : 0.35 m Tünel giriģ kotu : 1785 m Tünel giriģ kotu : 1775 m Tünel eğimi : 0.0328 Tünel boyu : 304.00 m MEMBA BATARDOSU Tipi : Kil çekirdekli kayadolgu Kret kotu : 1798.50 m Talveg kotu : 1781.00 m Temel kotu : 1779.00 m Talvegden yükseklik : 17.50 m Temelden yükseklik : 19.50 m Kret uzunluğu : 152.45 m Kret geniģliği : 8.00 m Memba Ģev eğimi : 2.0 (Y) / 1.0 (D) Mansap Ģev eğimi : 1.6 (Y) / 1.0 (D) MANSAP BATARDOSU Tipi : Kaya dolgu Kret kotu : 1779.00 m Talveg kotu : 1774.00 m Temel kotu : 1773.00 m Talvegden yükseklik : 5.00 m Temelden yükseklik : 6.00 m Kret uzunluğu : 81.30 m Kret geniģliği : 4.00 m Memba Ģev eğimi : 2.5 (Y) / 1.0 (D) Mansap Ģev eğimi : 2.0 (Y) / 1.0 (D) DĠPSAVAK YAPILARI Sualma yapısı yeri : Derivasyon tüneli Km = 0+35.05 Sualma yapısı tipi : Sualma Ģaftı ġaft çapı : 6.00 m ġaft yüksekliği : 34.50 m ġaft üst kotu : 1821.00 m Tıkaç betonu yeri : Derivasyon tüneli Km = 0+189.40 Cebri boru çapı : 2.00 m Cebri boru uzunluğu : 70.00 m Cebri boru et kalınlığı : 27.39 SUALMA YAPISI Yeri : Sol sahil, enerji tüneli giriģi Tipi : Basınçlı, ızgaralı GiriĢ taban kotu : 1814.00 m GiriĢ ağzı yükskeliği : 6.50 m GiriĢ ağzı geniģlik : 10.00 m ENERJĠ TÜNELĠ Tipi : Dairesel, beton kaplamalı Çapı : 3.50 m Ortalama kaplama kalınlığı : 0.35 m Tünel taban eğimi : 0.00454 Tünel proje debisi : 32.42 m³/s Tünel boyu : 6.200,00 m KAPAK ġafti Yeri : Enerji tüneli Km = 0 + 46.20 ġaft Çapı : 6.00 m ġaft yüksekliği : 34.10 m Üst yapı boyutları : 10 X 10 x 12 m (H=12 m) 5

Çevre düzenleme kotu : 1848.00 m Kapak adedi : 2 adet Kapak ebatları : 4.00 X4.00 m DENGE BACASI Yeri : Enerji tüneli Km : 5 940.00 m Tipi : Dairesel, betonarme Çapı : 15.00 m Üst kotu : 1863.50 m Alt kotu : 1787.00 m Yükseklik : 73.00 m Maksimum su kotu : 1853.50 m Minimum su kotu : 1799.40 m CEBRĠ BORU VE VANA ODASI Cebri boru iç çapı : 2.90 m Toplam cebri boru uzunluğu : 160.00 m Ortalama et kalınlığı : 14.50 mm Vana odası çevre kotu : 1785.00 m Vana odası geniģilği : 6.50 m Vana odası uzunluğu : 9.50 m Vana odası yüksekliği : 9.50 m DĠLEKTAġI-1 (BARAJ) HES Santral binası boyu : 51.00 m Santral binası eni : 22.50 m Proje debisi : 32.42 m³/s Kuyruksuyu kotu : 1710.00 m Toplam kurulu güç : 30.00 MW Ünite adedi : 3 adet Türbin tipi : Francis-düĢey eksenli Ünite Kurulu Güçleri : 1 x 6.0 + 2 x 12.0 MW Ünite Debileri : 1 x 6.48 + 2 x 12.97 MW Brüt düģü (maksimum) : 133.00 m Net DüĢü (Ortalama) : 125.50 m (mevcut durum) Net DüĢü (Ortalama) : 124.98 m (gelecek durum) Senkron Hız : 1 x 600 + 2 x 428.60 dev/dak Spesifik Hız : 1 x 128.10 + 2 x 129.41 Türbin Verimi : 0.93 DĠLEKTAġI-1 HES YILLIK ENERJĠ ÜRETĠMĠ Mevcut Durum Firm enerji : 25.13 GWh/yıl Sekonder enerji : 57.51 GWh/yıl Toplam enerji : 82.64 GWh/yıl Develope Durum Firm enerji : 22.68 GWh/yıl Sekonder enerji : 55.04 GWh/yıl Toplam enerji : 77.71 GWh/yıl GENERATÖRLER Tipi : 3 Fazlı senkron generatör Sayısı : 3 adet Gücü : 1 x 6 700 + 2 x 13 350 kva Güç Faktörü : 0.90 Frekansı : 50 Hz Kutup Sayısı : 1 x 5 çift (10 adet) Kutup Sayısı : 2 x 7 çift (14 adet) Devir Sayısı : 1 x 600 + 2 x 428.60 Generatör Verimi : 0.975 TRANSFORMATÖRLER Ünite Transformatörleri Adedi : 3 adet Tipi : Harici tip, 3 fazlı, yağ izoleli Devamlı Gücü : 1 X 8 000 + 2 x 16 000 kva 6

Anma Gerilimi : 11/154 kv (+/- 2 x 2.5 %) Frekansı : 50 Hz Bağlantı Grubu : YNd 11 Soğutma ġekli : ONAN Verim : 0.985 İç İhtiyaç Transformatörleri Adedi : 3 adet Tipi : Dahili tip, 3 fazlı, kuru ya da silikon yağlı Devamlı Gücü : 400 kva Anma Gerilimi : 11 (+/- 2 x 2.5 %) / 0.4 kv Frekansı : 50 Hz Bağlantı Grubu : Dyn 5 Dilektaşı-2 (Regülatör) HES DĠLEKTAġI-2 REGÜLATÖRÜ Drenaj Alanı : 1167.20 km² Yıllık ortalama doğal akım (cansuyu düģülmüģ) Mevcut durumda : 14.56 m 3 /s (459.39 hm 3 ) Develope durumda : 13.83 m 3 /s (436.03 hm 3 ) Proje Debisi : 45.86 m³/s Yıllık ortalama türbinlenen akım Mevcut durumda : 11.61 m 3 /s (366.19 hm 3 ) Develope durumda : 11.03 m 3 /s (348.06 hm 3 ) Regülasyon oranı Mevcut durumda : % 79.71 Develope durumda : % 79.82 Tipi : KarĢıdan alıģlı, radyal kapaklı Talveg kotu : 1685.00 m Temel kotu : 1682.00 m Kret kotu : 1706.00 m Yükseklik (Talvegten) : 21.00 m Yükseklik (Temelden) : 24.00 m Kret uzunluğu (Brüt) : 54.00 m Kret uzunluğu (Net) : 40.00 m Orta ayak adedi : 7 adet Orta ayak geniģiği : 2.00 m Radyal kapak adedi : 8 adet Kapak ebatları : 5.00 m (Y) X 5.00 m (D) Maksimum (Normal) su seviyesi : 1710.00 m (Q 500 ) Çevre düzenleme kotu : 1713.00 m Enerji kırıcı tipi : Tip-3 Havuz Enerji kırıcı havuz üst kotu : 1680.10 m 100 yıllık feyezan debisi (Q 100 ) : 608.00 m 3 /s 500 yıllık feyezan debisi (Q 500 ) : 753.00 m 3 /s ÇAKIL GEÇĠDĠ Çakıl geçidi eģik kotu : 1686.00 m Çakıl geçidi temel kotu : 1679.22 m Çakıl geçidi ĠĢletme kapağı adedi : 3 adet Çakıl geçidi batardo kapağı adedi : 3 adet Çakıl geçidi geniģliği : 13.00 m Çakıl geçidi kapak ebatları : 3.00 m x 3.00 m SUALMA YAPISI Yeri : Sol sahil Tipi : Basınçlı, Izgaralı GiriĢ taban kotu : 1689.50 m GiriĢ ağzı yükskeliği : 7.50 m GiriĢ ağzı geniģlik : 10.00 m ENERJĠ TÜNELĠ Tipi : Dairesel, beton kaplamalı Çapı : 3.80 m Ortalama kaplama kalınlığı : 0.38 m 7

Tünel taban eğimi : 0.00563 Tünel proje debisi : 45.86 m³/s Tünel boyu : 5.055,00 m DENGE BACASI Yeri : Enerji tüneli Km : 4 880.00 m Tipi : Dairesel, betonarme Çapı : 15.00 m Üst kotu : 1728.00 m Alt kotu : 1662.00 m Yükseklik : 66.00 m ĠĢletme su kotu : 1692.60 m Maksimum su kotu : 1723.00 m Minimum su kotu : 1676.80 m CEBRĠ BORU VE VANA ODASI Cebri boru iç çapı : 3.45 m Toplam uzunluğu : 346.30 m Ortalama et kalınlığı : 26.83 mm Vana odası yeri : Enerji tüneli sonu GeniĢilği : 10.00 m Uzunluğu : 10.00 m Yüksekliği : 12.00 m Çevre düzenleme kotu : 1661.00 m DĠLEKTAġI-2 (REGÜLATÖR) HES Santral binası boyu : 60.00 m Santral binası eni : 30.00 m Proje debisi : 45.86 m 3 /s Kuyruksuyu kotu : 1435.00 m Çevre düzenleme kotu : 1442.75 m Toplam kurulu güç : 100.00 MW Ünite adedi : 3 adet Türbin tipi : Francis düģey eksenli Brüt düģü (maksimum) : 275.00 m Net düģü (ortalama) : 269.56 m (mevcut durum) Net düģü (ortalama) : 268.89 m (develope durum) Ünite Kurulu Güçleri : 3 x 33.33 MW Senkron Hız : 375 dev/dak Spesifik Hız : 72.57 Türbin Verimi : 0.930 DĠLEKTAġI-2 HES YILLIK ENERJĠ ÜRETĠMĠ Mevcut Durum Firm enerji : 62.66 GWh/yıl Sekonder enerji : 171.63 GWh/yıl Toplam enerji : 234.29 GWh/yıl Develope Durum Firm enerji : 57.10 GWh/yıl Sekonder enerji : 165.68 GWh/yıl Toplam enerji : 222.77 GWh/yıl GENERATÖRLER Tipi : 3 Fazlı senkron generatör Sayısı : 3 adet Gücü : 37 050 kva Güç Faktörü : 0.90 Frekansı : 50 Hz Kutup sayısı : 8 çift (16 adet) Devir Sayısı : 375 Generatör Verimi : 0.975 TRANSFORMATÖRLER Ünite Transformatörleri Adedi : 3 adet Tipi : Harici tip, 3 fazlı, yağ izoleli 8

Devamlı Gücü : 3 X 40 000 kva Anma Gerilimi : 11 / 154 kv (+/-2 x 2.5 %) Frekansı : 50 Hz Bağlantı Grubu : YNd 11 Soğutma ġekli : ONAN Verim : 0.985 İç İhtiyaç Transformatörleri Adedi : 3 adet Tipi : Dahili tip, 3 fazlı, kuru ya da silikon yağlı Devamlı Gücü : 400 kva Anma Gerilimi : 11 (+/- 2 x 2.5 %) / 0.4 kv Frekansı : 50 Hz Bağlantı Grubu : Dyn 5 Proje kapsamında çalıģanların sosyal ihtiyaçlarının karģılanması, iģ makinelerinin ve nakliye kamyonlarının gerekli durumlarda bakım ve onarımlarının yapılabilmesi için baraj aks yerinin yaklaģık 3.100 m güneyinde Ģantiye alanı, kazı iģleri sonucu oluģacak hafriyatın depolanması amacıyla 4 adet kazı fazlası malzeme alanı oluģturulması planlanmaktadır. ġantiye alanı içerisinde; prefabrik idari, teknik ve sosyal altyapı binaları bulunacaktır. Projenin su kaynağı Zap Suyu Havzasında yer alan Nehil çayıdır. DilektaĢı Barajı ve HES Projesinin de içinde yer aldığı Zap Suyu Havzası genel itibariyle dağlıktır. Zap Suyu, Van Gölünü çevreleyen dağların güney yamaçlarından doğar. 2200 m kotundan itibaren toplanarak bir dere halini alır. Sonra gittikçe büyüyerek orta büyüklükte bir nehir olur. Türkiye içinde 200 km uzunlukta olan Anakol, 763 m kotunda Irak topraklarına dahil olur. Zap Suyu nun bu mevkideki ortalama akımı 100 m 3 /sn civarındadır. Türkiyede doğarak Irak a geçen Zap Suyu bir çok yankolu bünyesine almaktadır. Bundan baģka Türkiye hudutları içinde doğan Çınarcık, Uzundere, RubariĢin, ġemdinli ve Hacıbey Dereleri Zap Suyu ile birleģir. Zap Suyu daha sonra Irak topraklarında Büyük Zap Suyu ile birleģerek Dicle Nehrine karıģır. Zap Suyuna karıģan, üzerinde tesis tasarlanan önemli yan kollar, ġimģat Deresi, Karasu Deresi, Esenyamaç (Masat) Deresi, Nehil Çayı ve bunun kolları olan Büyükçay ile Değirmendere, Cemilkatlı (Liman) Deresi ve üzerinde jeolojik nedenlerele tesis kurulamayan ġort (Güzeldere) Deresidir. Proje alanı yakın çevresinde birçok kuru dere bulunmakla birlikte, proje ünitelerinden Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 e yaklaģık 80 m mesafede Kono deresi bulunmaktadır (Bkz. Ek-3 1/25.000 Ölçekli Su Kayaklarının Yerlerini Gösterir Harita). Projeye iliģkin Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı AnlaĢması Ġmzalanmasına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik uyarınca DSĠ ile Su Kullanımı Hakkı ve ĠĢletme Esaslarına ĠliĢkin AnlaĢma imzalanacaktır. Projeye ait 1/25.000 Ölçekli Genel YerleĢim Planı Ek-1 de, proje kapsamındaki Ünitelere ĠliĢkin Plan ve Kesitler Ek-2 de verilmiģtir. Proje kapsamında faaliyetin gerçekleģtirileceği alanda hukuku devam eden herhangi bir hak (ruhsat) olup olmadığına dair Maden ĠĢleri Genel Müdürlüğü ne baģvuruda bulunulmuģtur. Maden ĠĢleri Genel Müdürlüğü sistem kayıtlarında proje alanı ile çakıģmalı durumda ruhsat bulunması neticesinde, Genel Müdürlük tarafından 13.02.2013 tarih ve 873 sayılı olur yazısı ile mahallinde tetkik için heyet görevlendirilmiģ, tetkik sonucunda Ek-28 de verilen tutanak imza altına alınmıģtır. 9

Ek-28 de verilen tutanakta proje alanı ile çakıģmalı durumda bulunan ER 3202794, ER 3211090, ER 3159703 ve ER 3252787 sayılı II-A Grubu iģletme ruhsat sahalarında yapılan tespitler sonucunda; -ER 3202794 sayılı ruhsat sahasına ait iģletme izni ile koruma alanının çakıģtığı, Y: 425446 X: 4167241 koordinatında kırma-eleme tesisi, Y: 425397 X: 4167072 koordinatında Ģantiye alanı olduğu, -ER 3211090 sayılı ruhsatın iģletme izni ile çakıģmadığı, iģletme izni içerisinde Y: 425637, X: 4166740 koordinatında Ģantiye alanı olduğu, -ER 3159703 sayılı iģletme ruhsatına ait iģletme izin sahalarıyla çakıģtığı, bu ruhsata ait Y: 425067 X: 4166345 koordinatında Ģantiye sahası, Y: 425045 X: 4166275 koordinatında ocak alanının mevcut olduğu, -ER 3252787 sayılı iģletme ruhsatına ait iģletme izni ile baraj koruma alanının çakıģmadığı, ruhsat alanı ile kısmen çakıģmalı olduğu; çakıģma alanında ekonomik rezerve sahip kalker oluģumunun mevcut olmadığı belirtilmiģtir. Heyete katılan ER 3211090 sayılı ruhsat sahibi firma yetkilisi, aynı zamanda ER 3202794 sayılı ruhsat sahibinin firma yetkilisi olup; -ER 3211090 sayılı ruhsat alanına ait iģletme izni ile koruma alanının çakıģmadığı, Ģantiye alanı, kırma-eleme tesisi ve stok alanının koruma alanı ile çakıģmaması nedeniyle koruma alanının üretime engel teģkil etmeyeceğini, ancak mevcut hakları saklı kalmak Ģartıyla ileride ocakta yapılacak patlatmalara karģı çıkılmaması ve üretime engel olunmaması Ģartıyla uygun olacağını; -ER 3202794 sayılı ruhsata ait iģletme izni ile koruma alanının çakıģtığı, bu ruhsata ait kırma-eleme tesisi, Ģantiye binası, stok alanları ve ocakların bir kısmı koruma alanı içerisinde kaldığı ve bu alanlara yatırım yapıldığı için konunun bu yönde değerlendirilmesi gerektiğini beyan etmiģtir. Yukarıda belirtilen tutanak sonuçları göz önünde bulundurulduğunda, iģbu proje alanı ile çakıģmalı durumda bulunan ER 3202794 sayılı ruhsat alanına iliģkin ruhsat sahibinden muvafakatname alınmıģ olup (Bkz. Ek-29), ER 3159703 sayılı ruhsat alanına iliģkin çalıģmalar devam etmektedir. Projenin Ömrü Projenin ekonomik ömrü 4 yıl sürecek inģaat faaliyetlerinden sonra 50 yıl olarak alınmıģtır. Proje kapsamında kurulacak Ģantiye binası gibi yardımcı tesislerin ömrü ise 3 yıl olacaktır. Proje ünitelerinin inģaatının tamamlanması ile söz konusu tesisler baģka projelerde değerlendirilmek üzere sökülerek proje alanından uzaklaģtırılacaktır. ġantiye vb. yapıların söküldüğü alanlar eski haline getirilecek, bu alanlarda herhangi bir malzeme bırakılmayacak ve alan çevre ile uyumlu hale getirilecektir. 10

Hizmet Amaçları, Pazar veya Hizmet Alanları ve Bu Alan Ġçerinde Ekonomik ve Sosyal Yönden Ülke, Bölge ve/veya Ġl Ölçeğinde Önem ve Gerekliliği Türkiye elektrik sisteminin geliģim analizi niteliğindeki Orta ve Uzun Dönem Üretim- Yatırım Planlaması TEĠAġ Genel Müdürlüğü sorumluluğunda gerçekleģtirilmekte ve bu çalıģmaların gerektirdiği donelerin HES lerle ilgili olanları DSĠ ve EĠE tarafından, termik santrallarla ilgili olanları ise TEĠAġ tarafından sağlanmaktadır. Türkiye elektrik enerjisi orta ve uzun dönem üretim projeksiyonları WASP modeline göre yapılmaktadır. Orta ve Uzun Dönem planlama çalıģmalarında kullanılan elektrik enerjisi talep tahminleri ise Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB) tarafından MAED modeline göre yapılmaktadır. Uzun dönem için 2020 hedef alınmıģtır. Üretilen senaryolarda yerli ve yenilenebilir kaynak niteliğindeki hidroelektrik santralların öncelikle ele alınmaları öngörülmektedir. Planlamanın öngördüğü sürede HES inģaatlarının tamamlanması mümkün olursa Türkiye hidrolik kurulu gücü 2010 yılında 24935 MW a, 2020 yılında ise 29984 MW a çıkacaktır. Ancak, diğer yenilenebilir enerji kaynaklarıyla birlikte hidrolik kurulu gücü 2010 yılındaki toplam kurulu gücün %38 ini oluģturmasına rağmen, hidrolik kaynakların sınırlı, ülke ihtiyacının ise geliģmeye paralel olarak artması nedeniyle, bu oranın 2020 yılında %28 e düģmesi beklenmektedir. Yakıt cinslerine göre kurulu güç dağılımına bakıldığında; 2010 yılında en büyük payın %38 ile hidrolik ve yenilenebilir enerji kaynaklarına ait olacağı tahmin edilirken, 2020 yılında kurulu gücümüzdeki en büyük payın %32 ile Doğalgaz la çalıģan santrallara ait olacağı öngörülmektedir. DilektaĢı Barajı ve HES Tesislerinin iģletilmesi, Türkiye ekonomisine ve enerji pazarına katkıda bulunacağı gibi, yörede enerji imkanları yaratacak, ekonomiye ve istihdama gerek inģaat, gerekse iģletme döneminde imkanlar getirecektir. Bunun yanı sıra Türkiye nin ürettiği yeģil enerji miktarına katkıda bulunacak, Kyoto Konferansı kararlarına göre, halihazırda enerjilerinin en az %22 sini yeģil enerji olarak tüketmeleri gereken Avrupa ülkelerine enerji ihracatı imkanına da katkı sağlayacaktır. Ayrıca, bu ve buna benzer santralların büyük oranda yerli sermaye ile inģa edilerek devreye girmesi, devlet kaynaklarının daha verimli kullanılmasını da sağlayacak, karģılığında döviz ödenen enerji kaynaklarına duyulan ihtiyacı biraz olsun azaltacak ve değerlendirilemeyen yenilenebilir enerji kaynaklarımızın değerlendirilmesine katkıda bulunacaktır. 11

BÖLÜM II: PROJE ĠÇĠN SEÇĠLEN YERĠN KONUMU II.1. Projenin yeri (Ġlgili Valilik veya Belediye tarafından doğruluğu onanmıģ olan proje yerinin, lejant ve plan notlarının da yer aldığı onanlı Çevre Düzeni Planı ve Ġmar Planları üzerinde, bu planlar yoksa mevcut arazi kullanım haritası üzerinde gösterimi), HES Projesi, Hakkari Ġli, Yüksekova Ġlçesi, Gökyurt Köyü, DilektaĢı Köyü, Dibekli Köyü, Ortaç Köyü, Salkımlı Köyü, Tatlı Köyü ve Armutdüzü Köyü sınırları içerisinde, Nehil Çayı üzerinde yer almaktadır. -Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 ve YaklaĢım Tüneli-1 Büyük Çiftlik Beldesi, -Kazı Fazlası Malzeme Alanı-2, Denge Bacası-1, Vana Odası-1, Cebri Boru-1, HES-1 Dibekli Köyü, -Regülatör Göl Alanı Dibekli Köyü ve Ortaç Köyü, -Regülatör, Su Alma Yapısı-2 ve Kazı Fazlası Malzeme Alanı-3 Ortaç Köyü, -Kazı Fazlası Malzeme Alanı-4, HES-2, Cebri Boru-2, Vana Boru-2, Denge Bacası-2 Yağmurlu Mahallesi, -Enerji Tüneli-2 Yağmurlu Mahallesi, Salkımlı Köyü, Ortaç Köyü, -Enerji Tüneli-1 Dibekli Köyü, Büyük Çiftlik Beldesi, BeĢatlı Köyü, -DilektaĢı Barajı Göl Alanı ve ġantiye Alanı Suüstü Köyü sınırları içerisinde bulunmaktadır. Projenin gerçekleģtirileceği söz konusu alan, 1/100.000 Ölçekli Mardin-Batman-Siirtġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı nda yer almaktadır. 07.09.2012 tarihinde onaylanan Mardin-Siirt-Batman-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi 1/100.000 ölçekli Çevre Düzeni Planı na askı sürecinde gelen itirazlar sonrasında; Mardin-Siirt- Batman-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı (L47, M45, M46, M47, M48, M51, M52, N45, N46, N47 ve N48 Paftaları), Plan Açıklama Raporu ve Plan Hükümleri, Bakanlık Makamı nın 21/02/2013 tarihli ve 2737 sayılı Olur u ile 644 sayılı Çevre ve ġehircilik Bakanlığı nın TeĢkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname nin 7. maddesi uyarınca onaylanmıģtır. 21.02.2013 tarihinde onaylanan Mardin- Batman-Siirt-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı DeğiĢikliği ne askı sürecinde gelen itirazlar sonrasında Mardin-Batman-Siirt-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı DeğiĢikliği (L46, M45, M46, M47, M48, M51, M52, N44, N45, N46, N47, N48, N50, N51, N52, N53 Paftaları ve Lejant Paftası), Plan Hükümleri DeğiĢikliği ve Plan Açıklama Raporu DeğiĢikliği Bakanlık Makamı nın 02/08/2013 tarihli ve 12130 sayılı Olur u ile 644 sayılı Çevre ve ġehircilik Bakanlığı nın TeĢkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname nin 7. maddesi uyarınca onaylanmıģtır. Ek-5 te verilen Çevre Düzeni Planı na göre proje kapsamında bulunan ünitelerden; -Proje alanının tamamı doğal ve ağaçlık karakteri korunacak alan, 12

-Enerji Tüneli-2 ve Kazı Fazlası Malzeme Alanı-3 dıģındaki proje alanı ekolojik öneme sahip alan, -Kazı Fazlası Malzeme Alanı-3 ün tamamı, Enerji Tüneli-2 ve Regülatör-2 nin bir bölümü önemli kuģ alanı kapsamında bulunmaktadır. Proje alanına ait 1/25.000 Ölçekli Genel YerleĢim Planı Ek-1 de, Yerbulduru Haritası ise ġekil II.1.1 de verilmektedir. ġekil II.1. 1. Yerbulduru Haritası 13

Proje alanını gösterir fotoğraflar ġekil II.1.2, ġekil II.1.3, ġekil II.1.4, ġekil II.1.5, ġekil II.1.6 da yer almaktadır. ġekil II.1. 2. DilektaĢı-1 Baraj Aks Yerinden Görünüm ġekil II.1. 3. HES-I Alanından Görünüm 14

ġekil II.1. 4. DilektaĢı-2 Regülatör Alanından Görünüm ġekil II.1. 5. Rezervuar Alanından Görünüm 15

ġekil II.1. 6. HES II Alanından Görünüm HES Projesi nin gerçekleģtirileceği alan Hakkari Ġli, Yüksekova Ġlçesi, Gökyurt Köyü, DilektaĢı Köyü, Dibekli Köyü, Ortaç Köyü, Salkımlı Köyü, Tatlı Köyü ve Armutdüzü Köyü sınırları içerisinde yer almakta olup; Ek-4 te verilen Yüksekova Belediye BaĢkanlığı, Ġmar ve ġehircilik Müdürlüğü nün görüģ yazısına göre Gökyurt Köyü, DilektaĢı Köyü, Dibekli Köyü, Ortaç Köyü, Salkımlı Köyü, Tatlı Köyü ve Armutdüzü Köyü Ģehir imar planı ve mücavir alan sınırı dıģında bulunmaktadır. Ġmar planlarının hazırlanması aģamasında, üst ölçekli plan kararları ve imar planına esas jeolojik-jeoteknik etüd raporları ile ilgili kurum ve kuruluģların olumlu görüģleri alınarak yürürlükteki mevzuat uyarınca çalıģmalar gerçekleģtirilecektir. Proje ünitelerinin üzerinde bulunduğu araziler orman alanı, mera alanı ve tarım alanlarından oluģmaktadır. Projenin yer aldığı köylerde kadastro çalıģmaları tamamlanmamıģtır. Bu nedenle, proje ünitelerinin arazi kullanımı ile ilgili bilgiler için Ek-5 te verilen 1/100.000 Ölçekli Mardin-Batman-Siirt-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı ndan yararlanılmıģ olup, bu bilgilere aģağıda yer verilmiģtir. Ayrıca, /100.000 Ölçekli Mardin-Batman-Siirt-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı ndan yararlanılarak Arazi Kullanım Durumunu Gösterir Topoğrafik Harita oluģturulmuģ olup, Ek-27 de verilmiģtir. Proje kapsamında bulunan; Regülatör ve göl alanı ile baraj ve göl alanı dere yatağı üzerinde ve kısmen tarım alanında, YaklaĢım Tüneli-1 in tamamı orman alanında, 16

YaklaĢım Tüneli-2 nin tamamı tarım alanında, Denge Bacası-1 tarım alanında, Cebri Boru-1 tarım alanında, HES-1 tarım alanında, Enerji Tüneli-2 nin büyük bir bölümü tarım ve mera alanı, geri kalan kısmı orman alanında, Denge Bacası-2 tarım alanında, Cebri Boru-2 tarım alanında, HES-2 tarım alanında, Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 in tamamı tarım alanında, Kazı Fazlası Malzeme Alanı-2 nin tamamı tarım alanında, Kazı Fazlası Malzeme Alanı-3 ün tamamı mera alanında, Kazı Fazlası Malzeme Alanı-4 ün tamamı kayalık alanda yer almaktadır. II.2. Proje kapsamındaki (varsa malzeme ocağı, beton santrali ve kırma-eleme dahil) ünitelerin konumu, teknik altyapı üniteleri, idari ve sosyal üniteler, varsa diğer üniteler, bunlar için belirlenen kapalı ve açık alan büyüklükleri, bu ünitelerin proje alanı içindeki konumlarının vaziyet planı, proje kapsamında yer alan ünitelerin ve geçici-nihai depolama alanlarının 1/25.000, 1/5000 ve/veya 1/1000 lik haritalar üzerinde gösterimi) ġantiye yerleģim planı, hafriyat döküm sahaları, baraj, regülatör, tünel, yükleme havuzu, cebri boru, santral binası, (birbirleri ile olan mesafeleri de belirtilmesi) v.b. yapılara ait plan ve kesitler ile yağıģ alanı ve akım gözlem istasyonlarını gösterir çizimler teknik resim standartlarına uygun olarak, proje ünitelerinin yerlerini (koordinatlarını) içeren sayısal CD (ED 50 formatında) Söz konusu proje Hakkari Ġli, Yüksekova Ġlçesi, Gökyurt Köyü, DilektaĢı Köyü, Dibekli Köyü, Ortaç Köyü, Salkımlı Köyü, Tatlı Köyü ve Armutdüzü Köyü sınırları içerisinde, Nehil Çayı üzerinde üzerinde yer almaktadır. Faaliyete iliģkin proje ünitelerini gösteren 1/25.000 Ölçekli Genel YerleĢim Planı Ek- 1 de verilmiģtir. Proje ünitelerinin genel konumu ve proje alanı yakınındaki yerleģim birimleri ġekil II.2.1, ġekil II.2.2, ġekil II.2.3 ve ġekil II.2.4 te verilen uydu görüntülerinde gösterilmiģtir. 17

ġekil II.2. 1. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-01 ġekil II.2. 2. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-02 18

ġekil II.2. 3. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-03 ġekil II.2. 4. Proje Ünitelerini Gösterir Uydu Görüntüsü-04 Proje kapsamındaki ünitelerin en yakın yerleģim birimlerine mesafeleri Tablo II.2.1 de verilmiģ olup, mesafe kuģ uçuģu olarak en yakın yapı/konut referans alınarak hesaplanmıģtır. 19

Tablo II.2. 1. KuĢ UçuĢu Mesafeye Bağlı Olarak Proje Ünitelerine En Yakın YerleĢim Yerleri (Yapı/ Konut) Ünite En Yakın YerleĢim Yeri En Yakın Yapı/Konutun Üniteye Göre Konumu En Yakın Yapı/Konutun Mesafesi (m) Kazı Fazlası Malzeme Alanı-4 Batı 220 HES-2 Kuzey 395 Yüksekova Ġlçesi, Yenihan Cebri Boru-2 Kuzey 440 Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Vana Odası-2 Kuzey 650 Denge Bacası-2 Kuzey 760 Enerji Tüneli-2 Yüksekova Ġlçesi, Gürkaynak Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Kuzey 175 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-3 Yüksekova Ġlçesi, Gürkaynak Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Güney Batı 615 Regülatör-2 Yüksekova Ġlçesi, Gürkaynak Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Güney Batı 535 Su Alma Yapısı-2 Yüksekova Ġlçesi, Gürkaynak Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Güney Batı 570 Regülatör Göl Alanı Yüksekova Ġlçesi, Gürkaynak Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Batı 500 HES-1 Yüksekova Ġlçesi, Birincein Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Güney Batı 810 Cebri Boru-1 Yüksekova Ġlçesi, Birincein Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Güney Batı 885 Vana Odası-1 Yüksekova Ġlçesi, Birincein Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Güney Batı 920 Denge Bacası-1 Yüksekova Ġlçesi, Dallıca Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Kuzey 1.030 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-2 Yüksekova Ġlçesi, Dallıca Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Kuzey 670 Enerji Tüneli-1 Güney 350 YaklaĢım Tüneli-1 Batı 765 Yüksekova Ġlçesi, OdabaĢı Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 Güney Batı 995 Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut YaklaĢım Tüneli-2 Kuzey Batı 2.140 DilektaĢı Barajı Aks Yeri Batı 2.350 DilektaĢı Barajı Göl Alanı Yüksekova Ġlçesi, Çakmak Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Doğu 1.520 ġantiye Alanı Yüksekova Ġlçesi, Çakmak Mahallesi ne Bağlı Yapı/Konut Kuzey Doğu 2.200 Proje kapsamındaki ünitelere ait koordinatlar ve kapladıkları alanlar Tablo II.2.2 de verilmiģtir. 20

Tablo II.2. 2. Proje Kapsamındaki Ünitelerin Koordinatları ve Kapladıkları Alanlar Nokta Adı UTM 6 DERECE DATUM: ED-50 DOM: 45 - ZON: 38 COĞRAFĠK DATUM: WGS-84 Y (Sağa) X (Yukarı) X (Enlem) Y (Boylam) DilektaĢı Barajı BRJ-1 425171 4168748 37.66129689 44.15151677 BRJ-2 425291 4168746 37.66128783 44.15288159 BRJ-3 425349 4168693 37.66081855 44.15354852 BRJ-4 425351 4168610 37.66006873 44.15357483 BRJ-5 425344 4168555 37.65957058 44.15350632 BRJ-6 425332 4168545 37.65947997 44.15336791 BRJ-7 425270 4168538 37.65941592 44.15265960 BRJ-8 425216 4168509 37.65914743 44.15205744 BRJ-9 425138 4168509 37.65914105 44.15117047 BRJ-10 425120 4168529 37.65932119 44.15096668 BRJ-11 425100 4168573 37.65971335 44.15072784 BRJ-12 425063 4168616 37.66009713 44.15030813 BRJ-13 425066 4168627 37.66020169 44.15033872 BRJ-14 425097 4168650 37.66041356 44.15069020 BRJ-15 425128 4168692 37.66079104 44.15103301 BRJ-16 425143 4168718 37.66103049 44.15120532 BRJ-17 425156 4168736 37.66118719 44.15134891 Regülatör Alanı REG-1 416872 4171568 37.68599494 44.05711188 REG-2 416917 4171465 37.68507227 44.05764057 REG-3 416765 4171382 37.68430935 44.05593012 REG-4 416747 4171409 37.68455613 44.05571361 REG-5 416792 4171442 37.68485268 44.05622421 REG-6 416757 4171515 37.68551373 44.05582448 REG-7 416790 4171529 37.68564004 44.05618914 HES Alanı-1 H1-1 419345 4170994 37.68104452 44.08522341 H1-2 419388 4170995 37.68106212 44.08571475 H1-3 419425 4170989 37.68101249 44.08613174 H1-4 419428 4170961 37.68075315 44.08617541 H1-5 419422 4170926 37.68044005 44.08610407 H1-6 419402 4170902 37.68022233 44.08588409 H1-7 419376 4170910 37.68029125 44.08558542 H1-8 419326 4170928 37.68045460 44.08501668 H1-9 419327 4170984 37.68095795 44.08502496 HES Alanı-2 H2-1 411899 4172715 37.69586944 44.00058935 H2-2 412011 4172622 37.69504757 44.00186622 H2-3 411903 4172574 37.69459881 44.00064814 H2-4 411786 4172570 37.69455440 43.99932263 H2-5 411792 4172640 37.69518861 43.99937902 H2-6 411860 4172698 37.69571827 44.00014161 Cebri Boru-1 CB1-1 419400 4170965 37.68079183 44.08585593 CB1-2 419499 4170945 37.68061637 44.08697125 CB1-3 419513 4170941 37.68058693 44.08713568 CB1-4 419509 4170934 37.68051794 44.08708891 CB1-5 419454 4170945 37.68061100 44.08646373 CB1-6 419398 4170958 37.68072421 44.08583311 Alan (m 2 ) Pafta No 51813.737 M52-D2 16381.522 M52-D1 7719.694 M52-D1 20113.981 M51-C2 M52-D1 6325.202 M52-D1 21

