Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sa l 3 14. s. Anahtar Kavramlar fiziksel sindirim kimyasal sindirim enzim emilim P nar ifltahla sandviçinden kocaman bir parça s rd. Öyle anlafl l yor ki P nar n en sevdi i yiyecek sandviç. Peki, sizin en sevdi iniz yiyecek hangisi? Acaba niçin yemek yeriz? Sadece ac kt m z için mi? Bir yiyecek yenildikten sonra vücudumuzda ne gibi değişikliklere uğrar? Peki, vücudumuz yiyecekleri kullanabilecek hâle nas l getirir? Sindirim sistemimizi oluşturan organlar n neler oldu unu biliyor musunuz? Sindirim sistemi ile ilgili bildiğimiz sa l k sorunlar na örnekler verelim. Sindirim sistemimizin sağlığını korumam z için neler yapmam z gerekti ini söyleyebilir misiniz? flte bu konuda sindirim sistemimizi oluşturan yapı ve organların görevlerini ve sindirim sistemimizin sağlığını olumlu ve olumsuz etkileyecek etkenlerin neler olduğunu öğreneceğiz. 16
Is rd m z bir parça bisküvi vücudumuzda nas l bir de iflimden geçer? Gelin bu de iflimlerin neler oldu unu afla daki etkinli i yaparak bulmaya çal flal m. 1. Etkinlik Gözlemleyelim, nceleyelim Yediğimiz Besinlere Ne Olur? 4 15. s. Bunlar Yapal m Üçer ya da beşer kişilik gruplar oluşturalım. Etkinliğimizi, sıramızın kirlenmesini önlemek için geniflçe bir kab n içinde yapalım. Aşağıda verilen her bir basamaktaki işlemleri gerçekleştirelim. Bu işlemleri gerçekleştirirken yaptığımız gözlemlere dayalı aç klamalar m z Çalışma Kitabı mızdaki 4. etkinlikte yer alan çizelgelere kaydedelim. 1. Bisküvileri, plastik torbaya koyalım ve ellerimizle ezelim. 2. Aynı plastik torbaya su ekleyelim. 3. Torbanın içindeki havayı boşaltarak torbanın ağzını kapatalım. Torbayı, ellerimizle befl dakika boyunca ovuşturalım. 4. Leğenin üzerinde, plastik torbanın alt köflelerinden birini makasla keserek torbada küçük bir delik açal m. Kesilen kısmın ağzına çorabı geçirelim. Plastik torbayı sıkarak içindekileri çoraba boflaltal m. 5. Çorabı alt kısmından keselim. Çorabın etrafını kâğıt havlu ile saralım. 6. Çorab s karak içindekileri leğene boşaltalım. Araç-Gereçler Araç ve Gereçler üç-dört adet bisküvi bir bardak su plastik torba makas kâğıt havlu çorap geniflçe bir kap plastik eldiven Sonuca Varal m Çalışma Kitabı mızdaki 4. etkinlikte yer alan çizelgeden yararlanarak yediğimiz besinlerin vücudumuzda nas l bir de iflim geçirdi ini açıklayalım. Bu etkinlikteki gözlemlerimize dayanarak yediğimiz besinlerin bu şekilde değişime uğramasının sebebini açıklayalım. Vücudumuz besin maddelerini yediğimiz şekilde kullanabilir mi? Yedi imiz bir bisküvinin yaklafl k 12 saat sonra vücudumuz taraf ndan kullan lacak hâle geldi ini biliyor muydunuz? Besinlerin vücudumuza yararlı hâle gelebilmesi için değişime uğraması gerekir. Besinler sindirim sistemimizde nas l bir de iflim geçirir? Besin maddelerinin içeriklerine göre karbonhidrat, ya, protein, vitamin, su ve mineraller olarak grupland r ld n biliyoruz. Besin içerikleri büyük moleküllerdir. Büyük moleküllü besin içeriklerinin hücrelerimizin kullanabilece i kadar küçük moleküllere parçalanmas gerekir. Yedi imiz besinler hücrelerimize geçebilecek duruma sindirim ifllemi sonucunda gelir. Öyleyse vücudumuzda sindirim nas l gerçekleflir? Sindirim çi nemeyle bafllar. Besinlerin, çi neme ve kas hareketleriyle küçük parçalara ayr lmas fiziksel (mekanik) sindirimdir. Besinlerin, enzim ad verilen baz salg lar yard m yla parçalanmas na ise kimyasal sindirim denir. Sindirim büyük moleküllü besin içeriklerinin hücrelerimizin kullanabileceği kadar küçük moleküllere dönüştürülmesidir. 17
