Doğrudan Gelir Desteğinin Fındık Sektörüne Olası Etkilerinin Ekonometrik Analizi*

Türkiye V. Tarım Ekonomisi Kongresi 18-20 Eylül 2002 Erzurum Doğrudan Gelir Desteğinin Fındık Sektörüne Olası Etkilerinin Ekonometrik Analizi* Avni BİRİNCİ Tccer ATSAN Kenan PEKER Fahri YAVUZ Atatürk Üniversitesi Ziraat fakültesi larım Ekonomisi Bölümü 25240, Erzurum. faks; 442 236 0958 e-posta: abirincic^atauni.edu.tr ÖZET: Türkiye ekonomisinde önemli bir yere sahip fındık sektöründe, dikim alanları Doğu Karadeniz Bölgesindeki eğimli fındık alanlarından alternatif ürünlerin ekonomik olarak üretilebileceği Batı Karadeniz Bölgesindeki taban arazilerine kaymakta ve bu da fındık arzı fazlalığına neden olmaktadır Emdik sektöründeki bu problemin asıl kaynağının yıllardan beri uygulanan, küçük vc orta büyüklükteki fındık üreticisine peşin Ödeme yapılmadığından fazla yansımayan yüksek destekleme fiyatları olduğu belirtilmektedir Bu çalışmada sektörün problemlerine çözüm getirecek uygun alternatif politikalar sunmak için sektörün ekonometrik modeli oluşturulmuştur Model vc modeldeki eşitlikler iyi açıklanırken, tüm parametrelerin işaretleri ekonomik teoriye uygun olarak tespit edilmiştir Model, sektördeki problemin kaynağının yıllardan beri uygulanan yüksek destekleme fiyatları olduğunu doğrulamaktadır Ülke içindeki tüketim, gelir seviyesi ve reklama karşı tepkili, fakat fiyatlara tepkili değildir Kısa dönemde ıç tüketimi artırmanın en iyi yolunun reklamolduğu görülmektedir Model sonuçlarına göre, destekleme fiyatları, fındık üreticisine piyasa garantisi sağlamak için üretim maliyetleri ve piyasa fiyatına yakın belirlenerek üreticiye sadece piyasa garantisi sağlanmalıdır Sadece, fındık dikini alanlarını belirleyen yönetmeliklerin ızııı verdiği alanlarda üretim yapanlara doğrudan gelir ödemesi yapılmalıdır Anahtar Kelimeler: Türkiye fındık sektörü, ekonometrik model, politika analizleri An Econonıetric Analysis of Possible Impacts of Direct Income Support on Hazelnut Sector ABSTRACT: İn lıazelnut sector tiıat has an important piace in Turkey s ecoııomy, excess supply problem arıses due to expansion of hazclnut planted areas froın steep terraıııs in the Eastem Black Sea region to the Hat lands in Westem Black Sea region where altematıve erops can be grovvn economically The source of this problem is mainly the high level of support price that has not been efticıently utılızed by small size famıly farms. This study constructed an econometrıc model to delermıne altematıve polıcıes The model was explained vvell and the sıgn of the parameters estirnated m the model comply with the economic theory The model supports tiıat the source of the problem in hazelnut sector is high support price applıed for years Domestıc consumptıon ıs responsive to ıncome level and advertısement but not to prices İn short term, advertisement seems to be the besi way to ıncrease domeslıc consumptıon To solve the problems in hazelnut sector, direct ıncome support should be gıvcn oııly to hazelnut farmers who use proper lands and support price level should be determmed at a level elose to market price and produetion cost to provide a market guarantee for hazelnut producer Key uords: Turkey s hazelnut sector, econometric model, polıcy analysis G İR İŞ Doğu K a ra d e n iz B ö lg e s i b a ş ta o l m a k ü z e r e g e n e l likle eğimi fazla o lan a r a z ile r d e y e t i ş e n v e T ü r k i y e ekonomisinde ö n e m li b ir y e r e s a h ip o la n g e l e n e k s e l ihraç ürünlerinden f ın d ığ ın g e n iş b ir ç i f t ç i a i l e s i n i n geçim kaynağı o lm a s ı y a n ın d a, m i l l i g e li r e v e d ış t i carete önemli k a tk ıla r ı o l m a k t a d ı r ( A y f e r, 1 9 8 4 ), Dünyada en uygun y e t i ş m e e k o l o j i s i n i t ü m f a k t ö r l e r i ile Karadeniz B ö lg e s in d e b u l a n, d ü n y a n ı n e n k a l i t e l i çeşitlerine ulaşan ve a y n ı z a m a n d a y ı l b o y u n c a b o l yağışlı bölgenin h a y li d ik e ğ i m l i a r a z i l e r i n d e, e r o z yonu önleyerek to p ra ğ ı k o r u y a n f ı n d ı k y e t i ş t i r i c i l i ğ i, bölgenin en ö n e m li e k o n o m i k f a a l i y e t i d i r ( Y a v u z v e ark 1999) Ö z e llik le D o ğ u K a r a d e n i z B ö l g e s i n i n t e k ürün kaynağı olan f ın d ık. G i r e s u n, O r d u, T r a b z o n, S a k a r y a, S a m s u n ve B o l u ille r i b a şta o l m a k ü z e r e 13 ild e, f a r k l ı! 6 ç e ş itte e k o n o m i k o la r a k ü r e t ilm e k t e d ir ( Ç a l ı ş k a n, 1 9 9 5 ). S o n y ı l l a r ı n o r t a la m a s ın a g ö re d ü n y a ü r e t i m i n i n % 7 5 in i, d ü n y a ih r a c a t ın ın % 8 0 in i e lin d e b u l u n d u r a n T ü r k i y e lid e r ü lk e k o n u m u n d a d ır. U z u n y ı l l a r d a n b e ri m a l i y e t i n i n ç o k ü z e r in d e b e l i r l e n e n f ı n d ı k ta b a n f i y a t l a r ı, f ı n d ı k d i k i m a l a n l a r ı n ın, a l t e r n a t i f ü r e t im i m k a n l a r ı o la n ö z e l l i k l e b a t ıd a k i t a b a n a r a z i l e r e k a y m a s ı n a n e d e n o lm u ş t u r. F ı n d ı k a l a n l a r ı n ı n s ı n ı r l a n d ı r ı l m a s ı ile ilg ili 1 9 8 3 y ı l ı n d a ç ı k a r ı l a n 2 8 4 4 s a y ı l ı k a n u n ile f ı n d ı k ü r e t i m i n i n u y g u n a l a n l a r d a y a p ı l m a s ı a m a ç l a n m ı ş fa k a t ç e ş it li n e d e n le r le u y g u l a n a m a m ı ş t ı r ( B o z o g l u, 1 9 9 9 ). B u n u n s o n u c u o l a r a k o r t a y a ç ı k a n f ı n d ı k ü r e t im i n d e k i a r tış, K ıillışnidtübll AK taralından desteklenmiştir 3 7 9