Nokta Adı UTM 6 DERECE DATUM: ED-50 DOM: 45 - ZON: 38 COĞRAFĠK DATUM: WGS-84 Y (Sağa) X (Yukarı) X (Enlem) Y (Boylam) Cebri Boru-2 CB2-1 411893 4172676 37.69552064 44.00052464 CB2-2 411905 4172649 37.69527713 44.00066572 CB2-3 411941 4172576 37.69462121 44.00108152 CB2-4 411991 4172463 37.69360624 44.00165648 CB2-5 411995 4172453 37.69352123 44.00170693 CB2-6 411969 4172442 37.69341663 44.00140792 CB2-7 411960 4172464 37.69361242 44.00130207 CB2-8 411911 4172582 37.69467521 44.00073648 CB2-9 411872 4172664 37.69540536 44.00028173 Baraj Yardımcı Yapıları BY-1 424863 4168757 37.66135383 44.14802838 BY-2 424958 4168748 37.66127992 44.14910257 BY-3 425043 4168745 37.66126468 44.15007230 BY-4 425169 4168750 37.66132029 44.15149181 BY-5 425357 4168745 37.66129017 44.15363116 BY-6 425346 4168532 37.65937083 44.15353031 BY-7 425219 4168401 37.65817820 44.15209397 BY-8 425170 4168346 37.65768060 44.15154581 BY-9 425113 4168247 37.65677935 44.15091339 BY-10 424991 4168249 37.65678577 44.14953567 BY-11 424944 4168357 37.65775508 44.14898454 BY-12 424872 4168415 37.65826943 44.14816656 BY-13 424826 4168609 37.66002157 44.14762548 Denge Bacası-1 DB1-1 419764 4170816 37.67947996 44.08999916 DB1-2 419773 4170815 37.67947399 44.09010124 DB1-3 419782 4170810 37.67943016 44.09020039 DB1-4 419788 4170801 37.67934826 44.09026769 DB1-5 419789 4170793 37.67927402 44.09027880 DB1-6 419785 4170784 37.67918995 44.09024072 DB1-7 419780 4170778 37.67914084 44.09018012 DB1-8 419773 4170775 37.67911186 44.09010227 DB1-9 419762 4170775 37.67911087 44.08997307 DB1-10 419753 4170779 37.67914392 44.08987916 DB1-11 419747 4170787 37.67921363 44.08980690 DB1-12 419746 4170797 37.67931085 44.08979721 DB1-13 419749 4170806 37.67938676 44.08982859 DB1-14 419753 4170811 37.67943435 44.08986711 DB1-15 419757 4170813 37.67945438 44.08991188 Denge Bacası-2 DB2-1 412112 4172362 37.69270663 44.00304114 DB2-2 412128 4172360 37.69269058 44.00322714 DB2-3 412138 4172345 37.69256373 44.00333976 DB2-4 412146 4172332 37.69244550 44.00343007 DB2-5 412150 4172319 37.69232910 44.00347600 DB2-6 412153 4172299 37.69214876 44.00351723 DB2-7 412144 4172290 37.69206415 44.00341299 DB2-8 412126 4172283 37.69199632 44.00320870 Alan (m 2 ) Pafta No 6325.202 M52-D1 197616.442 M52-D2 1370.715 M52-D1 4290.2 M52-D1 22

Nokta Adı UTM 6 DERECE DATUM: ED-50 DOM: 45 - ZON: 38 COĞRAFĠK DATUM: WGS-84 Y (Sağa) X (Yukarı) X (Enlem) Y (Boylam) DB2-9 412111 4172282 37.69198825 44.00304305 DB2-10 412090 4172294 37.69209645 44.00280252 DB2-11 412079 4172314 37.69227442 44.00266947 DB2-12 412086 4172339 37.69249925 44.00274998 DB2-13 412099 4172357 37.69266353 44.00289475 Derivasyon Tüneli DR-1 424846 4168634 37.66024646 44.14784298 DR-2 424876 4168619 37.66011383 44.14818995 DR-3 424869 4168605 37.65998824 44.14810831 DR-4 425013 4168493 37.65898595 44.14975442 DR-5 425017 4168495 37.65900987 44.14980161 DR-6 425040 4168482 37.65889386 44.15006697 DR-7 425046 4168467 37.65875990 44.15013376 DR-8 425060 4168457 37.65866668 44.15028909 DR-9 425065 4168462 37.65871661 44.15034489 DR-10 425084 4168446 37.65856726 44.15056613 DR-11 425066 4168429 37.65841723 44.15036610 DR-12 425048 4168439 37.65850061 44.15015452 DR-13 425052 4168447 37.65858112 44.15019810 DR-14 425038 4168457 37.65866958 44.15003689 DR-15 425006 4168450 37.65860098 44.14968167 DR-16 424999 4168467 37.65875117 44.14959794 DR-17 425004 4168483 37.65889425 44.14965782 DR-18 424863 4168594 37.65988925 44.14804188 DR-19 424851 4168585 37.65980678 44.14790953 DR-20 424829 4168609 37.66002099 44.14766101 Dolusavak DS-1 424943 4168477 37.65883840 44.14896308 DS-2 424975 4168467 37.65875046 44.14932721 DS-3 425027 4168418 37.65831607 44.14992313 DS-4 425032 4168376 37.65793437 44.14997732 DS-5 424982 4168362 37.65780582 44.14941987 DS-6 424951 4168366 37.65783727 44.14907063 DS-7 424876 4168417 37.65829237 44.14820748 DS-8 424868 4168441 37.65850395 44.14811250 DS-9 424885 4168457 37.65864970 44.14830663 Enerji Tüneli-1 ET1-1 419511 4170938 37.68055397 44.08711269 ET1-2 419767 4170795 37.67929412 44.09003117 ET1-3 423313 4168824 37.66183257 44.13045388 ET1-4 424452 4168350 37.65765443 44.14340677 ET1-5 424458 4168348 37.65763437 44.14347932 ET1-6 424471 4168344 37.65760015 44.14362678 ET1-7 424484 4168341 37.65757396 44.14377680 ET1-8 424498 4168339 37.65755589 44.14392872 ET1-9 425079 4168266 37.65695195 44.15052792 Enerji Tüneli-2 ET2-1 411985 4172441 37.69341270 44.00159047 ET2-2 411999 4172407 37.69310957 44.00175959 Alan (m 2 ) Pafta No 5837.9401 M52-D2 12285.134 M52-D2 M52-D1 M52-D2 M52-D1 23

Nokta Adı UTM 6 DERECE DATUM: ED-50 DOM: 45 - ZON: 38 COĞRAFĠK DATUM: WGS-84 Y (Sağa) X (Yukarı) X (Enlem) Y (Boylam) ET2-3 412002 4172402 37.69305863 44.00179044 ET2-4 412005 4172396 37.69300933 44.00182526 ET2-5 412008 4172391 37.69296186 44.00186390 ET2-6 412012 4172386 37.69291641 44.00190621 ET2-7 412016 4172381 37.69287316 44.00195202 ET2-8 412020 4172376 37.69283227 44.00200115 ET2-9 412025 4172372 37.69279392 44.00205342 ET2-10 412030 4172368 37.69275824 44.00210860 ET2-11 412040 4172361 37.69269547 44.00222687 ET2-12 412045 4172358 37.69266863 44.00228948 ET2-13 412057 4172353 37.69262455 44.00242043 ET2-14 412069 4172350 37.69259384 44.00255730 ET2-15 412112 4172340 37.69250947 44.00304953 ET2-16 416698 4171299 37.68356173 44.05517872 ET2-17 416706 4171298 37.68354912 44.05526212 ET2-18 416721 4171296 37.68353388 44.05543077 ET2-19 416728 4171296 37.68353130 44.05551560 ET2-20 416743 4171296 37.68353623 44.05568522 ET2-21 416758 4171298 37.68355457 44.05585338 ET2-22 416772 4171301 37.68358613 44.05601840 ET2-23 416780 4171303 37.68360679 44.05609922 ET2-24 416870 4171334 37.68388911 44.05711635 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 KF1-1 423686 4169199 37.66523781 44.13463292 KF1-2 424019 4169040 37.66383311 44.13843346 KF1-3 423879 4168849 37.66209955 44.13686654 KF1-4 423765 4168977 37.66324374 44.13555308 KF1-5 423464 4168991 37.66335201 44.13214158 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-2 KF2-1 420024 4171204 37.68299878 44.09290440 KF2-2 420086 4171154 37.68255035 44.09360549 KF2-3 420176 4171176 37.68275626 44.09463085 KF2-4 420274 4171256 37.68349084 44.09573285 KF2-5 420347 4171252 37.68346412 44.09655340 KF2-6 420346 4171143 37.68247396 44.09655503 KF2-7 420394 4170987 37.68107512 44.09711827 KF2-8 420264 4170904 37.68031341 44.09565203 KF2-9 420228 4170937 37.68060729 44.09523837 KF2-10 420191 4170938 37.68061236 44.09482302 KF2-11 420160 4170920 37.68045288 44.09447197 KF2-12 419978 4170916 37.68039575 44.09240661 KF2-13 419938 4170932 37.68054082 44.09195841 KF2-14 419842 4170940 37.68060493 44.09087064 KF2-15 419934 4170987 37.68103546 44.09190047 KF2-16 419988 4171070 37.68179099 44.09250382 KF2-17 419998 4171173 37.68271595 44.09260676 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-3 KF3-1 416362 4172358 37.69307445 44.05124625 KF3-2 416331 4172104 37.69077859 44.05091758 Alan (m 2 ) Pafta No 95994.812 M52-D2 111840.919 M52-D1 151040.885 M52-D1 24

Nokta Adı UTM 6 DERECE DATUM: ED-50 DOM: 45 - ZON: 38 COĞRAFĠK DATUM: WGS-84 Y (Sağa) X (Yukarı) X (Enlem) Y (Boylam) KF3-3 416027 4171976 37.68959543 44.04748767 KF3-4 415920 4172181 37.69143427 44.04625614 KF3-5 415978 4172303 37.69254157 44.04689071 KF3-6 416240 4172475 37.69411201 44.04984600 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-4 KF4-1 412678 4173404 37.70215370 44.00933801 KF4-2 412740 4173353 37.70169785 44.01005241 KF4-3 412709 4173302 37.70123663 44.00969939 KF4-4 412668 4173229 37.70057355 44.00924520 KF4-5 412624 4173152 37.69987542 44.00875538 KF4-6 412584 4173078 37.69920494 44.00830969 KF4-7 412514 4172960 37.69814046 44.00753371 KF4-8 412398 4172900 37.69758910 44.00622141 KF4-9 412271 4172878 37.69737662 44.00478714 KF4-10 412158 4172886 37.69743337 44.00350148 KF4-11 412143 4172938 37.69790829 44.00332585 KF4-12 412137 4172964 37.69813848 44.00325587 KF4-13 412319 4173044 37.69887601 44.00530402 KF4-14 412447 4173092 37.69931953 44.00675790 KF4-15 412493 4173123 37.69960759 44.00727162 KF4-16 412515 4173173 37.70005878 44.00751254 KF4-17 412530 4173227 37.70054228 44.00767945 KF4-18 412557 4173289 37.70110788 44.00798399 KF4-19 412617 4173340 37.70157641 44.00864808 KF4-20 412644 4173363 37.70177952 44.00895188 ġantiye Alanı SA-1 424884 4165139 37.62875003 44.14863433 SA-2 425030 4165165 37.62900058 44.15029173 SA-3 425044 4164978 37.62731234 44.15047189 SA-4 424911 4164958 37.62712225 44.14896130 Su Alma Yapısı-1 SY1-1 425076 4168283 37.65710337 44.15049391 SY1-2 425094 4168274 37.65702069 44.15069943 SY1-3 425095 4168254 37.65684330 44.15070575 SY1-4 425112 4168251 37.65681737 44.15089632 SY1-5 425112 4168248 37.65679007 44.15089663 SY1-6 425072 4168250 37.65680734 44.15045150 Su Alma Yapısı-2 SY2-1 416879 4171347 37.68400747 44.05721988 SY2-2 416885 4171330 37.68385671 44.05729442 SY2-3 416870 4171324 37.68380271 44.05711756 SY2-4 416863 4171341 37.68395215 44.05703900 Vana Odası-1 VN1-1 419505 4170954 37.68069760 44.08704175 VN1-2 419534 4170947 37.68063575 44.08737762 VN1-3 419543 4170943 37.68060335 44.08747820 VN1-4 419524 4170906 37.68027182 44.08726044 VN1-5 419483 4170930 37.68048621 44.08679389 Vana Odası-2 Alan (m 2 ) Pafta No 94347.791 M52-D1 26261.242 M52-D2 661.949 M52-D1 303.637 M52-D1 1573.557 M52-D1 25

Nokta Adı UTM 6 DERECE DATUM: ED-50 DOM: 45 - ZON: 38 COĞRAFĠK DATUM: WGS-84 Y (Sağa) X (Yukarı) X (Enlem) Y (Boylam) VN2-1 411996 4172467 37.69364896 44.00171918 VN2-2 412017 4172421 37.69323615 44.00196324 VN2-3 411969 4172401 37.69304420 44.00141353 VN2-4 411953 4172452 37.69350198 44.00122849 YaklaĢım Tüneli-1 YT-1 423241 4168864 37.66218968 44.12962770 YT-2 423290 4168953 37.66298896 44.13017277 YT-3 423292 4168956 37.66302238 44.13019796 YT-4 423295 4168960 37.66305394 44.13022669 YT-5 423298 4168963 37.66308340 44.13025875 YT-6 423301 4168966 37.66311056 44.13029388 YT-7 423304 4168969 37.66313520 44.13033184 YT-8 423308 4168971 37.66315715 44.13037233 YT-9 423311 4168973 37.66317623 44.13041505 YT-10 423315 4168975 37.66319231 44.13045968 YT-11 423355 4168991 37.66333686 44.13091203 YaklaĢım Tüneli-2 YT2-1 424553 4168332 37.65749802 44.14456103 YT2-2 424559 4168380 37.65792959 44.14462350 Gol Alanı-1 (Regülatör-2 Göl Alanı) GOL1-1 416912 4171459 37.68502364 44.05758617 GOL1-2 416951 4171274 37.68335492 44.05804894 GOL1-3 416991 4171222 37.68289195 44.05850684 GOL1-4 417072 4171264 37.68327503 44.05942168 GOL1-5 417161 4171287 37.68348951 44.06042698 GOL1-6 417474 4171223 37.68294797 44.06398781 GOL1-7 417611 4171126 37.68208494 44.06555221 GOL1-8 417863 4171114 37.68199607 44.06841104 GOL1-9 417954 4171055 37.68147359 44.06944613 GOL1-10 418355 4171105 37.68196361 44.07399156 GOL1-11 418446 4171159 37.68245061 44.07500909 GOL1-12 418626 4171062 37.68159538 44.07706167 GOL1-13 418689 4171060 37.68158443 44.07777363 GOL1-14 418716 4171014 37.68117397 44.07809046 GOL1-15 418643 4170960 37.68068024 44.07726525 GOL1-16 418574 4170948 37.68056674 44.07648210 GOL1-17 418558 4170956 37.68063555 44.07630459 GOL1-18 418560 4171001 37.68104453 44.07632550 GOL1-19 418536 4171041 37.68140164 44.07605089 GOL1-20 418426 4171069 37.68164365 44.07479050 GOL1-21 418393 4171035 37.68133521 44.07442543 GOL1-22 418249 4171002 37.68102506 44.07279261 GOL1-23 418000 4170963 37.68064775 44.06997602 GOL1-24 417927 4170965 37.68066184 44.06914452 GOL1-25 417784 4171013 37.68108258 44.06751818 GOL1-26 417703 4170997 37.68092674 44.06661087 GOL1-27 417634 4171014 37.68107326 44.06581928 GOL1-28 417600 4170985 37.68081433 44.06543822 GOL1-29 417561 4171031 37.68122090 44.06499653 Alan (m 2 ) Pafta No 2571.03 M52-D1 178.46 M52-D2 M52-D2 236289.006 M52-D2 26

Nokta Adı UTM 6 DERECE DATUM: ED-50 DOM: 45 - ZON: 38 COĞRAFĠK DATUM: WGS-84 Y (Sağa) X (Yukarı) X (Enlem) Y (Boylam) GOL1-30 417456 4171047 37.68136056 44.06380407 GOL1-31 417415 4171134 37.68213963 44.06332521 GOL1-32 417301 4171119 37.68199460 44.06203529 GOL1-33 417203 4171163 37.68237853 44.06091190 GOL1-34 417148 4171154 37.68229616 44.06029233 GOL1-35 416988 4171011 37.68099143 44.05850109 GOL1-36 416958 4171007 37.68095426 44.05815518 GOL1-37 416892 4171133 37.68208087 44.05739042 GOL1-38 416871 4171148 37.68221666 44.05715778 GOL1-39 416853 4171282 37.68342271 44.05693980 GOL1-40 416830 4171337 37.68391406 44.05666422 GOL1-41 416775 4171378 37.68427772 44.05603859 Gol Alanı-2 (DilektaĢı-1 Barajı Göl Alanı) GOL2-1 425089 4168596 37.65991951 44.15060229 GOL2-2 425138 4168509 37.65914105 44.15117047 GOL2-3 425216 4168509 37.65914743 44.15205744 GOL2-4 425270 4168538 37.65941592 44.15265960 GOL2-5 425344 4168555 37.65957058 44.15350632 GOL2-6 425350 4168600 37.65997547 44.15356444 GOL2-7 425465 4168481 37.65891837 44.15488462 GOL2-8 425339 4168510 37.65916996 44.15344538 GOL2-9 425286 4168486 37.65894769 44.15285576 GOL2-10 425279 4168424 37.65838720 44.15278110 GOL2-11 425397 4168396 37.65814407 44.15411773 GOL2-12 425451 4168304 37.65732101 44.15474414 GOL2-13 425477 4168278 37.65709023 44.15503970 GOL2-14 425441 4168227 37.65662152 44.15463364 GOL2-15 425450 4168114 37.65560499 44.15474837 GOL2-16 425740 4167798 37.65277937 44.15806499 GOL2-17 425708 4167741 37.65227062 44.15771554 GOL2-18 425823 4167567 37.65071017 44.15903450 GOL2-19 425611 4167591 37.65090705 44.15662705 GOL2-20 425517 4167348 37.64870892 44.15558395 GOL2-21 425530 4167205 37.64741855 44.15575112 GOL2-22 425404 4166312 37.63936694 44.15440652 GOL2-23 425492 4166166 37.63805407 44.15541742 GOL2-24 425483 4165906 37.63571404 44.15534520 GOL2-25 425546 4165887 37.63554078 44.15606374 GOL2-26 425474 4165855 37.63524755 44.15525078 GOL2-27 425477 4165668 37.63356193 44.15530650 GOL2-28 425544 4165499 37.63204754 44.15607733 GOL2-29 425463 4165361 37.63079947 44.15517627 GOL2-30 425357 4165293 37.63017723 44.15398104 GOL2-31 425266 4165310 37.63032680 44.15294753 GOL2-32 425151 4165097 37.62839095 44.15166856 GOL2-33 425224 4164978 37.62732914 44.15250870 GOL2-34 425174 4164846 37.62612905 44.15194871 GOL2-35 425011 4164754 37.62528969 44.15011339 GOL2-36 424953 4164759 37.62533432 44.14946176 Alan (m 2 ) Pafta No 1026861.135 M52-D1 27

Nokta Adı UTM 6 DERECE DATUM: ED-50 DOM: 45 - ZON: 38 COĞRAFĠK DATUM: WGS-84 Y (Sağa) X (Yukarı) X (Enlem) Y (Boylam) GOL2-37 424949 4164795 37.62565455 44.14941160 GOL2-38 425131 4164936 37.62693935 44.15145890 GOL2-39 425083 4165100 37.62841499 44.15089949 GOL2-40 425137 4165297 37.63019480 44.15148390 GOL2-41 425337 4165484 37.63189602 44.15373890 GOL2-42 425287 4165515 37.63217024 44.15317052 GOL2-43 425309 4165622 37.63313522 44.15340183 GOL2-44 425260 4165620 37.63311696 44.15284574 GOL2-45 425276 4165701 37.63384610 44.15302588 GOL2-46 425223 4165738 37.63417714 44.15242096 GOL2-47 425222 4165894 37.63558263 44.15238704 GOL2-48 425245 4165950 37.63609110 44.15264148 GOL2-49 425087 4166185 37.63819027 44.15083198 GOL2-50 425124 4166242 37.63871411 44.15123878 GOL2-51 425042 4166428 37.64038422 44.15029552 GOL2-52 425187 4166428 37.64039603 44.15193752 GOL2-53 425236 4166639 37.64229798 44.15247227 GOL2-54 425142 4166755 37.64333917 44.15139256 GOL2-55 425219 4166876 37.64443004 44.15225959 GOL2-56 425179 4167014 37.64566827 44.15178784 GOL2-57 425109 4167001 37.64554836 44.15099051 GOL2-58 425080 4167071 37.64617393 44.15066032 GOL2-59 425132 4167166 37.64704154 44.15124274 GOL2-60 425138 4167307 37.64831205 44.15129110 GOL2-61 425203 4167461 37.64970156 44.15201120 GOL2-62 425323 4167485 37.64992541 44.15337280 GOL2-63 425311 4167653 37.65144423 44.15322093 GOL2-64 425373 4167800 37.65276926 44.15390593 GOL2-65 425280 4167783 37.65261182 44.15284867 GOL2-66 425063 4168246 37.65676848 44.15035137 GOL2-67 425032 4168462 37.65871398 44.14997247 Alan (m 2 ) Pafta No 28

BÖLÜM III: PROJENĠN EKONOMĠK VE SOSYAL BOYUTLARI III.1. Projenin gerçekleģmesi ile ilgili yatırım programı ve finans kaynakları, bu kaynakların nereden temin edileceği, Söz konusu proje kredi temin edilmek suretiyle gerçekleģtirilecek olup, proje tesisleri maliyetinde batardolar, regülatör, baraj gövdesi, enjeksiyon iģleri, dolusavak, derivasyon tüneli, dipsavak yapıları, enerji tüneli, sualma yapısı, denge bacası, vana odası ve cebri boru, santral binası inģası, Ģantiye tesisleri, servis ve ulaģım yolları, DSĠ Barajlar ve HES Dairesi Birim Fiyat Cetveli 2008 kullanılarak, elektromekanik donanım ile ilgili maliyetler ise ilgili üretici ve imalatçı firmalardan görüģ alınarak hazırlanmıģtır. Tablo III.1.1 de verilen keģif icmalinde DilektaĢı Barajı ve HES projesi kapsamında yer alan tesislerin inģaat iģleri hesapları bulunmaktadır. Maliyetlerin hesabında 2007 DSĠ Birim Fiyatları baz alınmıģ ve döviz kuru DPT MüsteĢarlığı tarafından 2007 yılı ortalama değeri olarak yayınlanmıģ olan 1 ABD Doları = 1.54 YTL değeri olarak alınmıģtır. Tablo III.1.1 de verildiği üzere inģaat iģleri toplamı 85 728 076 ABD Doları (132 021 237 YTL) dır. Bu toplama elektromekanik teçhizat bedelinin eklenmesiyle keģif bedeli 131 228 076 ABD Doları (202 091 237 YTL) olarak hesaplanmıģtır. Bilinmeyenler ve enerji nakil hattı ile beraber Toplam Tesis Bedeli 143 995 883 ABD Doları (221 753 660 YTL) olmaktadır. Proje bedelinin belirlenmesi amacıyla toplam tesis bedeli, etüd, proje, kontrollük ve kamulaģtırma bedelleri toplanmıģ, sonuçta 153 425 972 ABD Doları (236 275 996 YTL) proje bedeli olarak belirlenmiģtir. Yatırım bedeli hesabı DSĠ kriterlerine göre, enerji projelerinde faiz oranı % 9.5 alınmak suretiyle bulunmaktadır. Bu bedel inģaat süresi faiz olarak 32 012 417 ABD Doları (49 299 123 YTL) hesaplanmıģtır. ĠnĢaat süresince faizlerle proje bedelinin toplamı olan Toplam Yatırım Bedeli ise 185 438 389 ABD Doları (285 575 119 YTL) olarak hesaplanmıģtır. Proje için, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu tarafından Üretim Lisansı verildiği tarihten itibaren 5 yıllık bir uygulama programı düģünülmüģtür. Bu sürenin ilk yılı, etüd ve sondajların yapılması, haritaların alınması ve kat i projelerin hazırlanması iģleri için ayrılmıģtır. Sonraki 4 yıl ise ĠnĢaat ĠĢleri ve Elektromekanik Teçhizatın temin ve montajı için düģünülmüģtür. 5 yıllık sürenin ilk 1 yılı; baraj gövdesi, derivasyon yapıları, enerji tüneli, denge bacası, regülatör, cebri boru ve santral vb. yapı yerlerinin 1/1000 ölçekli haritalarının alınması, yine aynı yerlerde jeolojik araģtırmaların ve gerekli sondajların yapılması, kat i projelerin hazırlanması gibi ön hazırlık iģlerine ayrılmıģtır. Esas inģaat iģlerinin bu 1 yıl geçtikten sonra baģlayacağı düģünülmüģtür. Elektromekanik teçhizat temini için, ihale dökümanları hazırlanması ve ihaleye çıkılıp ihalenin sonuçlandırılması, yaklaģık 9 ay almaktadır. Bu sebeple inģaat iģlerine baģlanırken elektromekanik teçhizat ihalesi iģlemlerine baģlanmalıdır. Ġhale sonuçlandıktan sonra projelerin hazırlanması, teçhizatların imalatı ve nakliyesi için 34 aylık bir süre öngörülmüģtür. Elektromekanik tesisat montaj iģlemleri de, imalat ve nakliyenin tamamlanmasının 2 ay sonrasında tamamlanabilecektir. Montajdan sonra iģletmeye alma ve test üretimleri yapılacak ve inģaat iģleri baģladıktan 4 yıl sonra üniteler ticari iģletmeye baģlayabileceklerdir. 29

Tablo III.1. 1. Maliyet Tablosu 30

III.2. Projenin gerçekleģmesi ile ilgili iģ akım Ģeması veya zamanlama tablosu, Projenin gerçekleģmesiyle ilgili zamanlama tablosu Tablo III.2.1 de yer almaktadır. Tablo III.2. 1. Zamanlama Tablosu 31

III.3. Projenin fayda-maliyet analizi, Projenin ekonomik ömrü 4 yıl sürecek inģaat faaliyetlerinden sonra 50 yıl olarak alınmıģtır. Proje gelirlerinin hesabında firm ve sekonder enerji faydaları, yatırım ve 50 yıllık iģletme dönemi için de yıllık % 9.5 faiz oranı kullanılmıģtır. Yatırım tutarı hesabında, ekonomik analizin ülke ekonomisi açısından irdelenmesi sebebi ile, Sigorta, Bağımsız DanıĢman, ĠĢletme Sermayesi ve KDV toplama dahil edilmemiģtir. Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü nün ekonomik analizlerde kullanılması öngörülen birim fayda değerleri aģağıdadır. Firm Enerji : 6.0 cent/kwh Sekonder Enerji : 3.3 cent/kwh Pik Güç : 85 ABD Doları/kW Piyasa rayiç fiyatlarına göre ekonomik analizlerde kullanılması öngörülen birim fayda değerleri ise aģağıdadır : Firm Enerji : 9.0 cent/kwh Sekonder Enerji : 9.0 cent/kwh Pik Güç hesabı aģağıdaki açıklanan formüller ile hesaplanmıģtır: DSĠ yöntemine göre Pik Güç= Kurulu Güç(MW) (Firm Güç/0.72) = (MW) Firm Güç = Firm Enerji x 1000 / 8760 (MW) DilektaĢı-1 ve DilektaĢı-2 HES için yıllık enerji üretimleri aģağıdaki gibi hesaplanmıģtır. Yıllık Enerji Üretimleri Mevcut Durum Firm enerji Sekonder enerji Toplam enerji Develope Durum Firm enerji Sekonder enerji Toplam enerji HES-1 HES-2 Toplam : 25.13 + 62.66 = 87.79 GWh : 57.51 + 171.63 = 229.14 GWh : 82.64 + 234.29 = 316.93 GWh : 22.68 + 57.10 = 79.78 GWh : 55.04 + 165.68 = 220.72 GWh : 77.71 + 222.77 = 300.48 GWh DSĠ tarafından kabul edilen enerji fiyatlarına göre hesaplanan yıllık enerji faydaları aģağıdaki gibidir; 32

Yıllık Enerji Faydası (DSĠ Yöntemine Göre) Mevcut Durum Firm Enerji Faydası Sekonder Enerji Faydası Pik Güç Faydası Toplam Enerji Faydası Develope Durum Firm Enerji Faydası Sekonder Enerji Faydası Pik Güç Faydası Toplam Enerji Faydası : 5 267 400 ABD Doları : 7 561 620 ABD Doları : 9 866 884 ABD Doları : 22 695 904 ABD Doları : 4 786 800 ABD Doları : 7 283 760 ABD Doları : 9 974 832 ABD Doları : 22 045 392 ABD Doları Gelir-Gider Oranı Projelerin gelir/gider oranlarını, yıllık gelirleri yıllık giderlere bölerek hesaplamak mümkün olduğu gibi, 50 yıllık bir sürede gelir ve giderlerin nakit akımlarını belli bir iskonto oranı ile (bu proje için % 9.5) birinci yıla taģıyıp bu değerleri oranlayarak hesaplamak da mümkündür. Gelir/Gider Oranı her iki yöntemle 50 yıllık süre için hesap edilmiģtir. DSĠ Enerji fiyatlarına göre hesap edilen gelir/gider oranı; 22 695 904 ABD Doları / 20 096 787 ABD Doları = 1.129 olarak hesaplanmıģtır. Projenin 50 yıllık sürede gelir ve gider değerlerini % 9.5 iskonto oranı ile birinci yıla taģıyarak hesaplanan Gelir/Gider Oranı ise 1.196) olarak bulunmuģtur. Piyasa Enerji fiyatlarına göre hesap edilen gelir/gider oranı; 28 523 700 ABD Doları / 20 096 787 ABD Doları = 1.419 olarak hesaplanmıģtır. Projenin 50 yıllık sürede gelir ve gider değerlerini % 9.5 iskonto oranı ile birinci yıla taģıyarak hesaplanan Gelir/Gider Oranı ise 1.498 olarak bulunmuģtur. Ġç Karlılık Oranı DilektaĢı HES için DSĠ Enerji Fiyatlarına göre iç karlılık oranı % 11.46, Piyasa Enerji Fiyatlarına göre ise % 14.28 olmaktadır. Sonuç olarak; Gelir/Gider oranı ve iç karlılık oranına bakılacak olursa, proje DSĠ ve Piyasa enerji fiyatlarına göre rantabıldır. III.4. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleģmesine bağlı olarak, proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleģtirilmesi tasarlanan diğer ekonomik, sosyal ve altyapı projeleri, Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleģmesine bağlı olarak proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleģmesi tasarlanan proje; Ģalt tesisi ve enerji nakil hattı dır. ġalt tesisi ve enerji nakil hattı güzergahının belirlenmemeiģ olması sebebi ile söz konusu proje kapsamında değerlendirilmemiģtir. Bu nedenle gerekli kurumlardan onay alındıktan ve tesis yerleri belirlendikten sonra ÇED Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak 33

ayrıca değerlendirilecektir. III.5. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleģebilmesi için zaruri olan ve proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleģtirilmesi planlanan diğer ekonomik, sosyal ve altyapı projeleri, Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleģebilmesi için zaruri olan ve proje sahibi veya diğer yatırımcılar tarafından gerçekleģmesi planlanan baģlıca faaliyetler; Ģantiyenin elektrik ihtiyacının karģılanması için elektrik temini, su temini, tesis ünitelerine ulaģım için stabilize yollarda reglaj (stabilize yolun engebeli ve çukur kısımlarının düzeltilmesi) çalıģmaları ve proje kapsamında çalıģacak personel için tesislerin yapılması faaliyetlerdir. İnşaat Aşaması Elektrik Temini Projenin inģası aģamasında Ģantiye tesislerinin elektrik ihtiyacı en yakın ve en uygun trafodan sağlanacaktır. Su Temini Söz konusu projenin inģaat ve iģletme aģamasında içme suyu piyasada mevcut olan hijyenik içme sularından temin edilecektir. Kullanma suyu ise Nehil Çayı alüvyonu üzerinde açılacak olan keson kuyudan sağlanacak olup, ilgili idareden gerekli izinler alınacaktır. Sosyal Hizmet Tesisi ĠĢ kanunu ve halk sağlığı ile ilgili düzenlemelerin gerektirdiği Ģekilde iģçi ve diğer personel için Ģantiye alanı içerisinde yeterli miktarda yatakhane, yemekhane, mutfak, kantin, banyo WC vb. tesisler temin edilecektir. ÇalıĢan personelin sağlık hizmetleri için civardaki sağlık birimlerinden (sağlık evi, sağlık ocağı, devlet hastanesi) faydalanılacaktır. Yol Çalışmaları Proje kapsamında yaklaģık 5.300 m servis yolunun açılması ve yaklaģık 10.520 m lik yol relökasyonu; HES-1 yeri için mevcut yoldan sol sahilde bulunan santrala geçiģ için 1 adet köprü; regülatör yerinden sol sahile ulaģım için regülatör üstünde 1 adet köprü ve HES-2 yerinde Nehil Çayı sol sahiline ulaģım için 1 adet köprü yapılması gerekmektedir. Yol çalıģmaları ile ilgili ayrıntılı bilgi Bölüm V.1.3 te verilmektedir. Dere yatakları üzerinde herhangi bir sebepten dolayı yapılacak olan köprü, menfez gibi sanat yapıları ile ilgili olarak DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü nden görüģ alınacak olup, söz konusu yapılar DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü görüģü doğrultusunda tesis edilecektir. III.6. Proje için seçilen (baraj, regülatör ve HES in alanları, iletim tüneli güzergahları, hafriyat depo sahaları) yerlerin mülkiyet durumu, kamulaģtırma, yeniden yerleģimin nasıl yapılacağı, kamulaģtırma kapsamında halkı bilgilendirme yöntemlerine iliģkin bilgi, Proje alanında özel mülkiyet bulunması durumunda, kamulaģtırma çalıģmaları kapsamında özel mülkiyet sahipleri ile öncelikli olarak karģılıklı anlaģma yoluna gidilecektir. 34