Sindirim Sistemimizi Oluşturan Yapı ve Organlar Afla daki flekli inceleyerek, sindirim sistemimizi oluşturan yapı ve organların neler olduğunu ve bunlar n görevlerini belirleyelim. fiekildeki oklar takip ederek yedi imiz besinlerin sindirim sistemimizde izledi i yolu belirtelim. Ağız Besinlerin fiziksel sindirimi çiğneme ile bafllar. Karbonhidratların kimyasal sindirimi tükürük içerisinde bulunan enzimler sayesinde gerçekleflir. Yemek Borusu Besinleri yapısında bulunan kaslar yardımıyla mideye iletir. nce Bağırsak nce bağırsak, sindirim sistemimizin en uzun bölümüdür. Yağların kimyasal sindirimi burada başlar. Karbonhidratların ve proteinlerin sindirimi tamamlanır. Besinler ince bağırsakta kana geçebilecek kadar küçük moleküllere parçalanır. Bu moleküller ince bağırsaktan emilim ile kana geçer. Yutak Besinlerin ağızdan yemek borusuna iletilmesini sağlar. Mide Besinlerin fiziksel sindirimi, midenin kasılıp gevşeme hareketi ile devam eder. Kimyasal sindirim ise mide öz suyu içinde bulunan mide asidi ve enzimler tarafından gerçekleştirilir. Böylece, besinler parçalanarak küçük moleküller hâline getirilmiş olur. Proteinlerin kimyasal sindirimi midede başlar. Kalın Bağırsak Besinler içerisinde kalan su ve mineraller kalın bağırsakta emilir. Atık maddeler ise sindirim sisteminin son bölümü olan anüse gönderilir. 5 16. s. nce ba rsaklarda yer alan villus ad verilen yap lar, besinlerin emilim ile kana geçmesini sa lar. Anüs Besin maddelerinin vücudumuz tarafından kullanılamayan bölümü, anüs yoluyla atık madde olarak vücuttan uzaklaştırılır. Peki, besinlerin sindirimde görevli hangi organlarda fiziksel, hangi organlarda kimyasal sindirime u rad n söyleyebilir misiniz? 18
Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sa l Vücudumuzda Sistemler Sindirime Yardımcı Organlar Afla daki flekilden yararlanarak karaci er ve pankreas n sindirim sistemindeki görevlerinin neler oldu unu belirleyelim. Karaciğer Safra adı verilen bir salgı üretir. Safra s v s büyük ya damlalar n daha küçük parçalara ay rarak yağların sindirimine yard mc olur. 6 16. s. Pankreas Pankreas öz suyunu salgılar. Pankreas öz suyu; proteinlerin, karbonhidratların ve yağların sindirimini gerçekleştiren enzimler içerir. Karaci er ve pankreas sindirime yard mc organlard r. Bu organlar ürettikleri safra salgısı ve pankreas öz suyunu besin içeriklerinin sindirimini tamamlamak üzere birer kanalla ince bağırsağa aktar r. Sindirimde Enzimlerin Besin çeriklerine Etkisi Afla daki flemay inceleyerek enzimlerin kimyasal sindirimdeki ifllevini aç klayabilir misiniz? Besinlerin kimyasal olarak sindirildi i yer 7 17. s. 19