D oğrud an G elir D esteğinin Fın d ık Sektörüne O lası Etkilerinin Ekonom etrik Analizi beraberinde pazarlama sorununu da getirmiş, stoklar artmış ve sonuçta üretim alanlarının daraltılması, destekleme fiyat seviyesinin çok yüksek tutulmaması, iç piyasada tüketim alışkanlığının ve dolayısıyla talebin teşvik edilmesi, fındık ihracat fonunun azaltılması ve yeni pazarların oluşturularak dış satımın artırılması gibi önlemler gündeme gelmiştir. Uruguay da yapılan Genel Gümrük ve Ticaret Anlaşmalarına ve Türkiye'nin olası Avrupa Birliği üyeliğine uyum çerçevesinde "Doğrudan Gelir Desteği" Türkiye tarımının tümünde temel tarım politikası olarak diğer politikaların bir kısmının yerine i kamesi düşünülmektedir. Bu politika önceki politikalardan farklı olarak, piyasaya müdahale etmeden çiftçileri desteklemeyi amaçlamaktadır. Bu çalışmada doğrudan gelir desteği politikasının fındık sektöründeki problemlerin çözümüne katkıda bulunabilmesi için nasıl uygulanabileceğini belirlemek ve olası etkileri ortaya koymak amacıyla fındık sektörünün ekonometrik modeli oluşturulmuştur. Tahmin edilen modelden elde edilen ilişkilerden yararlanılarak fındık sektörü için bir politika önerisinin sunulması a- ınaçlanmaktadır. 1. FINDIK SEKTÖRÜ 1.1. Üretim Dünya fındık üretiminin en önemli kısmını elinde bulunduran Türkiye, 1980 yılından beri payını sürekli artırarak bu payı yaklaşık %60 dan %75Te çıkarmıştır (Tablo 2.1). Diğer taraftan bu donemde ABD fındık üretim payını korurken, İtalya, İspanya ve Yunanista n p a y l a r ı n ı s ı r a s ı y l a y a k l a ş ı k % 2 5, % 6 v e % 2, 2 den 0 o 15, % 2, 3 v e % 0, 3 e d ü ş ü r m ü ş t ü r. A y r ı c a bu d ö n e m i n s o n y ı l l a r ı n d a T ü r k C u m h u r i y e t l e r i n i n p a y ın d a a r tış o l u r k e n g e r i k a l a n ü l k e l e r d e a z a lm a o ld u ğ u gör ü l m e k t e d i r. S o n y ı l l a r d a k i y ü k s e k d e s t e k le m e fiyatı u y g u l a m a s ı d ü n y a f i y a t l a r ı n ı a r t ı r a r a k f ın d ık ü r e t im i n i, İ t a l y a, İ s p a n y a v e T ü r k C u m h u r i y e t l e r i g ib i fın d ık ü r e t i m i n d e r a k i p ü l k e l e r iç i n c a z i p h a le g e tirm e k te ve d o l a y ı s ı y l a bu ü l k e l e r d e k i f ı n d ı k ü r e t im i a rtm a k ta d ır. Z a t e n T ü r k i y e a ç ı s ı n d a n g e n iş le t ilm e s in d e b ü y ü k s ı k ı n t ı l a r y a ş a n a n d ü n y a p a z a r ın ın bu ş e k ild e d a ra ltılm a s ı s o n u c u o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r ( T a b l o l ). E le alm a n 21 y ı l l ı k d ö n e m d e f ı n d ı k ü r e t im i, f ın d ık d ik im a la n la rı v e d e k a r a f ı n d ı k v e r i m i n i n K a r a d e n i z B ö l g e s i nin D o ğ u v e B a t ı s ı a r a s ı n d a k i d a ğ ı l ı m ı ö n e m li d e ğ iş ik lik ler g ö s t e r m e k t e d i r ( T a b l o 2 ) F ı n d ı k d i k i m a la n la r ı ve d e k a r a f ı n d ı k v e r i m i n d e B a t ı B ö l g e s i n d e m e y d a n a g e le n a r t ı ş, b u b ö lg e d e ü r e t im i d e ö n e m li m ik ta rd a a r t ı r m ı ş t ı r. İ l k v e s o n ik i y ı l ı n o r t a la m a s ın a g öre Batı B ö l g e s i n d e k i f ı n d ı k ü r e t i m i n i n t o p la m ü re tim d e k i p a y ı, % 3 6 d a n 0/o 4 5 e y ü k s e l m i ş t i r. B u 21 y ı l l ı k dön e m d e B a t ı B ö l g e s i n d e f ı n d ı k d i k i m a la n la r ı ise % 3 2 d e n % 4 0 a y ü k s e l i r k e n v e r i m l i l i k, 3 y ı l h a riç D o ğ u B ö l g e s i n d e n d a h a f a z la o l m u ş t u r. B a t ı B ö lg e s in d e k i d e k a r a f ı n d ı k v e r i m i, bu y ı l l a r d a D o ğ u B ö lg e s in d e n % ] ile % 6 2 a r a s ı n d a d a h a fa z la o lm u ş tu r. T ü m b u v e r i l e r, f ı n d ı k d i k i m a l a n l a r ı n ı n B a t ı y a doğru y a y g ı n l a ş t ı ğ ı n ı v e B a t ı d a k i f ı n d ı k ü r e t im p a y ın d a g itt ik ç e ö n e m l i b ir a r tış o l d u ğ u n u o r t a y a k o y m a k t a d ı r. Tablo 1. Ülkeler itibariyle Fındık Üretim Paylan K a y n a k Yıllar Türkiye İtalya ABD İıs p an ya Yunanistan Tü rki Cumhur. Diğer Dünya 1980 59,5 24,0 3,3 7,1 2,1 0,0 4,0 100,0 1985 48,0 31,4 6,0 8,1 1,9 0,0 4,7 100,0 1990 67,1 19,6 3,5 3,8 1,2 0,0 4,8 100,0 1995 69,8 18,2 5,4 2,4 0,7 0,8 2,7 100,0 20 0 0 74,9 15,3 2,9 2,4 0,3 1,0 3,1 100,0 h t t p / / w w w a p p s 1 a o. o ı g / p a g e Tabio 2. Fındık Üretimi, Dikim Alanı ve Dekara Veriminin Batı ve Doğu İlleri Karşılaştırması Üretim Dikim alanı Verim Yıllar Türkiye Batı Doğu Türkiye Batı Doğu Batı Doğu B /D Bin ton Pay % Pay % Bin ha Pay % Pay % Kg/da Kg/da Oran % 1980 250 0,38 0,62 385 0,32 0,68 73 63 1,15 1985 184 0,41 0,59 405 0,34 0,66 50 31 1,62 1990 376 0.38 0,62 435 0,36 0,64 87 72 1,20 1995 435 0,35 0,65 5U0 0,39 0,61 75 84 0.89 2 0 0 0 475 0,51 0,49 544 0,39 0,61 112 78 1,44 Not Doğuyu, Ordu, Giresun, Trabzon ve Artvin, Batıyı ise Samsun, Bartın, Zonguldak, Sakarya ve Bolu illeri oluşturmaktadır kaynak Anonim 1975-2001 380

A. BİRİNCİ, T ATSAN. K PEKER, F. YAVUZ 1.2. Dış Ticaret T ü r k iy e, son y ı l l a r ı n r a k a m l a r ı n a g ö re t o p la m dünya fın d ık ih r a c a t ın ın y a k l a ş ı k % 8 0 in i e lin d e b u lundururken in c e le n e n 21 y ı l l ı k d ö n e m d e a z d a o ls a ihracattaki p a y ın d a d a lg a la n m a la r la b e r a b e r b ir a rtış trendi o ld u ğ u v e b u p a y ın i lk v e s o n ik i y ı l ı n o r t a la masına g öre /o 7 4.2 d en % 7 7. 6 y a ç ık t ığ ı g ö r ü l m e k tedir (T a b lo 3 ). İ t a ly a ve İs p a n y a ih r a c a t t a k i p a y la r ın ı sırasıyla o l 4. 8 v e % 5. 3 d e n % 1 0. 4 v e % 2. 4 e d ü ş ü rürken, A B D ve A l m a n y a p a y ın ı k o r u m u ş t u r. D iğ e r dünya ü lk e le r in in p a y ı ise, % 1. 9 d an % 5. 7 ' y e y ü k selm iştir. T ü r k iy e de h e s a p la n a n ih r a c a t r a k a m la r ın ın F A O nun r a k a m la r ın a g ö re b ir a z d a h a y ü k s e k o ld u ğ u v e d o l a y ı s ı y l a T ü r k i y e n in d ü n y a ih r a c a t ın d a k i p a y ı n ın % 6 7 ile % 9 5 a r a s ın d a d e ğ iş tiğ i g ö r ü lm e k t e d ir ( T a b l o 4 ). F İ S K O B İ R L İ K in y a p tığ ı ih r a c a t ın t o p la m T ü r k i y e ih r a c a t ın d a k i p a y ı, s e k s e n li y ı lla r ın b a ş ın d a % 3 0 c i v a r ın d a ik e n, te d ric i o la r a k son y ı lla r d a s ı f ı r la n m ış t ır. B a d e m f iy a t la r ı, f ın d ık f iy a t la r ın a g ö re so n 21 y ı l d a s ü r e k li a z a lm ış ve b a d e m fiy a t ın ın f ı n d ı k f i y a t ın a o ra n ı ilk v e so n ik i y ılın r a k a m la r ın a g ö re % 6 9 d an % 5 6 y a d ü ş m ü ş tü r. B u d u ru m, b a d e m in f ın d ık y e r in e ik a m e e d ilm