AnlaĢmazlık durumlarında ise kamulaģtırma çalıģmaları 08.11.1983 tarih ve 18215 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 4650 sayılı KamulaĢtırma Kanunu ile 05.05.2001 tarih ve 24393 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 4650 sayılı KamulaĢtırma Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Kanun uyarınca yürütülecektir. Bu kapsamda kamulaģtırma planı hazırlanacaktır. KamulaĢtırma iģlemleri öncesinde ve sonrasında halkın bilgilendirilmesi için Yüksekova Ġlçesi nde bilgilendirme ofisi kurulacaktır. Buna göre toplam kamulaģtırılacak alanlar; 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanununun 15/c (DeğiĢik: 5496 SK. 5. md) maddesi gereğince; kamulaģtırma iģlemleri EPDK tarafından yürütülecek, bu konuda verilecek olan kamulaģtırma kararı kamu yararı kararı yerine geçecek ve kamulaģtırılan taģınmaz mallar tapu kütüğünde hazine adına tescil edilecektir. Proje kapsamındaki tarım arazilerinin vasıfları kamulaģtırma sırasında belirlenecek ve 19.07.2005 tarih ve 25880 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu ve 28.02.1998 tarih 23272 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 4342 sayılı Mera Kanunu na uygun hareket edilecektir. Orman alanları için kamulaģtırma söz konusu değildir. Bu alanlarda 6831 sayılı Orman Kanunu nun 16. ve 17. maddeleri gereğince izinler alınacaktır. Proje kapsamında yerleģim yeri olarak, su altında kalacak herhangi bir alan bulunmamaktadır. Bu nedenle, yeniden yerleģim söz konusu değildir. III.7. Diğer hususlar. Bu bölümde aktarılacak baģka bir husus bulunmamaktadır. 35

BÖLÜM IV: PROJE KAPSAMINDA ETKĠLENECEK ALANĠN BELĠRLENMESĠ ve BU ALAN IÇĠNDEKĠ MEVCUT ÇEVRESEL ÖZELLĠKLERĠN AÇIKLANMASI (*) (*) Bu bölümde proje için seçilen yerin çevresel özellikleri verilirken etki alanı dikkate alınmalıdır. Bu bölümde sıralanan hususlar itibarı ile açıklanırken, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarından, araştırma kurumlarından, üniversitelerden veya benzeri diğer kurumlardan temin edilen bilgilerin hangi kurumdan ve kaynaktan alındığı raporun notlar bölümünde belirtilir veya ilgili haritada, doküman vb. belgeye işlenir. Proje sahibince kendi araştırmalarına dayalı bilgiler verilmek istenirse, bunlardan kamu kurum ve kuruluşların yetkileri altında olanlar için ilgili kurum ve kuruluşlardan bu bilgilerin doğruluğunu belirten birer belge alınarak rapora eklenir. Proje kapsamında etkilenecek alan belirlenerek bu alan içindeki mevcut çevresel özellikler alt baģlıklar halinde değerlendirilmiģtir. IV.1. Projeden etkilenecek alanın belirlenmesi, (etki alanının nasıl ve neye göre belirlendiği açıklanacak ve etki alanı harita üzerinde gösterilecek) Proje kapsamında yer alan ünitelerin (DilektaĢı Barajı ve Yardımcı Üniteleri, Regülatör, HES, Su Alma Yapıları, Enerji Tünelleri, YaklaĢım Tünelleri) inģaatı esnasında oluģacak toz ve gaz emisyonları, gürültü, kaya fırlama gibi etkiler göz önünde bulundurularak inģaat aģamasında projeden etkilenecek alanlar belirlenmiģ olup, Ek-6 da verilen 1/25.000 Ölçekli Etki Alanı Haritası üzerinde gösterilmiģtir. IV.2. Etki Alanı Ġçerisindeki Fiziksel ve biyolojik çevrenin özellikleri ve doğal kaynakların kullanımı, IV.2.1. Meteorolojik ve iklimsel özellikler, Bölgenin Genel Ġklim ġartları Bu kısımda, yörenin iklimini oluģturan mikro ve makro meteorolojik koģullar incelenerek bir değerlendirme sunulmuģtur. Bölgenin mevcut meteorolojik durumu açıklanmıģ ve kot itibariyle uygun konumda bulunan ve proje alanını temsil eden Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu nun değerlendirmesi yapılmıģ olup, uzun yıllar meteoroloji bülteni (1975 2009) Ek-19 da verilmektedir. Basınç Hakkari Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre yıllık ortalama basınç 837,8 hpa dır. Maksimum basınç 830,9 hpa ve minimum basınç 810.1 hpa olarak ölçülmüģtür. 36

Tablo IV.2.1. 1. Basınç Değerleri Basınç (hpa) Maksimum Basınç (hpa) Ortalama Basınç (hpa) Minimum Basınç (hpa) AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK 828.3 827.0 826.5 826.8 826.8 825.1 823.5 824,6 828.0 830.9 830.7 829.7 830,9 844.1 839.1 838.4 836.8 834.0 835.2 830.2 832.1 837.9 841.5 843.3 841.5 837,8 810.9 810.1 812.2 810.1 815.7 816.0 815.6 815.2 819.5 818.8 816.6 815.0 810,1 ġekil IV.2.1. 1. Basınç Değerleri Grafiği Sıcaklık Hakkari Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre yıllık ortalama sıcaklık 10,275 ºC dır. Maksimum sıcaklık 30,9 ºC olarak, minimum sıcaklık -8,2 olarak ölçülmüģtür. Tablo IV.2.1. 2. Sıcaklık Değerleri Sıcaklık ( C) AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En Yüksek Sıcaklık( C) -0.7 0.8 6.1 12.9 19.1 25.6 30.7 30.9 26.4 18.4 9.5 2.3 30,9 Yıllık Ortalama Sıcaklık( C) -4,6-3,2 1,8 8,3 14,2 20,3 24,9 24,8 20,3 13 4,9-1,4 10,275 En DüĢük Sıcaklık( C) -8.2-7.0-2.2 4.0 9.1 14.1 18.3 18.1 14.0 7.8 0.8-4.9-8,2 37

ġekil IV.2.1. 2. Sıcaklık Değerleri Grafiği YağıĢ Bölgedeki aylık yağıģ değerleri Tablo IV.2.1.3 ve ġekil IV.2.1.3 te verilmektedir. Tablo IV.2.1. 3. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu YağıĢ Verileri AYLAR YağıĢ Değerleri YILLIK I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Ortalama Toplam YağıĢ 83,1 107,7 110,2 115,3 63,7 14,7 4,4 2,3 5,7 55,9 86,1 92 61,75 Miktarı(mm) Max. YağıĢ 48,7 59,9 48,5 61,2 53,7 23,3 28,4 17 20,1 52,9 67,8 77,6 77,6 Miktarı(mm) Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Hakkâri Meteoroloji İstasyonu (1975 2009) ġekil IV.2.1. 3. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Aylık YağıĢ Değerleri (1975 2009) 38

Bağıl Nem En düģük bağıl nem % 0,4 ile Ağustos ayında ölçülmüģtür. Bölgedeki ortalama ve en düģük bağıl nem değerlerinin yıl içindeki değiģimi Tablo IV.2.1.4 ve ġekil IV.2.1.4 te gösterilmektedir. Tablo IV.2.1. 4. Nispi Nem Değerleri Bağıl Nem Ortalama Bağıl Nem(%) En DüĢük Bağıl Nem(%) AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK 71.4 71.1 65.5 60 53.6 43.3 37.7 35.9 38.1 54.1 63.8 70.6 55,425 28 25 18 13 13 6 7 6 10 10 12 23 6 ġekil IV.2.1. 4. Nispi Nem Değerleri Grafiği Bölgenin Sayılı Günler Dağılımı Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu tarafından 1975 2009 yılları arasında kaydedilen bölgedeki sayılı günler değerleri Tablo IV.2.1 7 ile ġekil IV.2.1 1-10 da sunulmaktadır. Tablo IV.2.1. 5. Bölgedeki Sayılı Günler Değerleri Gün Sayısı Ort. Kar YağıĢlı Gün Sayısı Ort. Dolulu Günler Sayısı Ort. Sisli Günler Sayısı Ort. Kırağılı Günler Sayısı En Yüksek Kar Örtüsü Kalınlığı (cm) AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yıllık 10.5 9.7 8.4 2.2 0.2 0.0 3.2 8.1 42,3 0.0 0.1 0.3 0.1 0.1 0.1 0.1 0.0 0.1 0.1 1 1.3 1.5 1.2 0.3 0.0 0.1 1.0 1.5 6,9 0.7 0.4 1.7 1.7 4,5 151 260 244 64 5 80 200 1004 39

Gün Sayısı AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yıllık Ort. Orajlı Günler Sayısı 0.1 0.2 0.7 1.7 3.2 2.0 0.5 0.4 0.5 1.4 0.3 0.1 11,1 Ortalama Toplam YağıĢ 83.1 107.7 110.2 115.3 63.7 14.7 4.4 2.3 5.7 55.9 86.1 92.0 741,1 Miktarı (mm) Günlük En Çok YağıĢ 48.7 59.9 48.5 61.2 53.7 23.3 28.4 17.0 20.1 52.9 67.8 77.6 559,1 Miktarı (mm) YağıĢ>= 0.1 mm Olduğu 10.9 10.5 12.4 12.9 12.0 4.3 1.4 0.9 1.6 8.5 9.2 9.8 94,4 Günler Sayısı YağıĢ >=10 mm Olduğu 2.7 3.8 4.0 3.9 1.9 0.4 0.1 0.1 0.1 1.8 3.1 3.3 25,2 Günler Sayısı YağıĢ >=50 mm Olduğu 0.1 0.1 0.0 0.0 0.1 0.2 0,5 Günler Sayısı Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Hakkâri Meteoroloji İstasyonu (1975 2009) ġekil IV.2.1. 5. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Tarafından Kaydedilen ġiddetli YağıĢ Analizi Değerleri (1975 2009) ġekil IV.2.1. 6. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Tarafından Kaydedilen Ortalama Dolulu Günler Sayısı (1975 2009) 40

ġekil IV.2.1. 7. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Tarafından Kaydedilen Ortalama Orajlı Günler Sayısı (1975 2009) ġekil IV.2.1. 8. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Tarafından Kaydedilen Ortalama Kar YağıĢlı Günler Sayısı (1975 2009) ġekil IV.2.1. 9. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Tarafından Kaydedilen Ortalama Kırağılı Günler Sayısı (1975 2009) 41

ġekil IV.2.1. 10. Hakkâri Meteoroloji Ġstasyonu Tarafından Kaydedilen Ortalama Sisli Günler Sayısı (1975 2009) Rüzgar Yıllık, Mevsimlik, Aylık Rüzgar Yönü Hakkari Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre, yönlere göre rüzgarın esme sayıları toplamı Tablo IV.2.1.6 da verilmiģtir. Tablo IV.2.1. 6. Rüzgârın Esme Sayıları (Aylık ve Yıllık) YÖNLER AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK N 747 539 1078 946 959 1115 1270 1413 1377 1577 1342 805 13168 NNE 974 699 1224 1165 1446 1727 1722 1606 1054 1450 1259 948 15274 NE 448 471 455 400 320 275 451 274 485 437 570 593 5179 ENE 1550 1026 1133 1139 1245 1313 1454 1249 947 1098 1057 1196 14407 E 1270 1108 870 643 589 591 440 451 496 493 832 891 8674 ESE 3075 3023 2119 1676 1836 1678 2040 2023 1639 1792 2143 2809 25853 SE 2858 2538 1616 1375 1265 1215 1265 1335 1240 1396 1681 2595 20379 SSE 1967 2115 2197 1702 2079 1769 1871 2044 1884 2155 2112 2093 23988 S 1161 1082 890 639 492 506 526 552 343 543 849 1406 8989 SSW 1432 1458 2018 2443 2608 2200 2027 2036 2405 2020 1602 1261 23510 SW 821 677 937 792 722 580 597 602 520 576 687 945 8456 WSW 1595 1884 2619 3013 2328 1830 1757 2043 2131 2080 2017 1960 25257 W 1054 1051 1140 965 764 781 888 759 856 764 961 1093 11076 WNW 1397 1817 3066 2867 2884 2462 2564 2725 2780 2935 2328 1800 29625 NW 891 669 1568 1603 1630 1745 1918 2092 2201 2216 1856 1274 19663 NNW 1218 1309 2207 2417 2698 3238 3214 3470 3707 3214 2039 1527 30258 Kaynak: Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md. Hakkâri Meteoroloji İstasyonu (1975 2009). 42

ġekil IV.2.1. 11. Esme Sayılarına Göre Yıllık Rüzgâr Gülü Tablo IV.2.1. 7. Yönlere Göre Rüzgarın Mevsimlik Esme Sayıları Toplamı Yönler Ġlkbahar Yaz Sonbahar KıĢ N 2983 3798 4296 2091 NNE 3835 5055 3763 2621 NE 1175 1000 1492 1512 ENE 3517 4016 3102 3772 E 2102 1482 1821 3269 ESE 5631 5741 5574 8907 SE 4256 3815 4317 7991 SSE 5978 5684 6151 6175 S 2021 1584 1735 3649 SSW 7069 6263 6027 4151 SW 2451 1779 1783 2443 WSW 7960 5630 6228 5439 W 2869 2428 2581 3198 WNW 8817 7751 8043 5014 NW 4801 5755 6273 2834 NNW 7322 9922 8960 4054 43

ĠLKBAHAR YAZ SONBAHAR KIġ ġekil IV.2.1. 12. Esme Sayılarına Göre Mevsimlik Rüzgar Diyagramları 44

OCAK ġubat MART NĠSAN MAYIS HAZĠRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKĠM KASIM ARALIK ġekil IV.2.1. 13. Esme Sayılarına Göre Aylık Rüzgâr Diyagramları 45

Yönlere Göre Rüzgar Hızı Yönlere göre ortalama rüzgar hızları Tablo IV.2.1.8 de verilmiģtir. Tablo IV.2.1. 8. Yönlere Göre Ortalama Rüzgar Hızı (m/s) YÖNLER AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YILLIK N 1,1 1,0 1,1 1,3 1,2 1,3 1,3 1,2 1,1 1,0 1,0 1,0 1,13 NNE 1,5 1,4 1,6 1,8 1,8 1,9 2,0 1,9 1,7 1,5 1,4 1,4 1,6 NE 1,1 1,0 1,3 1,4 1,3 1,3 1,4 1,1 1,1 1,0 1,1 0,9 1,2 ENE 1,1 1,2 1,5 1,5 1,7 1,8 1,7 1,6 1,6 1,3 1,3 1,1 1,5 E 0,8 0,9 1,1 1,3 1,3 1,3 1,3 1,4 1,4 1,1 1,0 0,9 1,15 ESE 1,0 1,1 1,4 1,5 1,7 1,6 1,7 1,6 1,5 1,4 1,3 1,1 1,41 SE 0,8 0,9 1,2 1,4 1,4 1,4 1,5 1,5 1,4 1,3 1,1 0,9 1,23 SSE 1,1 1,2 1,6 1,9 2,0 1,9 1,9 1,8 2,0 1,8 1,4 1,1 1,64 S 0,8 0,8 1,2 1,5 1,6 1,6 1,7 1,8 1,5 1,3 1,0 0,9 1,31 SSW 1,5 1,6 2,0 2,5 2,3 2,2 2,0 2,2 2,4 2,1 1,7 1,5 2 SW 1,2 1,4 1,8 2,2 1,9 1,9 1,8 1,9 2,0 1,6 1,3 1,3 1,7 WSW 1,7 1,9 2,2 2,7 2,3 2,0 2,0 2,1 2,2 1,9 1,8 1,6 2,12 W 1,2 1,5 1,7 2,1 1,6 1,7 1,8 1,8 1,8 1,6 1,4 1,1 1,61 WNW 1,6 1,8 2,1 2,4 2,0 1,9 1,8 1,9 1,9 1,7 1,7 1,6 1,71 NW 1,0 1,3 1,5 1,6 1,4 1,5 1,5 1,6 1,5 1,3 1,2 1,2 1,4 NNW 1,4 1,6 1,9 2,2 2,1 2,2 2,0 2,0 2,0 1,7 1,6 1,6 1,86 ġekil IV.2.1. 14. Ortalama Rüzgar Hızına Göre Yıllık Rüzgar Diyagramı Ortalama Rüzgar Hızı Hakkari Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre yıllık ortalama rüzgar hızı 1,54 m/sn dir. 46

Tablo IV.2.1. 9. Ortalama Rüzgar Hızı (m/s) Ortalama Rüzgar Hızı (m_sec) AYLAR Yıllık I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1,2 1,3 1,6 1,83 1,73 1,72 1,71 1,71 1,7 1,48 1,3 1,2 1,54 ġekil IV.2.1. 15. Ortalama Rüzgar Hızı Grafiği Maksimum Rüzgar Hızı ve Yönü Hakkari Meteoroloji Ġstasyonu gözlem kayıtlarına göre maksimum rüzgarın yönü SSW (Güneygüneybatı), maksimum rüzgarın hızı 2,5 m/s dir. Tablo IV.2.1. 10. Maksimum Rüzgar Hızı (m/s) Maksimum Rüzgar Hızı (m_sec) AYLAR I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1,6 1,9 2,2 2,5 2,3 2,2 2 2,2 2,2 2,1 1,8 1,6 2,5 Yönü WNW WSW WSW SSW SSW NNW NNE SSW WSW SSW WSW NNW SSW Yıllık 47

ġekil IV.2.1. 16. Maksimum Rüzgar Hızı Diyagramı IV.2.2. Jeolojik özellikler IV.2.2.1. Bölgesel jeoloji, sahanın 1/25.000 ölçekli genel jeoloji haritası, stratigrafik kolon kesitleri, Bu bölümde Dilektaşı Barajı ve HES Projesi Fizibilite Raporu (Şubat 2010) ndan faydalanılmıştır. Ġnceleme alanını SW-NE yönünde hayli artan kalınlıkları ile kaplayan sürüntü örtüleri ile havzada gözlenen kay stratigrafi birimlerinin çoğu, Toros KuĢağı boyunca doğu ve batı yönde devamlılık gösterir. Arabistan levhasının kıtasal platformu kuzeyinde yer alan bölgenin stratigrafisi incelendiğinde, Kuzeyde Anadolu levhacığı ile güneydeki Arabistan levhası arasında uzanan Arap-Himalaya dağ oluģum kuģağı üzerinde yer alan Güney-Anadolu jeolojik evrimi, iki levhanın çeģitli jeolojik devirdeki konumuna ve iliģkisine bağlı olarak geliģmiģtir. Güneydoğu Anadolu Kenar Kıvrımları KuĢağı ile Toros Orojenez KuĢağı sınırında kalan bölgede yer alan proje alanı ve yakınında Mordağ Metamorfitleri, Yüksekova KarmaĢığı, Hakkari KarmaĢığını oluģturan Durankaya KarıĢığı ve UrĢe KarıĢığı ile Kuvaterner yaģlı, alüvyon ve yamaç molozları yüzeylenmektedir. Söz konusu proje alanını gösterir 1/50.000 Ölçekli Genel Jeoloji Haritası Ek-15 te verilmektedir. Proje sahası M52-d1, M52-d2 paftaları içinde kalmaktadır. Baraj yeri ve civarında, Zap Suyu Master Plan Raporu (EĠE, 1987) ile master plan aģmasında, ayrıca TPAO tarafından petrol arama amaçlı çalıģılmıģtır. Arazide elde edilen bulgular bu bilgilerle deneģtilerek proje sahasının 1/25.000 ölçekli jeoloji haritası hazırlanmıģtır. Güneydoğu Anadolu Kenar Kıvrımları KuĢağı ile Toros Orojenez KuĢağı sınırında kalan bölgede yer alan proje alanı ve yakınında Mordağ Metamorfitleri, Yüksekova KarmaĢığı, Hakkari KarmaĢığını oluģturan Durankaya KarıĢığı ve UrĢe KarıĢığı ile Kuvaterner yaģlı, alüvyon ve yamaç molozları yüzeylenmektedir. Bu birimler oluģum yaģına göre, yaģlıdan gence doğru ġekil IV.2.2.1. 1 de verilmiģtir. 48

(Kaynak: Dilektaşı Barajı ve HES Projesi Fizibilite Raporu, Şubat 2010) ġekil IV.2.2.1. 2. DilektaĢı Barajı ve Yakın Çevresinin GenelleĢtirilmiĢ Stratigrafik Kesiti Mordağ Metamorfitleri (PzMzmo): Allokton olan birim, türlü metamorfik kayalarla birlikte, olasılıkla Arabistan Levhasından koparılmıģ parçalar ve metamorfik bloklar içeren metaofiyolitle temsil olunur. 49

Baraj yerinin tamamı, göl alanının da çok büyük bir kısmında bu birirm, ana kaya olarak yüzeylenmektedir. Metaofiyolitik taban; andezit, diyorit, riodasit, alkali riyolit, alkali trakit, gnays, kuvarsit ve metamorfik bloklar içerir. Bunun üzerine gelen metamorfik seri ise çoğun kristallize kireçtaģı ve Ģistten oluģmuģtur. Metamorfik seri ve metaofiyolit, çoğun birlikte ve mekanik düzlemlerle iliģkili olarak bulunurlar. Metaofiyolitik temel üstünde yüzer durumda gözüken metamorfik seri içerisinde aģınmadan dolayı metaofiyolitik temelin yüzlekleri izlenir. Mordağ Metamorfitleri, Yüksekova KarmaĢığı üzerinde bindirmeli ya da sürüklenimli olarak durur. Gürpınar Grubuyla olan dokanağı da diskordanslıdır. Miyosen de havzaya yerleģen birim Paleozoyik, Mesozoyik yaģlıdır. Yüksekova KarmaĢığı (Ky): Güneydoğu Anadolu Toros Orojenez kuģağında yer alan ve Güneydoğu Anadolu bindirmesinin kuzeyinde görülen allokton birimlerden biri olan Yüksekova KarmaĢığı, iki ayrı dönemde ve değiģik yerleģim mekanizması ile bugünkü yerlerine sürüklenim örtüleri oluģturacak Ģekilde gelmiģlerdir. Birim, enerji tüneli güzergahı boyunca yaygın olarak yüzeylenmektedir. Yüksekova KarmaĢığı ofiyolit topluluğu kayaçlar ve bunlarla birlikte bulunan kireçtaģı, volkanik birimler, ince ögeli kırıntılar ve serpantinitten oluģur. Melanj özelliği nedeniyle köksüz ve taģınmıģ yabancı blok görünümündedir. Çoğu zaman haritalanabilecek ayırtman kaya toplulukları 10 20 m 2 den birkaç km 2 ye kadar değiģen boyutta yüzlekler oluģturur. Spilit, Bazalt ve Diyabazın çoğunlukta olduğu Volkanitler, KarmaĢığın Ofiyolitik Melanjında yer yer yüzlekler verir. ġeylin egemen olduğu ġeyl SilttaĢı ve KumtaĢı ardalanmasından oluģma ince kırıntılı kayalar, geniģ vadiler ve yayvan düzlükler oluģturmuģtur. UrĢe ve Durankaya ile olan dokanağı bindirmelidir. Mordağ Metamorfitleri ile olan dokanağı mekaniktir. Miyosen de havzaya yerleģen bu allokton karmaģığın yaģı Üst Kretase dir. Hakkari KarmaĢığı (Th): Miyosen sonu sürüklenim örtüleri içinde en alt allokton kaya stratigrafi birimini oluģturan Eosen Oligosen yaģlı Hakkari KarmaĢığı iki tektonik birimle temsil edilir. Altta düzenli bir istifleme ile UrĢe KarıĢığı, bunun üzerine bloklu ve düzensiz görünümlü Durankaya KarıĢığı gelmektedir. Güneydoğu Anadolu bindirmesinin kuzeyinde görülen Hakkari KarmaĢığı, Yüksekova KarmaĢığı tarafından örtülmektedir. 50

UrĢe KarıĢığı (Thu): Allokton birimlerden biri olan UrĢe KarıĢığı Hakkari KarmaĢığının alt tektonik dilimini oluģturur. Güneydoğu Anadolu bindirmesi boyunca devam ederek, Zap Suyu nehri boyunca yüzeylenmektedir. Enerji tünelinin son kısmı ile santral yeri ve cebri boru güzergahında yüzeylenmektedir. Görünür kalınlığı 900 m olarak saptanmıģtır. Düzenli bir istif olan UrĢe KarıĢığı kalkģist, kalk serizit kuvars Ģist ve metakumtaģının tekdüze ardalanmasından oluģmuģtur. Zayıf bölgesel bir metamorfizmaya uğrayan karıģıkta tabakalanma kaybolmamıģtır. KalkĢistler; koyu gri, siyah renkli, ince dokulu, ince tabakalı, sık ve ince yapraklanmalı, yapraklanma boyunca yarılgan ve kırılgandırlar. Ayrıca, sık eklemli olup, kapalı eklemleri kalksit, açık eklemleri ise kil dolguludur. Klak Serizit Kuvars ġistler; gri, koyu gri renkli, ince dokulu, ince ve yer yer orta tabakalı, tabakalar boyunca büklümcüklü, yapraklanmalı, yapraklanma boyunca ayrıģmalı ve dağılgandır. Sık eklemleri kil dolguludur. MetakumtaĢları; açık ile koyu gri renkli, ince orta tabakalı, zayıf Ģisti dokulu, yer yer grovak özelliğinde, Dolomit kalsit çimentolu, sık eklemli, eklemler çoğun kalsit dolgulu ve serttirler. UrĢe KarıĢığı Midyat grubu üzerine, Durankaya KarıĢığı da UrĢe KarıĢığı üzerine bindirmeli olarak gelmiģtir. YaĢı Eosen Oligosen olarak belirlenmiģtir. Durankaya KarıĢığı (Thd): Hakkari KarmaĢığının üst tektonik birimini oluģturur. Bloklu ve düzensiz bir görünümü vardır. Enerji tüneli güzergahında dar bir alanda yüzeylenmektedir. KarıĢık, ince belirsiz tabakalı fliģ görünümünde Ģeyl ve marn arakatkılı kumtaģı, kireçtaģı blok ve kütleleri, Ģist, metakumtaģı ve az miktarda serpantinit içerir. KireçtaĢı blokları, Ģistler ve fliģ daha egemendir. KireçtaĢı çok dayanımlı, Ģist zayıf dayanımlı ve fliģ az dayanımlı orta dayanımlıdır. Bu nedenle kireçtaģı blokları dıģında karıģık, genelde yumuģak topoğrafya verir. UrĢe KarıĢığı ve Yüksekova KarmaĢığı ile olan dokanakları bindirmelidir. Havzaya Miyosen de yerleģen birim Eosen Oligosen yaģlıdır. Alüvyon (Qal): Nehil Çayı Yüksekova platosunun bitiminden itibaren Zap Suyu kavģağına kadar büyük bir düģü geliģtirir. Bu alan içinde nehrin dönemeç yaptığı alanlar dıģında pek fazla alüvyon geliģimi izlenmez. Alüvyon genelde kum, ince çakıl, silt, kil ve az miktarda blokton ibarettir. Baraj yerindeki tahmini alüvyon kalınlığı en fazla 10 m dir. 51

Yamaç Molozu (Qym): Proje alanında yüzlenen Mordağ metmorfitleri, genellikle çeģitli Ģistlerle temsil edilmiģtir. Bu metamorfitlerden, özellikle Ģistozitenin çok iyi geliģtiği mikaģistler ile kuvarsfeldspat gnayslar ayrıģmaya bağlı olarak kolayca dağılabilme eğilimindedirler. FliĢ niteliğindeki diğer birimlerde de ayrıģmaya bağlı olarak geliģen yamaç molozlarında akma yapıları izlenmiģtir. Bu akmalar daha çok enerji tüneli güzergahında geliģim göstermektedir. Yapısal Jeoloji: Zap Suyu havzası, yapısal olarak Güneydoğu Anadolu bölgesinin doğu ucunda yer almakta ve kenar kıvrımları kuģağı kuzey sınırı ile Toros Orojenez kuģağının doğu kesimi üzerinde bulunmaktadır. Hakkari BeytüĢĢebap Pervarinin güneyinden, Cilo Dağlarının kuzeyinden geçen Güneydoğu Anadolu Bindirmesi (Bitlis Bindirmesi), kenar kıvrımları kuģağı ile Toros Orojenez kuģağı arasındaki sınırı oluģturur. Güneydoğu Anadolunun, dolayısıyla proje alanının yapısal modeli, Afrika Arabistan ve Avrasya Levhaları ile Anadolu Levhacığının nisbi hareketleri sonucunda oluģmuģ, Üst Senoniyen, Orta Eosen ve Miyosen sonunda geliģen paroksizmal nitelikli orojenez fazlaları ile tektonik çatı sağlanmıģtır. Bu yapısal hareketler sonucu, inceleme alanın genel olarak kuzey güney yönlü enerjilerin etkisi altında kalmıģ, otokton birimler üzerine büyük sürüklenim örtüleri ilerlemiģtir. Proje alanındaki kıvrımlar, kuzey güney doğrultusunda etkiyen enerjiler sonucu oluģmuģlardır. Doğu-Batı eksen gidiģli olan kıvrımlar, Zap Suyunu çoğun dik olarak kesmektedir. Bunun sonucu olarak kıvrımların çekirdek ve kanatlarında yüzeylenen birimler kolayca izlenebilmektedir. Bölgede oluģan kıvrımların çoğu antiklinal Ģeklinde tezahür eder. Bunların arasında geliģmiģ küçük ölçekli senklinaller de vardır. Proje sahasında EĠE tarafından yapılan çalıģmalarda; Mordağ Metamorfitlerinin, Yüksekova KarmaĢığı üzerinde bindirmeli, Yüksekova KarmaĢığının UrĢe ve Durankaya karģığı ile olan dokanağının bindirmeli, Durankaya KarıĢığının UrĢe KarıĢığı üzerine bindirmeli, UrĢe KarıĢığının da Midyat grubu üzerine bindirmeli olduğu belirlenmiģtir. Baraj yerinin sol sahilinde, baraj yerine yakalģık 500 m mesafede bir mekanik dokanak (ters fay) geçmektedir. IV.2.2.2. Proje alanı jeolojisi, inceleme alanına ait büyük ölçekli (1/5000 ya da varsa 1/1000 ölçekli) jeoloji haritası ile proje kapsamındaki ünitelerin kesitleri, harita ölçekleri ve lejantları metindekine uyun olmalı, yapılan büyütme ya da küçültmeler çizgisel ölçekte gösterilmeli, jeolojik harita ve kesitlerin harita alma tekniğine uygun olarak hazırlanması jeolojik bilgilerin formata uygun olarak detaylandırılması) Proje kapsamında iki kademeli bir proje geliģtirilmiģtir. Birinci kademe (1.943 m-1.710 m) barajlı, ikinci kademe (1.710 m-1.435 m) ise regülatörlü sistem olarak planlanmıģtır. Birinci kademede DilektaĢı-1 Barajı ile alınan sular, sol sahildeki iletim tüneli ile 1.710 m kuyruksuyu kotunda bulunan DilektaĢı-1 HES e iletilerek enerji üretilecektir. Ġkinci kademede ise; DilektaĢı-2 Regülatörü rezervuarında toplanan sular, sol sahildeki enerji 52

tüneliyle Zap Suyu 1.435 m kuyruksuyu kotundaki DilektaĢı-2 HES e iletilerek enerji üretilecektir. Ġnceleme alanını SW-NE yönünde hayli artan kalınlıkları ile kaplayan sürüntü örtüleri ile havzada gözlenen kay stratigrafi birimlerinin çoğu, Toros KuĢağı boyunca doğu ve batı yönde devamlılık gösterir. Arabistan levhasının kıtasal platformu kuzeyinde yer alan bölgenin stratigrafisi incelendiğinde, Kuzeyde Anadolu levhacığı ile güneydeki Arabistan levhası arasında uzanan Arap-Himalaya dağ oluģum kuģağı üzerinde yer alan Güney-Anadolu jeolojik evrimi, iki levhanın çeģitli jeolojik devirdeki konumuna ve iliģkisine bağlı olarak geliģmiģtir. Bölgede yer alan birimler, Mordağ Metamorfitleri, Yüksekova KarmaĢığı, Hakkari KarmaĢığını oluģturan Durankaya KarıĢığıve UrĢe KarıĢığı ile Kuvaterner yaģlı, alüvyon ve yamaç molozlarıdır. Söz konusu proje alanı ünitelerinin 1/50.000 Ölçekli Genel Jeoloji haritası Ek-15 te verilmiģtir. DilektaĢı Barajı ve HES Projesi kapsamında iki kademeli bir proje geliģtirilmiģtir. Birinci kademe (1.943 m-1.710 m) barajlı, ikinci kademe (1.710 m-1.435 m) ise regülatörlü sistem olarak planlanmıģtır. Birinci kademede DilektaĢı-1 Barajı ile alınan sular, sol sahildeki iletim tüneli ile 1.710 m kuyruksuyu kotunda bulunan DilektaĢı-1 HES e iletilerek enerji üretilecektir. Ġkinci kademede ise; DilektaĢı-2 Regülatörü rezervuarında toplanan sular, sol sahildeki enerji tüneliyle Zap Suyu 1.435 m kuyruksuyu kotundaki DilektaĢı-2 HES e iletilerek enerji üretilecektir. Baraj Yerinin Geçirimliliği ve Duraylılığı DilektaĢı-1 Barajı, 1.775 m talveg kotunda olup, talvegten 73 m yüksekliğindedir. Baraj yerinde temel kayasını Mordağ Metamorfitleri oluģturur (Bkz. Ek-16 Ünitelere Ait Jeoloji Haritaları ve Jeolojik Kesitler). Mordağ Metamorfitleri baraj yerinde daha çok metaofiyolitlerle temsil edilir. Metaofiyolitik taban; andezit, diyorit, riodasit, alkali riyolit, alkali trakit, gnays, kuvarsit ve metamorfik bloklar içerir. Bu temel üzerinde yüzer durumda gözüken metamorfik seri içerisinde aģınmadan dolayı metaofiyolitik temelin yüzlekleri de izlenir. Ayırtlanamayan metamorfik seri Ģist ve kristalize kireçtaģlarından oluģmaktadır. Baraj yerinde allüvyon en fazla 10 m civarında tahmin edilmektedir. Genellikle yuvarlak-yarı yuvarlak kuvarsit, kireçtaģı, amfibolit ile çeģitli Ģist ve gnays çakıllarından oluģan alüvyon; siltli, killi, kum-çakıl boyutundadır. Genelde %15-20 civarında blok içermektedir. Baraj yerinde yüzeylenen metakuvarsitler ve Ģistler sadece yüzeye yakın olan kesimdeki açık olan süreksizlikleri nedeniyle kısmen geçirimlidirler. Yüzeyden belirli bir derinlikten itibaren, süreksizlerin kapalı konumda olması nedeniyle geçirimsiz-az geçirimli özellik gösterirler. ġistlerle birlikte yer alan kristalize kireçtaģları ise, Ģistler içersindeki blok konumları nedeniyle geçirimlilik problemi yaratmayacaktır. Ancak baraj yerinin hemen mansabında derenin 180 derecelik dönüģ yapması, suyun kaçabileceği yan vadi oluģturmaktadır. Sol sahildeki bu yan vadiye gerek Ģistozite düzleyleri, gerekse kireçtaģı bantları boyunca su kaçıģı olasıdır. 53