Enzimler, büyük moleküllü besin içeriklerini küçük moleküllere dönüfltürmekle görevlidir. Yandaki flemada sindirim sistemimizde besin içeriklerinin kimyasal sindirim s ras nda geçirdikleri de iflim görülmektedir. fiemay inceleyerek afla daki sorular cevaplayal m. 1. Besin içeriklerinin her biri, sindirim s ras nda nas l bir de iflime u rar? 2. Besin içerikleri hangi organlardan kana geçer? 3. Kana geçen besin içeriklerine ne olur? 4. Sindirilmeyen besinler niçin kana geçemez? Sindirilen Besin çeriklerine Ne Olur? Afla daki flemada sindirime u rayan besinlerin emilim ile ba rsaklardan kana, kandan vücut hücrelerine geçifli görülmektedir. Besin içeriklerinin hangilerinin ince ba rsak, hangilerinin kal n ba rsaktan kana geçti ini söyleyebilir misiniz? 8 18. s. 20
Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sa l Vücudumuzda Sistemler Peki, hücrelerimize kadar tafl nan bu besin içeriklerinin vücudumuzda hangi olaylar için kullan ld n biliyor musunuz? Afla daki karikatürleri inceleyerek bu soruyu cevaplayal m. Enerji sağlamak için karbonhidratlar gereklidir. Yağlar, vücudumuzu sıcak tutmak, darbelerden korumak ve enerji sağlamak için gereklidir. Büyüme, yaraların onarımı ve hastalıklara karşı savaş için proteinler gereklidir. 9 19. s. Sindirim Sistemimizin Sağlığını Korumak Sindirim sistemimizin sa l n korumak, büyümemiz ve geliflmemiz için çok önemlidir. Peki, sindirim sistemimizin sa l n korumak için neler yapmam z gerekir? Araflt ral m, Haz rlanal m Dedektif Gastro nun stresli bir hayatı vardır. Kahvaltıda simit yemeyi tercih eden dedektifimiz, öğlenleri açlığını bastırmak için ayaküstü bir şeyler atıştırır. Akşamları ise sindirimi zor olan ağır ve yağlı yiyecekleri tercih ettiği için televizyonun karşısında uyuyakalır. ş arkadaşları onu spor yapmaya çağırdıklarında, hemen bir mazeret uydurur. Elinden hiç düşürmediği bir fincan kahvesini de unutmamak gerekir. Dedektif Gastro son zamanlarda artan mide ağrıları ve hazımsızlık sebebiyle hastaneye gitmeye karar verir. Bu sorununu çözmek için sorgulayıcı ve araflt r c özelliğini kullanarak aşağıdaki sorulara cevap aramaya başlar. - Rahatsızlığım ne olabilir? - Rahatsızlığım için hastanenin hangi bölümüne gitmeliyim? - Rahatsızlanmama, beslenme alışkanlıklarımdaki ve yaşam tarzımdaki hangi özellikler yol açmış olabilir? - Bu şekilde yaşamaya devam edersem ileride ne tür rahatsızlıklarla karşılaşabilirim? - Sağlığımı korumak için hayatımda neleri değiştirmeliyim? Dedektif Gastro ya, bu soruların cevaplarını bulabilmesi için yardım edelim. Dedektifimizin sizin için aşağıya bıraktığı ipucunda, sindirim sistemi hastalıklarının isimleri saklıdır. pucu içinde gizlenmiş hastalık isimlerini bulalım. Gruplar oluşturarak bu hastalıklardan iki tanesini seçelim. Seçtiğimiz hastalığın özellikleri hakkında araştırma yapalım. Araştırma sonuçlarımızı arkadaşlarımıza sunalım. Şifre: AECGASTR TCDGAZŞ ŞK NL Ğ FVLHIÇKIRIKKDR SHALÜYKABIZLIKGÜZD KARINAĞRISIZGRKUSMALFBKM DEYANMASIMSTÖFREFLÜKBRASAFRAK ESES Ş KÂYETLER NHLSNR 21