e s in e n e d e n o lm a k t a d ır. D iğ e r ta ra fta n f ın d ık ih ra c a t fo n u n u n, k g b a ş ın a y a k la ş ık b ir d o la rd a n 8 sen te d ü ş m e s i ih ra c a t a ç ıs ın d a n o lu m lu b ir g e liş m e d ir. T a h lo 3. Ö lk e le r İ t ib a r iy le İç F ı n d ı k ih r a c a t P a y l a r ı \ ıllar Türkiye İtalya Almanya İspanya ABD Diğer Dünya 1980 75,3 12,1 2,2 7,3 1,3 1.8 100,0 1985 64,4 21,5 6,4 3,1 0,9 3.8 100,0 1990 78,6 13,7 2,5 1,9 0,7 2,6 100,0 1995 87,3 5,1 3,1 0,8 0,9 2,7 100,0 1999 75,7 11,5 2,5 2,8 1,0 6,5 100,0 Kaynak hup^vapps.fao ora/p.afig. Tablo 4. T ü r k i y e I ç F ı n d ı k İh r a c a t ı İle İ l g i l i G e l i ş m e l e r Toplam ihracat Türkiye/ dünya FKB ihracatı FKB/ Türkiye İthalat Dünya ba- Dünya fındem fiyatı dik fiyatı Badem fiy. / Fındık fıy. İhracat fonu Yıllar (iç) ton % (iç) ton % (iç) ton S/ 100 kg S / 100 kg % çent/ kg K ay n a k 1980 101.516 78,3 37 129 36,6 0 250 403 62,1 230 1985 108.315 78.7 20.148 18,6 0 21 1 292 72,3 100 1990 195.645 86,1 27.114 13,9 0 190 291 65,1 40 1995 241.437 95,3 487 0,2 28 247 323 76,7 10 2000 178.220 81,0 259 0,1 200 193 328 58,8 8 A n o n im 1 9 7 5-2 0 0 1, A n o n im 1 9 8 0-2 0 0 1, lıttp / /a p p s f a o o r g /p a g e 1.3. İç T ü k e t i m T ü r k i y e de f ın d ık iç t ü k e t im i k o n u s u n d a g ü v e n i l i r rakam lar y o k tu r. M e v c u t r a k a m la r y ı l l a r it ib a r iy le çok fazla d e ğ iş ik lik g ö s t e r m e m e k t e d ir. B u- k o n u d a yap ılm ış o lm a s ı g e re k e n c id d i ç a l ış m a la r ın e k s i k l i ğ i hisse d ilm ekte d ir. Y ı l b aşı s t o k u, o y ı l k i ü r e t im v e y i ne o y ılk i ith a la tın t o p la m ın d a n o y ı l k i ih ra c a t v e y ı l sonu stoku ç ık a r ıld ığ ı z a m a n iç t ü k e t im in e ld e e d i l mesi g ere k ir. F a k a t bu y o ll a y a p ıla n h e s a p la m a la r d a bazı y ılla r ç o k a n o r m a l r a k a m la r e ld e e d il m iş t ir. B u yolla elde e d ile n r a k a m la r, m e v c u t r a k a m la r, g e lir seviyesi, n ü fu s, t ü k e t ic i f iy a t la r ı ve y a p ıla n b a z ı ç a lışm alarda k u lla n ıla n r a k a m la r d ik k a t e a lın a r a k bu ç a l ış m a d a k u lla n ıla n tü k e tim m ik t a r la rı e ld e e d il m iş tir ( T a b l o 5 ). Ç a lış ıl a n 21 y ı l l ı k d ö n e m iç e ris in d e, iç f ın d ık y u rt iç i t ü k e t im i o rta la m a 2 9.8 7 6 ton o lm u ş ve 1 8.3 0 0 ton ile 4 1.9 0 0 ton a ra s ın d a d e ğ iş m iş tir. K i ş i b a ş ın a f ın d ık t ü k e t im i ise bu d ö n e m d e o rta la m a 5 3 3 g ra m o lu r k e n, e n a z 4 1 2 g ra m, en ç o k da 6 4 2 g ra m o lm u ş tu r. B u y i r m i y ı l l ı k d ö n e m d e o rta la m a tü k e tic i f iy a t la r ın ın, ü re tic i fiy a tla rın d a n % 6 6 d a h a fa z la o ld u ğ u v e bu f a z la lığ ın % 2 ile % 1 19 a ra s ın d a d e ğ iş tiğ i g ö r ü lm e k te d ir. B u k a d a r g en iş k u lla n ım a la n ın a s a h ip o la n b ir ü rü n için o rta la m a % 6 6 p a z a r la m a m a r jı ç o k y ü k s e k g ö r ü lm e m e k te d ir. 381

Doğrudan Gelir Desteğinin Fındtk Sektörüne Olası Etkilerinin Ekonometrik Analizi Tablo 5. Fındık İç Tüket imi. Fert B a ş ına Tüketim, Üretici Tüketici Fiyatları ve Pazarlama Marjı Tüketim Nüfus Fert Baş. Tüketim Üretici Fiyatı Tüketici Fiyatı T. Fiyatı / Ü. Fiyatı Yıllar ton bin kişi Gram TL/kg TL Ikg % 1980 18 300 44.438 412 948 1.950 206 1985 28 250 50 306 562 2.306 3.791 164 1990 31.400 56 203 559 1363 2 650 194 1995 31 100 61.644 505 2 538 4.148 163 2000 41.900 65,225 642 2412 5.159 214 Ortalama 29.876 55.627 533 2.103 3.410 166 K a y n a k A n o n im 1 9 7 5-2 0 0 1. A n o n im 1 9 8 0-1 9 9 7, A n o n im 1 9 8 0-1 9 9 9 1.4. Politikalar T ü r k i y e f ı n d ı k s e k tö rü n d e u y g u la n m ış ve u y g u la n m a k t a o la n p o lit ik a la r, fiy a t d e s t e k le m e s i, d ik im a la n la r ın ın s ın ır l a n d ı r ı l m a s ı, d ış tic a re t p o lit ik a la rı ve p ilo t o la r a k u y g u la n a n d o ğ ru d a n g e lir d e s te ğ in d e n o lu ş m a k t a d ır. Y ı l l a r d a n b eri u y g u la n a n bu p o lit ik a la rd a n b a z ıla r ı, T ü r k i y e f ın d ık s e k tö rü ü z e rin d e ö n e m li e t k ile r e s a h ip o lm u ş tu r. B u e tk ile rd e n en ö n e m lis i f ın d ık d i k i m a la n la r ın ın, g e le n e k s e l ü re tim b ö lg e le r in d e n B a t ı B ö lg e le r in e k a y m a s ı ve d ik im a la n la r ın ın so n 3 5 y ıld a y a k l a ş ı k % 7 0, ü re tim in ise y a k l a ş ı k /ol 10 a r tm a s ıd ır. D o ğ r u d a n g e lir d e ste ğ i ç e r ç e v e s in d e, T a r ı m ve K ö y i ş l e ı i B a k a n l ı ğ ı n ı n m ü r a c a a t ıy la B a k a n l a r K u r u lu F ı n d ı k A l a n l a r ı n ı n T e s p it in e ve S ö k ü le n F ın d ık B a h ç e l e r i y l e B i r l i k t e Y e r i n e A l t e r n a t i f Ü r ü n Y e t i ş t i r e c e k le r in D e s t e k le n m e s in e D a ir K a r a r b a ş lık lı k a ra rı 2 4.4.2 0 0 1 t a rih in d e r e s m i g a z e te d e y a y ın la t a r a k y ü r ü r lü ğ e k o y m u ş t u r ( A n o n i m, 2 0 0 1 ). B u k a ra r a g ö re f ın d ık t a r ı m ın a iz in v e r ile c e k s a h a la r d a h a ö n c e 1 99 3 y ı l ı n d a B a k a n l a r K u r u l u k a r a r ıy la ila n e d ile n ş e k li ile k a b u l e d il m iş t ir. B u k a ra r la, b e lirtile n a la n la rın d ış ın d a h iç b ir y e rd e f ın d ık b a h ç e s i te s is in e iz in v e r ilm e y e c e k t ir. B e lir t ile n a la n la r ve b u n la r ın d ı ş ı n d a k i 1. v e 2. s ı n ı f a r a z ile r ile e ğ im i % 6 dan d a h a a z o la n 3. s ı n ı f a r a z ile r d e ve a ç m a v e işg a l s u r e t iy le o rm a n s a y ıla n y e r le r d e k u ru lu f ın d ık b a h ç e le ri s ö k ü m e tabi t u tu la c a k t ır. S ö k ü le n f ın d ık b a h ç e le rin in, s ö k ü m m a s r a f la r ı, g ird i ö d e m e le ri ve g e lir k a y b ı için ö d e m e y a p ıla c a ğ ı ve fin a n s m a n ın u lu s la r a ra s ı fın a n s k u r u lu ş la r ın d a n s a ğ la n a n d o ğ ru d a n m a li k a y n a k v e / v e y a k re d i y o l u y l a s a ğ la n a