Bu durum dikkate alınarak, gövde altındaki olası kaçakları önlemek amacıyla, plinth boyunca 2 sıra 5 m derinlikte kapak enjeksiyonu ve 30 m derinlikte tek sıra perde enjeksiyonu öngörülmüģ, ayrıca sol sahildeki krirtik zon boyunca maksimum su kotu ile talveg kotu arasında kalan kesimde, 70 m derinlikte perde enjeksiyonu önerilmiģtir. Memba batardosu altındaki alüvyonun geçirimliliği, yapılacak jet grauting ile önlenecektir. Metaofiyolitler genellikle sert ve dayanımlıdır (50-80 MPa). Metamorfitler ise zayıforta dayanımlıdırlar (10-25 MPa). Yamaçların 30 0-40 0 eğimli oluģu ve moloz bulundurmayıģı ile eteklerde döküntü malzeme hemen hemen hiç olmayıģı, baraj yerinde metaofiyolitlerin hakimiyetini göstermektedir. Aks yerinde yamaç duraylılığı yönünden bir sorun bulunmamaktadır. Ön yüzü beton kaplı kaya dolgu tipinde projelendirilen baraj yerinde, 10 m kalınlığında tahmin edilen alüvyon ile ana kayanın ayrıģmıģ kesimleri dolgunun oturacağı alanda tamamen kaldırılacaktır. ġevlerde ve sıyırma sonrası, temel kaya olan metaofiyolit ve metamorfitlerde 1-2 m ye varan ayrıģma zonunun da temizlenmesi gerekmektedir. AyrıĢma zonunun temizlenmesinden sonra, kompakt özellikte olan metaofiyolit ve metamorfitler üzerine oturtulacak baraj yerinde, taģıma gücü yönünden herhangi bir sorun görünmemektedir. Kazı Ģevleri 3 düģey 1 yatay yapılacaktır. Göl Alanının Geçirimliliği ve Duraylılığı Göl alanında temel kayayı Mordağ Metamorfitleri oluģturur. Metamorfitler metaofiyolit, Ģist ve kristalize kireçtalarından oluģmaktadır. Çoğun Ģistlerle temsil edilen metamorfitler sadece yüzeye yakın olan kesimdeki açık olan süreksizlikleri nedeniyle kısmen geçirimlidirler. Yüzeyden belirli bir derinlikten itibaren, süreksizlerin kapalı konumda olması nedeniyle geçirimsiz-az geçirimli özellik gösterirler. Kristalize kireçtaģları ise Ģistler içersindeki blok konumları nedeniyle geçirimlilik problemi yaratmayacaktır. Göl alanının aks yerine yakın kritik kesimdeki olası su kaçağı da 70 m derinlikteki perde enjeksiyonu ile önlenecektir. Göl alanındaki metamorfitler genelde duraylıdır. ġisti metamorfiler üzerinde Ģistozite nedeni ile oluģan yamaç molozları, yamaç eğimi az olan yerlerde genelde duraylaylıdır. ġistozitenin yamaç eğimi yönünde geliģtiği dik yamaçlardan göl alanına bir miktar malzeme geliģi olabileceği bunun da stabiliteyi etkileyecek büyüklükte olmayacağı öngörülmektedir. Ancak kati proje aģamasında bu sahalar iyi etüt edilmelidir. Diğer Yapı Yerlerinin Mühendislik Jeolojisi Derivasyon Tüneli Derivasyon tüneli sol sahilde projelendirilmiģtir. Baraj yerinde dereye dik konumda yer almakta olup, dere suyunu derenin menderes yaptıktan sonraki kısmına derive edecektir. Tünel güzergahında ana kayayı Mordağ Metamorfitleri oluģturur. Metamorfitler metaofiyolit, Ģist ve kristalize kireçtalarından oluģmaktadır (Bkz. Ek-16 Ünitelere Ait Jeoloji Haritaları ve Jeolojik Kesitler). Bu genellemeye rağmen yapı yerinde ardalanma da görülebilecektir. Metaofiyolitler genellikle sert ve dayanımlıdır (50-80 MPa). Metamorfitler ise zayıforta dayanımlıdırlar (10-25 MPa). 54

Birim içerisinde yer yer bozunma, ayrıģma ve serpantinleģme gözlenmektedir. Geçilecek birimler genel olarak orta kaya sınıfında, özellikle ayrıģmanın yoğun kesimleri ile ezilme zonlarında ise zayıf kaya sınıfında olduğu tahmin edilmektedir. Dolusavak DilektaĢı Barajı sol sahilinde projelendirilen dolusavak yapısında anakayayı Mordağ Metamorfitleri oluģturur. Metamorfitler metaofiyolit, Ģist ve kristalize kireçtalarından oluģmaktadır (Bkz. Ek-16 Ünitelere Ait Jeoloji Haritaları ve Jeolojik Kesitler). Bu genellemeye rağmen yapı yerinde ardalanma da görülebilecektir. Özellikle Ģistler üzerinde yer yer geliģen sığ yamaç molozu ve kayanın Ģistozite nedeniyle oluģan ayrıģmıģ kesimleri kaldırılarak, dolusavak anakayaya oturtulacaktır. Anakayada temel olma yönünden bir problem yaģanmayacaktır. Dolusavak kazı Ģevleri 3 düģey 1 yatay yapılacaktır. YaklaĢım Tüneli YaklaĢım tüneli sol sahilde projelendirilmiģtir. Tünel güzergahında ana kayayı Mordağ Metamorfitleri ve Yüksekova KarmaĢığı oluģturur (Bkz. Ek-16 Ünitelere Ait Jeoloji Haritaları ve Jeolojik Kesitler). Bu Güzergah boyunca geçilecek jeolojik birimler yaklaģık olarak Ģöyledir: 0+000-0+450 Kilometreler arasındaki tünel kazısı Mordağ Metamorfitleri ne ait metaofiyolit ve Ģistler içinde açılacaktır. 0+450-6+201 Kilometreler arasındaki tünel kazısı Yüksekova KarmaĢığı na ait ofiyolit topluluğu kayaçlar içinde açılacaktır. YaklaĢım tünelinin tamamına yakın kısmı ofiyolit melanj özelliğindeki Yüksekova KarmaĢığından geçmektedir. Yüksekova KarmaĢığı yüzeyde, yamaçta ve görünen kısımlarda suya doygun durumda akıcı bir özellik kazanıp yer yer yüzeysel akma, bazen de suya doymuģ Ģev Ģeklinde dairesel kayma halinde heyelanlar meydana getirmektedir. Tünel güzergahındaki bu kritik kesimlerde örtü kalınlığı 60 m nin üzerindedir. Açılacak araģtırma sondaj kuyularında heyelanlı bölgenin kalınlığına bağlı olarak, bu kritik kesimlerde önlem alınması gerekebilecektir. Ofiyolit grubu kayaçlar, volkanik birimler ve ince ögeli kırıntılı kayaçlarla temsil edilir. Kayaç malzemesinin tümünün yarıdan fazlası zemin oluģturacak Ģekilde bozulmuģ ve çok ayrıģmıģtır. Yer yer serpantinleģme gözlenmektedir. Geçilecek birimler genel olarak orta kaya sınıfında, özellikle ayrıģmanın yoğun kesimleri ile ezilme zonlarında ise zayıf kaya sınıfında olduğu tahmin edilmektedir. Baraj yerinin sol sahilinde, baraj yerine yakalģık 500 m mesafede bir mekanik dokanak (ters fay) geçmektedir. Bu kesim kati proje aģamasında ayrıntılı olarak incelenmelidir. Birimler arasındaki dokanaklarda güzergah boyunca ayrıģma ve alterasyon beklenmektedir. Delme ve patlatma ile tam kesitte ilerleme mümkün görülmektedir. Sık sık bulonlama gerekli olabilir. Sıkça geçilecek ayrıģma ve zayıflık zonlarında düzenli bulonlama ile birlikte 55

tel kafes ve müteakip kademede yapılacak ayrıntılı çalıģmalarla belirgin bir tarzda saptanacak kalınlıkta püskürtme beton kaplama gerekecektir. Ancak tünel güzergahında yer alan birimler dikkate alındığında, tünelin TBM le açılması çok daha uygun görünmektedir. Cebri Boru Güzergahı ve Santral Yeri Santral yeri 1.710 m kuyruksuyu kotunda yer almakta olup, cebri boru güzergahı ile birlikte Yüksekova KarmaĢığı üzerinde bulunmaktadır (Bkz. Ek-16 Ünitelere Ait Jeoloji Haritaları ve Jeolojik Kesitler). Yüksekova KarmaĢığı ofiyolit topluluğu kayaçlar ve bunlarla birlikte bulunan kireçtaģı, volkanik birimler, ince ögeli kırıntılar ve serpantinitten oluģur. Melanj özelliği nedeniyle köksüz ve taģınmıģ yabancı blok görünümündedir. Üst kesimleinde yer yer ayrıģmalı, zayıforta dayanımlıdır. Santral yerinde ana kaya üzerinde 7-8 m kalınlıkta tahmin edilen alüvyon yer almakta olup, kayanın ayrıģmıģ kesimleri ve alüvyon kazı ile kaldırılacaktır. Ana kayada temel olma yönünden bir problem bulunmamaktadır. yaratmayacaktır. Santral yeri kazı Ģevleri 2 düģey / 1 yatay yapılabilecektir. DilektaĢı-2 Regülatörü ve HES DilektaĢı-2 Regülatörü ve HES, 1.685 m talveg kotunda bir regülatör, sol sahilde enerji tüneli ve 1.435 m kuyruksuyu kotundaki DilektaĢı-2 HES ten oluģmaktadır (Ek-15 1/50.000 Ölçekli Genel Jeoloji Haritası). Regülatör ve Çökeltim Havuzu Regülatör ve çökeltim havuzu yerinde temel kayasını Yüksekova KarmaĢığı na ait ofiyolit topluluğu kayaçlar oluģturur (Bkz. Ek-16 Ünitelere Ait Jeoloji Haritaları ve Jeolojik Kesitler). Ofiyolit topluluğu kayaçlarla birlikte kireçtaģı, volkanik birimler, ince ögeli kırıntılar ve serpantinitte görülür. Melanj özelliği nedeniyle köksüz ve taģınmıģ yabancı blok görünümündedir. Ofiyolitler genelde geçirimsiz olup, sadece süreksizlikler boyunca geçirimlidir. Yüzeyden belirli bir derinlikten itibaren, süreksizlerin kapalı konumda olması nedeniyle birim, geçirimsiz-az geçirimli özellik gösterir. Regülatör yeri sol sahilde ana kayanın ayrıģması ile oluģmuģ kalın bir akma yapısı görülür. Kati proje aģamasında sol sahilin detaylı etüdü yapılarak, gerekli önlem alınmalıdır. Regülatör yerinde ana kaya üzerinde 7-8 m kalınlıkta tahmin edilen ve geçirimli olan alüvyon yer almakta olup, kazı ile kaldırılacaktır. Ana kayada taģıma gücü ve duraylılık yönünden problem bulunmamaktadır. 56

Enerji Tüneli Enerji tüneli tüneli sol sahilde, dairesel kesitli, 3.5 m çapında projelendirilmiģtir. Tünel güzergahında ana kayayı Mordağ Metamorfitleri, Yüksekova KarmaĢığı, Hakkari KarmaĢığını oluģturan Durankaya KarıĢığı ve UrĢe KarıĢığı oluģturur (Bkz. Ek-16 Ünitelere Ait Jeoloji Haritaları ve Jeolojik Kesitler). Güzergah boyunca geçilecek jeolojik birimler yaklaģık olarak Ģöyledir: 0+000-1+325 Kilometreler arasındaki tünel kazısı Yüksekova KarmaĢığı na ait ofiyolit topluluğu kayaçlar içinde açılacaktır. 1+325-3+925 Kilometreler arasındaki tünel kazısı Hakkari KarmaĢığı na ait Durankaya KarıĢığı nı oluģturan fliģ görünümündeki kayaçlar içinde açılacaktır. 3+925-5+055 Kilometreler arasındaki tünel kazısı Hakkari KarmaĢığı na ait UrĢe KarıĢığı nı oluģturan kalkģist, kalk serizit kuvars Ģist ve metakumtaģının ardalanmasından oluģan kayaçlar içinde açılacaktır. Geçilecek birimler Bieniawski ye göre genel olarak orta kaya sınıfında, özellikle ayrıģmanın yoğun kesimleri ile ezilme zonlarında ise zayıf kaya sınıfında olduğu tahmin edilmektedir. Cebri Boru Güzergahı ve Santral Yeri Santral yeri 1.435 m talveg kotunda yer almakta olup, cebri boru güzergahı ile birlikte UrĢe KarıĢığı üzerinde bulunmaktadır (Bkz. Ek-16 Ünitelere Ait Jeoloji Haritaları ve Jeolojik Kesitler). Temel kaya, tünel çıkıģından itibaren çıplak olup, üzerinde örtü bulunmamaktadır. Diğer birimlere göre çok sağlam ve duraylı bir yapıya sahip bulunan UrĢe KarıĢığı nın eğim yönü yamaç içine doğru olduğundan, cebri boru güzergahında olumlu bir yapı sunmaktadır. Santral yeri 1.435 m talveg kotunda yer almakta olup, UrĢe KarıĢığı üzerinde bulunmaktadır. Ana kaya sert, sağlam, dayanımlı olup, temel olma yönünden bir problem yaratmayacaktır. Santral yeri kazı Ģevleri 3 düģey / 1 yatay yapılabilecektir. IV.2.2.3. Kitle hareketleri (heyelan/moloz akması), duyarlılık analizi, heyelan risk haritası, heyelan yağıģ iliģkisi Proje kapsamında açılacak olan yaklaģım tüneli 0+450-6+201 Kilometreler arasındaki tünel kazısı Yüksekova KarmaĢığı na ait ofiyolit topluluğu kayaçlar içinde açılacaktır. Yüksekova KarmaĢığı yüzeyde, yamaçta ve görünen kısımlarda suya doygun durumda akıcı bir özellik kazanıp yer yer yüzeysel akma, bazen de suya doymuģ Ģev Ģeklinde dairesel kayma halinde heyelanlar meydana getirmektedir. Tünel güzergahındaki bu kritik kesimlerde örtü kalınlığı 60 m nin üzerindedir. Açılacak araģtırma sondaj kuyularında heyelanlı bölgenin kalınlığına bağlı olarak, bu kritik kesimlerde önlemler alınacaktır. Bir önceki bölüm IV.2.2.2. de detaylı bir Ģekilde açıklanan yapı yerlerine ait jeolojik birimler ve MTA ya ait Türkiye Envanter Haritası / Cizre paftası incelendiğinde proje 57

alanında YaklaĢım tüneli güzergahı 0+450-6+201 km ler arası dıģında kalan herhangi bir ünite yerinde heyelanla karģılaģılması beklenmemektedir. Söz konusu heyelanlı alanın proje ünitelerine zarar vermemesi için heyelan riskini ortadan kaldırıcı önlemler alınacaktır. MTA Türkiye Heyelan Envanteri Haritası, Cizre Paftasına denk düģen proje alanı heyelan haritası Ek-17 de verilmiģtir (Kaynak: http://www.mta.gov.tr/v2.0/dairebaskanliklari/jed/haritalar/1-500000-heyelan-haritalari/cizre_paftasi_heyelan_haritasi.jpg). IV.2.2.4. Proje sınırları içindeki alan için yamaç stabilizesi, yamaçlardaki kayma hareketlerini gösteren harita, kayma analizi (hafriyat atığı olması durumunda da uygulanmalıdır) Proje alanı sınırları içerisinde yer yer yağıģın etkisi ile yamaçlarda küçük çapta kayma hareketleri gözlenmiģtir. Bu kayma hareketleri küçük çapta ve sadece yağıģın etkisi ile oluģtuğundan proje ünitelerine herhangi bir olumsuz etki göstermeyeceği öngörülmektedir. Yapılan gözlemsel incelemelere ve açılan sondajlara göre göl alanındaki metamorfitler genelde duraylıdır. ġisti metamorfiler üzerinde Ģistozite nedeni ile oluģan yamaç molozları, yamaç eğimi az olan yerlerde genelde duraylaylıdır. ġistozitenin yamaç eğimi yönünde geliģtiği dik yamaçlardan göl alanına bir miktar malzeme geliģi olabileceği bunun da stabiliteyi etkileyecek büyüklükte olmayacağı öngörülmektedir. Proje alanında yüzlenen Mordağ metmorfitleri, genellikle çeģitli Ģistlerle temsil edilmiģtir. Bu metamorfitlerden, özellikle Ģistozitenin çok iyi geliģtiği mikaģistler ile kuvarsfeldspat gnayslar ayrıģmaya bağlı olarak kolayca dağılabilme eğilimindedirler. FliĢ niteliğindeki diğer birimlerde de ayrıģmaya bağlı olarak geliģen yamaç molozlarında akma yapıları izlenmiģtir. Bu akmalar daha çok iletim tüneli güzergahında geliģim göstermektedir. Proje kapsamında açılması planlanan iletim güzergahı jeolojik formasyonlarından Mordağ metamorfitlerinde stabilite problemi bulunmamaktadır. IV.2.2.5. Depremsellik (Bölge I. Derece deprem bölgesinde yer alması nedeni ile faaliyet alanının diri faylara uzaklığı harita üzerinde gösterilmesi) ve doğal afet potansiyeli, Proje alanı Mülga TC Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığının yayınladığı Deprem Bölgeleri Haritası na (1996 baskısı) göre birinci derece deprem bölgesine (I. Derece Deprem Bölgesi) girmektedir. Proje kapsamında yer alan yapıların inģası sırasında, 14.07.2007 tarih ve 26582 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik, 06.03.2007 tarih ve 26454 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik ve 03.05.2007 tarih ve 26511 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Yönetmelik hükümlerine titizlikle uyulacaktır. 58

ġekil IV.2.2.5. 1. Hakkari Ġli Deprem Bölgeleri Haritası (Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığı, 1996) ġekil IV.2.2.5. 2. Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Yakın Yöresinde Meydana Gelen Tarihsel Depremler (AkbaĢ 1999 dan AlınmıĢtır.) Tetis Denizi tabanının Avrasya Plakası altına dalarak yitiminden sonra, kıta-kıta çarpıģması sınırında geliģen bir yapı olan Bitlis-Zagros Kenet KuĢağı (BZKK), Güneydoğu Anadolu Bölgesinin kuzey kenarı boyunca geliģmiģtir 59

Hakkâri Narlı yöresinde Yüksekova karmaģığı, Arap Plakası üzerindeki çökellere bindirmektedirler. Anadolu Plakası ile Arabistan Plakası arasındaki ilk kıta-kıta çarpıģması Bitlis metamorfikleri boyunca meydana gelmiģtir. Bu çarpıģmaya paralel yapılar oluģmuģtur (Perinçek vd.,1987). Halen etkinliği devam eden bu binirme fayı üzerinde en son 1975 Lice depremi (6.9.1975) meydana gelmiģtir. Bu faydan kaynaklanan pek çok tarihi depremin, deprem kataloglarında ve bu kataloglardan yararlanılarak hazırlanan haritalarda yer aldığı görülmektedir (ġekil IV.2.2.5.2). Söz konusu proje alanının yaklaģık olarak yerinin gösterildiği diri faylara olan uzaklğının gösterildiği MTA ya ait Türkiye Diri Fay Haritası ġekil IV.2.2.5.3 te verilmiģtir. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi Yer Dinamikleri AraĢtırma ve Değerlendirme Koordinatörlüğü Aktif Tektonik AraĢtırmaları Birimi nin, 25 Ocak 2005 Hakkari Depremi ile ilgili ön değerlendirme raporuna göre Hakkari Depremi nin dıģ merkez lokasyonu Türkiye nin ana aktif ektonik kuģaklarından olan Güneydoğu Anadolu Bindirmesi nin en doğu ucunda, bu bindirme zonu ile ġemdinli-yüksekova Fay Zonu nun birleģim bölgesine rastlar. Güneydoğu Anadolu Bindirmesi kıta kıta çarpıģması sonucu birbirine kenetlenmiģ Arap-Afrika levhası ile Anadolu levhasını birbirinden ayıran aktif bir tektonik yapıdır (ġekil 1) (ġaroğlu ve diğ., 1987, 1992). Doğu Anadolu Fayı ile Hakkari arasında DB genel doğrultusunda uzanan bu fay zonu üzerinde son yüzyılda meydana gelmiģ en büyük deprem 1975 yılında Ms: 6.6 büyüklüğünde Lice Depremi dir. ġemdinli-yüksekova Fay Zonu Güneydoğu Anadolu Bindirmesinin en doğu ucunda KB-GD genel doğrultusunda uzanan sağ yönlü doğrultu atımlı bir aktif fay zonudur (ġekil 3). Bu fay zonu Güneydoğu Anadolu Bindirmesi ile Ġrandaki Zağros kuģağı arasında doğrultu atımlı bir transfer fayı niteliğindedir. Biribirini aralı sıçramalı (en echelon) olarak tümleyen beģ alt faydan oluģan bu zonun Türkiye sınırları içerisindeki uzunluğu yaklaģık 100 km dir. ġemdinli-yüksekova fay zonu Ġran sınırları içerinde yer alan ve bu ülkenin önemli aktif faylarından olan PiranĢah fayının devamında yer alır (ġaroğlu ve diğ., 1987, 1992). 25 Ocak 2005 Hakkari Depremi nin çeģitli kurumlardan alınan dıģ merkez lokasyonu ġemdinli-yüksekova fay zonu ile Güneydoğu Anadolu Bindirmesinin birleģim bölgesinde yer alır. Bölgede, ġemdinli- Yüksekova fay zonunun son yüzyılda orta büyüklükte depremler ürettiği bilinmektedir. Son depremin dıģmerkez lokasyonu ġemdinli-yüksekova Fay Zonunun en batısında bulunan ve Hakkari kuzeyinde yer alan bölümüne rastlar. Zonun en batı ucunu oluģturan bu fay segmentinin uzunluğu yaklaģık 25 km dir. Jeomorfolojik ötelenmelere göre bu fay sağ yönlü doğrultu atımlıdır. Yüzey bilgileri depreme iliģkin çeģitli kuruluģlarca yapılan hızlı fay düzlemi çözümleri ile karģılaģtırıldığında Harvard ve USGS tarafından sismolojik olarak önerilen doğrultu atımlı faylanma mekanizması ile uyumludur. Bu nedenle 25 Ocak 2005 Hakkari Depremi nin sağ yönlü doğrultu atımlı ġemdinli-yüksekova Fay zonunun en batıdaki segmentinden kaynaklanmıģ olması muhtemeldir (Kaynak: Ömer Emre, Ahmet Doğan, Selim Özalp ve Cengiz Yıldırım, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi Yer Dinamikleri Araştırma ve Değerlendirme Koordinatörlüğü, Aktif Tektonik Araştırmaları Birimi, 25 Ocak Hakkari Depremi Ön Değerlendirme Raporu, 26.01.2005). Proje kapsamında yapılacak olan çalıģmalarda doğal afetlere (çığ, heyelan, kaya düģmesi, sel, baskın, vb.) neden olabilecek çalıģmaların yapılması durumunda ve patlayıcı maddeler kullanılacağında civardaki yerleģim birimlerinde hasar oluģmaması için gerekli tüm tedbirler alınacaktır. 60

Kaynak: http://www.mta.gov.tr ġekil IV.2.2.5. 3. Proje Alanını Gösterir Diri Fay Haritası 61

IV.2.2.6. Jeoteknik etüt raporu (proje kapsamındaki tüm ünitelerin detaylı jeoteknik etütleri), Proje kapsamındaki tüm ünitelerin detaylı jeoteknik etüt raporları kati proje aģamasında hazırlanılacaktır. IV.2.3. Hidrojeolojik özellikler (yer altı su seviyeleri; halen mevcut her türlü keson, derin, artezyen vb. kuyu; emniyetli çekim değeri; suyun fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik özellikleri; yeraltı suyunun mevcut ve planlanan kullanımı, debileri, proje alanına mesafeleri), Proje sahasında Nehil Çayından beslenen akifer alanı tespit edilmemiģtir. Projenin ana su kaynağı Çığlı (Zap) Suyu nun kollarından biri olan Nehil Çayıdır. Zap suyu ve Nehil Çayının proje sahası içinde kalan kısmında sulama amacı ile yapılmıģ bent, su alım yapısı ve sulama Ģebekesi bulunmamaktadır. Yapılan inceleme neticesinde proje alanında yeraltı suyundan faydalanan tesis bulunmamaktadır. Bu nedenle projenin, yeraltı suyuna herhangi bir bir etkisi bulunmamaktadır (Bkz. Ek-7 Su Kullanım Hakları Raporu). IV.2.4. Hidrolojik özellikler (yüzeysel su kaynaklarından deniz, göl, dalyan akarsu ve diğer sulak alanların fiziksel, kimyasal, bakteriyolojik ve ekolojik özellikleri, bu kapsamda akarsuların debisi ve mevsimlik değiģimleri, taģkınlar, su toplama havzası oligotrofik, mezotrofik, ötrofik, distrofik olarak sınıflandırılması, sedimantasyon, drenaj, tüm su kaynaklarının kıyı ekosistemleri), Proje nin ana su kaynağı Çığlı (Zap) Suyu nun kollarından biri olan Nehil Çayı dır. Türkiye nin en güneydoğu ucunda yeralan Hakkari il sınırları içerisinde 2750 m kotlarından doğan Nehil Çayı çeģitli yan kolları da içirisine alarak batı yönünde akıģa geçer. Baraj aks yerinde 973 km² lik bir yağıģ alanına ulaģan Nehil Çayı, BağıĢlı mevkiinde Çığlı (Zap) Suyu ile birleģir. Çığlı (Zap) Suyu, Van Gölünü çevreleyen dağların güney yamaçlarından doğar. 2.200 m kotundan itibaren toplanarak bir dere halini alır. Sonra gittikçe büyüyerek orta büyüklükte bir nehir olur. Türkiye içinde 200 km uzunlukta olan Anakol, 763 m kotunda Irak topraklarına dahil olur. Zap Suyu nun bu mevkideki ortalama akımı 100 m 3 /sn civarındadır. Türkiye den doğarak Irak a geçen Zap Suyu bir çok yan kolu bünyesine almaktadır. Nehil Çayı ndan baģka Türkiye hudutları içinde doğan Çınarcık, Uzundere, RubariĢin, ġemdinli ve Hacıbey Dereleri de Zap Suyu ile birleģir. Zap Suyu daha sonra Irak topraklarında Büyük Zap Suyu ile birleģerek Dicle Nehrine karıģır (Kaynak: Dilektaşı Barajı ve HES Projesi Revize Fizibilite Raporu, Şubat 2010). TaĢkınlar Proje kapsamında DilektaĢı Barajı (973 km 2 ), DilektaĢı Barajı HES (4.162 km 2 ) önerilmiģtir. Ayrıca DilektaĢı Barajı ve HES in yerine iki regülatör önerilmiģtir. Projelerden DilektaĢı Barajı HES ve DilektaĢı-II Regülatörü HES yeri dıģında tamamı Zap Suyu nun yan kolu olan Nehil Çayı üzerinde yer almaktadır. Nehil Çayı üzerinde bu proje yerlerine yakın 1979-1986 ve 1999 yıllarında DSĠ tarafından çalıģtırılmıģ 26-043 No lu Nehil Çayı Konaklı Köprüsü AGĠ (1.162 km 2 ) ile 1989, 1993-1998 ve 2003 yıllarında EĠE tarafından çalıģtırılmıģ 2622 No lu Nehil Çayı Konak AGĠ nu (1.136 km 2 ) bulunmaktadır. Proje kapsamında bulunan tesislerin su temin çalıģmalarında ve tesis yerlerinin proje taģkın debilerinin Noktasal 62

Frekans Analizine dayalı hesaplanmasında bu istasyonların gözlem değerlerinden faydalanılmıģtır. Proje kapsamında bulunan DilektaĢı Barajı HES ve DilektaĢı-II Regülatörü HES yeri ise Zap Suyu nun ana kolu üzerinde ve 1986-2003 yıllarında EĠE tarafından çalıģtırılmıģ 2630 No lu Zap Suyu Teknisyenler AGĠ nu (4161.5 km 2 ) yakınında bulunmaktadır. Ayrıca HES yeri kati proje aģamasında bulunan Hakkari Barajı göl alanı dahilinde ve kuyruksuyu kotunda bulunmaktadır. Bu HES yerlerinin çeģitli yenilenmeli taģkın debileri olarak, Hakkari Barajı kati projesinde belirtilen proje taģkın debileri esas alınmıģtır. Proje kapsamında bulunan tesislerin membasında inģaatı devam eden Dilimli Barajı bulunmaktadır. Dilimli Barajının yağıģ alanı (151,16 km 2 ), DilektaĢı Barajı yağıģ alanı (973 km 2 ) içinde önemsenmeyecek büyüklükte olması ve ara havzadan gelen taģkın sularının, Dilimli barajından gelen taģkın sularından önce proje kesitine varacağı düģünülerek projenin taģkın hesapları, Dilimli Barajı yokmuģ varsayılarak yapılmıģtır. DilektaĢı Barajı ve HES projesi kapsamında önerilen tüm tesislerin proje taģkın debilerinin hesaplanmasında, Sentetik Yöntemler GözlemlenmiĢ Akımlar kullanılmıģtır. TaĢkın yinelenme hesapları; gözlenmiģ akımlardan faydalanılarak, Noktasal ve Bölgesel Frekans Analizi ile Sentetik yöntemler için havza yağıģ alanının büyüklüğü gözönünde bulundurularak Snyder, DSĠ Sentetik ve Süperpozesiz Mockus Metodları kullanılmıģtır (Kaynak: Dilektaşı Barajı ve HES Projesi Revize Fizibilite Raporu, Şubat 2010). Su Toplama Havzasının Oligotrofik, Mezotrofik, Ötrofik, Distrofik Olarak Sınıflandırılması Üretime geçen bir santralın su toplama kısmı çevresel etki yaratmaktadır (Aras, Berkün & Koç 2008). Farklı büyüklükteki su toplama yapıları (regülatörler) nehir üstüne oturtulmuģ bir baraj etkisi yaratacaktır. Büyük barajlara oranla su altında kalacak alan fazla büyük olmasa da, bu havuzlar akarsuyun bütünlüğünü bozacak, peyzajda değiģikliklere sebep olacaktır. Ayrıca akarsuyun doğal akıģı ve akıģ miktarı engellendiğinden, suyun taģıdığı oksijen miktarı ile kimyasal yapısında da değiģiklikler ortaya çıkacaktır. Bu durum, ortamdaki canlıları olumsuz yönde etkileyebilecektir (Bilgin ve ark. 2009). Suyun toplama kanalları yolu ile su iletim hatlarına transferi ile birlikte su alma noktasının mansabında su hızı, su derinliği ve ıslak çevrede meydana gelebilecek değiģiklikler sucul ekosistem açısından çok önemlidir. Hidrobiyolojik parametrelerdeki en küçük değiģiklik, sucul canlıların yaģam koģullarını büyük oranda etkiler. Yapılan çeģitli araģtırmalar sucul canlıların su hızı konusunda seçici davrandıklarını göstermektedir. AraĢtırmalar, su miktarı ve zamanlamasının akarsu ekosistemlerinde canlı gruplarının dağılımını kontrol eden en önemli faktörlerden bir tanesi olduğunu göstermektedir (Power ve ark. 1995, Resh ve ark. 1988). Benzer araģtırmalarda, akarsu tabanında yaģayan (bentik) omurgasızların su hızı, su derinliği ve taban kayması gibi hidrolik parametrelerindeki değiģimlerden etkilendikleri gözlemlenmiģtir. Su hızı, askıdaki katı maddelerin boyutunu ve konsatrasyonunu da 63

etkilemektedir. Akarsu tabanının Ģekillenmesinde su hızının yine büyük önemi vardır. Sucul ekosistem için önemli olan çözünmüģ gazların (O 2 ve CO 2 ) ve besin maddelerinin transferinde su hızı önemlidir. Su hızı, ayrıca bazı sucul türlerin solunum ve üreme faaliyetlerini de etkilemektedir (Allan ve ark. 1993). Ötrofikasyon Akarsudan göle geçiģte su hızı difüzyon ve oksijen alma kapasitesinin düģmesine bağlı olarak doğal temizleme kapasitesi düģmekte, oluģan göl ortamı ötrofikasyon sürecine girmektedir. Göl su kalitesinde meydana gelen değiģimler de sucul canlı yaģamını değiģtirmektedir (Aras ve ark. 2008). Besi elementleri fazlaca deģarj edildiği göl, rezervuar, akarsu, haliç ve sahil gibi tüm ortamlarda su kalitesinin bozulmasına ve zamanla da ötrofikasyona neden olur. Bununla birlikte ötrofikasyon su ortamının yapısına bağlı olarak farklı bir geliģme süreci izler. Örneğin göllerde ötrofikasyonu etkileyen temel faktör bekleme süresi ve sıcaklık tabakalaģmasıdır. Rezervuarlar, göller ve akarsular arasında geçiģ özellikleri gösterir. Bekleme süresi göllere göre daha kısadır. Su giriģi ise baraj tasarımına göre dipten veya yüzeyden olabilir. Akarsularda ise yapı akım değerlerine göre değiģmektedir (Vollenweider,1981). Bir su ortamının ötrofikasyon açısından ele alınması aģamasında en önemli adımlardan biri trofik seviyenin doğru bir Ģekilde tespit edilmesidir. Göllerin trofik seviyelerinin belirlenmesi amacıyla kullanılan 3 temel parametre, Toplam fosfor, Klorofil-a ve Secchi diski derinliğidir. Bunun dıģında hipolimnotik oksijen ihtiyacı, alkalinite, sediment canlılarının oranlarının kullanıldığı çeģitli parametreler de mevcuttur. AĢağıdaki tabloda, bir su ortamının trofik seviyesinin tespitinde kullanılabilecek sınıflandırma örneği verilmektedir. Tablo IV.2.4. 1. Göllerin Beslenme Durumları Parametre Oligotrofik Mezotrofik Ötrofik Toplam fosfor (µg/l) <10 10-20 >20 Klorofil-a (µg/l) <4 4-10 >10 Secchi diski derinliği (m) >4 2-4 <2 Hipolimnetik oksijen (%) >80 10-80 <10 Kaynak: (Thoman vd.,1987) Yapılan değerlendirmenin ardından ele alınan su ortamının hangi trofik seviyede olduğuna karar verilir. Su ortamının ötrofik seviyede olmaması durumunda önleyici faaliyetlere ağırlık verilmelidir. Ötrofikasyon tedbirleri olarak; - Besi maddesi kaynaklarının bir envanteri çıkartılarak su kaynağına olan etkilerinin değerlendirilmesi ayrı ayrı yapılmalıdır. Bu tespitin ardından koruma altına alınacak su kaynağının kullanım amacına yönelik olarak gerekiyorsa bu kaynaklardan göle gelen azot ve fosfor yükünde azaltma yapılmalıdır. - Ötrofikasyonun ilk belirtilerinin tespit edildiği durumlar için uygulanılacak önlemler önceden belirlenmelidir. Bu amaçla aģırı çoğalmıģ fitoplankton türleri ile beslenen 64

zooplanktonların kullanılması gibi biyolojik yöntemler tercih edilmelidir. Uygulanacak her tedbirin su ekosistemi üzerindeki etkileri önceden araģtırılmalıdır. - Göl ve rezervuarlara gelen yan derelerden kaynaklanan besi maddesi yüklerinin tespit edilmesi için ek önlemler alınmalıdır. - Besi maddelerinin hava, toprak ve su ortamlarında taģınımıyla ilgili çalıģmalar yürütülerek bu konuda ve fosfor yükünün değiģmesine karģılık gölün vereceği tepkinin modellemesi yapılmalıdır. Sedimentten kaynaklanan içsel besi maddesi kaynaklarının etkileri de bu çalıģmalarda göz önünde bulundurulmalıdır. Regülatör ve baraj göl alanının su kalitesinde olumsuz değiģiklikler oluģmaması için su tutma alanı altında kalacak çalı ve ağaç gibi organik maddelerin çürümesinin engellenmesi için sıyırma yapılacak, böylelikle doğal göllerde görülen ötrofikasyon sürecini hızlandırıcı etki büyük bir ölçüde engellenecektir. IV.2.5 Kurulacak regülatörün su toplama havzası ile ilgili, Nehil Çayına iliģkin en az 10 yıllık aylık maksimum, aylık minimum ve aylık ortalama debilerinin m 3 /sn olarak verilmesi, Regülatör-2 nin ve DilektaĢı-1 Barajı nın kurulacağı Nehil çayı son 10 yıla ait aylık ortalama akım değerleri sırasıyla Tablo IV.2.5.1 ve Tablo IV.2.5.2 de verilmektedir. DilektaĢı-1 Barajı yerinin uzun yıllar aylık ortalama debilerine göre maksimum debi miktarı Nisan ayında (132,51 m 3 /sn) ve minimum debi miktarı ise Ağustos ayında (1,07 m 3 /sn) ölçülmüģtür. Regülatör-2 yerinin uzun yıllar aylık ortalama debilerine göre maksimum debi miktarı Nisan ayında (158,96 m 3 /sn) ve minimum debi miktarı ise Ağustos ayında (1,28 m 3 /sn) ölçülmüģtür. Tablo IV.2.5. 1. Regülatör-2 Yeri (Nehil çayı) Son On Yıla Ait Aylık Ortalama Akım Değerleri (m3/s) Yıl/Ay Ekim Kasım Aralık Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ortalama 2001 2,30 2,75 3,23 3,23 3,28 6,50 10,06 15,15 12,25 4,63 1,69 1,57 5,55 2002 2,31 2,29 2,95 4,20 4,00 45,21 77,45 54,00 26,66 10,15 4,23 3,55 19,80 2003 3,62 2,92 2,80 3,15 2,41 12,13 158,96 82,77 37,47 9,36 4,65 3,77 27,00 2004 4,88 11,89 6,54 4,61 6,72 69,08 37,38 43,31 23,22 10,70 4,39 3,57 18,90 2005 3,06 3,41 2,91 3,25 3,40 20,75 29,02 36,33 12,68 4,92 3,38 2,67 10,50 2006 2,55 2,72 2,50 2,44 3,12 41,51 75,20 56,18 22,00 8,20 4,39 3,51 18,70 2007 5,04 10,79 3,50 2,79 3,45 23,12 42,95 52,50 16,75 7,91 3,62 3,01 14,60 2008 2,87 2,72 3,41 1,96 2,29 35,76 28,05 16,54 6,89 3,04 1,99 1,96 8,96 2009 2,88 3,00 2,48 2,36 2,87 35,04 45,93 39,97 21,78 8,31 3,51 3,67 14,30 2010 3,42 7,68 5,00 9,86 16,44 31,85 37,71 46,34 18,19 7,15 3,35 2,96 15,80 Ortalama 3,29 5,02 3,53 3,78 4,79 32,09 54,27 44,31 19,79 7,44 3,52 3,02 15,40 65