Doğru Beslenmeyi Öğrenmek Dengeli ve yeterli beslenmemiz gerekti ini uzmanlardan ve büyüklerimizden s kça duyar z. Peki, dengeli ve yeterli beslenmek niçin bu kadar önemlidir? Vücudumuzun günlük enerji gereksinimini karfl layabilmemiz, büyümemiz ve geliflmemizin sa l kl olabilmesi için dengeli ve yeterli beslenmemiz gerekir. Yemek yemek temel ihtiyaçlarımızdandır. Ancak vücudumuz besinlerin ihtiyacımızdan fazla olan kısmını harcayamaz ve bunları yağa dönüştürerek depolar. Depolanan yağlar ise zamanla şişmanlığa sebep olur. Dengeli ve yeterli beslenme; besin içerikleri olan protein, karbonhidrat, yağ, vitamin, mineral ve suyun, ihtiyacımızı karşılayacak oranda ve birlikte tüketilmesidir. Stres ile dengesiz ve yetersiz beslenme, sindirim sistemi sağlığını olumsuz yönde etkileyen faktörlerdendir. Kabak, lahana gibi lifli besinleri tüketmek ve dengeli ve yeterli beslenmek ise sindirim sisteminin sağlığını olumlu yönde etkiler. Sindirim sistemimizin sağlığını korumak için: Çok sıcak ve çok soğuk şeyler yiyip içmemeliyiz. Lokmaları iyice çiğnemeli ve yavaş yemeliyiz. Sofradan sindirim sistemimizi yoracak kadar çok yemeden kalkmal y z. Yemek sırasında ve yemekten hemen sonra fazla miktarda su içmemeliyiz. Yemekten sonra bir saat kadar istirahat etmeliyiz. Yemeğe çiğ salata veya taze meyve ile başlamalıyız. Kafeinli ve asitli içeceklerden uzak durmalıyız. 22 10 20. s. Alkolden ve Sigaradan Uzak Durmak: Alkol, midenin iç yüzeyini örten tabakayı tahriş ederek gastrite ve kusmaya yol açabilir. Midenin üst bölümüyle yemek borusunun alt bölümünde küçük yırtıklara sebep olabilir. Alkolün uzun süre kullanılması özellikle B vitaminlerinin ve diğer besinlerin emilimini engelleyebilir. Ayrıca yüksek miktarda tüketilen alkol, karaciğer için önemli bir tehdit oluşturur. Sigara içme alışkanlığı da benzer sorunlara yol açar. Sindirim sistemimiz, yediğimiz besinlerin sindirilmesini ve bu besinlerin ince bağırsak tarafından emilerek kanımıza geçmesini sağlar. Sindirim sonucu oluşan küçük moleküller, dolaşım sistemimiz aracılığıyla hücrelerimize kadar taşınır. Vücudumuz besinlerin içeri ini enerji üretmek, yapım ve onarımını gerçekleştirmek ve faaliyetlerini düzenlemek için kullanır. Vücudumuz, bu önemli görevlerini gerçekleştirmek için ihtiyaç duyduğu besin içeriklerini, besin gruplarından sağlar.
Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sa l Vücudumuzda Sistemler Kendimizi De erlendirelim Aşağıdaki soruların cevaplar n defterimize yazal m. b a c ç d e g f h 1. Şekilde, ok ile gösterilen yapı ve organların isimleri nelerdir? 2. Şekildeki organlardan hangilerinde fiziksel, hangilerinde kimyasal sindirim gerçekleşir? Bu organlardaki sindirimin farklı şekilde gerçekleşmesinin sebebi nedir? 3. Sindirim sistemimizin çalışması niçin gereklidir? Sindirim sistemimiz çalışmasaydı ne olurdu? 4. Mide ve pankreas öz suyu ile tükürük içinde yer alan sindirim enzimlerinin karbonhidrat, yağ ve proteinler üzerinde nas l bir etkisi vard r? Bir şema çizerek aç klayal m. 5. Sindirime yardımcı organlar hangileridir? Bu organların sindirimdeki görevleri nelerdir? 6. Sindirime uğrayan besin içeriklerinin kana geçişi, hangi organlarda ve nasıl gerçekleşir? 7. Sindirim sisteminin sağlığını etkileyen olumlu ve olumsuz faktörler nelerdir? 23