c a ğ ı b e lir t ilm e k t e d ir. B u p o lit ik a, p ilo t o la r a k T r a b z o n un A k ç a a b a t i l ç e s in d e k i 10 v e S ü r m e n e ilç e s in d e k i 11 k ö y d e 1 4.3.2 0 0 0 t a r ih in d e R e s m i G a z e t e d e y a y ın la n a n H e d e f Ç i f t ç i l e r e D o ğ r u d a n G e l i r D e s te ğ i Y a p ı l m a s ı ve K a y ı t S is t e m in i n O l u ş t u r u l m a s ı B a k a n l a r K u r u l u k a ra r ı g e re ğ i u y g u la n m ış t ır. B u u y g u l a m a y l a 1.8 8 6 ç if t ç iy e 3 7.4 5 4 d e k a r a la n d a d e k a r b a ş ın a 5 d o la r o l m a k ü z e re to p la m 1 8 7.2 7 0 d o la r ö d e m e y a p ı l m ı ş t ı r. U y g u l a m a y a % 100 k a t ılı m ın o lm a m a s ın ın n e d e n le r i, d e k a r a 5 d o la r ın a z o lm a s ı, k a y ıt lı a r a z ile r in v e r g i le n d ir ile c e ğ i e n d iş e s i ve g ö ç n e d e n iy le ç if t ç ile r in m ü ra c a a t s ır a s ın d a k ö y v e y a il d ış ın d a b u lu n m a s ı o la r a k b e lir le n m iş t ir. S e ç ile n p ilo t b ö lg e le r d e u y g u la n a n d tfg tu d a n g e lir d e s te ğ i p o lit ik a s ı 1 2.1 2.2 0 0 0 ta rih ve 2 0 0 0 / 2 1 7 2 s a y ılı k a r a r n a m e ile T ü r k iy e genelinde tü m ç if t ç ile r i k a p s a y a c a k ş e k ild e 2 00 1 y ılın d a uygula n m a s ı a m a ç la n m a k t a d ır. H a z ı r l ı k ça lışm a la rı tam a m la n m a y a ç a lış ıla n bu d o ğ ru d a n g elir desteği polit ik a s ı f ın d ık ü r e t ic ile r in i de k a p s a m a k ta d ır (D e m irc i, 1 9 9 9 ). 2. MATERYAL VE METOT 2.1. Materyal M o d e ld e k u lla n ıla c a k ik in c il z a m a n serisi verilen, ta rım il m ü d ü r lü k le r i, K a r a d e n iz ve İstanb u l ihracatç ıla r b ir lik le r i, F İ S K O B İ R L İ K, tica re t b o rsa la rı, ziraat o d a la rı, ü n iv e r s ite le r, F A O, D İ E, a ra ştırm a enstitüle ri ve f ın d ık la ilg ili vveb s a y fa la rın d a n tem in edilm iş tir. M o d e ld e k u ll a n ı l a c a k v e r ile r, 19 8 0-2 0 0 0 y ılla rın ı k a p s a y a n 21 y ı l l ı k z a m a n s e ris i ve rile rid ir. Bu v e r ile r in b ir k ıs m ı ( f ı n d ı k ü r e tim i, ih racatı vs.) doğru d a n a lın d ığ ı g ib i k u lla n ılır k e n, b ir k ıs m ı (fın d ık tük e tim i v s.) m e v c u t v e r ile r d e n tü re tilm e k te ve parasal d eğ e r ifa d e e den b ir k ıs m ı ise ( f ın d ık fiy a tla rı, g elirle r v s.) in d e k s le rin k u l l a n ı m ı y l a ree l d eğ erler haline g e tir ile re k k u lla n ılm ış t ır. A y r ı c a fa rk lı kaynakla rd an e ld e e d ile n v e r ile r d e k i f a r k l ı l ı k l a r d ikk a te alınarak en d o ğ ru o ld u ğ u d ü ş ü n ü le n r a k a m la r k u lla n ılm ış tır. 2.2. Metot T ü r k i y e f ın d ık s e k tö rü e k o n o m e t rik m o deli, temel o la r a k p iy a s a f iy a tı, d ik im a la n la r ı, fın d ık arzı, fındık iç ta le b i, f ın d ık ih ra c a tı ve f ın d ık stoku d en kle m le rin d e n o lu ş m a k t a d ır, ö ıı d e n k le m le r bütünü, s im ü lt a n e o la r a k b irlik t e t a h m in e d ilm iş ve böylece d e ğ iş k e n le r a ra s ı e t k ile ş im m o d e ld e sağlanm ıştır. M o d e lin t a h m in in d e 3 S L S ( T h r e e Stage Least S q u a r e, Ü ç A ş a m a l ı E n K ü ç ü k K a r e le r ) yö n te m i ku l la n ılm ış t ır ( J u d g e et a l., 1 9 8 8 ; M a d d a la,1 9 9 2 ; W hite, 1 9 9 7 ; Y a v u z, 2 0 0 1 ). B u y ö n t e m, S H A Z A M ekonom e tri b ilg i s a y a r p r o g r a m ın d a k u lla n ıla r a k sonuçlar e ld e e d ilm iş t ir. Ö z e l l i k l e a r z v e ta le p g ib i o lu ş u m u birbirine çok b a ğ lı d e n k le m le r i b irb ir in d e n a y r ı ta h m in etm ek pek d o ğ ru o lm a m a k t a d ır. F ı n d ı k se k tö rü n d e stok ve ihrac a t m ik t a r ı, f iy a t o lu ş u m u n d a ö n e m li bir etken olarak o r t a y a ç ı k m a k t a ve a r z ve ta le p m ik t a r la rıy la yakın i liş k ili o ld u ğ u n d a n, a r z v e ta le p d e n k le m le riy le b irlikte t a h m in e d ilm e s i u y g u n d u r. B ü tü n bu denklem lerin t a h m in i, s im ü lt a n e d e n k le m m o d e lle ri kullanılarak

A. BİRİNCİ, T ATSAN, K. PFKER, F YAVUZ y a p ılm ıştır. B u m o d e l s is t e m in in en ö n e m li ö z e l l i k l e rinden b iri, d e ğ iş k e n le r d e n b ir k ıs m ı n ı n iç s e l (e n d o g cn o u s) b ir k ı s m ı n ı n d ış s a l ( e x o g c n o u s ) o l m a sıdır. içse l d e ğ iş k e n le r m o d e l iç in d e b e lir le n ir k e n, dışsal d e ğ iş k e n le r ise m o d e l d ış ın d a b e lir le n ip m o d e li etkile>en d e ğ iş k e n le r d ir F ın d ık S e k tö rü E k o n o m e t r i k M o d e l i: B u ra d a : P = f<p<ı, ti} <1 =.f(p (i.!» Pm) u ~f(d(ta)n m, i) * = t(p<ü> g, P b r) X - f (p<t, 1%phd >Sft-I)) $ ~~J(ti th '^ı $ (t Ib 0 p : F ı n d ı k p iy a s a fiy a t ı ( T L / k g ), 1 9 8 7 = 1 0 0 p ji F ın d ık d e s t e k le m e f iy a t ı ( T L / k g ), 1987=100 «: K a b u k lu f ın d ık ü r e t im i ( t o n ) d: F ın d ık d i k i m a la n la r ı ( h a ) P (hf): F ın d ık p iy a s a f iy a t ı, t-1, ( T L / k g ), 1987= 100 P>n(r-o: M ıs ı r - f ı n d ı k f iy a tı p a rit e s i, t-1, ( % ) d(t.$p F ın d ık d ik im a la n la r ı, t-5 ( h a ) m : F ın d ık ü re tim m a li y e t i ( T L / k g ), 1 9 8 7 = 1 0 0 /: ik lim k u k la d e ğ iş k e n i ( 1,0 ) t: B e lir le n e n y u r t iç i iç f ın d ık t ü k e t im i (t o n ) p tu: F ın d ık t ü k e tic i f iy a t ı ( T L. / k g ), 1 9 8 7 = 1 0 0 g: K i ş i b a ş ın a G S M H (b in T L ), 1 9 8 7 = 1 0 0 n: N ü fu s m ik t a r ı ( b in ) p h: B a d e m - f ın d ık tü k e t ic i fiy a tı p a rite s i ( % ) r: R e k la m k u k la d e ğ iş k e n i ( 1, 0 ) x ; T o p la m iç f ın d ık ih r a c a tı (t o n ) P j : F ın d ık d ü n y a f iy a tı ( D o l a r / 1 0 0 k g ) v: İh ra ca t fo n u (s e n t / k g ) p hd: B a d e m - f ın d ık d ü n y a f iy a t ı p a rite s i ( % ) s\ Y ı l so n u k a b u k lu f ın d ık s to k u (t o n ) u d: D ü n y a k a b u k lu f ın d ık ü r e t im i ( t o n ) Sft.