Tablo IV.2.5. 2. DilektaĢı-1 Baraj Yeri (Nehil çayı) Son On Yıla Ait Aylık Ortalama Akım Değerleri (m3/s) Yıl/Ay Ekim Kasım Aralık Ocak ġubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ortalama 2001 1,92 2,30 2,70 2,69 2,74 5,42 8,39 12,63 10,21 3,86 1,41 1,31 4,63 2002 1,93 1,91 2,46 3,50 3,34 37,69 64,56 45,02 22,22 8,46 3,53 2,96 16,50 2003 3,02 2,43 2,33 2,63 2,00 10,11 132,51 69,00 31,24 7,80 3,88 3,14 22,50 2004 4,07 9,91 5,45 3,84 5,60 57,59 31,16 36,10 19,36 8,92 3,66 2,98 15,70 2005 2,55 2,84 2,43 2,71 2,83 17,30 24,19 30,29 10,57 4,10 2,82 2,23 8,74 2006 2,12 2,27 2,08 2,03 2,60 34,61 62,69 46,83 18,34 6,84 3,66 2,93 15,60 2007 4,21 8,99 2,92 2,33 2,88 19,27 35,80 43,77 13,96 6,60 3,01 2,51 12,20 2008 2,39 2,27 2,84 1,64 1,91 29,81 23,38 13,79 5,75 2,54 1,66 1,64 7,47 2009 2,40 2,50 2,06 1,97 2,39 29,21 38,29 33,32 18,16 6,93 2,93 3,06 11,90 2010 2,85 6,40 4,17 8,22 13,70 26,55 31,43 38,63 15,16 5,96 2,79 2,47 13,20 Ortalama 2,75 4,18 2,94 3,16 4,00 26,76 45,24 36,94 16,50 6,20 2,94 2,52 12,84 IV.2.6. Projenin yer aldığı havzanın su kullanım durumu, (içme kullanma suyu amaçlı herhangi bir su kaynağı havzasında kalıp kalmadığı, kalması durumunda yapılacak HES lerin mutlak ve kısa mesafeli koruma alanının dıģına çıkarılması v.s. dahil), yağıģ-akıģ iliģkisi, ekolojik potansiyeli, projenin kurulacağı su kaynağının/kaynaklarının uzun yıllara ait aylık ortalama değerleri (m3/sn), akım gözlem istasyonları ve regülatör yerlerini temsil eden uzun yıllara ait akım değerlerinin, ilgili kurum (bu verilerin temin edildiği kurum) onayı alınarak sunulması, Söz konusu proje alanı içme kullanma suyu amaçlı herhangi bir su kaynağı havzasında kalmamaktadır. Su Kullanım Durumu Projenin ana su kaynağı Çığlı (Zap) Suyu nun kollarından biri olan Nehil Çayı dır. Projenin membasında 1989 yılında planlaması tamamlanmıģ olan Hakkari Yüksekova Projesi Dilimli Barajı ve Sulaması bulunmaktadır. 1.944,50 m kotlarında yer alan barajın 9.142 ha lık sulama sahası 1.850 m kotunun üzerindedir. Dilimli Barajı nın inģaatına baģlanmıģ olup, proje ile 9.142 ha arazinin sulanması için yıllık 53,91 hm 3 suyun sulama için verilmesi planlanmaktadır. Memba geliģmeli halde (Develope Durum) bu sulamanın etkisi dikkate alınmıģtır. Yöre sakinlerinin içme-kullanma suyu ihtiyaçları civardaki kaynaklardan karģılandığı için, ileriye yönelik bu amaçlı bir su kullanımı olacağı düģünülmemektedir. Projenin su kaynağı olan Nehil Çayı ve Zap Suyu civarında regülatör ile santral yeri arasında mevcut durumda sulanmakta olan tarım arazilerini ve bu arazileri sulayan değirmen gibi su ile çalıģan yapıların tespit edilebilmesi amacıyla Su Kullanım Hakları Raporu hazırlanmıģ olup, DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü ne onaylatılmıģtır (Bkz. Ek-7). Zap Suyu ve Nehil Çayı nın proje sahası içerisinde kalan kısmında sulama amacı ile yapılmıģ bent, su alım yapısı ve sulama Ģebekesi, çalıģır durumda değirmen, balık üretim çiftliği vb. yapılar bulunmamaktadır. Bu nedenle, mevcut su kullanım hakkı söz konusu değildir. Proje kapsamında yer alan baraj ve regülatör yapısı ile çaydan alınacak sular, HES-1 ve HES-2 de enerji üretimi için türbinlendikten sonra doğal akıģına tekrar bırakılacağından herhangi bir su hakkı sorunu oluģturmamaktadır. Regülatör ve baraj yapıları ile HES yapıları arasındaki kısımda doğal hayatın devamı için regülatör ve barajdan mansaba, Bölüm V.2.4, Tablo V.2.4.1 de belirtilen Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nce uygun 66

görülen değerler bırakılacaktır. YağıĢ-AkıĢ ĠliĢkisi Proje kapsamında bulunan tesislerin yağıģ alanları için 1/25.000 ve 1/100.000 ölçekli topoğrafik haritalar kullanılarak, arazinin topoğrafyası, bitki örtüsü, arazi kullanımı, toprak cinsi ve eğimi üzerinde çalıģılmıģ ve elde edilen bilgiler doğrultusunda havzanın yağıģ-akıģ eğri nosu için 77 olarak bulunmuģ ve muhtelif tekerrürlü taģkınların hesabında kullanılmıģtır. Ekolojik Potansiyel Bölgenin ekolojik potansiyeline iliģkin değerlendirmeler kapsamında Ek-8 de verilen HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu esas alınmıģtır. Bölgede yaģayan sucul canlılar içinde en belirteç grup balıklardır. Balıklar açısından yapılan değerlendirmeler diğer sucul canlılar açısından da kabul edilebilir niteliktedir. Bölgenin balık türlerinin ekolojik özelliklerine bakıldığında yaģayabildikleri minimum derinliğin 15 cm ve minimum akıntının da 0,20 m/s olması gerekmektedir. Bu minimum fiziksel koģulların sağlanması durumunda sucul yaģamın devamlılığının da sağlanacağı düģünülmektedir. Proje bölgesini oluģturan Nehil çayı, balıklarının belli bir stok oluģturması ve çoğalabilmesi için gerekli koģullar dikkate alındığında; bırakılması önerilen can suyu değerleri aylık olarak değerlendirilmektedir. Balıklar ve diğer sucul canlılar olan algler, zooplanktonik organizmalar ve bentik canlıların üreme dönemleri Nisan sonu Temmuz arasında en üst düzeydedir. Bu dönemde artan biyolojik aktivite fazla besin maddesine ihtiyaç duymaktadır. Besin maddeleri de su debisi ile iliģkili olabildiği gibi çalıģmanın yapıldığı su sisteminin ekolojik koģulları ile de ilgilidir. Balıkların mevcudiyetlerini sürdürebilmesi için gerekli minimum değerler temelinde (minimum derinlik ve minimum akım hızı) (Bkz. Ek-8, Kısım IV Sonuçlar, Tablo 20 ve Tablo 21) Bölüm IV.2.13.1, Tablo IV.2.13.1.1) bırakılması gerekli can suyu hesaplanmıģtır. Bu hesaplamalarda, Nehil çayı için minimum su derinliğinin 0.15 m ve minimum akım hızının 0.20 m/s olması için önerilen can suyu değerleri verilmiģtir. Söz konusu değerler, Nehil çayının sucul canlıları için gerekli minimum koģulların üzerinde olup yaģamlarını sürdürebilecekleri yeterliliktedir. Proje kapsamında regülatörün yapılacağı alanda su ürünlerinin geçmesine mahsus balık geçidi vb. yapı ve tesisler yapılacak olup, balık geçidi planı yapılırken bölge balıklarının biyolojik ve ekolojik özelliklerinin dikkate alınarak FAO nun ve DSĠ nin öngördüğü koģulları taģır ve DSĠ nin onaylayacağı teknik özelliklere uygun olarak düzenlenecektir. Balıkların geçide yönlendirilmesi, basamaklar arasındaki mesafe ve genel eğimleri açısından yönlendirici ve uygun özelliklere sahip olacak, balık merdivenlerinin derinliği ve basamakların alt ve üst kesimlerindeki geçiģ deliklerinin büyüklükleri ve konumlarına da dikkat edilecektir. Proje kapsamında Nehil çayı üzerinde kurulacak Regülatör-2 ve DilektaĢı-1 Baraj yeri için, Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü Etüt, Planlama ve Tahsisler Dairesi BaĢkanlığı tarafından onaylanmıģ, Uzun Yıllar Aylık Ortalama Akım Değerleri (m 3 /s) Ek-9 da verilmiģtir. 67

Proje yerinin yağıģ alanı içi ve çevresindeki yağıģ gözlem istasyonlarını gösterir gözlem ağı haritası ġekil IV.2.6.1 de verilmiģtir. ġekil IV.2.6. 1. Proje Yerinin YağıĢ Alanı Ġçi ve Çevresindeki YağıĢ Gözlem Ġstasyonlarını Gösterir Bulduru Haritası 68

IV.2.7. Yüzeysel su kaynaklarının mevcut ve planlanan kullanımı, varsa havza özelliği (içme, kullanma, sulama suyu, elektrik üretimi, baraj, göl, gölet, su ürünleri üretiminde ürün çeģidi ve üretim miktarları), proje alanının içme ve kullanma suyu temin edilen kıta içi yüzeysel su havzasında kalıp kalmadığı, söz konusu derenin harhangi bir içme suyu kaynağını besleyip beslemediği, söz konusu dereden içme ve kullanma suyu alınıp alınmadığı, Nehil Çayı üzerinde yapılması planlanan HES Projesi nin membasında inģaatı devam eden sulama amaçlı Dilimli Barajı, mansabında ise enerji amaçlı Hakkari Barajı bulunmaktadır. Ayrıca, DilektaĢı-1 Barajı ve HES projesinde yapılması düģünülen tünel yapısı ve DilektaĢı-2 Regülatörü ve HES projesinde yapılması düģünülen tünel yapısının, DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü tarafından ön inceleme aģamasında çalıģmaları devam eden Salkımlı Göleti nin sulama sahalarından geçtiği, ancak bu aģamada Salkımlı Projesi ne herhangi bir etkinin olmadığı belirtilmektedir. ĠĢbu projenin her aģamasında Salkımlı sulama sahalarını etkilemeyecek Ģekilde gerekli önlemler alınacaktır. HES Projesi kapsamında yer alan DilektaĢı-2 HES in mansabında bulunan Hakkari Barajı ile ilgili olarak ise normal zamanlarda 5m, taģkın anlarında ise 7m batık çalıģılacaktır (Bkz. Ek-30 DSĠ Hidroelektrik Enerji Dairesi BaĢkanlığı GörüĢ Yazısı). Yüzeysel su kaynaklarının mevcut ve planlanan içme, kullanma, sulama, su ürünleri üretimi vb. amaçlarla kullanım durumunu belirlemek amacıyla Su Kullanım Hakları Raporu hazırlanmıģ olup, DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü ne onaylatılmıģtır (Bkz. Ek-7). Zap Suyu ve Nehil Çayı nın proje sahası içerisinde kalan kısmında sulama amacı ile yapılmıģ bent, su alım yapısı ve sulama Ģebekesi, çalıģır durumda değirmen, balık üretim çiftliği vb. yapılar bulunmamaktadır. Bu nedenle, mevcut su kullanım hakkı söz konusu değildir. IV.2.8. Toprak özellikleri ve kullanım durumu (toprak yapısı, arazi kullanım kabiliyeti, sınıflaması, taģıma kapasitesi, yamaç stabilizesi, kayganlık, erozyon, toprak iģleri için kullanımı, doğal bitki örtüsü olarak kullanılan mera, çayır vb.), Proje alanında kahverengi orman toprakları ile kestanerengi topraklar söz konusu olup, arazi kullanım kabiliyeti 3, 4. ve 7. Sınıftır (Ek-26 1/100.000 Ölçekli Arazi Varlığı Haritası ve Lejantı). Söz konusu proje kapsamında bulunan üniteler Ek-5 te verilen 1/100.000 Ölçekli Mardin-Batman-Siirt-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı na göre tarım orman ve mera alanlarında yer almakta olup, ünitelerin arazi kullanım durumları Bölüm II.1 de verilmektedir. IV.2.9. Tarım alanları (tarımsal alan varlığının olup olmadığı, var ise tarımsal geliģim proje alanları, sulu ve kuru tarım arazilerinin büyüklüğü, ürün desenleri ve bunların yıllık üretim miktarları, ürünlerin ülke tarımındaki yeri ve ekonomik değeri), Hakkari nüfusun % 70 i geçimini tarım ile sağlamaktadır. Ġlde iģlenebilen tarım arazisi az olduğundan tarla tarımı, meyvecilik ve sebzecilik gibi araziye bağlı tarımsal faaliyetler yeterli ölçüde geliģememiģtir. Ancak geniģ çayır-meraları ve yüksek yayları ile hayvancılık yapmaya oldukça elveriģlidir (Kaynak: Hakkari İli Çevre Durum Raporu, 2012). Yüksekova Ġlçesi nde toplamda 31.093 hektar tarım arazisi bulunmakta olup, bu arazilerin 24.399 hektarında tarla bitkileri, 66 hektarında sebzecilik, 628 hektarında 69

meyvecilik yapılmaktadır. Söz konusu alanların 4.000 hektarlık bölümünü nadas alanı, 29.093 hektarını kullanılan tarım arazisi, 2.000 hektarını ise kullanılmayan tarım arazisi, oluģturmaktadır (Kaynak: Hakkari Valiliği Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, 2012 Yılı Brifingi). IV.2.10. Orman Alanları (ağaç türleri ve miktarları, kapladığı alan büyüklükleri ve kapalılığı bunların mevcut ve planlanan koruma ve/veya kullanım amaçları, 1/25 000 ölçekli MeĢcere haritası), Söz konusu proje Hakkari Ġli, Yüksekova Ġlçesi sınırları içerisinde kalmakta olup, proje alanı Hakkari (ġemdinli ĠĢletme ġefliği) ĠĢletme Müdürlüğü sınırları içerisindedir. Elazığ Orman Bölge Müdürlüğü nden temin edilen ÇED Ġnceleme ve Değerlendirme Formu Ek-10 da verilmekte olup, ÇED Ġnceleme ve Değerlendirme Formu na göre 1,366 ha alan orman sayılan alandır. Elazığ Orman Bölge Müdürlüğü yetki alanında bulunan proje alanının iģletme Ģekli baltalık, alanda mevcut ağaç cinsi meģe, alanın meģcere tipi bozuk baltalıktır. Orman alanları dahilinde kamulaģtırma söz konusu olmayıp, 6831 sayılı Orman Kanununun 16 ve 17 nci maddeleri gereğince gerekli izinler inģa öncesinde alınacaktır. IV.2.11. Koruma alanları (Milli Parklar, Tabiat Parkları, Sulak Alanlar, Tabiat Anıtları, Tabiatı Koruma Alanları, Yaban Hayatı Koruma Alanları, Biyogenetik Rezerv Alanları, Biyosfer Rezervleri, Doğal Sit ve Anıtlar, Tarihi, Kültürel Sitler, Özel Çevre Koruma Bölgeleri, Özel Çevre Koruma Alanları, Turizm Alan ve Merkezleri, Mera Kanunu kapsamındaki alanlar, Projenin korunan alanlara uzaklıklarının 1/100.000 lik ölçekli haritada anlaģılır ve renkli gösterilmesi) Mülga 17.07.2008 tarih ve 26939 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliği, Ek-V te yer alan duyarlı yöreler listesi uyarınca proje sahası ve etki alanı; 1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar a) 09.08.1983 tarihli ve 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2 nci maddesinde tanımlanan ve bu Kanunun 3 üncü maddesi uyarınca belirlenen "Milli Parklar", "Tabiat Parkları", "Tabiat Anıtları" ve "Tabiatı Koruma Alanları" içerisinde kalmamaktadır (Kaynak: http://geodata.ormansu.gov.tr/, Orman ve Su İşleri Bakanlığı - GeoData Uygulaması, E.T: 27.05.2014). b) 01.07.2003 tarihli ve 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca belirlenen "Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı YerleĢtirme Alanları içerisinde kalmamaktadır (Kaynak: http://geodata.ormansu.gov.tr/, Orman ve Su İşleri Bakanlığı - GeoData Uygulaması, E.T: 27.05.2014). c) 21.07.1983 tarihli ve 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 3 üncü maddesinin birinci fıkrasının "Tanımlar" baģlıklı (a) bendinin 1, 2, 3 ve 5 inci alt bentlerinde "Kültür Varlıkları", "Tabiat Varlıkları", "Sit" ve "Koruma Alanı" olarak tanımlanan ve aynı kanun ile 17.06.1987 tarihli ve 3386 sayılı Kanunun (2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin DeğiĢtirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) ilgili maddeleri uyarınca tespiti ve tescili 70

yapılan alanlar kapsamında projenin gerçekleģtirileceği alanda doğal sit veya tabiat anıtı statüsü bulunan korunması gereken herhangi bir alan bulunup bulunmadığının tespiti için Van Valiliği Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü ne baģvuruda bulunulmuģtur (Bkz. Ek-22). Van Valiliği Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü GörüĢ Yazısı na göre (Bkz. Ek-22), projenin gerçekleģtirileceği alanda herhangi bir tabiat anıtı ve doğal sit bulunmadığı belirtilmektedir. Ayrıca, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün görüģ yazısında (Bkz. Ek- 23), Van Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü arģivinde ve yerinde yapılan incelemede proje alanının 2863 sayılı Kanun kapsamındaki herhangi bir sit alanında kalmadığı belirtilmiģtir. Alanda yapılacak olan çalıģmalar sırasında herhangi bir kültür varlığına rastlanılması halinde, 2863 sayılı Kanunun 4. Maddesi gereği en yakın Mülki Ġdare Amirliği ne veya en yakın Müze Müdürlüğü ne haber verilecektir. ç) 22.03.1971 tarihli ve 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu kapsamında olan Su Ürünleri Ġstihsal ve Üreme Sahaları kapsamında Nehil Çayı bulunmaktadır. Proje süresince yapılacak çalıģmalar kapsamında, su ortamındaki canlıların projenin olası zararlarından korunması için 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu ve ilgili yönetmelikleri uyarınca gerekli önlemler alınacaktır. d) 31.12.2004 tarihli ve 25687 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nin 17, 18, 19 ve 20 nci maddelerinde tanımlanan içme ve kullanma suyu temin edilen kıta içi yüzeysel su havzasında kalmamaktadır. e) 02.11.1986 tarih ve 19269 sayılı Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49 uncu maddesine tanımlanan alanlar içerisinde kalmamaktadır. f) 09.08.1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi uyarınca Bakanlar Kurulu tarafından "Özel Çevre Koruma Bölgeleri" olarak tespit ve ilan edilen alanlar, içerisinde kalmamaktadır. g) 18.11.1983 tarihli ve 2960 sayılı Boğaziçi Kanunu na göre koruma altına alınan alanlar, içerisinde kalmamaktadır. ğ) 31.08.1956 tarihli ve 6831 sayılı Orman Kanunu uyarınca proje kapsamında orman alanı sayılan yerler bulunmaktadır. Söz konusu projede orman alanları için kamulaģtırma söz konusu olmayıp, 6831 sayılı Orman Kanununun 16 ve 17 nci maddeleri gereğince gerekli izinler inģa öncesinde alınacaktır. h) 04.04.1990 tarihli ve 3621 sayılı Kıyı Kanunu gereğince yapı yasağı getirilen alanlar, içerisinde kalmamaktadır. ı) 26.01.1939 tarihli ve 3573 sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin AĢılattırılması Hakkında Kanunda belirtilen alanlar, içerisinde kalmamaktadır. i) 25.02.1998 tarihli ve 4342 sayılı Mera Kanununda belirtilen alanlar, içerisinde kalmaktadır. Mera vasıfındaki araziler için, 28.02.1998 tarih 23272 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 4342 sayılı Mera Kanunu na uygun hareket edilecek, mera ve mera olabilecek nitelikteki alanlar için Mera Kanunu nun 14. Maddesi ne göre tahsis amacı değiģikliği talebinde bulunulacaktır. 71

j) Mülga 17/5/2005 tarihli ve 25818 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği kapsamında Nehil çayı yer almaktadır Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği, Madde 26 da (1) Mahalli öneme haiz sulak alanlar ile mevsimsel ve daimi akarsularda sulak alan koruma bölgeleri belirlenmez. Bu alanlarda koruma ve kullanım esasları mahalli sulak alan komisyonlarınca belirlenir hükmü yer almaktadır. Söz konusu proje için Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği kapsamında gerekli izinler (Ek-2 Sulak Alan Faaliyeti Ġzin Belgesi) proje inģa iģlemleri baģlamadan önce alınacaktır. 2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar a) 20.02.1984 tarihli ve 18318 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren "Avrupa nın Yaban Hayatı ve YaĢama Ortamlarını Koruma SözleĢmesi" (BERN SözleĢmesi) uyarınca koruma altına alınmıģ alanlardan "Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları"nda belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, "Akdeniz Foku YaĢama ve Üreme Alanları" içerisinde kalmamaktadır. b) 12.06.1981 tarih ve 17368 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren "Akdeniz in Kirlenmeye KarĢı Korunması SözleĢmesi" (Barcelona SözleĢmesi) uyarınca korumaya alınan alanlar, içerisinde kalmamaktadır. ı) 23.10.1988 tarihli ve 19968 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan "Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol" gereği ülkemizde "Özel Koruma Alanı" olarak belirlenmiģ alanlar, içerisinde kalmamaktadır. ıı) 13.09.1985 tarihli Cenova Bildirgesi gereği seçilmiģ BirleĢmiĢ Milletler Çevre Programı tarafından yayımlanmıģ olan "Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit" listesinde yer alan alanlar, içerisinde kalmamaktadır. ııı) Cenova Deklerasyonu nun 17. maddesinde yer alan "Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin" yaģama ve beslenme ortamı olan kıyısal alanlar, içerisinde kalmamaktadır. c) 14.02.1983 tarihli ve 17959 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren "Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması SözleĢmesi"nin 1. ve 2. maddeleri gereğince Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınan "Kültürel Miras" ve "Doğal Miras" statüsü verilen kültürel, tarihi ve doğal alanlar kapsamıda; projenin gerçekleģtirileceği alanda doğal sit veya tabiat anıtı statüsü bulunan korunması gereken herhangi bir alan bulunup bulunmadığının tespiti için Van Valiliği Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü ne baģvuruda bulunulmuģtur (Bkz. Ek-22). Van Valiliği Çevre ve ġehircilik Ġl Müdürlüğü GörüĢ Yazısı na göre (Bkz. Ek-22), projenin gerçekleģtirileceği alanda herhangi bir tabiat anıtı ve doğal sit bulunmadığı belirtilmektedir. Ayrıca, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün görüģ yazısında (Bkz. Ek- 23), Van Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü arģivinde ve yerinde yapılan incelemede proje alanının 2863 sayılı Kanun kapsamındaki herhangi bir sit alanında kalmadığı belirtilmiģtir. Alanda yapılacak olan çalıģmalar sırasında herhangi bir kültür varlığına rastlanılması halinde, 2863 sayılı Kanunun 4. Maddesi gereği en yakın Mülki Ġdare 72

Amirliği ne veya en yakın Müze Müdürlüğü ne haber verilecektir. ç) 17.05.1994 tarihli ve 21937 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren "Özellikle Su KuĢları YaĢama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması SözleĢmesi" (RAMSAR SözleĢmesi) uyarınca koruma altına alınmıģ alanlar, içerisinde bulunmamaktadır. Proje kapsamında bulunan DilektaĢı Barajı Göl Alanı nın yaklaģık 1.110 m güneyinde 135 sulak alan listesinde bulunanyüksekova Sazlıkları bulunmaktadır (Kaynak: http://geodata.ormansu.gov.tr/, Orman ve Su İşleri Bakanlığı - GeoData Uygulaması, E.T: 27.05.2014). Söz konusu projenin Yüksekova Sazlıkları ile olumsuz bir etkileģimde bulunması beklenmemektedir (Bkz. Ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım III.1 Fauna). d) 27.07.2003 tarihli ve 25181 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Avrupa Peyzaj SözleĢmesi gereği korunması gereken alanlar, içerisinde bulunmamaktadır. 3. Korunması gereken alanlar a) Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, mevcut özellikleri korunacak alan olarak tespit edilen ve yapılaģma yasağı getirilen alanlar (Tabii karakteri korunacak alan, biogenetik rezerv alanları, jeotermal alanlar ve benzeri); Söz konusu proje, 1/100.000 Ölçekli Mardin-Batman-Siirt-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı dahilinde yer almaktadır. 07.09.2012 tarihinde onaylanan Mardin-Siirt-Batman-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi 1/100.000 ölçekli Çevre Düzeni Planı na askı sürecinde gelen itirazlar sonrasında; Mardin-Siirt-Batman-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı (L47, M45, M46, M47, M48, M51, M52, N45, N46, N47 ve N48 Paftaları), Plan Açıklama Raporu ve Plan Hükümleri, Bakanlık Makamı nın 21/02/2013 tarihli ve 2737 sayılı Olur u ile 644 sayılı Çevre ve ġehircilik Bakanlığı nın TeĢkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname nin 7. maddesi uyarınca onaylanmıģtır. 21.02.2013 tarihinde onaylanan Mardin-Batman-Siirt-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı DeğiĢikliği ne askı sürecinde gelen itirazlar sonrasında Mardin-Batman-Siirt-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı DeğiĢikliği (L46, M45, M46, M47, M48, M51, M52, N44, N45, N46, N47, N48, N50, N51, N52, N53 Paftaları ve Lejant Paftası), Plan Hükümleri DeğiĢikliği ve Plan Açıklama Raporu DeğiĢikliği Bakanlık Makamı nın 02/08/2013 tarihli ve 12130 sayılı Olur u ile 644 sayılı Çevre ve ġehircilik Bakanlığı nın TeĢkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname nin 7. maddesi uyarınca onaylanmıģtır. Ek-5 te verilen Çevre Düzeni Planı nda; -Proje alanının tamamı doğal ve ağaçlık karakteri korunacak alan, -Enerji Tüneli-2 ve Kazı Fazlası Malzeme Alanı-3 dıģındaki proje alanı ekolojik öneme sahip alan, -Kazı Fazlası Malzeme Alanı-3 ün tamamı, Enerji Tüneli-2 ve Regülatör-2 nin bir 73

bölümü önemli kuģ alanı kapsamında bulunmaktadır. b) Tarım Alanları: Tarımsal kalkınma alanları, sulanan, sulanması mümkün ve arazi kullanma kabiliyet sınıfları I, II, III ve IV olan alanlar, yağıģa bağlı tarımda kullanılan I. ve II. sınıf ile, özel mahsul plantasyon alanlarının tamamı kapsamında tarım alanları bulunmaktadır. Proje kapsamındaki tarım arazilerinin vasıfları kamulaģtırma sırasında belirlenecektir. Projenin uygulama aģamasından önce proje alanı içerisinde yer alan tarım arazileri için 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu nun 12. Maddesi gereğince; arazi bozulmaları ve toprak kayıplarını önlemek için yerine göre sekileme, çevirme, koruma duvarı, bitkilendirme, arıtma, drenaj, inģaat ve kültürel vs. tedbirler ile çevre arazilere zarar vermeyecek önlemleri içeren Toprak Koruma Projesi yapılacak, 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu nun 21. maddesi (a) bendi gereğince yasal izinler alınacak ve bu izinlerin alınması süreci içerisinde proje alanında herhangi bir tarım dıģı faaliyette bulunulmayacaktır. c) Sulak Alanlar: Doğal veya yapay, devamlı veya geçici, suların durgun veya akıntılı, tatlı, acı veya tuzlu, denizlerin gel-git hareketinin çekilme devresinde 6 metreyi geçmeyen derinlikleri kapsayan, baģta su kuģları olmak üzere canlıların yaģama ortamı olarak önem taģıyan bütün sular, bataklık sazlık ve turbiyeler ile bu alanların kıyı kenar çizgisinden itibaren kara tarafına doğru ekolojik açıdan sulak alan kalan yerler, içerisinde kalmaktadır. Ayrıca, proje kapsamında bulunan DilektaĢı Barajı Göl Alanı nın yaklaģık 1.110 m güneyinde 135 sulak alan listesinde bulunanyüksekova Sazlıkları bulunmaktadır. Söz konusu projenin Yüksekova Sazlıkları ile olumsuz bir etkileģimde bulunması beklenmemektedir (Bkz. Ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım III.1 Fauna). ç) Göller, akarsular ve yeraltı suyu iģletme sahaları; Söz konusu projenin kaynağını Nehil Çayı oluģturmaktadır. d) Bilimsel araģtırmalar için önem arzeden ve/veya nesli tehlikeye düģmüģ veya düģebilir türler ve ülkemiz için endemik olan türlerin yaģama ortamı olan alanlar, biyosfer rezervi, biyotoplar, biyogenetik rezerv alanları, benzersiz özelliklerdeki jeolojik ve jeomorfolojik oluģumların bulunduğu alanlar; Ek-8 de verilen HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım III.2 Flora da, proje alanında endemik 17 adet bitki türünün varolduğu belirtilmektedir. Raporda, endemik olan türlerden Delphinium carduchorum Chowdhuri & Davis (NT), Onobrychis sulphurea Boiss. & Bal. var. vanensis Hedge (NT), ve Allium shatakiense Rech. Fil. (NT) türleri ile endemic olmayan, fakat IUCN kriterlerine gore VU (Zarar görebilir) kategorisinde olan Papaver curviscapum Nabelek (VU), Astragalus achundovii Grossh (VU) ve Centaurea gigantean Schultz Bip. ex Boiss. (VU) türleri için koruma önlemlerinin alınması gerektiği belirtilmektedir. Söz konusu türler için alınması gereken koruma önlemleri Ek-8, Kısım III.2 Flora baģlığında detaylı olarak verilmiģ olup, bu kapsamda gerekli olan önlemler alınacaktır. Proje alanı ve yakın çevresinde tespit edilen ve bulunması muhtemel olan fauna elemanları (amfibi, sürüngen, kuģ, memeli) ile tatlısu algleri, zooplanktonik organizmalar ve 74

bentik omurgasızlar arasında endemik türe rastlanmamıģtır. Ayrıca, proje alanının tamamı Doğal ve Ağaçlık Karakteri Korunacak Alan, bir bölümü ise Ekolojik Öneme Sahip alan ile Önemli KuĢ Alanı kapsamında bulunmaktadır (Bkz. Ek-5 1/100.000 Ölçekli Mardin-Batman-Siirt-ġırnak-Hakkari Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı). Önemli KuĢ Alanları doğadaki kuģ türlerinin nesillerini sürdürebilmeleri için özel önem taģıyan coğrafyaları tanımlar. Bu kavram, kuģ türleri, diğer canlılar ve doğal kaynaklarla birlikte yeryüzünün en özel doğa alanlarının korunmasını ve sürekliliğini amaçlar. Söz konusu alanlar hassaslık ve benzersizlik ana kriterleri kullanılarak belirlenir. Proje kapsamında bulunan Kazı Fazlası Malzeme Alanı-3 ün tamamı, Enerji Tüneli-2 ve Regülatör-2 nin bir bölümü Yüksekova Önemli KuĢ Alanı sınırı içinde bulunmaktadır. Söz konusu Önemli KuĢ Alanında bulunan kuģ türleri (Bkz. Tablo IV.2.11.1) için belirlenen kriterler ġekil IV.2.11.1 de verilmektedir. Tablo IV.2.11. 1. Proje Alanının Bir Bölümünün Ġçinde Bulunduğu Yüksekova Önemli KuĢ Alanı na Ait Veriler Kaynak: Kılıç ve Eken, 2004. 75

Kaynak: Kılıç ve Eken, 2004. ġekil IV.2.11. 1. Önemli KuĢ Alanları Kriterleri 76

IV.2.12. Faaliyet alanının mevcut çevresel özellikleri bölümünde yer alacak flora, fauna ve biyoçeģitlilik özelliklerinin belirlenmesine yönelik olarak detaylı araģtırma ve arazi çalıģmaları, biyoçeģitliliğe yönelik olarak yapılan arazi çalıģmaları vejetasyon dönemini kapsamalıdır. Yapılan biyolojik çeģitlilik çalıģması ile faaliyet alanı ve yakın çevresinin flora ve fauna elemanlarının detaylı incelenmesi, alanın biyoçeģitlilik özelliklei irdelenmeli ve özellikle nesli tehlike altında, lokal endemik ve nadir türler belirlenmeli, faaliyet alanının habitat yapısı ve ekosistem özellikleri detaylandırılmalıdır. Hakkari Ġli, Yüksekova Ġlçesi, sınırları içerisinde, Nehil çayı üzerinde yer alan proje enerji amaçlıdır. Proje alanının floral yapısını ve florayı oluģturan bileģenlerin karģı karģıya bulundukları riskler ve koruma statülerini belirleyebilmek amacıyla 2012 yılı içerisinde, HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu kapsamında, arazi gözlemleri ve literatür çalıģmalarına dayalı olarak Ekolojik Değerlendirme Prof. Dr. Levent TURAN, Hidrobiyolojik Değerlendirme Prof. Dr. Aydın AKBULUT ve Hidrojeolojik Değerlendirme Yard. Doç. Dr. Erkan DĠġLĠ tarafından hazırlanmıģ olup, Ek-8 de verilen HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu nda irdelenmiģtir. Proje kapsamında alanın floral yapısını ve florayı oluģturan bileģenlerin karģı karģıya bulundukları riskler ve koruma statülerini belirleyebilmek amacıyla 2012 yılı içerisinde açık alan çalıģmaları gerçekleģtirilmiģtir. Açık alan çalıģmaları sırasında alandan bitki örnekleri toplanmıģtır. Toplanan bu yaģ bitki örnekleri yönteme uygun olarak kurutulmuģtur. Kurutulan bitki örneklerinin tanımlanmasında "Flora of Turkey And East Aegean Islands" adlı kaynaktan yararlanılmıģtır. TeĢhis edilen bitkilerin listesi Ek-8, Kısım III.2.Flora, Tablo 7 de yer almaktadır. OluĢturulan floristik listede alanda mevcut olduğu belirlenen bitkilerin sistematik konumları kontrollerde kolaylık sağlaması bakımından alfabetik olarak verilmiģtir. Birinci sütunda familya, Ġkinci takson, üçüncü sütunda endemizm durumu, dördüncü sütunda biliniyor ise fitocoğrafik bölgesi, beģinci sütunda bitkinin Türkçe adı verilmiģtir. Bitkilerin Türkçe adlarının belirlenmesinde ġinasi Akalın tarafından hazırlanmıģ olan "Büyük Bitkiler Kılavuzu" ve Prof. Dr. Turhan Baytop tarafından hazırlanmıģ olan "Türkçe Bitki adları" adlı kaynaklardan faydalanılmıģtır. Tablonun altıncı ve son sütununda taksonun tehlike kategorisi verilmektedir. Bitkilerin tehlike kategorileri IUCN komisyonunun tespit ettiği kriterlere göre ve Ekim vd. tarafından hazırlanmıģ ve Türkiye Tabiatını Koruma Derneği tarafından yayınlanmıģ olan "Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı" adlı kaynaktan faydalanılmıģtır. Proje alanında yapılan arazi çalıģmalarında; Riperian Vejetasyon ve Step vejetasyonu olmak üzere iki farklı vejetasyon tipi tespit edilmiģtir. 1. Riperian Vejetasyon Nehil Çayının etkisinden dolayı nemli ve suyu seven bitki türleri baskın olarak bulunmaktadır. Riperian vejetasyonda; Ranunculus brachylobus Boiss. & Hoh. subsp. incisilobatus Davis, Ranunculus sericeus Banks & Sol., Trollius ranunculinus (Smith) Stearn, Arenaria gypsophiloides Lmant. var. glabra Fenzl, Polygonum bistorta L. subsp. bistorta, Lotus corniculatus L.var. corniculatus, Ononis spinosa L. subsp. leiosperma (Boiss.) Sirj., Agrimonia eupatoria L., Epilobium stevenii Boiss., Chaerophyllum macrospermum 77

(Sprengel) Fisch. & Mey., Veronica anagallis-aquatica L. subsp. oxycarpa (Boiss.) Elenevskyi, Verbena officinalis L., Mentha longifolia (L.) Hudson subsp. longifolia, Salix alba L., Salix triandra L. subsp. triandra, Typha latifolia L., Juncus inflexus L. ve Carex cilicica Boiss. subsp. cilicica gibi baskın türler tespit edilmiģtir. ġekil IV.2.12. 1. Proje Alanındaki Riperian Vejetasyonu Gösterir Fotoğraf 2. Step Vejetasyonu Proje kapsamında step vejetasyonu tespit edilmiģtir. Bu alanlarda; Aegilops cylindrical Host, Apera intermedia Hackel Apud Zederbauer, Bromus arvensis L., Phleum bertolonii DC., Secale montanum Guss., Triticum aestivum L., Rosa canina L., Bunium paucifolium DC. var. paucifolium, Eryngium billardieri Delar., Pimpinella kotschyana Boiss., Cephalaria setosa Boiss. & Hohen., Anthemis tinctoria L. var. tinctoria, Centaurea polypodiifolia Boiss. var. polypodiifolia, Centaurea saligna (C. Koch.) Wagenitz, Centaurea solstitialis L. subsp. solstitialis, Chardinia orientalis (L.) O. Kuntze ve Cousinia eriocephala Boiss. & Hausskn. gibi türler tespit edilmiģtir. 78

ġekil IV.2.12. 2. Proje Alanındaki Step Vejetasyonu Gösterir Fotoğraf Karasal omurgalı faunası bileģenleriyle ilgili olarak gerçekleģtirilen çalıģmalar kapsamında ĠkiyaĢamlılar (Amphibia), Sürüngenler (Reptilia), KuĢlar (Aves) ve Memeli Hayvanlar (Mammalia) sınıflarına bağlı türleri ve bu türlerin habitatlarıyla ilgili değerlendirmeler bulunmaktadır. Proje alanı sınırları içerisinde ve faaliyet sahasına yakın kesimlerde, ekolojik olarak birbirinin devamı niteliğindeki alanlarda yaģadığı belirlenen fauna bileģenlerinin herhangi bir koruma statüsüne sahip olup olmadıkları da değerlendirilmiģtir. Bu amaçla ulusal ve uluslar arası koruma listelerinden istifade edilmiģtir. Bu kapsamda IUCN tarafından hazırlanmıģ ve güncellenmiģ Avrupa Kırmızı Listesi (ERL); Bern SözleĢmesi kriterleri ve koruma listelerinin en son güncellenmiģ halleri; Orman ve Su ĠĢleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Merkez Av Komisyonu (MAK) tarafından 2012-2013 dönemi için güncellenmiģ olan Koruma Listelerinden istifade edilmiģtir. Tüm bunlara ek olarak, yörede yaģadığı belirlenen yabanıl formlar arasında endemik türler olup olmadığı da değerlendirilmiģtir. ÇalıĢmalar esnasında bazı yöre sakinleri ile görüģmeler yapılmıģ, literatür kontrolleri de gerçekleģtirilmiģtir. Hidrobiyoloji çalıģması kapsamında proje alanlarındaki mevcut sucul canlılara (tatlısu algleri, zooplanktonik organizmalar, bentik organizmalar ve balıklar) iliģkin örneklemeler gerçekleģtirilmiģtir. Nehil çayı sucul canlıları, koruma altında bulunan türler ve planlanan faaliyetin bu canlılar üzerine etkileri verilerek gerekli önlemlerin alınması konusunda önerilerde bulunulmuģtur. Fitoplanktonik ve zooplanktonik organizmaları tespit etmek amacıyla 55 µm por açıklığında, 30 cm. çapında ve 1 m. uzunluğunda plankton kepçesi kullanılmıģtır. Plankton kepçesi ile horizontal olarak suyun akıģ hızı yönünde 3-4 dakika süre ile beklenilmiģ ve örnekler, 250 cc'lik plastik kavanozlara alınmıģtır. Ayrıca tatlısu alglerinin sucul ortamlarda çok farklı habitatları iģgal etmiģ olmalarından dolayı bitkilerin, taģların ve sedimenin yüzeyinden kazıma yapılmak suretiyle örnekler alınmıģtır. Planktonik numuneler % 4'lük formaldehit ile tamponlanarak fikse edilmiģtir. ÇalıĢma bölgesinin bentik omurgasızları, sığ alanlardan standart dip kepçesi ile taban taranarak toplanmıģtır. Ayrıca, çalıģma alanında, elektro-ģoker kullanmak yolu ile balık örnekleri yakalanmıģtır. 79

IV.2.12.1. Flora; yapılacak arazi çalıģmaları sonucu elde edilen flora elemanlarının tümünü kapsayacak Ģekilde, familya, cins, tür, Türkçe adları, Endemizm durumu, fitocoğrafik bölge, lokalite, tehlike kategorileri, korunma statüsü (Ulusal Mevzuat ve Uluslar arası sözleģmeler kapsamında koruma altında bulunan türler) ile ilgili elde edilen verilerin tablo halinde gösterimi, Arazide yapılacak flora çalıģmalarının vejetasyon döneminde gerçekleģtirilmesi ve bu dönemin belirtilmesi, flora için Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TUBĠVES) kullanılarak kontrol yapılması, (flora ve fauna elemanlarının tespiti alanlarında uzman iki ayrı biyolog tarafından arazi çalıģmaları yapılarak belirlenmeli, literatür çalıģmaları ile doğrulanmalı) Alanın floristik yapısı ile ilgili değerlendirmeler, Ek-8 de verilen HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım III.2.Flora baģlığında ele alınmıģ olup, alanın floristik listesi Ek-8, Kısım III.2.Flora, Tablo 7 de verilmektedir. Proje kapsamında alanın floristik yapısı ile ilgili olarak yapılan inceleme sonucu proje alanında 51 familyaya ait 148 cins, 203 tür, 19 alttür ve 10 varyete tespit edilmiģtir. Bu alandan tespit edilen bitkilerin fitocoğrafik bölgelere göre dağılımı ise Ģöyledir; Akdeniz elementi 1, Avr.-Sib. elementi 14 ve Ir.-Tur. elementi 103 ve Öksin elementi 1 Ģeklindedir. 85 tür ise fitocoğrafik bölgesi bilinmeyen ya da birden fazla fitocoğrafik bölge elementidir. Proje inģaat sahasından 17 endemik bitki türü tespit edilmiģtir. Bu türler; Delphinium carduchorum Chowdhuri & Davis (NT), Dianthus muschianus Kotschy & Boiss. (LC), Astragalus compactus Lam.(LC), Astragalus halicacabus Lam.(LC), Astragalus pinetorum Boiss. (LC), Astragalus tauricolus Boiss.(LC), Astragalus xylobasis Freyn & Bornm. var. xylobasis (LC), Onobrychis sulphurea Boiss. & Bal. var. vanensis Hedge (NT), Scabiosa rufescens Freyn & Sint.(LC), Achillea nobilis L.subsp. kurdica Hub.-Mor.(LC), Centaurea saligna (C. Koch.) Wagenitz (LC), Tanacetum zahlbruckneri (Nab.) Grierson,(LC) Alkanna froedinii Rech. Fil.(LC), Origanum acutidens (Hand.-Mazz.) Ietswaart (LC), Acantholimon calvertii Boiss. (LC), Quercus petraea (Mattuschka) Liebl. subsp. pinnatiloba (C.Koch) Menitsky (LC) ve Allium shatakiense Rech. Fil. (NT) dir. Endemik olmayıp IUCN kriterlerine gore tehlike kategorisi önemli bitki türleri ise; Papaver curviscapum Nabelek (VU), Astragalus achundovii Grossh (VU) ve Centaurea gigantean Schultz Bip. Ex Boiss. (VU) dir. Proje sahasında endemik 17 bitki ve endemik olmayıp IUCN kriterlerine göre tehlike kategorisi önemli olan 3 bitki türü tespit edilmiģtir. Bu türlerden IUCN kriterlerine gore tehlike kategorisi LC (Az tehdit altında olan) Astragalus halicacabus Lam.(LC), Astragalus compactus Lam.(LC), Astragalus pinetorum Boiss. (LC), Astragalus tauricolus Boiss.(LC), Astragalus xylobasis Freyn & Bornm. var. xylobasis (LC), Dianthus muschianus Kotschy & Boiss. (LC), Achillea nobilis L.subsp. kurdica Hub.-Mor.(LC), Centaurea saligna (C. Koch.) Wagenitz (LC), Scabiosa rufescens Freyn & Sint.(LC), Tanacetum zahlbruckneri (Nab.) Grierson,(LC) Alkanna froedinii Rech. Fil.(LC), Origanum acutidens (Hand.-Mazz.) Ietswaart (LC), Acantholimon calvertii Boiss. (LC), Quercus petraea (Mattuschka) Liebl. subsp. pinnatiloba (C.Koch) Menitsky (LC) türler için inģaat aģamasından once ya da inģaat aģamasından sonra türlerin korunmasına yönelik her hangi bir önlem alınmasına gerek yoktur. Fakat, endemik olan Delphinium carduchorum Chowdhuri & Davis (NT), Onobrychis sulphurea Boiss. & Bal. var. vanensis Hedge (NT), ve Allium shatakiense Rech. Fil. (NT) türleri ile endemic olmayan, fakat IUCN kriterlerine gore VU (Zarar görebilir) kategorisinde 80

olan Papaver curviscapum Nabelek (VU), Astragalus achundovii Grossh (VU) ve Centaurea gigantean Schultz Bip. ex Boiss. (VU) koruma önlemlerini alınması gerekir. Alınması gereken koruma önlemi aģağıda detaylı olarak verilmiģtir. Delphinium carduchorum Chowdhuri & Davis Delphinium carduchorum Chowdhuri & Davis türü, çok yıllık, otsudur. Çiçeklenme dönemi temmuz-ağustos ayları arasıdır. Habitat olarak kayalık yamaç, su kenarı ve kireçtaģı alanları tercih eder. Türkiye de Hakkari ve Van da yayılıģ gösterir. IUCN kriterlerine göre NT kategorisinde olduğundan iki aģamalı önlem alınması gerekmektedir. Birinci aģamada; eylül-ekim aylarında olgunlaģan tohumlar, tohum torbalarına alınarak, gölgede, oda ısısında nemini alması sağlanır. Nemini alan tohumların üzerine etiket bilgileri (etiket bilgisinde tohumun toplandığı lokalite, toplandığı km cinsinden bilgi, toplama tarihi, tohumun ait olduğu bitkinin tür adı) yazılarak muhafaza altına alınmalıdır. Bu tohumlar tespit edildiği lokasyona, en geç 1 yıl gibi bir süre sonra dikilecekse, oda ısısında muhafaza edilebilir. Tohumların tespit edildiği lokasyona 2 yıl ya da daha fazla bir zaman sonra dikilmesi halinde, Ankara da bulunan, Tohum ve Gen Kaynakları AraĢtırma Merkezi ne muhafaza edilmek üzere gönderilmesi, dikim zamanında bu merkezden alınarak dikim yapılması gerekir. Ġkinci aģamada ise; Delphinium carduchorum Chowdhuri & Davis türü nün tespit alanlarda toprağın verimli olan kısmı sıyrılmalı, yöntemine göre muhafaza edilerek, güzergahın eski haline getirilmesinde bu toprak yeniden en üst tabaka olarak serilmelidir. Toprağın içinde bulunan tohumlar, kökler yeniden çimlenerek güzergahın doğal haline gelmesini hızlandıracaktır. Onobrychis sulphurea Boiss. & Bal. var. vanensis Hedge Onobrychis sulphurea Boiss. & Bal. var. vanensis Hedge türü, çok yıllık, otsudur. Çiçeklenme dönemi nisan-haziran ayları arasıdır. Habitat olarak çayırlık, nadas tarlaları ve bozkır alanları tercih eder. Türkiye de Hakkari, Bitlis ve Van da yayılıģ gösterir. IUCN kriterlerine göre NT kategorisinde olduğundan iki aģamalı önlem alınması gerekmektedir. Birinci aģamada; temmuz-ağustos aylarında olgunlaģan tohumlar, tohum torbalarına alınarak, gölgede, oda ısısında nemini alması sağlanır. Nemini alan tohumların üzerine etiket bilgileri (etiket bilgisinde tohumun toplandığı lokalite, toplandığı km cinsinden bilgi, toplama tarihi, tohumun ait olduğu bitkinin tür adı) yazılarak muhafaza altına alınmalıdır. Bu tohumlar tespit edildiği lokasyona, en geç 1 yıl gibi bir süre sonra dikilecekse, oda ısısında muhafaza edilebilir. Tohumların tespit edildiği lokasyona 2 yıl ya da daha fazla bir zaman sonra dikilmesi halinde, Ankara da bulunan, Tohum ve Gen Kaynakları AraĢtırma Merkezi ne muhafaza edilmek üzere gönderilmesi, dikim zamanında bu merkezden alınarak dikim yapılması gerekir. Ġkinci aģamada ise; Onobrychis sulphurea Boiss. & Bal. var. vanensis Hedge türü nün tespit alanlarda toprağın verimli olan kısmı sıyrılmalı, yöntemine göre muhafaza edilerek, güzergahın eski haline getirilmesinde bu toprak yeniden en üst tabaka olarak serilmelidir. Toprağın içinde bulunan tohumlar, kökler yeniden çimlenerek güzergahın doğal haline gelmesini hızlandıracaktır. 81

Allium shatakiense Rech. Fil. Allium shatakiense Rech. Fil. türü, çok yıllık, otsu, soğanlıdır. Çiçeklenme dönemi haziran ayıdır. Habitat olarak, Quercus çalılıkları, çimenlik, step alanlarını tercih eder. Türkiye de Hakkari, Bitlis, Erzurum ve Van da yayılıģ gösterir. IUCN kriterlerine göre NT kategorisinde olduğundan iki aģamalı önlem alınması gerekmektedir. Birinci aģamada; temmuz-ağustos aylarında olgunlaģan tohumlar, tohum torbalarına alınarak, gölgede, oda ısısında nemini alması sağlanır. Nemini alan tohumların üzerine etiket bilgileri (etiket bilgisinde tohumun toplandığı lokalite, toplandığı km cinsinden bilgi, toplama tarihi, tohumun ait olduğu bitkinin tür adı) yazılarak muhafaza altına alınmalıdır. Bu tohumlar tespit edildiği lokasyona, en geç 1 yıl gibi bir süre sonra dikilecekse, oda ısısında muhafaza edilebilir. Tohumların tespit edildiği lokasyona 2 yıl ya da daha fazla bir zaman sonra dikilmesi halinde, Ankara da bulunan, Tohum ve Gen Kaynakları AraĢtırma Merkezi ne muhafaza edilmek üzere gönderilmesi, dikim zamanında bu merkezden alınarak dikim yapılması gerekir. Ġkinci aģamada ise; Allium shatakiense Rech. Fil. türü nün tespit alanlarda toprağın verimli olan kısmı sıyrılmalı, yöntemine göre muhafaza edilerek, güzergahın eski haline getirilmesinde bu toprak yeniden en üst tabaka olarak serilmelidir. Toprağın içinde bulunan tohumlar, soğanlar yeniden çimlenerek güzergahın doğal haline gelmesini hızlandıracaktır. Papaver curviscapum Nabelek Papaver curviscapum Nabelek Hedge türü, iki yıllık, otsudur. Çiçeklenme dönemi haziran ayıdır. Habitat olarak kaya yarıklarını tercih eder. Türkiye de sadece Hakkari de yayılıģ gösterir. IUCN kriterlerine göre VU kategorisinde olduğundan iki aģamalı önlem alınması gerekmektedir. Birinci aģamada; temmuz-ağustos aylarında olgunlaģan tohumlar, tohum torbalarına alınarak, gölgede, oda ısısında nemini alması sağlanır. Nemini alan tohumların üzerine etiket bilgileri (etiket bilgisinde tohumun toplandığı lokalite, toplandığı km cinsinden bilgi, toplama tarihi, tohumun ait olduğu bitkinin tür adı) yazılarak muhafaza altına alınmalıdır. Bu tohumlar tespit edildiği lokasyona, en geç 1 yıl gibi bir süre sonra dikilecekse, oda ısısında muhafaza edilebilir. Tohumların tespit edildiği lokasyona 2 yıl ya da daha fazla bir zaman sonra dikilmesi halinde, Ankara da bulunan, Tohum ve Gen Kaynakları AraĢtırma Merkezi ne muhafaza edilmek üzere gönderilmesi, dikim zamanında bu merkezden alınarak dikim yapılması gerekir. Ġkinci aģamada ise; Papaver curviscapum Nabelek Hedge türü nün tespit alanlarda toprağın verimli olan kısmı sıyrılmalı, yöntemine göre muhafaza edilerek, güzergahın eski haline getirilmesinde bu toprak yeniden en üst tabaka olarak serilmelidir. Toprağın içinde bulunan tohumlar, kökler yeniden çimlenerek güzergahın doğal haline gelmesini hızlandıracaktır. Astragalus achundovii Grossh (VU) Astragalus achundovii Grossh türü, çok yıllık, otsudur. Çiçeklenme dönemi haziran ayıdır. Habitat olarak dik uçurumların yarıklarını tercih eder. Türkiye de sadece Hakkari de yayılıģ gösterir. IUCN kriterlerine göre VU kategorisinde olduğundan iki aģamalı önlem alınması gerekmektedir. Birinci aģamada; temmuz-ağustos aylarında olgunlaģan tohumlar, tohum torbalarına alınarak, gölgede, oda ısısında nemini alması sağlanır. Nemini alan tohumların üzerine etiket bilgileri (etiket bilgisinde tohumun toplandığı lokalite, toplandığı km cinsinden bilgi, toplama tarihi, tohumun ait olduğu bitkinin tür adı) yazılarak muhafaza 82

altına alınmalıdır. Bu tohumlar tespit edildiği lokasyona, en geç 1 yıl gibi bir süre sonra dikilecekse, oda ısısında muhafaza edilebilir. Tohumların tespit edildiği lokasyona 2 yıl ya da daha fazla bir zaman sonra dikilmesi halinde, Ankara da bulunan, Tohum ve Gen Kaynakları AraĢtırma Merkezi ne muhafaza edilmek üzere gönderilmesi, dikim zamanında bu merkezden alınarak dikim yapılması gerekir. Ġkinci aģamada ise; Astragalus achundovii Grossh türü nün tespit alanlarda toprağın verimli olan kısmı sıyrılmalı, yöntemine göre muhafaza edilerek, güzergahın eski haline getirilmesinde bu toprak yeniden en üst tabaka olarak serilmelidir. Toprağın içinde bulunan tohumlar, kökler yeniden çimlenerek güzergahın doğal haline gelmesini hızlandıracaktır. Centaurea gigantean Schultz Bip. ex Boiss. (VU) Centaurea gigantean Schultz Bip. ex Boiss. türü, iki yıllık, otsudur. Çiçeklenme dönemi temmuz-ağustos ayları arasıdır. Habitat olarak kurak kayalık yamaçları tercih eder. Türkiye de sadece Hakkari de yayılıģ gösterir. IUCN kriterlerine göre VU kategorisinde olduğundan iki aģamalı önlem alınması gerekmektedir. Birinci aģamada; ağustos-eylül aylarında olgunlaģan tohumlar, tohum torbalarına alınarak, gölgede, oda ısısında nemini alması sağlanır. Nemini alan tohumların üzerine etiket bilgileri (etiket bilgisinde tohumun toplandığı lokalite, toplandığı km cinsinden bilgi, toplama tarihi, tohumun ait olduğu bitkinin tür adı) yazılarak muhafaza altına alınmalıdır. Bu tohumlar tespit edildiği lokasyona, en geç 1 yıl gibi bir süre sonra dikilecekse, oda ısısında muhafaza edilebilir. Tohumların tespit edildiği lokasyona 2 yıl ya da daha fazla bir zaman sonra dikilmesi halinde, Ankara da bulunan, Tohum ve Gen Kaynakları AraĢtırma Merkezi ne muhafaza edilmek üzere gönderilmesi, dikim zamanında bu merkezden alınarak dikim yapılması gerekir. Ġkinci aģamada ise; Centaurea gigantean Schultz Bip. ex Boiss. türü nün tespit alanlarda toprağın verimli olan kısmı sıyrılmalı, yöntemine göre muhafaza edilerek, güzergahın eski haline getirilmesinde bu toprak yeniden en üst tabaka olarak serilmelidir. Toprağın içinde bulunan tohumlar, kökler yeniden çimlenerek güzergahın doğal haline gelmesini hızlandıracaktır. Yukarıda verilen endemik türler ile ilgili alınması gereken koruma önlemleri alınacak olup, bu hususlara titizlikle uyulacaktır. Proje alanı floristik listeleri değerlendirildiğinde; 3 Mart 1978 de Washington da imzalanan CITES (Nesli tehlikede olan hayvan ve bitki türlerinin uluslararası ticaretine iliģkin sözleģme) gereği koruma altına alınan ve ticareti yasaklanan bitki türlerinin hiçbiri alanda bulunmamaktadır. Proje sahası içerisinde, 09.01.1984 tarihinde Türkiye nin resmen taraf olarak onayladığı Avrupa nın Yaban Hayatı Ve YaĢam Ortamlarını Koruma SözleĢmesi (BERN) gereği koruma altında olan bitki türü bulunmamaktadır. 83

IV.2.12.2. Fauna; yapılacak arazi çalıģmaları sonucu elde edilen fauna elemanlarının (sürüngenler, memeliler, kuģ vb. gruplar) familya, cins, tür, Türkçe adları, Endemizm durumu, fitocoğrafik bölge, lokalite, tehlike kategorileri (IUCN), popülasyon durumu, korunma statüsü, kayıt alma Ģekli (gözlem veya örnek) ile ilgili elde edilen verilerin tablo halinde gösterimi, arazi çalıģmalarının vejetasyon dönemi dikkate alınarak yapılması, RDB (Kırmızı Liste) / Bern SözleĢmesi verilmesi, Merkez Av Komisyonu Kararları, IUCN, 2010-2011 MAK Kararları, CITES gibi uluslararası anlaģmalara göre durumu, Türkiye Bitkileri Veri Servisi (TUBĠVES) kullanılarak kontrol yapılması, Alanın fauna yapısı ile ilgili değerlendirmeler, Ek-8 de verilen HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım III.1.Fauna baģlığında ele alınmıģ olup, alanın fauna elemanlarından ikiyaģamlı listesi Ek-8, Kısım III.1.Fauna, Tablo 1 de, sürüngen listesi Tablo 2 de, kuģ listesi Tablo 3 te, memeli türleri Tablo 4 te, verilmektedir. ĠkiyaĢamlılar (Amphibia) ĠkiyaĢamlı sınıfının en önemli bileģenleri Kuyruklu kurbağalar, yani semenderler ile kuyruksuz kurbağalardır. Bu gruplara bağlı türler en azından üremek amacıyla suya bağımlı olan formlardır. Bu nedenle bu türler ile ilgili olarak gerçekleģtirilen çalıģmalarda proje alanı sınırları içerisindeki sulak ve nemli alanlar özellikle incelenmiģtir. Ayrıca üreme dönemi dıģında karasal ortamlarda bulunmayı tercih eden kurbağa türleri açısından uygun habitatlar da dikkatle değerlendirilmiģtir. Nehil Çayı bazı kesimlerde nispeten geniģ bir yatakta akmakta ve bol su taģımaktadır. Bu özellikleri nedeniyle anakol üzerinde, hızlı akan ve derin kesimlerde ĠkiyaĢamlı türlerine rastlamak mümkün olmamıģtır. Sadece akarsuyun kıyılarda kıvrımlar oluģturduğu ve yavaģladığı kesimler ile akarsuyun kenarında oluģan geçici gölcüklerde bazı ikiyaģamlılara rastlanmıģtır. Proje sahası sınırları içerisinde gerçekleģtirilmiģ olan çalıģmalarda yörede sadece 2 amfibi türüne bağlı bireylerin yaģadığı belirlenmiģtir. Bu türlerin bölgedeki bolluk dereceleri ve ulusal-uluslararası koruma statüleri Ek-8, Kısım III.1.Fauna, Tablo 1 de verilmiģtir. Projenin gerçekleģtirilmesi amacıyla yararlanılması düģünülen kesimlerde yaģadığı belirlenen amfibi türleri arasında endemik bir tür bulunmamaktadır. Sürüngenler (Reptilia) Proje alanı sınırları içerisinde ve komģu alanlarda yaģayan aürüngen türleri ile bu türlere bağlı bireylerin yöredeki özelliklerini belirlemek amacıyla alan içerisinde sürüngen türleri açısından uygun olan habitatlar kontrol edilmiģtir. Bu süreçte Nehil Çayı kıyısına, akarsu kenarında, bazı kesimlerde ĢekillenmiĢ olan su birikintilerinin civarına, alan içerisinde, özellikle de akarsu kıyısında yer alan kalın gövdeli ağaçların kovuklarına, kökleri arasındaki boģluklara; akarsu kıyısına paralel uzanan tarımsal alanlar ile yerleģimlerin sınırlarındaki taģ duvarlara; taģların arasına ve altlarına; bitki artıklarının içine ve toprak oyuklarına bakılmıģtır. Hayvanlara verilebilecek olası zararlar göz önüne alınarak, genellikle tuzak kurarak yakalamaktan kaçınılmıģtır. Gerektiğinde tür tespiti amacıyla fotoğraf kaydı yapılmıģtır. Daha sonra bu kayıtların anahtarlar, yardımcı kitaplar veya konunun uzmanları yardımıyla değerlendirilmesi sonucu arazide teģhisinde zorluk çekilen türlerin sağlıklı bir Ģekilde belirlenmesi yoluna gidilmiģtir. GerçekleĢtirilen saha çalıģmaları, yöre sakinleriyle yapılan anketler ve taranan literatürlerin sonuçlarına göre faaliyet alanı ve yakın çevresinde 13 84

sürüngen türünün yaģamakta olduğu belirlenmiģtir. Proje alanı ve yakın çevresinde yaģayan bu sürüngen türleriyle bu türlere ait ulusal ve uluslar arası koruma statüleri ile populasyon durumları ve kayıt Ģekilleri Ek-8, Kısım III.1.Fauna, Tablo 2 de verilmektedir. Faaliyetle ilgili tüm kesimlerde tespit edilmiģ olan sürüngen türleri arasında herhangi bir endemik tür yer almamaktadır. KuĢ Türleri (Aves) Faaliyetin hayata geçirilmesi planlanan kesimler ile bu kesimlere bitiģik habitatlardaki farklı niģlerde, çeģitli gereksinimlerini karģılamak amacıyla bulunmakta olan kuģ türlerini; bu türlerin habitat olarak seçtikleri kesimleri, türlerin bu bölgede bulunuģ nedenleri ile bu türlerin içerisinde koruma statülerine sahip olanların bulunup bulunmadıkları; eğer bulunuyorsa sahip oldukları ulusal ve uluslar arası koruma statülerini ortaya koyabilmek amacıyla, adı geçen alanda ornitolojik gözlem ve incelemeler gerçekleģtirilmiģtir. Bu kapsamda yapılan gözlem ve incelemelerin avifaunayı (kuģ varlığı) belirlemek amacıyla yeterli olmayacağı düģünüldüğünden tarafımızdan farklı projeler kapsamında bu kesimde ve yakın çevrede geçmiģ dönemlerde gerçekleģtirilmiģ çalıģmalarda elde edilmiģ olan bilimsel verilerden de istifade edilmiģtir. Saha gözlemlerini destekleyici olarak proje alanı içerisinde veya civarda yaģamakta olan yöre sakinleri ile yüz yüze görüģmeler ve literatür kontrolleri de gerçekleģtirilmiģtir. Yöredeki gözlemler, incelemeler ve değerlendirme çalıģmaları sonuçlarına göre faaliyet alanı ve yakın çevresinde yaģadığı en az 51 kuģ türünün görülebileceği belirlenmiģtir. Bu türler, koruma statüleri ile kayıt Ģekilleri gibi bilgiler Ek-8, Kısım III.1.Fauna, Tablo 3 te verilmektedir. Proje alanı ve yakın çevresindeki habitatlarda kaydedilmiģ olan kuģ türleri arasında endemik bir kuģ türü bulunmamaktadır. Memeli Hayvanlar (Mammalia) Faaliyet alanı sınırları içerisinde ve yakın çevrede gerçekleģtirilen faunistik çalıģmalar ile memeli hayvanlar sınıfını oluģturan memeli hayvan grupları olan Böcekçiller, Yarasalar, Tavşanlar, Kemiriciler, Yırtıcılar ve Toynaklılar gruplarına dahil olan türler ve bu türlerin habitat özellikleri araģtırılmıģtır. ÇalıĢmalar faaliyetin gerçekleģtirileceği tüm kesimler ile benzer habitat özelliklerine sahip yakın çevreyi de kapsayacak Ģekilde gerçekleģtirilmiģtir. ÇalıĢmalar genellikle doğrudan gözlemler, habitat incelemeleri ve tamamlayıcı olarak bazı yöre sakinlerinden bilgi alınması Ģeklinde yapılmıģ tüm bu çalıģmalara ek olarak literatür kontrolleri de gerçekleģtirilmiģtir. Saha gözlemleri, incelemeler ve değerlendirme çalıģmaları sonucu proje alanı ve yakın çevresinde 12 Memeli hayvan türünün yaģadığı belirlenmiģtir. Bu türlerin bir kısmı direk gözlemlerle, bir kısmı da yöre sakinlerinin ifadeleri ve literatür kontrolleri sonrasında listelere eklenmiģtir. Proje alanı ve yakın çevresinde yaģadığı belirlenen yabanıl memeli hayvan türlerine bağlı bireyler arasında yaygın, tehlike altında olmayan türler olduğu gibi nadir, koruma altında olan formlar da bulunmaktadır. Bu türlerin ulusal ve uluslar arası koruma statülerinin belirlenmesiyle ilgili değerlendirmeler sonucu Ek-8, Kısım III.1.Fauna, Tablo 4 te verilmiģtir. Proje sahasında ve civarında yaģadığı belirlenen memeli hayvan türleri arasında endemik bir tür bulunmamaktadır. 85