ıji Y ı l başı k a b u k lu f ın d ık s to k u (t o n ) M o d e l, S h a z a m e k o n o m e t r ik p r o g r a m ı n d a s im ü lt a n e d e n k le m le r h a lin d e ü ç b a s a m a k l ı e n k ü ç ü k k a r e le r y ö n t e m i k u lla n ıla r a k t a h m in e d i l m i ş t i r 3. ARAŞTIRMA SONUÇLARI 3.1. Modelin Tahmin Sonuçları T ü r k i y e f ın d ık s e k tö rü e k o n o m e t r ik m o d e l i n i n t ü m ü b irlik t e d ik k a te a lın d ığ ın d a, R nirı 0 9 9 8 o ld u ğ u, y a ni bu a ç ı k la y ıc ı d e ğ iş k e n le r le tü m m o d e lin iy i b ir ş e k ild e a ç ık la d ığ ı g ö r ü lm e k t e d ir. S e k t ö r m o d e li iç in d e ilk e ş itlik o la n f ın d ık p iy a s a f iy a tı e ş it li ğ in d e R 2 d e ğ e ri 0,8 9 ile y ü k s e k o ld u ğ u g ö r ü lm e k t e ve p iy a s a f i y a t ı s a d e c e ik i d e ğ iş k e n ta ra fın d a n a ç ı k l a n m a k t a d ı r ( T a b l o 6 ). B u n la r d a n d e s t e k le m e f iy a t ın ın k a t s a y ı s ı p o z it if ve is ta tis tik s e l o la r a k ç o k ö n e m lid ir. D i ğ e r ta ra fta n Ü re tim s e v iy e s i f iy a tı ters y ö n d e e t k ile m e k t e, fa k a t bu e tk ile m e n in is ta tis tik s e l o la r a k ö n e m s i z o l d u ğ u g ö r ü lm e k t e d ir. B u r a d a d e s te k le m e f iy a tı p a r a m e t re s in in t d e ğ e rin in 1 2,7 g ib i ç o k y ü k s e k o l m a s ı, p iy a s a fiy a t ın ın ö n e m li ö lç ü d e tab an f iy a tı t a r a f ın d a n b e lir le n d iğ in i g ö s t e r m e k te d ir. Ü r e t im s e v iy e s i, p iy a s a f iy a t ın ı ters y ö n d e e tk ile s e b ile b u n u n ç o k fa z la b e lir le y ic i o lm a d ığ ı g ö r ü lm e k t e d ir. D i k i m a la n ın ı b e lir le y e n d e ğ iş k e n le r o la r a k, b ir ö n c e k i y ı l ı n p iy a s a f iy a t ı ve f ın d ık ü re tim b ö lg e s in d e y a y g ın o la r a k ü re tile n ve f ın d ığ a a r a z i k u lla n ım ı a ç ıs ın d a n ra k ip o la n m ıs ır ın b ir ö n c e k i y ılın a ait fiy a t ın ın f ın d ık f iy a t ın a o r a m, y a n i m ıs ır - f ın d ık p a rite s i a lın m ı ş t ır ( T a b lo 7 ). B i r ö n c e k i y ılın p iy a s a f iy a t ın ın f ın d ık d ik im a la n ın ı is ta tis t ik s e l o la r a k ö n e m li ö lç ü d e b e lir le d iğ i, m o d e l s o n u ç la r ın d a n a n la ş ılm a k t a d ır. M ı s ı r - f m d ı k fiy a tı p a r k e s in d e k i d ü şü ş ise f ın d ık d ik im a la n la r ın ı a rtırs a b ile b u n u n is ta tis tik s e l o la r a k ö n e m li o lm a d ığ ı g ö r ü lm e k t e d ir. D e s t e k le m e f iy a t ın ın p iy a s a f iy a t ın ı, p i y a s a fiy a tı ise d ik im a la n la r ın ın a r tm a s ın ı ö n e m li o la ra k e t k ile m e k t e d ir. D o l a y ı s ı y l a d e s t e k le m e f iy a t ın ın d i k i m a la n la r ın ın a r tm a s ın d a ö n e m li b ir ro l o y n a d ığ ı g ö r ü lm e k t e d ir. B u n a b a ğ lı o la r a k, ra k ip ü rü n ü n f i y a tın ın f ın d ık f iy a t ın a o r a n la a z a rtm a s ı d a f ı n d ı k d ik im a la n la r ın ın y a y ı l m a s ı n a b e lli ö lç ü d e k a tk ıd a b u l u n m u ş t u r. Tablo 6. F ın d ık P i y a s a F iy a t ı M o d e li Katsayı Standart Hata P-Degeri Elastikiyet Değişkenler Rz=0,890 Fındık desteklem e fiyatı 0,9974 0,0783 0,0000 1,0846 Kabuklu fın d ık üretim i -0,0004 0,0003 0,1350-0,1573 Sabit 76,480 102,90 0,457ü Tablo 7. F ın d ık D i k i m A l a n ı M o d e l i Katsayı Standart Hata P-De eri Elastikiyet Değişkenler RI=0,702 F ın d ık p iy a s a fiy a tı 85,669 22,170 0,0000 0,1913 M ısır-fm d ık fiyat paritesi -1976,3 2074,0 0,3410-0,0562 Sabit 392 350 46.310 0,0000 383

Doğrudan G elir Desteğinin Fmdtk Sektörüne O lası Etkilerin in Ekoııom etrik Analizi Beş yıl önceki dikim alanlarındaki artış, üretim maliyeti ve iklim kukla değişkeni tarafından belirlenen tındık üretim eşitliği, bu değişkenler tarafından yüksek R2 değeri (0.7661 ile önemli ölçüde açıklanmaktadır (Tablo 8) Dikim alanlarının, üretimi önemli miktarda artırması beklenen bir sonuçtur. Fındık dikimden sonra beş yıl içinde üretime geçtiğinden, dikim alanlarındaki artışın üretime etkisi beş yıl gecikmeli olarak yansımaktadır Maliyetlerin fındık arzına olan olumsuz etkisinin de istatistiksel olarak ö nemli olduğu görülmektedir. Fındık arzının iklim şartlarından istatistiksel olarak Önemli seviyede etkilendiği görülmekledir. Bu modele ait sonuçlar, değişken katsayılarının tümünün doğru işarete sahip olduğunu göstermektedir Aslında bundan önceki piyasa fi>atı ve dikim alanları eşitlikleri bu arz eğrisi eşitliğinin sektör modeli içindeki açılımlarıdır. Çünkü arz eşitliğindeki dikim atanları değişkeni ve dikim a- lanlarınm en önemli belirleyicisi olan fındık piyasa fiyatı bu eşitliklerde tanımlanmakladır. Fındık talebi eşitliği, fındık tüketici fiyatları, gelir seviyesi, nüfus miktarı, badem-fındık tüketici fiyatı paritesi \e reklam kukla değişkenin, 0,915 gibi yüksek bir R2 değeri ile açıklanmaktadır (Tablo 9). Fındık talebinde ekonomik teori açısından beklendiği gibi fındık tüketim fiyatı negatif işarete sahipken, gelir seviyesi, badem-fındık tüketici fiyatı paritesi ve reklam faaliyetlerini temsil eden kukla değişkeni po- zitif 'şarete sahiptir. Bu değişkenlerden gelir seviyesi ve reklamın tüketim üzerindeki etkisi istatistiksel olarak önemli iken, fındık fiyatı ve badem-fındık tüketici fiyatı parkesinin etkisi istatistiksel olarak önemli değildir. Buradan iç tüketimin artırılmasının fiyatlardan daha çok gelir seviyesine yapılacak reklam faaliyetlerine bağlı olduğu görülmektedir. Fındık ihracatını açıklayan değişkenler olarak modelde yer verilen fındık dünya fiyatı, fındık ihracat fonu (DFlF), badem-fındık dünya fiyatı paritesi ve yıl başı fındık stokunun birlikte fındık ihracatını açıklama oranı olan R2 değen 0,716 dır (Tablo 10) Bu değişkenlerin tümünün katsayısının işareti ekonomik teoriye uygundur, Dünya fındık fiyatı, bademfındık fiyatı paritesi ve yılbaşı stokunun beklendiği gibi ihracatla pozitif ilişkiye sahip iken, ihracat fonunun fındık ihracatını negatif yönde etkilediği görülmektedir Bunlardan sadece fındık dünya fiyatı ve ihracat fonunun etkisi istatistiksel olarak önemli çıkmaktadır. Aslında ihracat fonunun çalışmada dikkate alınan 1980-2000 