IV.2.13. Sucul flora ve fauna, iç sulardaki (göl, akarsu) canlı türleri (bu türlerin tabi karakterleri, ulusal ve uluslararası mevzuatla koruma altına alınan türler; bunların üreme, beslenme, sığınma ve yaģama ortamları; bu ortamlar için belirlenen koruma kararları), Proje kapsamında alanın içsularındaki canlı türlerini belirlemeye yönelik Hidrobiyolojik (Sucul YaĢam) Değerlendirme çalıģmaları (Bkz. Ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım II). Prof. Dr. Aydın AKBULUT tarafından gerçekleģtirilmiģtir. Nehil Çayı üzerinde kurulacak olan Tortum regülatörü ve HES alanlarına ait sucul canlılara (tatlısu algleri, zooplanktonik organizmalar, bentik organizmalar ve balıklar) iliģkin örneklemeler gerçekleģtirilmiģ ve planlanan faaliyetin sucul ekosistem üzerine etkileri değerlendirilmiģtir. Tatlısu Algleri Algler su ortamında primer üretici canlılardır. Yapılarındaki pigmentleri sayesinde karbondioksit ve suyu ıģığın etkisi ile karbonhidratlara çevirirler, böylece su ortamındaki besin değerinin ve çözünmüģ oksijen oranının artmasını sağlarlar. Sonuçta kendi geliģimlerini sağlayarak besin zincirinin ilk halkasını oluģtururlar. Bu Ģekilde üretime olan katkıları ve üst basamaktaki canlılarla olan iliģkileri açısından önem taģımaktadırlar. ÇalıĢma alanında teģhis edilen tatlısu alglerinin listesi Ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım II, Tablo 3.1 de verilmektedir. AraĢtırma alanı içerisinde 5 ayrı alg sınıfına ait toplam 46 takson (tür ve alttür) teģhis edilmiģtir. Özellikle Bacillariophyceae (diatom) grubu algler çeģitlilik bakımından en zengin sınıf olmuģtur. Bu sınıfa ait 25, Chlorophyceae'ya ait 13, Cyanophyceae'ya ait 6, Euglenophyceae'ya ait 2 ve Pyyrophyceae sınıfına ait 1 tür bulunmuģtur. ÇalıĢma alanında, örnekleme yapılan istasyonların hepsinde de baskın sınıf Bacillariophyceae (Diatom) olarak bulunmuģtur. Bölgenin tür çeģitliliği bakımından ikinci baskın grubu Chlorophycea ve ardından Cyanophyceae gelmektedir. Bacillariophyceae sınıfı içerisinde Gomponema ve Cymbella cinslerine ait türler tüm istasyonda baskın organizma olmuģlardır. Chlorophyceae ait türler içerisinde Scenedesmus ve Spirogyra türleri ön plana çıkmaktadır. Cyanophyceae türleri sayıca oldukça az olmakla birlikte Oscillatoria cinsi baskın olmuģtur. Pyrrophyceae1 ve Euglenophceae sınıfı ise 2 taksonla temsil edilmiģ olup oldukça az populasyonları bulunmaktadır. Genel olarak teģhisi yapılan tatlısu alg türlerinin hepsi kozmopolit olup bölgeye özgü endemik, nadir ve tehlike altında olan bir tür bulunmamaktadır. Zooplanktonik Organizmalar Sucul ortamlardaki besin zincirinde, karbonhidratlar, yağlar ve proteinler ilk olarak fitoplanktonik alg grupları tarafından sentezlenir ve buradan daha yüksek besin kademelerine geçerler. Bu bitkisel protein ilk olarak, zooplanktonun Crustacea grubunda havansal proteine dönüģür. Tatlısularda baskın zooplankton formları genelde Copepod'lardır. Bitkisel proteini hayvansal proteine dönüģtürmeleri nedeniyle zooplanktonik organizmalar, hayvansal proteine gereksinim duyan canlılar için besin zincirinde çok önemli bir halkaya sahiptirler. Durgun suların ve akıntılı suların baskın zooplankton formları farklılık göstermektedir. 86

Zooplanktonik organizmalar çoğunlukla suyun hareketine bağlı olarak yer değiģtirirler ve durgun su habitatlarında yaģarlar. Akarsuların hızlı akıntılı kısımlarındaki mevcudiyetleri çok sınırlıdır. Ancak bazı gruplarda hızlı akan çaya psammofil olarak yani taģların altında yaģayabilen türler olarak görülebilirler. Özellikle Rotifera grubuna bağlı türler taģ altlarını kullanmakta olup akıntı hızının olumsuz etkisini bertaraf etmektedirler. ÇalıĢma bölgesinde bulunan zooplanktonik organizmalara iliģkin bulgular bu değerlendirmeyi güçlendirecek yöndedir. Alanda tespit edilmiģ olan zooplanktonik türler kozmopolit olup yaygın türlerdir. Yapılan incelemelerde teģhis edilen zooplanktonik gruplara ait türler Ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım II, Tablo 3.2 de verilmektedir. ÇalıĢma alanında yapılan incelemelerde zooplanktonik organizmaların dominant gruplarını oluģturan Rotifera ya ait toplam 8 takson teģhis edilmiģtir. Rotifera phylumuna ait 10 takson bulunurken Brachionus patulus ve Keratella sp. taksonları nispeten daha fazla bireyle temsil edilmektedirler. Copepoda ve Cladocera ya ait hiçbir bireye ise rastlanamamıģtır. Bunun nedeni güçlü su akıntısı olarak görülmektedir. Bu iki zooplankton grubu durgun sularda yaģam alanı bulduklarından dolayı güçlü akıntılı sularda sürüklenmektedirler. Bentik Organizmalar ÇalıĢma bölgesindeki 23 bentik omurgasız türü teģhis edilmiģtir. Bunlardan 1'i Mollusca, 1'i Annelida, 1 i Platyhelminthes, ve 17 si de Arthropoda Ģubelerine aittir. Arthropoda Ģubesi içerisinde ise Crustacea sınıfına ait 2 takson bulunurken Insecta sınıfının 15 tür ile temsil edildiği görülmüģtür. Sucul ekosistemlerde, bentik organizmalar önemli oranda indikatör türlere sahiplerdir. Bu canlılar özellikle antropojenik etkiler sonucu kirlenen veya stres altında olan komünitelerin de indikatör (belirteç) grubudur. Örnekleme sonuçlarına göre kirlilik indikatörü olarak nitelendirilebilecek bir tür bulunmamıģtır. Bunun yanısıra yüksek dağ sularında bulunan ve temiz su indikatörü olarak kabul edilen ve Crustacea ya bağlı Gammarus taksonu temiz su indikatörü olarak bilinmektedir. Bununla birlikte Ephemeroptera ve Trichoptera ya bağlı türlerin populasyon yoğunluğu bakımından yüksek sayılarda bulunmaları, bu sucul ortamın oldukça temiz olduğunun bir göstergesi olarak kabul edilmelidir. Proje alanında teģhis edilen bentik organizmaların listeleri Ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım II, Tablo 3.4 te verilmektedir. Balıklar Balıklar, sucul sistemlerdeki besin zincirinin üst halkasında yer alan önemli biyolojik bileģenlerdir. Ekolojik olarak alg, zooplankton ya da bentik canlılarla beslenen balıklar su içerisindeki zincirin en üst halkasında yer almaktadırlar. Zincirin daha üst halkalarına da kuģlar ve nihayet insanlar tamamlamaktadır. Ekolojik olduğu kadar ekonomik önemleri bakımından da önemli bir girdi kaynağını oluģturmaktadırlar. ÇalıĢma alanına iliģkin olarak 2 ayrı familya'ya ait 9 balık türü belirlenmiģtir. Tespit edilen toplam 8 türün 3'ü ekonomik olarak değerlendirilmektedir. Cyprinidae familyası en 87

fazla türle (7 tür) temsil edilmektedir. Luciobarbus mystaceus ve Barbus lacerta bölgenin en önemli balık türü olarak görülmektedir. Ayrıca Leuciscus ve Capoeta cinslerinin de yoğunluk bakımından ön plana çıktıkları belirlenmiģtir. Bu alanlarda, akıntılı suları seven, barınak ve besin arayıģında olan Balitoridae familyasına bağlı türler mevcuttur. Özelikle Barbatula sp. az da olsa temsil edilebilmektedirler. Alandan varlığı literatür bilgilerine göre belirlenen türler arasında Alburnoides bipunctatus Bern SözleĢmesinin Ek III listesinde yer almaktadır. Bu tür ve Squalius cephalus IUCN nin kırmızı listesine giren LC kategorisinde tanımlanmaktadır. Diğer türler ise DeğerlendirilmemiĢ (NE) olarak sınıflandırılmaktadır. Proje alanındaki balık türlerinin listeleri Ek-8 HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu, Kısım II, Tablo 3.5 te verilmektedir. IV.2.13.1. Endemik, hassas, nesli tehlike altındaki balık türleri için gerekli optimum su yükseklikleri, miktarları, çözünmüģ oksijen miktarı, su hızı gibi parametrelerin incelenerek, projenin bu türler üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi, alınacak tedbirlerin belirtilmesi, Çevresel akıģ miktarının belirlenmesinde için Islak Çevre yöntemi kullanılmıģtır. Bu yöntem, sucul ve habitat açısından önem taģıyan su derinliği, akım hızı, akım alanı büyüklüğü/ geniģliği ve ıslak çevre ile debiyi doğrudan iliģkilendirmektedir. Islak Çevre yönteminin uygulanmasında önem taģıyan iki husus mansaptaki balık türlerinin minimum su derinliği ve akım hızı gereksinimleri ile yöntemin uygulanmasında kullanılan akarsu en kesitinin temsil ediciliğidir. Bu kapsamda minimum su derinliğinin 0.15 m, minimum akım hızının ise 0.20 m/s olması için önerilen can suyu değerleri Ek-8 de yer alan HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri Ġçin Değerlendirme Raporu nda verilmiģtir. Söz konusu değerler, Nehil çayının sucul canlıları için gerekli minimum koģulların üzerinde olup, canlıların yaģamlarını sürdürebilecekleri yeterliliktedir. 1998) Tablo IV.2.13.1. 1. Nehil Çayında Yakalanan Türün Ekolojik Özellikleri (Cows and Welcomme, Balık Türü YaĢayabildiği Minimum YaĢayabildiği Minimum Derinlik (m) Akıntı (m/sn) Luciobarbus mystaceus 0.15 0.20 Barbus lacerta 0.15 0.20 Capoeta trutta 0.15 0.20 Garra rufa 0.10 0.20 Barbatula sp. 0.10 0.20 IV.2.14. Madenler ve Fosil Yakıt Kaynakları (rezerv miktarları, mevcut ve planlanan iģletilme durumları, yıllık üretimleri ve bunun ülke veya yerel kullanımlar için önemi ve ekonomik değerleri), Proje sahasında, göl alanı altında kalacak veya inģaattan etkilenecek rezerv olarak tespit edilen veya iģletilen bu tür bir kaynak bulunmamaktadır (Kaynak: Dilektaşı Barajı ve Hes Projesi, Revize Fizibilite Raporu, Şubat 2010). Ancak maden ve fosil yakıt kaynakları baģlığını bölgesel olarak irdelersek, Hakkari ili sınırları içerisinde özellikle metalik maden yatakları oldukça zengin olarak gözlemlenmektedir. Söz konusu bölge ile ilgili MTA Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanmıģ, Hakkari Ġli Maden Haritası ġekil IV.2.14.1 de verilmiģtir. 88

Söz konusu harita incelendiğinde özellikle Hakkari civarında metalik maden sınıfında kurģun ve çinko yatakları gözlemlenmektedir. Ayrıca il civarından daha önceki yıllarda iģletilen ve zuhur durumda bulunan krom yataklarıda mevcuttur. ġemdinli civarında ise mermer iģletmeleri mevcuttur. Endüstriyel hammadde olarak ise kısıtlı sayıda Titan ve Sülfür yatakları mevcuttur. Kaynak: http://www.mta.gov.tr ġekil IV.2.14. 1. Hakkari Ġli Maden Haritası 89

IV.2.15. Hayvancılık (türleri, beslenme alanları, yıllık üretim miktarları, bu ürünlerin ülke ekonomisindeki yeri ve değeri), Ġlçede 22.886 büyük baģ hayvan, 200.000 küçükbaģ hayvan mevcuttur. Ayrıca, fenni arı kovan sayısı 22.000, kara kovan sayısı 1.500 adettir. Ġlçede Arıcılar Birliği kurulmuģ olup, 300 arıcı kaydı bulunmaktadır. (Kaynak: http://www.yuksekova.gov.tr/, Yüksekova Kaymakamlığı Resmi İnternet Sitesi, E.T: 27.05.2014). IV.2.16. Peyzaj değeri yüksek yerler ve rekreasyon alanları, Proje alanı içerisindeki peyzaj karakteri, proje alanı ve yakın çevresinin tamamıyla aynı karakteristik özellik göstermekte olup, proje alanı ve yakın çevresinde nadir bulunan peyzaj karakterine rastlanmamaktadır (Bkz. Ek-20 Ekolojik Peyzaj Değerlendirme Raporu). IV.2.17. Devletin yetkili organlarının hüküm ve tasarrufu altında bulunan araziler (Askeri Yasak Bölgeler, kamu kurum ve kuruluģlarına belirli amaçlarla tahsis edilmiģ alanlar, vb.), Proje Nehil çayı üzerinde planlanmakta olup, orman ve mera arazisi içerisinde kalmaktadır. Bu alanlar dıģında, proje alanı ve yakın çevresinde devletin yetkili organlarının hüküm ve tasarruf altında bulunan; askeri yasak bölgeler, kamu kurum ve kuruluģlarına belirli amaçlarla tahsil edilmiģ alanlar yer almamaktadır. IV.2.18. Proje yeri ve etki alanının mevcut kirlilik yükü, Proje sahası ve çevresinde gaz ve toz emisyonu oluģturacak herhangi bir endüstriyel tesis bulunmamaktadır. Ayrıca gürültü kaynağı da gözlemlenmemiģtir. Projenin gerçekleģtirileceği alanda ve civarında tarım alanları mevcut değildir. Bu sebeple tarımsal üretimden kaynaklanacak kirlilikten bahsedilmesi mümkün değildir. Bölgede endüstriyel alan mevcut olmayıp, arazi gözlemlerine göre toprak-su kirliliği mevcut değildir. IV.2.19. Diğer özellikler. Bu bölümde açıklanması gereken baģka bir husus bulunmamaktadır. IV.3. Sosyo-Ekonomik Çevrenin Özellikleri HES Projesi Hakkari Ġli, Yüksekova Ġlçesi, Gökyurt Köyü, DilektaĢı Köyü, Dibekli Köyü, Ortaç Köyü, Salkımlı Köyü, Tatlı Köyü ve Armutdüzü Köyü, Nehil Çayı üzerinde yer almaktadır. AĢağıda proje sahasının yer aldığı yerleģim birimlerinin sosyo-ekonomik özellikleri incelenmiģtir. Proje alanındaki hanelerin sosyal-ekonomik özelliklerini; proje hakkında yöre insanının düģünce ve beklentilerini; projenin sosyal etkilerini belirlemek amacıyla Sosyal Etki Değerlendirme Raporu hazırlanarak Ek-11 de verilmiģtir. 90

IV.3.1. Ekonomik özellikler (yörenin ekonomik yapısını oluģturan baģlıca sektörler, yöresel iģgücünün bu sektörlere dağılımı, sektörlerdeki mal ve hizmet üretiminin yöre ve ülke ekonomisi içindeki yeri ve önemi, diğer bilgiler), Etki Alanı Ekonomik Özellikleri Hakkari Ġli Köyleri nin Ekonomik Özellikleri Salkımlı Köyü Ekonomisi: Köyün en önemli geçim kaynakları hayvancılık ve korucu maaģlarıdır. Ekilebilir arazi çok sınırlı olup, ekili-dikili 60-70 dönüm arazide geçimlik (hane ihtiyaçlarına yönelik) ve pazara yönelik olarak buğday, yonca, kavurga, elma, armut ve kaysı yetiģtirilmektedir. Ürünün bir kısmı toptancılara satılmaktadır. Pazarlanan ürün miktarı, elmada 100 tonu, armutta 100 tonu, kayısıda 60-70 tonu, buğdayda 200-250 tonu bulmaktadır. Hane sayısına bölündüğünde bu üründen elde edilen gelirin yüksek nüfuslu haneleri geçindiremeyeceği görülmektedir. Bu köyde 250 kadar büyükbaģ, 2000 kadar da küçükbaģ hayvan mevcudu bulunmaktadır. Köyün doğusunda ve batısında yoğun otlatma mevcuttur. Ortaç Köyü Ekonomisi: Köy ahalisinin geçim faaliyetleri tarım, hayvancılık ve koruculuk maaģları üzerinden temin edilmektedir. Köyde buğday, yonca, fasulye, patates, elma, armut ve kayısı yetiģtirilmekte ve üretilen buğdayın 400 tonu, elmanın ve armutun 30 ar tonu, kayısının ise 2 tonu pazarlanmaktadır. Köyde 2000 büyükbaģ, 4000 kadar da küçükbaģ hayvan mevcudu bulunmaktadır. Hane sayısına bölündüğünde bu üründen elde edilen gelirin burada da yüksek nüfuslu haneleri geçindiremeyeceği görülmektedir. Bu nedenle korucu maaģları kritik bir girdidir. Köy civarında yoğun otlatma mevcuttur. Otlağın bir kısmı baraj alanında kalmaktadır. Dibekli Köyü Ekonomisi:. Tarım, hayvancılık ve koruculuk faaliyeti köyün temel geçim araçlarıdır. Tarım faaliyetleri çerçevesinde köyde buğday, yonca, meyve ağacı fidanı, elma ve armut üretilmekte; bu üretim sonucunda 50-60 ton buğday, 15-20 ton elma, 7-10 ton arasında armut ve 6 ilâ 7 ton arasında da kayısı pazara arz edilmektedir. Köyde 100 kadar büyükbaģ, 3000 kadar da küçükbaģ hayvan mevcuttur. Köyün güneyinde ve baraj alanının doğusunda otlatma yapılmaktadır. DilektaĢı Köyü Ekonomisi: Köy geçimini tarım, hayvancılık ve koruculuk üzerinden temin etmektedir. Köy arazilerinde buğday, yonca, nohut, elma, armut, kayısı, ceviz üretilmektedir. Bu ürünlerin bir kısmı pazara arz edilmekle birlikte bu miktar azdır. Köyde 2500-3000 kadar küçükbaģ ve 250 kadar büyükbaģ hayvan mevcudu bulunmaktadır. Gökyurt Köyü Ekonomisi: Köy tarım ve az miktarda hayvancılık ile geçinmektedir. Köy arazilerinde 20 ton buğday, 20 ton arpa, 40 ton elma, 30 ton armut ve 50 ton kayısı üretilmektedir. Bu ürünün büyük bir kısmı pazara arz edilmektedir. Köyde 100 kadar büyükbaģ ve 4000 kadar küçükbaģ hayvan bulunmaktadır. Tatlı Köyü Ekonomisi: Köyde meyvecilik baģlıca geçim kaynaklarındandır. Armutdüzü Köyü Ekonomisi: Köyde büyükbaģ ve küçükbaģ hayvancılık, meyvecilik, sebzecilik ve arıcılık baģlıca geçim kaynaklarındandır. 91

IV.3.2. Nüfus (yöredeki kentsel ve kırsal nüfus, nüfus hareketleri; göçler, nüfus artıģ oranları, ortalama hane halkı nüfusu, diğer bilgiler), Hakkari Ġli nin 2013 yılı adrese dayalı nüfus kayıt sistemi verilerine göre toplam nüfusu 273.041 olup, bunun 149.217 si il ve ilçe merkezinde, 123.824 ü ise merkezlere bağlı belde ve köylerde yaģamaktadır (Kaynak: www.tuik.gov.tr 2013 verileri-). TÜĠK verilerine göre, Hakkari Ġli nin 2012 2013 döneminde aldığı göç 8.007, verdiği göç 10.293, net göç -2.286 ve net göç hızı 8,4 tür. 2012 2013 döneminde Hakkari Ġli en çok sırasıyla Van (1.305) ve Ġstanbul (1.088) illerinden göç almıģ; ilden göç edenler arasında en büyük çoğunluk sırasıyla Yozgat (2.756) ve Ġstanbul a (1.368) yerleģmiģtir. Hakkari Ġli GeliĢmiĢlik Performansı 2003 göstergelerine göre, ortalama hane halkı büyüklüğü 7,91 kiģi olup, 81 il içinde 3 üncü sırada yer almaktadır. Ġlin nüfus yoğunluğu ise, km 2 baģına 33 kiģidir. TÜĠK in yayımladığı 2013 yılı Adrese Dayalı Nüfus Sayıt Sistemi (ADNKS) verilerine göre projenin gerçekleģtirileceği Gökyurt Köyü nüfusu 767, DilektaĢı Köyü nüfusu 906, Dibekli Köyü nüfusu 404 kiģi, Ortaç Köyü nüfusu 1.087 kiģi, Salkımlı Köyü nüfusu 580 kiģi, Tatlı Köyü nüfusu 33 kiģi ve Armutdüzü Köyü nüfusu 549 kiģidir. Yukarıdan görüleceği gibi tesisin etki alanındaki havzada mevcut nüfus 4.326 dır. Bu köylerde erkek ve kadın nüfusları dengelidir. Dolayısıyla erkek nüfusun istihdam amacıyla köy dıģına uzun süreli göçü söz konusu değildir. Bunun en önemli nedeni nüfusun en önemli geçim kaynaklarından birinin koruculuk maaģı olmasıdır. Bu sürekli gelirin nüfusu yerinde tuttuğu görülmektedir. Havzada toplam 415 hane bulunmakta ve hane baģına ortalama nüfusun 7,2 kiģi olduğu görülmektedir. Bu, Türkiye ortalamalarına göre yüksek bir ortalama hane nüfusudur. Dolayısıyla köylerin içinde bulunduğu doğal çevrenin bu yüksek hane nüfusunu besleme kapasitesi mevcut değildir. Buna bağlı olarak tarım ve hayvancılık dıģında diğer gelir kalemlerinin yokluğu durumunda bu nüfusun dağılacağı öngörülebilir. IV.3.3. Gelir (yöredeki gelirin iģkollarına dağılımı, iģkolları itibariyle kiģi baģına düģen maksimum, minimum ve ortalama gelir), Hakkari Ġli sosyo-ekonomik geliģmiģlik sıralamasında 2003 yılında 77 inci sırada yer alırken 2011 yılı değerlendirmelerine göre 80 nci sırada yer almıģtır (Kaynak: http://www.dpt.gov.tr 2011). Hakkari ilinin Türkiye sıralamasında yerini gösterir tablo aģağıda verilmektedir. Tablo IV.3.3.1. Ġllerin Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Sıralaması (2011) Sıra Ġl Sıra Ġl 1 Ġstanbul 42 Malatya 2 Ankara 43 Afyon 3 Ġzmir 44 Artvin 4 Kocaeli 45 Erzincan 5 Antalya 46 Hatay 6 Bursa 47 Kastamonu 7 EskiĢehir 48 Bartın 8 Muğla 49 Sivas 9 Tekirdağ 50 Çorum 10 Denizi 51 Sinop 92

Sıra Ġl Sıra Ġl 11 Bolu 52 Giresun 12 Edirne 53 Osmaniye 13 Yalova 54 Çankırı 14 Çanakkale 55 Aksaray 15 Kırklareli 56 Niğde 16 Adana 57 Tokat 17 Kayseri 58 Tunceli 18 Sakarya 59 Erzurum 19 Aydın 60 KahramanmaraĢ 20 Konya 61 Ordu 21 Isparta 62 GümüĢhane 22 Balıkesir 63 Kilis 23 Manisa 64 Bayburt 24 Mersin 65 Yozgat 25 UĢak 66 Adıyaman 26 Burdur 67 Diyarbakır 27 Bilecik 68 Kars 28 Karabük 69 Iğdır 29 Zonguldak 70 Batman 30 Gaziantep 71 Ardahan 31 Trabzon 72 Bingöl 32 Karaman 73 ġanlıurfa 33 Samsun 74 Mardin 34 Rize 75 Van 35 Düzce 76 Bitlis 36 NevĢehir 77 Siirt 37 Amasya 78 ġırnak 38 Kütahya 79 Ağrı 39 Elazığ 80 Hakkari 40 KırĢehir 81 MuĢ 41 Kırıkkale TÜĠK verilerine göre 2001 yılında Hakkari Ġli nde kiģi baģına düģen gayri safi yurtiçi hasıla değeri cari fiyatlarla 244.266.048 TL olarak hesaplanmıģtır. Ġlçelerin Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Sıralaması AraĢtırması 2004 göstergelerine göre Yüksekova Ġlçesi nde tarım sektöründe çalıģanların oranı % 59,05, sanayi sektöründe çalıģanların oranı % 1,09, hizmetler sektöründe çalıģanların oranı % 39,86 dır. Etki alanındaki nüfusun çoğunluğunun temel geçim kaynağı tarım, hayvancılık ve koruculuk maaģları üzerinden temin edilmektedir. Salkımlı Köyü: Salkımlı köyünün nüfusu, mahalleleriyle birlikte 700 e yaklaģmaktadır. Bu anlamda kalabalık bir köydür. Köyün en önemli geçim kaynakları hayvancılık ve korucu maaģlarıdır. Ekilebilir arazi çok sınırlı olup, ekili-dikili 60-70 dönüm arazide geçimlik (hane ihtiyaçlarına yönelik) ve pazara yönelik olarak buğday, yonca, kavurga, elma, armut ve kaysı yetiģtirilmektedir. Ortaç Köyü: Proje etki alanındaki en kalabalık nüfuslu köyüdür. Köy ahalisinin geçim faaliyetleri tarım, hayvancılık ve koruculuk maaģları üzerinden temin edilmektedir. Köyde buğday, yonca, fasulye, patates, elma, armut ve kayısı yetiģtirilmektedir. Dibekli Köyü: Tarım, hayvancılık ve koruculuk faaliyeti köyün temel geçim araçlarıdır. Tarım faaliyetleri çerçevesinde köyde buğday, yonca, meyve ağacı fidanı, elma ve armut üretilmektedir. Köyde 100 kadar büyükbaģ, 3000 kadar da küçükbaģ hayvan mevcuttur. 93

Dilektaşı Köyü: Köy geçimini tarım, hayvancılık ve koruculuk üzerinden temin etmektedir. Köy arazilerinde buğday, yonca, nohut, elma, armut, kayısı, ceviz üretilmektedir. Bu ürünlerin bir kısmı pazara arz edilmekle birlikte bu miktar azdır. Gökyurt Köyü: Köy tarım ve az miktarda hayvancılık ile geçinmektedir. Köy arazilerinde 20 ton buğday, 20 ton arpa, 40 ton elma, 30 ton armut ve 50 ton kayısı üretilmektedir. Bu ürünün büyük bir kısmı pazara arz edilmektedir. IV.3.4. ĠĢsizlik (yöredeki iģsiz nüfus ve faal nüfusa oranı), TÜĠK tarafından yayımlanan ĠĢgücü Göstergeleri (2013) e göre Hakkari iline iliģkin iģsizlik verileri aģağıda verilmektedir. Tablo IV.3.4.1. Hakkari Ġlinin ĠĢgücü Göstergeleri (15+ yaģ) -2013- ĠĢ Gücüne Katılma ĠĢsizlik Tarım DıĢı ĠĢsizlik Ġstihdam Ġller Oranı (%) Oranı (%) Oranı (%) Oranı (%) Hakkari 46,0 10,6-41,1 Türkiye genelinde 2013 iģgücü göstergeleri dikkate alındığında, ülkemizde iģsizlik oranının % 9,7 olduğu görülmektedir. Projenin gerçekleģtirileceği illerin verileri Türkiye geneli ile kıyaslandığında, ilin iģsizlik oran Türkiye ortalamasından daha yüksek seviyede olduğu ortaya çıkmaktadır. Söz konusu projenin etki alanındaki köylerde iģsizlik sorunu söz konusudur. Proje ile yöre halkına iģ imkanı sağlanacak ve iģsizlik oranı azalacaktır. Bu iģ imkanı sayesinde yöredeki göçlerin en azından inģaat süresince azalması sağlanacaktır. IV.3.5. Yöredeki sosyal altyapı hizmetleri (eğitim, sağlık, kültür hizmetleri ve bu hizmetlerden yararlanılma durumu), Eğitim Etki Alanı Eğitim Durumu Proje alanı içerisindeki tek il merkezi Hakkari dir. Cumhuriyet devrine kadar düzenli bir ulaģım imkanı olmaması nedeniyle büyük bir ihmalin içinde bulunan Hakkari ve çevresinde kültür hayatı, Cumhuriyet döneminden sonra önemli geliģmeler kaydetmiģtir. Cumhuriyet devrinde Hakkari de ilk kültür kurumu olan ilkokul 1925 yılında. Ortaokul 1945 yılında, lise 1957 yılında, ilk akģam kız sanat okulu 1964 yılında hizmete girmesine rağmen bugün il sınırları içerisinde 226 ilkokul, 7 ortaokul, 6 lise, 2 mesleki teknik ortaokulu ve 4 mesleki teknik lisesi bulunmaktadır. Ayrıca Hakkari il merkezinde Kız Meslek Lisesi, Ticaret Lisesi, Ġmam Hatip Lisesi ve Endüstri Meslek Lisesi de vardır. Hakkari merkez ve Yüksekova daki ilkokullardan ikisi yatılı bölge okuludur. Mevcut öğretmen sayısı ihtiyacı tam karģılayamadığı için özelikle fen dersleri boģ geçmekte veya baģka branģ öğretmenlerince doldurulmakta, dolayısıyla tam bir öğrenim yapılamamaktadır (Kaynak: Dilektaşı Barajı ve HES Projesi Revize Fizibilite Raporu, Şubat 2010). 94

Tablo IV.3.5.1. Okul Gruplarına ve Cinsiyete Göre OkullaĢma Oranları (%), 1995-1996 Eğitim Türkiye Doğu Anadolu Hakkari Ġlkokul 89.03 68.00 38.76 Erkek 91.06 72.92 46.83 Kız 86.89 62.70 29.87 Ortaokul 53.14 33.77 19.77 Erkek 61.53 44.32 29.13 Kız 44.33 22.74 9.55 Lise 38.72 25.84 15.81 Erkek 44.01 36.79 25.28 Kız 33.19 15.87 6.12 Üniversite ve Yüksekokul 22.87 10.95 - Erkek 27.22 14.86 - Kız 18.33 6.76 - Proje etki alanındaki köylerin eğitim durumları; Salkımlı Köyü: Köyde 5 sınıflı ilköğretim okulu bulunmakta ve bu okulda 30 öğrenci öğrenim görmektedir. Daha üst sınıflardaki öğretim faaliyetleri için öğrenciler servislerle Ortaç köyüne ve Yüksekova ya taģınmaktadır. Ortaç Köyü: Köyde 8 sınıflı ilköğretim okulu bulunmakta ve bu okulda 300 öğrenci öğrenim görmektedir. ÇeĢitli mahalle ve köylerden bu okula yönelik öğrenci hareketliliği mevcuttur. Daha üst sınıflardaki öğretim faaliyetleri için öğrenciler servislerle Yüksekova ya taģınmaktadır. Dibekli Köyü: Köyde 5 yıllık ilköğretim okulu mevcut olup, daha üt sınıflar için öğrenciler Ortaç köyüne ve Yüksekova ya gidip-gelmektedir. Köyün en önemli sıkıntıları ulaģım sorunu, kütüphane yokluğu, okul binasının ihtiyaçlara karģılık verememesidir. Dilektaşı Köyü: Köyde 8 yıllık ilköğretim okulu mevcuttur ve bu okulun 150 öğrencisi bulunmaktadır. Öğrenciler tamamen köy hane halkının çocuklarından oluģmakta ve taģımalı eğitim yapılmamaktadır. Gökyurt Köyü: Köyde 5 yıllık ilköğretim okulu bulunmakta ve bu okulda köy hane halklarına mensup 100 kadar öğrenci öğrenim görmektedir. Ancak okul binası ihtiyacı karģılamaktan uzaktır (Bkz. Ek-11 Sosyal Etki Değerlendirme Raporu). Sağlık 1963 yılında çıkan 224 Sayılı Sağlık Hizmetlerinin SosyalleĢtirilmesi Kanunu ile birlikte yörenin sağlık hizmetlerinde önemli bir geliģme olmuģtur. Halen Hakkari il merkezinde Sağlık ve Sosyal yardım Bakanlığına bağlı 50 yataklı bir devlet hastanesi vardır. Ayrıca il sınırları içinde 8 sağlık ocağı, 32 sağlık evi vardır. Yüksekova daki sağlık merkezi 10 yataklıdır. Böylece Hakkari ilinin yatak kapasitesi 60 olmaktadır. Hakkari il merkezinde Sağlık ve Sosyal Yardım müdürlüğü, Sıtma Eradikasyonu Bölge BaĢkanlığı, Halk sağlığı laboratuarı, Verem SavaĢ Dispanseri, Çevre Sağlığı BaĢkanlığı, Nüfus Planlaması BaĢkanlığı, Ana ve Çocuk Sağlığı Merkezi, Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı olarak da Sosyal Sigortalar hekimliği bulunmaktadır. 95

Sağlık personeli olarak da 4 uzman hekim, 14 pratisyen hekim, biri serbest olmak üzere 3 diģ tabibi, 5 serbest eczacı, 1 asistan, 3 sağlık yüksekokulu mezunu, 1 mikrobiyoloji uzmanı, 4 kimyager, 11 sağlık memuru, sıtma savaģ memuru, 32 hemģire, 10 hemģire yardımcısı, 28 ebe, 2 laborant ve teknisyen bulunmaktadır (Kaynak: Dilektaşı Barajı ve HES Projesi Revize Fizibilite Raporu, Şubat 2010). Sosyal Altyapı Hizmetleri Proje etki alanında bulunan köylerde ciddi bir yol problemi, sulama suyu, içme suyu ve kanalizasyon hattı sıkıntısı mevcuttur. Ayrıca Dibekli köyünde en önemli sıkıntılar arasında ulaģım sorunu ve kütüphane yokluğu da yer almaktadır. IV.3.6. Kentsel ve kırsal arazi kullanımları (yerleģme alanlarının dağılımı, mevcut ve planlanan kullanım alanları, bu kapsamda sanayi bölgeleri, konutlar, turizm alanları vb.), Havzada bulunan köyler mahallelere dağılmıģ olup, dağlık alanda, sırtlara yayılmıģ durumdadır. Bölge tamamen dağlıktır ve yerleģimler dağların arasında kalan küçük vadilerde, sırtlarda veya tepe noktalarında konuģlanmıģ durumdadır. Bu çerçevede tarımsal üretim sınırlı olup hayvancılık faaliyeti daha büyük bir ağırlık taģımaktadır. Büyük ırmak vadilerinde geleneksel yerleģme yoktur. Mevcut vadi içi yerleģmeler ise görece yeni yerleģimler olup, yörenin kasaba ve kent merkezlerine yaklaģtıkça yoğunlaģmaktadır. Buralardaki yerleģim, bu vadilerden ana karayollarının geçmesiyle birlikte baģlamıģ ve çoğunlukla yolla ilgili hizmetlerin yer aldığı bir tesisin varlığıyla indüklenmiģtir. Planlanan baraj ve HES tesisleri bu türden vadi için yerleģimleri tehdit etmemektedir (Bkz. Ek-11 Sosyal Etki Değerlendirme Raporu). IV.3.7. Diğer özellikler. Bu bölümde aktarılacak baģka bir husus bulunmamaktadır. 96

BÖLÜM V: PROJENĠN BÖLÜM IV DE TANIMLANAN ALAN ÜZERĠNDEKĠ ETKĠLERĠ VE ALINACAK ÖNLEMLER (**): (Bu bölümde; projenin fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri, bu etkileri önlemek, en aza indirmek ve iyileģtirmek için alınacak yasal, idari ve teknik önlemler V.1 ve V.2 baģlıkları için ayrı ayrı ve ayrıntılı bir Ģekilde açıklanır). (**) Bu bölümde su temini faaliyeti için Bölüm IV de verilen mevcut çevre üzerinde olması muhtemel etkiler ortaya konarak, alınacak önlemler belirtilmelidir V.1. Arazinin hazırlanması, inģaat ve tesis aģamasındaki projeler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri ve alınacak önlemler (Regülatör, HES, Derivasyon tüneli, İletim hattı, Cebri Boru ve Servis Yolları için varsa Malzeme Ocağı, Beton Santrali, Kırmaeleme tesisi, v.b dahil), yapılacak tüm çalıģmalar, inģaat aģamasındaki etkiler her bir regülatör, HES ve bunlara ait iletim tesisleri ve diğer yapılar için ayrı ayrı irdelenecektir V.1.1. Arazinin hazırlanması için yapılacak iģler kapsamında nerelerde ve ne kadar alanda hafriyat yapılacağı, hafriyat miktarı, hafriyat sırasında kullanılacak malzemeler, patlayıcı maddeler, varsa patlama ile ilgili bilgiler etkiler ve alınacak önlemler, hafriyat artığı toprak, taģ, kum vb maddelerin nerelere taģınacakları, nerelerde depolanacakları veya hangi amaçlar için kullanılacakları, hafriyat döküm alanlarının koordinatları, özellikleri ve 1/1000 ölçekli plan ve kesit görünüģleri ile birlikte hafriyat malzemesi düzenleme ve restorasyon planı, alınacak görüģler ve geçici depolama alanının özellikleri, HES Projesi kapsamında yapı yerlerinde temel kazısı ve enerji tünelleri, yaklaģım tünelleri ile su alma yapıları inģası için kazı yapılacaktır. Ünitelerde yapılması planlanan kazı fazlası malzeme miktarları ve taģınacakları yer Tablo V.1.1.1. de verilmiģtir. Tablo V.1.1. 1. Tesis ĠnĢaat AĢamasında Kazı ÇalıĢması Yapılacak Üniteler ve Kazı Fazlası Malzeme Miktarları Birim Kazı Türü Malzeme Yoğunluğu (Ton/m 3 ) Kazı Miktarı (m 3 ) Kazı Fazlası Malzeme Miktarı (m 3 ) Kazı Fazlası Malzeme Miktarı (Ton) TaĢınacağı Yer DilektaĢı-1 (Baraj) Memba ve Mansap Batardosu Derivasyon Tüneli (260 m) Dipsavak Yapıları Yamaç Sıyırma Kazısı 1,7 22.400 22.400 38.080 Tünel Kazısı 2,72 12.424 12.424 33.794 Dik ġaft Kazısı Kaya Kazılması Kaya ve Batak ve Batak Zemin Hariç Her Cins Zemin Kazısı 2,7 1.302 1.302 3.516 2,72 4.368 4.368 11.881 1,9 6.552 6.552 12.449 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 97

Birim Kazı Türü Malzeme Yoğunluğu (Ton/m 3 ) Kazı Miktarı (m 3 ) Kazı Fazlası Malzeme Miktarı (m 3 ) Kazı Fazlası Malzeme Miktarı (Ton) TaĢınacağı Yer Baraj Gövdesi Dolusavak Yamaç Sıyırma Kazısı Kaya ve Batak ve Batak Zemin Hariç Her Cins Zemin Kazısı Batak Zemin Kazılması 1,7 148.580 148.580 252.586 1,9 85.056 85.056 161.607 2,4 51.033 51.033 122.480 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 Su Alma Yapısı Kapak ġaftı Enerji Tüneli 1(6200 m), YaklaĢım Tüneli 1 ve 2 Denge Bacası Cebri Boru ve Vana Odası HES-1 Kaya Kazısı 2,72 34.022 34.022 92.540 YumuĢak Kaya Kazısı 2,5 1.260 1.260 3.150 Kaya Kazısı 2,72 840 840 2.285 Dik ġaft Kazısı 2,7 1.019 1.019 2.752 Kaya Kazısı 2,72 2.240 2.240 6.093 Kaya ve Batak ve Batak Zemin Hariç Her Cins Zemin Kazısı 1,9 6.120 6.120 11.628 Tünel Kazısı 2,72 90.038 90.038 244.903 Dik ġaft Kazısı Kaya Kazılması Kaya ve Batak ve Batak Zemin Hariç Her Cins Zemin Kazısı Kaya Kazılması Kaya ve Batak ve Batak Zemin Hariç Her Cins Zemin Kazısı Kaya Kazılması 2,7 14.754 14.754 39.836 2,72 15.692 15.692 42.683 1,9 36.614 36.614 69.567 2,72 2.173 2.173 5.911 1,9 5.069 5.069 9.632 2,72 11.596 10.782 29.327 98 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-1 ve Kazı Fazlası Malzeme Alanı-2 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-2 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-2 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-2

Birim Kazı Türü Malzeme Yoğunluğu (Ton/m 3 ) Kazı Miktarı (m 3 ) Kazı Fazlası Malzeme Miktarı (m 3 ) Kazı Fazlası Malzeme Miktarı (Ton) TaĢınacağı Yer DilektaĢı-2 (Regülatör) ġantiye Alanı Regülatör Su Alma Yapısı Enerji Tüneli 2 (5055 m) Denge Bacası HES 2 YumuĢak Kaya Kazısı Kaya ve Batak ve Batak Zemin Hariç Her Cins Zemin Kazısı Kaya Kazılması Kaya ve Batak ve Batak Zemin Hariç Her Cins Zemin Kazısı YumuĢak Kaya Kazılması 2,5 16.234 16.234 40.585 1,9 18.554 18.554 35.253 2,72 10.134 669 1.820 1,9 23.646 23.646 44.928 99 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-3 2,5 918 918 2.295 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-3 Kaya Kazısı 2,72 612 417 1.135 Tünel Kazısı 2,72 81.113 81.113 220.628 Dik ġaft Kazısı Kaya Kazılması Kaya ve Batak ve Batak Zemin Hariç Her Cins Zemin Kazısı Kaya Kazılması YumuĢak Kaya Kazılması Kaya ve Batak ve Batak Zemin Hariç Her Cins Zemin Kazısı Yamaç Sıyırma Kazısı 2,7 14.250 14.250 38.475 2,72 7.846 7.846 21.341 1,9 18.307 18.307 34.783 2,72 70.478 57.450 156.264 2,5 98.659 98.659 246.648 1,9 112.765 112.765 214.254 1,7 7.980 7.980 13.566 TOPLAM - - 1.034.646 m 3 1.011.144 m 3 2.268.672 Ton Kazı Fazlası Malzeme Alanı-3 ve Kazı Fazlası Malzeme Alanı-4 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-4 Kazı Fazlası Malzeme Alanı-4 Bulunduğu Alanda Dolgu Malzemesi Amaçlı Kullanılacaktır -

ĠnĢaat aģamasında yapılacak kazı çalıģmaları ile oluģacak toplam kazı fazlası malzeme miktarı 1.034.646 m 3 tür. ġantiye Alanı arazi hazırlama ve inģaat aģamasında oluģacak 7.980 m 3 kazı fazlası malzeme bulunduğu alanda dolgu amaçlı kullanılacak olup, kazı fazlası malzeme alanlarında herhangi bir depolama yapılmayacaktır. Proje kapsamında bulunan 4 adet kazı fazlası malzeme alanında depolanacak toplam kazı fazlası malzeme miktarı 1.011.144 m 3 tür. Hafriyat Artığı Toprak, TaĢ, Kum vb. Maddelerin Nerelere TaĢınacakları ve Hangi Amaçla Kullanılacakları: ĠnĢaat aģamasında toplam 1.011.144 m 3 (2.268.672 ton) kazı fazlası malzeme meydana gelecek olup, çıkarılan kazı fazlası malzemeler öncelikle dolgu malzemesi olarak kullanılacaktır. Dolguda kullanılamayan kazı fazlası malzeme ise kazı fazlası malzeme alanlarına taģınacak ve depolanacaktır. Kazı fazlası malzeme depolama alanı olarak 4 farklı alan belirlenmiģtir. 1 nolu kazı fazlası malzeme depolama alanı 95.994,812 m 2 dir. Bu alanda ortalama 4,5 m depolama yüksekliği ile baraj gövdesi ve yardımcı üniteleri kazıları ve tünel 1 de yapılacak olan kazı sonucu açığa çıkacak kazı fazlası malzemenin yarısı bu alanda depolanabilecektir. Depolanacak olan toplam kazı fazlası malzeme miktarı 422.234 m 3 tür. 2 nolu kazı fazlası malzeme depolama alanı 11.1840,919 m 2 dir. Bu alanda ortalama 1,5 m depolama yüksekliği ile tünel 1 de yapılacak olan kazı sonucu açığa çıkacak kazı fazlası malzemenin yarısı, Cebri boru kazısı, HES 1 kazısı, vana ve denge bacası kazısı sonucu açığa çıkacak kazı fazlası malzeme bu alanda depolanabilecektir. Depolanacak olan toplam kazı fazlası malzeme miktarı 164.890 m 3 tür. 3 nolu kazı fazlası malzeme depolama alanı 15.1040,885 m 2 dir. Bu alanda ortalama 1 m depolama yüksekliği ile regülatör kazısı ve tünel 2 de yapılacak olan kazı sonucu açığa çıkacak kazı fazlası malzemenin 2/3 ü bu alanda depolanabilecektir. Depolanacak olan toplam kazı fazlası malzeme miktarı 79.725 m 3 tür. 4 nolu kazı fazlası malzeme depolama alanı 94.347,791 m 2 dir. Bu alanda ortalama 3,6 m depolama yüksekliği ile HES 2 kazısı, tünel 2 de yapılacak olan kazı sonucu açığa çıkacak kazı fazlası malzemenin 1/3 ü, cebri boru kazısı, vana ve denge bacası kazıları sonucu açığa çıkacak kazı fazlası malzeme bu alanda depolanabilecektir. Depolanacak olan toplam kazı fazlası malzeme miktarı 336.315 m 3 tür. Kazı fazlası malzeme alanlarının koordinatları Bölüm II.2, Tablo II.2.2 de verilmektedir. Kazı fazlası malzeme alanları 1/25.000 Ölçekli Genel YerleĢim Planı nda gösterilmiģ olup, Ek-1 de verilmiģtir. Ayrıca, kazı fazlası malzeme alanları için DSĠ 17. Bölge Müdürlüğü ne baģvuruda bulunularak uygunluk görüģü alınmıģtır (Bkz. Ek-21). Kazı Fazlası Malzeme Alanları na ait kesitler Ek-13 te verilmiģ olup, Ek-21 de verilen görüģ uyarınca; kazı fazlası malzemenin kaymasını önleyecek tedbirlerin gösterildiği projeye uyulcak, malzemenin depolanması sırasında doğal yüzey akıģının bozulmaması sağlanacak, dere yatağını daraltıcı faaliyetlerde bulunulmayacak, depolama sırasında malzemenin 100

yüksekliği ve eğiminin akmaları önlenecek Ģekilde ayarlanacak, hafriyatla ilgili önlemlere uyulacak, depolama iģlemi tamamlandığında ala çevreye uyumlu hale getirilerek bitkilendirme çalıģması yapılacaktır. Proje kapsamında yapılacak olan ünitelerin inģaatları aynı anda yapılmayacak ve biten ünitelerin dolguları anında yapılacak olup, kazı fazlası malzeme alanlarında sadece kazı fazlası malzeme depolanacaktır. Kazı fazlası malzeme alanları herhangi bir Ģüpheye yer vermeyecek Ģekilde, sabit röper noktaları teknik esaslara uygun olarak arazi üzerinde beton kazıklar ile belirlenecektir. Kazı Fazlası Malzeme Depo Alanlar ında döküm iģlemlerine baģlanmadan önce, HTĠYAKY Madde 43 te belirtilen hükümler doğrultusunda Rehabilitasyon Projesi hazırlanacaktır. Proje kapsamında yapılacak tüm kazı ve depolama iģlemlerinde 18.03.2004 tarih ve 25406 sayılı Resmî Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Hafriyat Toprağı, ĠnĢaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. Proje alanı ve yakın çevresinde bulunan dere yataklarına herhangi bir müdahalede bulunulmayacak olup, hafriyat malzemesi ve herhangi bir atık türü dökülmemesi için gerekli tüm önlemler alınacaktır. OluĢacak kazı fazlası malzeme topografik yapıya uygun olarak belirtilen depo alanlarında, emniyetli tarafta kalacak Ģekilde Ģevlendirilerek depolanacak olup, yüzeyin stabilitesi sağlanarak yörenin bitki örtüsüne uygun Ģekilde düzenlenmesi yapılacaktır. Kazı fazlası malzeme alanlarına ait kesitler Ek-13 te verilmiģtir. Hafriyat toprağının çıkarılması sırasında gürültü ve görüntü kirliliği ile toz emisyonlarını azaltacak tedbirler alınacak, hafriyat iģlemleri sırasında kazıdan çıkacak toprak miktarı ile dolgu hacimleri eģitlenecek Ģekilde planlama yapılacak, hafriyat toprağı öncelikli olarak faaliyet alanı içerisinde değerlendirilecek, hafriyat toprağının çıkarılması sırasında hafriyat çıkarım alanının yanında doğal drenaj, enerji ve telekomünikasyon tesisleri/sistemleri, kaldırım ve yol kaplaması olması durumunda söz konusu alanlar korunacak ve olabilecek erozyona karģı önlem alınacaktır. Hafriyat sırasında bitkisel toprak alt topraktan ayrı olarak depolanacak, bitkisel toprağın depolanacağı yerin % 5 ten fazla eğimli olmamasına dikkat edilecek ve bitkisel toprağın saklanma sürecinde olabilecek kayıplar önlenerek, toprağın kalitesi korunacaktır. Bitkisel toprağın açık alanda uzun süre bekletilecek olması durumunda, yüzeyine çabuk geliģen bitkiler örtülerek, ayrı toplanan bitkisel toprak sahada rekreasyon iģleri için (park, bahçe, yeģil alan, tarım ve benzeri çalıģmalarda) tekrar kullanılacaktır. Bitkisel toprak özelliklerinin peyzaj amaçlı kullanımına kadar korunması için, mümkün olan en geç zamanda sıyrılacak ve yine mümkün olan en erken zamanda kullanılacaktır. Proje süresince baraj gövdesi kazılarında ve enerji tünellerinin yapımında patlatma yapılacaktır. Proje için kullanılacak patlayıcı malzemeler, patlatma yapılmadan bir önceki gün jandarmadan alınacak, patlatmalardan çevrede yaģayan halk haberdar edilecek ve herhangi bir olumsuz etkinin oluģmaması için yapılan patlatmalardan alınan veriler değerlendirilerek kayaç yapısına en uygun patlatma tekniği hesaplanacak ve sonraki patlatmalarda bu patlatma dizaynı kullanılacaktır. Patlatmalar yapılmadan önce anons edilerek halka duyurulacak ve Jandarma kontrolünde yapılacaktır. Patlatma yapılacağı sırada personel emniyetli mesafelere yerleģtirilip manyeto yardımıyla patlatma yapılacaktır. ĠĢletme alanı çevresi beģ sıra dikenli 101

tel ile çevrilecek ve gerekli ikaz levhaları asılacaktır. Patlatma öncesi siren çalınarak, yöre halkı devamlı uyarılacaktır. Ayrıca ocak sahasının etrafında, yetkili kurum tarafından belirlenecek mesafe kadar Sağlık Koruma Bandı mesafesi bırakılacaktır. Ayrıca, yapılacak olan patlatma çalıģmaları sırasında görev alan personelin etki mesafesinin dıģında olması sağlanacaktır. Faaliyet boyunca yanıcı ve patlayıcı maddelerin (ANFO, dinamit, kapsül, benzin, mazot, vb.) güvenli bir Ģekilde taģınması ve kullanılması için 24.12.1973 tarih ve 14752 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Parlayıcı, Patlayıcı, Tehlikeli Ve Zararlı Maddelerle ÇalıĢılan ĠĢyerlerinde Ve ĠĢlerde Alınacak Tedbirler Hakkında Tüzük kapsamına uygun olarak yapılacaktır. V.1.2. Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek sürdürülecek iģlerden, insan sağlığı ve çevre için riskli ve tehlikeli olanlar, sağlık koruma bandı mesafesi, (Patlatma yapılması durumunda, patlatmaların kesinlikle galeri yöntemi ile yapılmayacağına dair taahhüt, patlayıcıların yer altı suyuna ve dolaylı olarak suya etkilerinin araģtırılması ve patlatma yerine baģka alternatiflerin açıklanması, patlayıcıların nerede tutulacağı), patlayıcı miktarı ve cinsi arazi hazırlanmasında kullanılacak iģler için kullanılacak aletler ve makineler, acil eylem planı hakkında bilgi verilmesi, Arazinin hazırlanmasından baģlayarak ünitelerin açılmasına dek sürdürülecek iģler kapsamında iģ makineleri çalıģtırılacak, özellikle tünel inģaatı ve baraj gövdesi kazılarında patlayıcı madde kullanımı söz konusu olacaktır. ĠĢ makinleri ile yapı yerlerinde kazı iģlemleri gerçekleģtirilecek, bina inģaatı esnasında vinç, kamyon vb. iģ makineleri kullanılacaktır. Bu iģler esnasında inģaat alanlarının giriģ ve çıkıģlarına uyarı levhaları yerleģtirilecektir. Proje kapsamında yapımı planlanan ünitelerin inģaatları esnasında Ġletim Tünellerinin inģası için tünel güzergahı boyunca yer altında patlatmalar gerçekleģtirilecektir. Proje Kapsamında Kullanılacak ĠĢ Makineleri, Tür ve Sayıları, Kullanılacakları Alanlar Hafriyat iģleri ve inģaat çalıģmalarında kullanılacak olan iģ makineleri, her bir inģaat alanı ve kullanım türüne göre liste halinde bölüm V.1.23 te verilmektedir. Kullanılacak ekipman sayısı inģaat aģamasına bağlı olarak değiģebilecektir. Patlayıcı olarak ANFO ve dinamit kullanılacaktır. Patlayıcılar proje alanında depolanmayacaktır. Kullanılacak ANFO ve dinamit günlük olarak Jandarmadan temin edilecek ve patlatmalar Jandarma kontrolünde yapılacaktır. Patlatma iģlemi gerçekleģtirilirken kullanılması planlanan aletler ve makineler: Yemleyici jelatinit dinamit patlayıcı, Exel kapsül ateģleyici Rockdrill delici makinesi (Açık Sistem Kazılarında), Rock Drill (Derivasyon Tüneli kazılarında), Ġnfilak fitili, ANFO (Amonyum Nitrat ve Fuel Oil) Akım ölçüm cihazı Proje Kapsamında Kullanılacak Patlayıcı Maddeler ve Özellikleri: 102

Yemleyici Jelatinit Dinamit: Powergel Magnum kapsüle duyarlı emülsiyon tipi bir patlayıcıdır. AteĢleme Sistemi Exel Elektriksiz Kapsüller Elektrikli kapsüllerin maruz kaldığı dezavantajlara karģı geliģtirilmiģ olan exel elektriksiz kapsül sistemleri aynı zamanda sarsıntı problemi ile mücadelede de son derece yararlıdır. Sarsıntı sorununu kontrol altına almanın en etkin yolu gecikme baģına düģen devreye giren patlayıcı madde miktarını azaltmaktır. Bu durum exel non-electric kapsül ile sağlanabilir. Bu sistem ile her deliğe farklı gecikme verilebildiğinden her defasında devreye giren patlayıcı madde miktarı bir deliğe Ģarjlanan miktar kadar olacaktır. Bu projede exel elektriksiz kapsül kullanılacaktır. Exel Handidet Elektriksiz Kapsül Sistemi: Exel Handidet Elektriksiz Kapsül Sisteminde 2 adet kapsül mevcuttur. Bunlardan ilki dinamite takılarak deliğe indirilen kapsül, diğeri de yüzey gecikme kapsülüdür. AĢağıdaki Ģekilde görülen bu kapsül sistemindeki delikiçi kapsül dinamiti patlatabilirken yüzey gecikme kapsülü ancak elektriksiz kapsüllerin Ģok türünü (sinyali gönderen iletim organı) ateģleyebilmektedir. ġekil V.1.2. 1. Exel Handidet Elektriksiz Kapsül Sistemi ve Gecikme Kombinasyonları Yukarıda daha önce belirtildiği gibi her deliğe farklı gecikme verilmesine olanak tanıyan bu kapsül sisteminin bağlantısı aģağıdaki Ģekilde görülmektedir. Bu Ģekilde deliklerde Exel Handidet 25/500 Elektriksiz Kapsül Sistemi (delik içinde 500 ms, yüzey gecikme elemanı 25 ms) kullanılmıģtır. Böyle bir atımda sonsuz gecikme verebilme imkanı vardır. Ayrıca bir sıradaki her delik bir önceki delikten 25 ms sonra patlayacaktır. Yani 100 delik patlatıldığında da hepsi aynı anda patlamayacak, her bir delik bir önceki delikten 25 ms sonra patlayacaktır. 103

ġekil V.1.2. 2. Exel Handidet Bağlantı ġekli Exel HTD Yüzey Gecikme Elemanı: HTD yüzey gecikme elemanı exel handidet sistemi ile sıralar arasında gecikme vermek için kullanılan tamamlayıcı bir elemandır. Exel handidet kapsül sitemi ile her sıra kendi arasında seri Ģekilde bağlandıktan sonra sıralar birbirine Exel HTD Gecikme Elemanı ile bağlanır. Exel HTD nin gecikmeleri standart olup sıralar arası gecikme ile çakıģmayacak Ģekilde dizayn edilmiģtir. ġekil V.1.2. 3. Exel HTD Yüzey Bağlantı Elemanı Herhangi bir projede patlayıcı madde ihtiyacı tahmin edilirken o projedeki patlatmalı açık kazı ve yer altı kazı miktarlarının bilinmesi gerekir. Bunlar bilindikten sonra bu operasyonlardaki planlamaya göre birim tüketimler belirlenerek toplam ihtiyacın tahmini yoluna gidilir. Tünel inģaatında patlayıcı kullanılacak olup, tünel kesitindeki deliklerin yaklaģık konumları ġekil V.1.2.4. de gösterilmiģtir. 104

ġekil V.1.2. 4. Tünel Kesitinde Açılması Planlanan Deliklerin YaklaĢık Konumları Tünel tipi yapıların inģaatı sırasında patlatmalar yeraltında yapılacaktır. Bu nedenle, çevreye herhangi bir etkisi olmayacaktır. Ancak, tünel ağızları giriģlerinde yapılacak olan patlatmaların çevreye olası etkilerinin en aza indirilmesi için buralarda yapılacak olan patlatmalarda deliklere konulan Ģarj miktarının azaltılması planlanmaktadır. Ayrıca tünel ağızlarında yapılacak patlatmalar açık alanda yapılacağından canlıların üreme ve yumurtlama dönemi olan Mart ve Haziran ayları arasında yapılmayacaktır. Tünel içerisindeki patlatmaların etkisi olamayacağından zaman sınırlaması söz konusu değildir. Delikler arası gecikme 17 ms ve sıralar arası gecikme 42 ms kullanılarak aģağıdaki Ģekilde gösterildiği gibi bağlanabilir. ġekil V.1.2. 5. Tipik Bağlantı ġekli Patlatma iģlemlerinde kullanılacak olan Elektriksiz Kapsül Sistemi ile her deliğe farklı gecikme verilecektir. ġekildeki bağlantı örneğinde görülebileceği gibi her delik farklı zamanlarda ateģlenebileceği için birim zamanda devreye girecek patlayıcı madde miktarı bir delikte kullanılacak patlayıcı madde miktarı kadar olacaktır. 105

ANFO (Amonyum Nitrat + Fuel Oil) ANFO çoğunlukla güçlü patlayıcılar sınıfında sayılır. Patlama Ģekli genellikle infilak Ģeklinde olup infilak hızı yüksektir. Üçüncül bir patlayıcı olan ANFO, belirgin yakıt ve oksidant karıģımından oluģur. Hassasiyeti genellikle düģüktür. Basit olarak ANFO infilakının kimyası, amonyum nitrat (NH 4 NO 3 ) ve uzun zincirli bir hidrokarbon (C n H 2n+2 ) arasındaki reaksiyon olarak görülebilir. Bu reaksiyon sonucunda nitrojen, karbon dioksit ve su açığa çıkar. Stokiyometrik olarak, amonyum nitratın ve fuel oilin en efektif ve dengeli olarak birleģtiği oran ağırlıkça %94,3 oranında amonyum nitrat (AN) ve yine ağırlıkça %5,7 oranında Fuel-Oil'in homojen bir Ģekilde karıģtırılması sonucu elde edilir. Ġdeal Ģartlar altında gerçekleģtirilen patlamalarda yukarıda bahsedilen gazlar dıģında herhangi bir ürün oluģması beklenmez. Fakat pratik kullanımda az da olsakarbon monoksit ve Nitrojen oksitler (NO x ) gibi toksik gazlar ortaya çıkabilir. ġekil V.1.2. 6. ANFO ve Jelatinit Dinamite Ait Örnek Fotoğraf Herhangi bir projede patlayıcı madde ihtiyacı tahmin edilirken o projedeki patlatmalı açık kazı ve yer altı kazı miktarlarının bilinmesi gerekir. Bunlar bilindikten sonra bu operasyonlardaki planlamaya göre birim tüketimler belirlenerek toplam ihtiyacın tahmini yoluna gidilir. Proje kapsamında yapılacak olan patlatma iģlemlerinde 29.09.1987 tarihli ve 19589 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tekel DıĢı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, Ġthali, TaĢınması, Saklanması, Depolanması, SatıĢı, Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlenmesi Usul ve Esaslarına ĠliĢkin Tüzük hükümlerine uyulacaktır. 106

Sahada yapılacak olan inģaat çalıģmalarından kaynaklı olarak herhangi bir kimyasal madde kullanımı söz konusu değildir. Proje kapsamında yapılacak patlatma iģlerinde kullanılacak patlayıcı maddeler, proje sahasında depolanmayacak, yetkili satıcılardan tedarik edilerek önceden planlanan patlatma zamanlarında ihtiyaç kadarıyla proje alanına getirtilecek ve tamamı kullanılacaktır. Projede patlatma iģlerinde eğitimli ve tecrübeli ateģçiler çalıģtırılacaktır. Deneyimli patlatma ve emniyet mühendisleri iģlere nezaret edecektir. Patlayıcı maddeler için Hakkari Valiliği nden gerekli izinler alınacak, patlayıcı üreticilerinden satın alınan ürünler yönetmeliklere uygun olarak proje sahasına taģınacaktır. Proje kapsamında yapılacak patlatma iģlerinde kullanılacak patlayıcı maddeler, proje sahasında depolanmayacak, yetkili satıcılardan tedarik edilerek önceden planlanan patlatma zamanlarında ihtiyaç kadarıyla proje alanına getirtilecek ve tamamı kullanılacaktır. Sağlık Koruma Bandının tesisin Toplu ve Çevre Sağlığına yapacağı etkiler dikkate alınarak Sağlık Bakanlığı nın 17.02.2011 Tarih ve 6359 sayılı Çevre ve Toplum Sağılını olumsuz etkileyebilecek GSM lerin etrafında bırakılacak olan Sağlık Koruma Bandı Mesafesinin Belirlenmesi Hakkında Yönerge doğrultusunda gerekli olan mesafe bırakılacaktır. Kullanılacak olan içme suyu ise kati proje aģamasında Ġnsani Tüketim amaçlı Sular Hakkındaki Yönetmelik gereğince bakteriyolojik ve kimyasal yönden analizleri yapılacaktır. V.1.3. Proje kapsamındaki ulaģım altyapısı planı, proje alanının karayollarına uzaklıkları, karayoluna bağlantı yolları, ulaģım için kullanılacak mevcut yolların zarar görmemesi için alınacak tedbirler ile trafik güvenliği açısından alınacak önlemler, ulaģtırma altyapının inģası ile ilgili iģlemler, yeni yapılacak yolların özellikleri, kullanılacak malzemeler, kimyasal maddeler, araçlar, makineler; altyapının inģası sırasında kırma öğütme, taģıma, depolama gibi toz yayıcı mekanik iģlemler, araç yükü, cinsi ve sayısı, artıģın hesaplanması, haritası (bu kapsamda alınacak görüģler, izinler), Proje sahasına ulaģım Hakkari-Yüksekova Karayolu ile sağlanabilmektedir. Bu ulaģım yolu inģaat aģamasında kullanılacak ve sonrasında ise yolun rezervuar (1.843 m kotu) altında kalması sebebi ile iģler durumda kalması için yaklaģık 7.920 m lik yol relökasyonu gerekecektir. Ayrıca, yatırım aģamasında santralden enerji tüneli çıkıģ ağzına (vana odası) ulaģım için 700 m, vana odasından denge bacasına ulaģım için 700 m ulaģım yolu yapılacaktır. Baraj kretinden dolusavak ulaģımı için 400 m ve kapak Ģaftı ulaģımı için de 600 m servis yolu yapımına ihtiyaç bulunmaktadır. HES-1 yeri için ise mevcut yoldan sol sahilde bulunan santrala geçiģ için 1 adet köprü yapılması gereklidir. Regülatör için de herhangi bir ulaģım ve servis yoluna ihtiyaç yoktur. Mevcut durumdaki Van-Esendere asfaltı yeterlidir. Bu ulaģım yolu inģaat aģamasında kullanılacak ve sonrasında ise yolun rezervuar (1710 m kotu) altında kalması sebebi ile iģler durumda kalması için yaklaģık 3.230 m lik yol relökasyonu gerekecektir. Regülatör yerinden sol sahile ulaģım, regülatör üstünde yapılacak olan köprü ile sağlanacaktır. Yatırım aģamasında santralden enerji tüneli çıkıģ ağzına (vana odası) ulaģım için 2.200 m ve vana odasından denge bacasına ulaģım için 700 m servis yolu yapımına ihtiyaç bulunmaktadır. Ayrıca HES-2 yerinde Nehil Çayı sol sahiline ulaģım için 1 adet köprü yapılması gerekmektedir. 107

Yapılacak olan servis yolları, köprü ve relöke yollar Ek-1 de verilen 1/25.000 Ölçekli Genel YerleĢim Planı üzerinde gösterilmiģtir. Proje kapsamında kullanılacak Hakkari-Yüksekova Asfaltına ait trafik hacmi haritası aģağıda verilmiģtir. Kaynak: http://www.kgm.gov.tr/ Karayolları Genel Müdürlüğü, Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı, 2011. ġekil V.1.3.1. Otoyollar ve Devlet Yolları Trafik Hacim Haritası 108

Tablo V.1.3.1. Proje Kapsamında Kullanılacak Araçlardan Kaynaklı OluĢacak Araç Yükü Araç Cinsi Trafik Hacim Haritasında Esas Alınan Değerler Faaliyet Kapsamında Kullanılacak Olan Araç Adedi Araç Yükünün % ArtıĢ Miktarı Otomobil 787 - - Orta Yüklü Ticari TaĢıt 183 - - Otobüs 5 - - Kamyon 415 62 % 14,94 Kamyon+Römork, Çekici+Yarı Römork 49 52 % 106,12 Toplam 1439 114 % 7,92 Faaliyet kapsamında kullanılacak olan karayolunda, kullanılacak araçlardan kaynaklı oluģacak araç yükündeki artıģ faaliyetlerin yapılacağı süre içerisinde geçerli olacaktır. Bu nedenle meydana gelecek olan araç yükündeki artıģ uzun süreli ve kalıcı olmadığından herhangi bir olumsuzluk oluģmayacağı öngörülmektedir. Kazı fazlası malzeme taģıyacak kamyonların hareketleri esnasında aģırı yükleme yapılmayacak, kamyonların üzeri kapatılacaktır. Ayrıca, karayolundan proje sahasına giriģ çıkıģların yapılacağı yerlere uyarıcı levhalar vs. koyularak olası trafik kazalarına karģı gerekli önlemler alınacaktır. Proje alanı içerisindeki servis yolları ve proje alanı ile karayolu arasında kalan stabilize yol devamlı olarak arazözle sulanarak nemli tutulacak ve toz oluģumu engellenecek, üretim süresince alınan tedbirlerin sürekliliği sağlanacaktır. Faaliyet kapsamında yapılacak köy yollarına zarar verilmeyecek, ilgili kanun ve yönetmeliklere uyulacaktır. Projenin yer aldığı yöre içerisinde kullanılacak karayolları üzerinde trafik yükünün azaltılması için araçlara hız limitleri getirilecek, hafriyat taģıma araçlarının üzeri kapatılacak, gerekli alanlara uyarı levhaları konulacaktır. V.1.4. Zemin emniyeti, regülatör ve kanal yapılarından su kaçağı olmaması için yapılacak iģlemler, Kesin proje aģamasında, regülatör yerinde alüvyon anakaya sınırını tespit etmek, anakayanın jeoteknik özelliklerini belirlemek amacıyla sondajlar açılacaktır. Sondajlardan elde edilen veriler ıģığında yapı yerinde taģıma gücü belirlenecektir. Gölet alanı, regülatör ve iletim yapılarında olası su kaçağı da 70 m derinlikteki perde enjeksiyonu ile önlenecektir. Proje kapsamında yer alan yapıların inģası sırasında, 14.07.2007 tarih ve 26582 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik, 06.03.2007 tarih ve 26454 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik ve 03.05.2007 tarih ve 26511 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Yönetmelik hükümlerine titizlikle uyulacaktır. 109

V.1.5. Proje alanının taģkın etüdü, taģkın önleme ve drenaj ile ilgili iģlemlerin nerelerde ve nasıl yapılacağı, HES Projesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi Zap Suyu Havzası nda, Zap Suyu nun yan kolu olan Nehil Çayı üzerinde yer almaktadır. Proje taģkın hesapları, proje için hazırlanan fizibilite raporunda hesaplanmıģ olup elde edilen değerleri Tablo V.1.5.1 de verilmiģtir. Tablo V.1.5.1. TaĢkın Hesap Sonuçları (m 3 /s) *DilektaĢı Barajı HES yeri, kati proje aģamasında bulunan Hakkari Barajı göl alanı dahilinde bulunmaktadır. *DilektaĢı Barajı ve DilektaĢı 2 Regülatörü HES yerlerinin çeģitli yinelenmeli taģkın debileri olarak, Hakkari Barajı kati projesinde belirtilen proje taģkın debileri esas alınmıģtır. *Dilimli Barajı (151,6 km 2 ), DilektaĢı Barajı (973 km 2 ) yağıģ alanı içinde ve yan kolu olan Büyük Çay üzerinde olup inģaatı devam etmektedir. DilektaĢı Barajı suyunun % 15,6 sını Dilimli Barajı kontrol etmektedir. *Dilimli Barajı nın yağıģ alanı büyüklüğü DilektaĢı Barajı yağıģ alanı içinde önemsenmeyecek büyüklükte olması nedeniyle DilektaĢı Barajı TaĢkın Hesapları, Dilimli Barajı yokmuģ varsayılarak yapılmıģtır. DilektaĢı Barajı olası en büyük taģkın hidrografı proje için hazırlanmıģ olan fizibilite raporunda hesaplanmıģ olup, ġekil V.1.5.1 de verilmiģtir. 110