döneminin son yıllarında 8 sente düşmesi nedeniyle bu kadar etkili olması beklenmemektedir Fakat bu dönemin ilk yıllarında bu fonun yüksek olması nedeniyle böyle bir sonuç elde edilmiştir. Özellikle badem fiyatının son yıllarda düşmesi, fındık ihracatını önemli ölçüde etkilemektedir. T a b l o 8. F ı n d ı k A r z M o d e l i T a h m i n S o n u ç l a n Değişkenler K atsayı S tandart Hata P -D eğer i Elastikiyet R 2= 0,766 Fınd ık dikim alanları 3,2637 0.4439 0,0000 3,3430 Fındık üretim maliyeti -378,38 79,340 0,0000-0,7310 Iklım kukla değişkeni 124 850 20.100 0,0000 0,1328 Sabit -702.800 139.900 0,0000 Tablo 9. Fındık Tüketim Modeli Tahmin Sonuçlan Katsayı Standart Hata P-Değeri Elastikiyet Değişkenler R*= 0,915 Fındık tüketici fiyatı -0,0070 0,4660 0,9880-0,0008 K işi başına G S M H 1 1,718 4,0900 0,0040 0,5596 N üfus miktarı 0,1458 0,2086 0,4850 0,2715 B ad em -Fınd ık tüketici fiyatı paritesi 13,495 26,550 0,6110 0,0262 Reklam ku kla değişkeni 5.888,2 1.105,0 0,0000 0,0282 Sabiı 3.445,5 6.908,0 0,6180 Tablo 10, F ın d ık ih ra ca t M o d e li Tahmin S o n u ç] arı Değişkenler Katsayı Standart Hata P-Değeri Elastikiyet r2==ü,716 Fınd ık dünya fiyatı 230.15 96,140 0,0170 0,4557 İhracat fonu -506,60 86,160 0,0000-0,1787 B ad em -F m d ık dünya fiyatı paritesi 468.15 321,70 0,1460 0,2007 Yılbaşı kabuklu fındık stoku 0,0499 0,0464 0,2820 0,0542 Sabit 75.335 50.150 0,1330 384

A BİRİNCİ. T ATSAN', K PFKER. F YAVUZ Dünya fın d ık ü re tim i, to plam fın d ık ih racatı bir flnceki yıldan d evredilen stok m iktarı vc fın d ık iç tüketimi tarafından a ç ık la n a n fın d ık sto k u e şitliğ i 0,602 R] değerine sahiptir (T a b lo 1 1) D e ğ iş k e n le rin katsa- \ilarma ait işaretler b e k le n d iğ i g ib i e k o n o m ik te o riye u>gun olarak elde e d ilm iş tir D ü n y a ü re tim i ve bir önceki yılın stoku, fın d ık sto k u n u a rtırıc ı yönde etki ederken, ihracat ve ıç tü k e tim fın d ık sto k u n u a z a ltıc ı yönde etki etm ektedir G e re k d ü n y a ü re tim i gerek ise >ıibaşı stokunun etkisi istatistiksel o lara k ö n e m li hulu n u rken, toplam fın d ık ih ra c a tın ın ve f ın d ık iç t ü k e tim inin etkisi istatistiksel o la ra k Ö nem li d e ğ ild ir K ın dık hracatın ve fın d ık ıç tü k e tim in in sto k ü z e r in e a z a ltıcı e tkisi % 5 önem s e v iy e s in e y a k ın h ır n o k t a d a e tk in d ir B u rad an ih ra catın ve ıç tü k e tim in a r t m a s ın ın stok y ü k ü n ü azalta ca ğ ı, d ü n y a fın d ık ü r e t im in in a r t m ası ve b ir ö n ceki y ıld a n d e vre d e n s to k u n y ü k s e k o lm ası stok y ü k ü n ü ö n e m li ö lç ü d e a r t ır d ığ ı g ö r ü l m ektedir. Tablo I ] F ın d ık Stoku M o d e li T a h m in S o n u ç la rı [)efti$ktn k a t s a v S t a n d a r t H a t» P -D aflcri E l ı ı l i k l y s t R '- 0,6 0 2 Duru a kabuklu fındık üretim i Ö.8 9 8 3 0 0.1 8 1 4 0,0000 2,8352 Toplan' ıç fındık ihracatı -0.9 5 2 4 6 Ü.4972 0,0 5 5 0-0.8243 Yılbas* kabuklu fındık stoku 0 T 2 6 9 0.1497 0.0000 0,683 1 Belirlenen yunıçı ıç fııı lük -8,5 5 2 6 4,-1290 0,0530-1,3739 Sabıı -59 5 52 7H.830 0.4560 Fındık sektör m odeli tüm o la ra k d e ğ e rle n d iğ in d e, sektörün önem li u n s u rla rın ın ç o ğ u n u iç in d e b u lu n durmakla ve 0,9 9 8 ik h ır R değeri ile sektö rü tüm olarak a çık la yıcı o ld u ğ u g ö rü lm e k te d ir M o d e ld e k i hülün değişkenlere ait k a ts a y ıla r d o ğ ru işarete sa h ip tirler ve bunlardan çoğu % \ önem se v iy e sin d e istatistiksel olarak ö n e m lid irle r. ö u fın d ık sektö rü ekonometrik m odeli, ö z e llik le d ik im a la n la rın ın artması yoluyla üretim in talebi aşm ası y an i arz fa z la lığının olması ve stok y ü k ü n ü n g ittik ç e artm ası g ib i sektörün karşılaştığı ö n e m li p ro b le m le re ve ö z e llik le iç tüketim ve ihracatın artm asın d a e tk ili olan fa k tö r lerin neler olduğuna ö n e m li ö lç ü d e a ç ık lık g e tirm e k tedir Dikim alan larının artm ası ve arz fa z la lığ ın ın o r taya çıkm asının en ö n e m li e tk e n in in y ü k s e k b e lirle nen destekleme fiy a tla rın ın o ld u ğ u a ç ık ç a g ö rü lm e k tedir Ayrıca, ihracatı ve iç tüketim i artırm a n ın y o lla rını bulmada bir takım ip u ç la rı v e rm e k te d ir 3.2.M odelin P o litik S o n u ç la r ı Fındık piyasa fiy a tın ın b e lirle n e n d e ste k le m e f i yatı tarafından ö nem li ö lç ü d e a ç ık la n d ığ ı o rta y a ç ık maktadır Çok az da o lsa ü re tim s e v iy e s i de fın d ık piyasa fiyatını e tk ile m e k te d ir Y a n i fın d ık p iy a s a f i yatı, piyasa şartlarından ç o k h ü k ü m e t m ü d a h a le le rinin etkisiyle b e lirle n m e k te d ir F ın d ık d ik im a la n la rı daha çok piyasa da o lu şan fiy a tta n e tk ile n irk e n, m ı- sır-fındık fiyatı p a rite sin d e k i a z a lm a da bu a la n la rın anmasına önemli ö lçü d e neden o lm a k la d ır. Y a n ı, indik fiyatlarının m ısır fiy a tla rın a göre daha fazla a r tış göstermesi, batıdaki taban a la n la rd a b u ğ d a y ü re timi yerine fındık d ik im a la n la rın ın a rtm a sın a neden olmaktadır Bu iki e şitlik, se k tö rü n ö n e m li b ir p ro b - tmı olarak görülen fın d ık d ik im a la n la rın ın a rtm a sır:n en önemli etke n in in, h ü k ü m e t ta ra fın d a n b e lir le nen yukse-k desteklem e fiy a tla rın ın o ld u ğ u n u gösteru c :r Yüksek d e ste k le m e fiy a tı p iy a s a fiy a tın ı ylkscltmekîe, yükse k p iy a sa fiy a tı ise y e n i ve ö z e l likle altern atif üretim im kan ları olan taban a ra z ile rin de fın d ık d i k i ın i n ı teşvik etm ektedir O halde destekleme fiy a tla rın ın, üretim m a liy e tle rin e ve p iy a sa da o lu ş a b ile c e k fiyata yakın tutulm ası, d ik im a la n la rın ın artm asını engelleyecek hatta azalm asına neden o la b i le cektir F ın d ık sektörünü tem sil eden m odelin üçüncü e şitliğ i, fın d ık arzın ı etkile ye n en Önemli faktörün d i kim a la n la rı o ld u ğ u n u ve bunu s ıra s ıy la ık lım şartları, fın d ık üretim m aliyetleri ve beş yıl önceki destekleme fiy a tın ın ta k ip ettiğ in i gösterm ektedir (T a b lo 8) Y in e sektö rü n en ö n e m li pro b le m i o lara k b ilin e n arz fa z la lığ ı, en çok d ikim alan ların ın artm asına bağlı o larak o luşm aktadır Bu arz m odeline göre dikim a la n la rın ın azalm a sı, arz fa z la lığ ın ın o lu şm a sın ın da ö n ü ne geçecektir F ın d ık üretim in i beş y ıl sonra e tkile ye cek olan desteklem e fiyatı, d ik im ala n la rın ı artırarak d o la y lı o lara k arzı artırd ığ ı için m odeldeki doğrudan etkisi az o lm aktad ır İk lim şartlarının önem li bir fa k tör o ld u ğ u fın d ık arz m o delin de, dikim a la n la rın ın a z a ltıla ra k arz fa z la lığ ın ın g id e rile b ile c e ğ i so n u cu ç ık m a k ta d ır F ın d ık sektörü e k o n o m e m k m o d elin in d ö rd ü n cü e şitliğ in d e fın d ık ıç tüketim im en önem li ö lçüde re k lam faa liy e tle ri etkilerken, bunu sıra sıy la gelir s e v i yesi, nüfus, fın d ık tüketici fiyatı ve b ad e m -fın d ık tük e tici fiy a tı paritesi iz le m e k te d ir (T a b lo 9) Y u r t iç i fın d ık tü k etim i, fın d ığ ın ve rakip ü rü n le rin fiy a tın d a ki d e ğ işm e le rd e n ço k fazla e tkile n m e zk e n g e lir sevi y e si ö n e m li b ir etken o lara k ortaya ç ık m a k ta d ır Y a n ı T ü r k iy e de fın d ık tü k e tim in in artm ası için k işi b aşın a m illi g e lirin artm ası gerekm ektedir B u arada son y ı l larda yapılan reklam faa liye tle rin in fın d ık iç tüketim ini artırm ada önem li bir faktör olduğu g ö rülm ekted ir O halde ekonom ik gelişm e, gelir seviyesi ve y a p ıla c a k d ü z e n li reklam fa a liy e tle ri fın d ık ıç tü k e tim i ni a rtıra ca k tır 385

Coğrrrar. Gelir Dcsteğirın Fır dik Sekıürünc Olası F tkılcrin ir Fkononıcirik A rsiir Fındık seklcrü model r ir he^inci eşitliğine göre f ııdık ihracatını ; n ıran faktörlerin baş rda fındık dünya fiyatı gelirken pantesi takıp etmektedir {Tablo 10) bunu b?dem-fımiık dünya fiyatı Burada özellikle fındık fiyatlar m göre rak'p Örün olarak kabu id iler badem dünya fiyatlarındaki düşüş'er fi. findik 'hıraca- 11r ı olu îr su 7 yor re etk itediğ bı: eşitliğin ima etliği Önemli bir sonuç o arak ortaya çıkmaktadır Y u t, İhracat ftm ıry n tamam er ka c ı mas n r fındık i hra- c r n artıracağı ınode: sonuç u m a göre sö\ lenemlır D ünya piyasalarında f rdık îçm iyi biı İlvııi elde edebilmek de ihracatı olum lı yönde etkilemektedir M odelin sen eşil lığı, dünya fındık Örelim \-e hır önceki yılın fındık si okun un Türkiye'de F I S K O B I R L I K tarafından yapıları f r d k stoklarının anıtlaşma neden olurken ihracat ve iç tüketin' azaltıcı yönde rol oynamaktadır (Tablo II). Bu sonuçlar, fild ik stok'arırın olumsuz clkilerini onaran kaldırmak yanı Uok m ıklarım aza ı ırak içir arz talep rîer- gesm m ıyı ayaı arm ası, fındık ihracatı ve fındık iç tükenirin hız ı bu şekilde artırılması gerektiğini ortaya kov ma k t ad ır. önemli u yılkı 4, S O N l. :Ç V E C N E K İ I. E K 4. ı Sonuçlar F rdık sektöründe piyasa fiyatım belir ey en en faktör açıklanan destekleme fiyat an olurken, fim ık rekoltesi laıalınran da etkilenmektedir Foıdık e ikim a'an a rın bir erce kı yılır piyasa fi yan önemli ölçüde he ir eıkeıi, mısır-fındık fiyal pantesı de biraz be ırleyıcı olmaktadır Ç ün kü fındık fındık üretim bölgesinde yaygın olarak üretilen ve arazı k u l la n ım aç s ı uran m i s i m rakibi nuı um urdadır H ı iki eşitlikte tanımlanan dikim a la rla m d a k i değişimler, fınd ğ n heş yılda verime geçtiğinden, fındık arzını beş yıl sonra Önemli ölçüde etkilediği modeldeki fındık arzı eşiti i gır der anlaşılmakladır Bunun yanınca fındık arzını üretim m alı yer eri olum suz yönde, iyi iklim koşullan ca olum lu yönde önemli derecede ei- kı ıem ektedir Fındık ıç tüketim, dah i çok gelir seviyesi vc reklam faaliyetleri taıaf rdan belirlenirken, fındık ve rakip ürün olan badem fiyatlarındaki değişmelerden çok fazla etkilenmediği görülınektediı F ndık ihracatın ü a cü ry a fındık fyafiaı u k m lu yönde, fındık ihraca l tonu olum suz yönde ve önemli deıecede etkili olurken, dünya b2 deır f yailsiincak o eğiş m el er ve önceki y ılır fır d ık stokları îsîalhı ık s if olarak önemli olmasa da belli ölçüde etkili olmaktadır Beklendiği gibi fındık stokunu, cünya fındık ürelimi ve tincek1 yılın stoku an inci yende ve istatistikse! olarak o rem - li seviyece eikılerker, fındık ihracat: ve f nd:k ıç tü ketimi ise he lı bir seviyede aza bıcı yönce et kileni e k ledir Fındık sektörü ekcrcn ıctrik modeli, özellik e d i ktir a arlarının a n m a o yoluyla üretiınır talebi aşm a sı yarı arz fazllal ğmın o.ırası ve sick yükünür giı- e artması gibi sektörün kaışjlıştığ: d re m b preh- 'errlere vc e z e l' ik!e iç tükelim, ilıracatın ve stckların an ma s ine a etkili olan faktörlerin neler olduğura Ö- nem'i ölçüde açık! k getirmekledir Ru açıdan meced sektörde uygulanacak politikaların seçı ıp be irler mesüıcc ve son l;ç larır r ne şek de olab leceğini kestirmede önemb hır araç c arak ku h r lab lecekrr 4 2. 0 r c ı ilc r Fındık d ik in alanlarım ı Karadeniz Bölgesinin Hat kıs ır "anrcak ı t^bar arazilerinde yayı m ı ı ve dolay siy! a üretim ir artması, yari fındık zrz fa/.a!1- gın:n oluşmasının temel nedeni, yıllaman beri uygulanan yüksek destekleme politikası olduğuncar tekleme fiyatlar: belirlenirker ürelim ma'ivcti ve piyasa fiyal ır? y a k 1;; bir seviyede r masıra ve ödemelerin peşin yap des rrasıre özer gösterilme'idir Arz faz alığının azaltılması açısından önemli bir etken olduğundar, fındık ıç tüket i m in ir irtırılrrac yö ri'rde yapılacak çalışmalar önem arz elmekiedu M o re der elde edilen sonuçlara göre iç tüketimi ar Ummada fiyatlardan ziyade, gelir seviyesi ve rek'arr faaliyetler ir ir; daha önemli eikıye sahip ocuğu gc- rü İm ek (ecir Gelir sev:yesin m artmasını: eknrcrrık ge Şmey e bağlantılı olduğu kabul edilirse, rekiaır faaliyetler: iç tüketmrı artırmada etkir bir yöntem eril a ırak dıkkale alın mal ıdır F rdık ihracat fiyatlarının artmağının, mı kıp ülke- erın fındık üretimine yönelerek Türkiye nin dünya piyasalarındaki payını azaltacağı yönünde hır eğilim vardır Fakat gerek ihracat miktar ve fiyat rakamları gerek ise nı o d ejder elde edilen sonuçlar bu eğilimi dogrulamamaktadm İhracat Me ilgi i olarak yapılrras gereken en önemli ve etkir fa alı yel dünya piyasalarında fındık talebinin artm asın sağlamak nlarak tu Bunun yarında ihracatçılardan alınan ihracat fonunun da kaldırılmasının gerekl lığı, modelder el edilen sonuçlardan anlaşılmaktadır F İS K (T H İR L İK tarafından yapılan fındık depola nıa faaliyeti, kamuya önemli bir yük geiıtcığırdcr, fazla stokların eritilmesi önem aız elm eklecır Sekici rrrre lın d e r elde ecılen sonuçlara göre ve beklendiği gibi, ihracatın ve iç tüketimin arlın ması rrevcıl sick yükünü azaltacag noar yukarıda belirliler ürenin doğrultusu uda ıhracal ve iç lükeıim arlın İmal ıd r Fırdık sektöründe uygulanan en önemli pc! likalar olar fındık destekleme fiyal o fındık dikim alanlarının u n r andın ırası vc sen yıllarda Türkiye taununa uygulanması gündemde olar dngnıdar gelir Ödemesi gibi politikalarla bir ikte bu çalışmanın sonuçla rı cikkate alınarak alternatif bir politika aşagıdak; g' bi önerilmekledir. Belirlenen destekleme fiyaıları, maliyetlere ve pi yasa fıyat'anna ya k :r bir seviyede yanı mevcut c es - tekleme fiyatlarının altında tutu 1nı a 11d r Fındık ürel - cilığitıde doğrudan gelir dcemcsi, sadece fınd k alanlarının belir erm esi ve u r ular ırası i!e ilgili k a ru - ar a lespil edilen ve he ir i bir eğime sahip arazi erde fındık üreler üreticilere yapılmalıdır

A BİRİNCİ, T ATSAN, K PUKER, F. YAVUZ Böylece, yüksek d e ste k le m e fiy a tı p o lit ik a s ın ın sonucu olaıak ortaya ç ık a n fın d ık d ik im a la n la rın ın yayılması önlenm iş o la c a k tır Ç ü n k ü, ö z e llik le K a r a deniz Bölgesinin Batı ille rin d e a lte rn a tif ü re tim e m ü sait taban arazilerde fın d ık üreten ç if t ç ile r d o ğ ru d a n gelir desteği alam ayacak hem de y ü k s e k d e ste k le m e fiyatının avantajından m ah rum k a la ra k d e z a v a n ta jlı duruma düşecektir. D iğ e r taraftan zaten k e n d is in e yansımayan y ükse k d e ste k le m e fiy a tı y e rin e, p iy a s a şartlarına uygun desteklem e fiy a tın a m uhatap o lm a sına rağmen, belirlen en a la n la rd a fın d ık üre ten le r, doğrudan gelir desteği ile a v a n ta jlı d u ru m a g e çm iş olacaklardır. k A V N A K I A R Anonim 1 0 7? - 2 0 0 1 F ı n d ı k f a r ı m S a t ı ş K o o p e r a t i f l e r i Rırlığı ( F I S K O B İ R L l k ) K a y ı t l a n, G i r e s u n Anonim 1 9 8 Ü - 1 9 9 7, T a r ı m s a l Y a p ı v e Ü r e t i m, T C B a ş b a k a n l ı k D e v le t I s t a n s ı ı k E n s t i t ü s ü, A n k a r a Anonim 1 9 8 0-1 9 9 9, T ü r k i y e İ s t a t i s t i k Y ı l l ı ğ ı, T C B a ş b a k a n l ı k D e v le t İ s t a t is t ik E n s t i t ü s ü, A n k a r a A nonim 1 9 8 0-2 0 0 1. T C H a ş b a k a n h k D ı ş T i c a r e t M ü s t e ş a r l ı ğ ı K a r a d e n iz F ı n d ı k v e M a m u l l e r i İ h r a c a t ç ı l a r ı B i r l i ğ i G e n e l S e k r e t e r liğ i K a y ı t t a n. G i r e s u n A n a n ım 2 0 0 1, F ı n d ı k A l a n l a r ı n ı n T e s p i t i n e v e S ö k ü l e n F ı n d ı k B a h ç e le r iy le B i r l i k t e Y e r m e A l t e r n a t i f Ürün Y e t i ş t i r e c e k le rin D e s t e k l e n m e s i n e D a i r K a r a r. 2 4 N i s a n 2 0 0 1 T a r i h v e 2 4 3 8 2 S a y ı lı R e s m i G a z e l e, A n k a r a A yfer, M, D ü n y a d a v e T ü r k i y e ' d e F ı n d ı k, T ü r k i y e E k o n o m i s i n de Fındığın' Y e r i v e Ö n e m i S e m i n e r i, İ A V Y a y ı n l a r ı, İ s ta n b u l. ( I 9 8 4 ) R c z o ğ l u, M., T ü r k i y e ' d e F ı n d ı k P i y a s a l a r ı m G e l i ş t i r m e y e Y ö n e l i k A l t e r n a t i f P o l i t i k a J a r Ü z e r i n e B i r A r a ş t ı r m a, [ D o k t o r a T e z i ), A n k a r a Ü n i v e r s i t e s i F e n B i l i m l e r i E n s t i t ü s ü, T a r ı m H k o n o m i s ı A n a b ı l ı ı r ı D a l ı. A n k a r a, ( 1 9 9 9 ) Ç a l ı ş k a n, T., F ı n d ı k Ç e ş i t K a t a l o g u, f a r ı n ı v e K ö y ı ş l c r i B a k a n l ı ğ ı T a r ı m s a l Ü r e t i m v e G e l i ş t i r m e G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü B i t k i s e l Ü r e t i m i G e l i ş t i r m e D a i r e s i B a ş k a n l ı ğ ı, A n k a r a. ( 1 9 9 5 ) D e m i r c i, S, D e s t e k l e m e A l ı m ı v e F a r k ö d e m e S i s t e m i n i n R e f a h l u t p v e D a ğ ı l ı m E t k i l e r i n i n İ n c e l e n m e s i ( Ş e k e r, F ı n d ı k v c T u t u n Ö r n e ğ i ), T a r ı m s a l E k o n o m i A r a ş t ı r m a E n s t i t ü s ü, P r o j e R a p o r u, A n k a r a, ( 1 9 9 9-1 2 ) vvvyvv n p p s f a o o ı W p a y c J u d g e G. G. R C M i li. W F G n f f i r h s, H L u t k c p o h l. T C E c e, I n t r o d u c t ı o n t o (h e T h e o r y a n d P r a c i ı c e o f F c o n o m e l r ı c s, S c c o n d E d ı t ı o n. lo h n W ı l e y &.S o n s, N c v v Y o r k, ( 1 9 8 8 ), Pp 444 M a i l d a la, G S, I n l r o d u c l ı o n to E c c n o m e l r ı c s S e c o n d E d ı l ı o n, M c m ı l l ü i ı P ı ı b l ı s h m g C o m p a n y, N e w Y o r k, ( 1 9 9 2 ) P p 3 5 7 V V h ite, K T h e S h a z a m E c n n o m e l r ı ç s C o m p u t e r Program V c r s ı o n 8 0 U s e f s R e f c r e n c c M a n u a l, l r w ı n / M c G r a w - H ı l l B o o k C n m p a ı ı y C a n a d a, ( 1 9 9 7 ), P p 3 2 1 Y a v u z, F, K o r k m a z, F, B i r i n c i, A, A n E c o n o m ı c O v e r v ı e v v o f N u t S e c t o r m T u r k e y, P ı n c e c d ı n g s o f t h e S e m i n a r o f t h e S u b - N c t w o r k o n E c o n o m ı c s o f t h e F A O - C I F I E A V I I n t c r - R e g ı o n a l C o o p e r a t i v e R e s e a r c h a n d D e v e l o p m e n t N e t w o r k o n N ı ı l s, Z a r a g o z a ( S p a m ), 1 9-2 0 D e c e m b e r 1 9 9 6, O p t i o r s M e d ı t e r r a n e e n n e s. E d i t ö r L M A l b ı s u, S p a m, ( 1 9 9 9 ), P p I 1 3-1 2 6 Y a v u 2, F, E k o n o m e t r i T e o r i v e U y g u l a m a, D e r s N o t l a r ı, A t a t ü r k Ü n i v e r s i t e s i Z i r a a t F a k ü l t e s i O f s e t T e s i s i, A l a l U r k Ü n i v e r s i t e s i Z i r a a t F a k ü l t e s i D e r s Y a y ı n l a n N o 1 8 5, E z u r u m, ( 2 0 0 1 ), S a y f a N o 1 5 1, 1 7 9 387