ISSN: 2198 4999, Mannheim GERMANY p. 171-178 THE ROLE AND IMPORTANCE OF RIDDLES IN THE PROCESS OF GAINING BASIC LANGUAGE SKILLS IN TEACHING TURKISH TEMEL DİL BECERİLERİNİN KAZANDIRILMASI SÜRECİNDE BİLMECELERİN YERİ VE ÖNEMİ 1 Arzu TÖREN GÜL 2 ABSTRACT Riddles are one of the qualified pieces of popular culture. This kind which contains refinement and richness of language has the characteristics of hilarious mind game. Riddles have the educational function in development of children. In this respect, qualified riddles should be used in teaching process. In this study, the role and importance of riddles in the process of gaining basic language skills in Turkish are emphasized and the contribution of this kind to the teaching process is mentioned. Key Words: Riddle, Listening, Reading, Speaking and Writing Skill. ÖZET Bilmeceler, halk kültürünün nitelikli eserlerindendir. Dilin inceliğini, zenginliğini bünyesinde barındıran bu tür, eğlendirici bir zekâ oyunu niteliği taşımaktadır. Bilmeceler, çocuk gelişiminde eğitsel işleve sahiptir. Bu yönüyle nitelikli bilmeceler, öğretim sürecinde kullanılmalıdır. Bu çalışmada, Türkçenin temel dil becerilerinin kazandırılması sürecinde bilmece türünün yeri ve önemi üzerinde durulmuş, bu türün öğretim sürecine katkısından söz edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Bilmece, Dinleme, Okuma, Konuşma ve Yazma Becerisi. 1. GİRİŞ Dil, insanın doğumundan itibaren yaşamını etkileyen bir varlıktır. Anadili öğrenme süreci de doğumla başlar ve zamanla gelişir. Bu sebeple anadili öğretimi yalnızca okul dönemiyle sınırlı değildir. Okul dışı öğrenmeler de bu sürecin bir parçasıdır. Anadili öğretiminin en temel özelliği, bilgiden çok beceri kazandırmayı amaçlamasıdır. Dinleme, konuşma, okuma, yazma etkinlikleri, bilgi vermekten çok uygulamalarla anlam kazanır. Çünkü dinleme, konuşma, okuma ve yazmanın ilke ve kurallarına ilişkin verilecek bilgiler ne denli önemli olursa olsun, bunların öğrencilerin yaşamlarında yerleşik davranışlara dönüşebilmesi için uygulamalarla 1 Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen 1. Uluslararası Dil Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu nda sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 2 Okutman, Aksaray Üniversitesi, e-posta: arzugul@aksaray.edu.tr
172 Arzu TÖREN GÜL sınanması gerekir (Sever, Kaya ve Aslan, 2011:17). Bu yönüyle düşünüldüğünde, Türkçe öğretiminin yaşama dönük bir süreç içinde gerçekleşmesi ve gelişmesi gerekir. Anadili öğretiminin genel amacı okuma kültürü edinmiş, düşünen, duyarlı bireyler yetiştirmektir (Sever, Kaya ve Aslan, 2011:12). Öyleyse Türkçe öğretimi sadece dil bilgisi öğretimiyle sınırlı değildir. Türkçe öğretiminin etkinlik alanları dil bilgisi çalışmalarının yanı sıra anlama ve anlatma becerilerini de kapsamaktadır. Okuma ve dinleme becerileri anlamaya; yazma ve konuşma becerileri ise anlatmaya yönelik etkinliklerdir. Bu becerilerin yeterince gelişebilmesi için öğrenme ortamlarının çeşitli uyaranlarla desteklenmesi ve öğrencilerin etkin kılınması önemlidir. Okulöncesinden başlayıp ilköğretim dönemini de kapsayan Türkçe öğretimi sürecinde çok uyaranlı bir ortam oluşturulması, anlama ve anlatma yetisinin kazandırılması için sanatsal ve yazınsal türlerden yararlanılabilir. Bu yazınsal türlerden biri de bilmecelerdir. Bu çalışmada, Türkçe öğretimi sürecinde, anlama ve anlatma becerisini geliştirmede bir uyaran olarak bilmecelerden yararlanmanın önemi ortaya konmaya çalışılmıştır. 2. YÖNTEM Çalışma, betimsel bir çalışma olup nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Kaynak taraması yapılarak çeşitli kaynaklardan elde edilen bilgiler ışığında tümevarımsal bir yol izlenmiştir. 3. BULGU VE YORUMLAR Türkçe Öğretiminde Bilmecelerin Eğitsel İşlevi Bilmeceler, herhangi bir şeyin ismini gizli tutarak sahip olduğu özelliklerin sıralanması sonucu o şeyin ne olduğunu buldurmaya yarayan ve bireyleri düşünmeye sevk eden sözlerdir (Göçer, 2010:354) biçiminde tanımlanmaktadır. Yine Bir şeyin adını anmadan niteliklerini üstü kapalı söyleyerek o şeyin ne olduğunu dinleyene ve okuyana bırakan oyun, muamma (Türkçe Sözlük, 2005:272) olarak tanımlanan bilmeceler, çok eski dönemlerden beri insanları düşündüren, düşündürürken eğlendiren bir tür olmayı ve günümüze kadar varlığını sürdürmeyi başarmıştır. Doğayla iç içe yaşayan Türk insanının yarattığı bilmeceler bir yandan onun doğadaki nesnelerle olan sıkı ilişkisine, maddi ve manevi kültürüne ışık tutmakta, bir yandan da çok özgün buluşlarını, nükte, gözlemleme ve anlatım gücünü ortaya koymaktadır (Aksan, 2011:179). Halkın yaratıcılığının bir ürünü olan bilmeceler, eski dönemlerde insanlar arasında genellikle eğlence ya da oyun aracı olarak kullanılmıştır. Bugün ise eğlence veya oyun aracı olarak kullanılmasının yanında eğitici bir işlev de üstlenmiştir. Halkın yaratıcı gücünü yansıtan bilmecelerin yanı sıra günümüzde, çocuk yazınına ilgi duyan sanatçıların oluşturduğu resimli bilmeceler, okulöncesi ve ilköğretim sürecindeki çocuklara hem sanatlı ve etkileyici anlatımları örneklendirmekte hem de çocukların düşünme becerilerini geliştirebilecek özellikler içermektedir (Sever, 2012:149). Bu yönüyle bilmeceler, Türkçe öğretiminde yararlanılması gereken türler arasında yerini almaktadır. Bilmeceler, çeşitli yönleriyle bir şeyin adını buldurmaya yönelik olduğundan dil gelişimi açısından oldukça önemli türlerdir. Çocuklara yeni sözcükler öğretmede özellikle okulöncesi
TEMEL DİL BECERİLERİNİN KAZANDIRILMASI SÜRECİNDE BİLMECELERİN YERİ VE ÖNEMİ 173 dönemde önemli bir yardımcıdır. Bilmeceler, çocukların dilsel belleğinin güçlenmesini ve sözcük dağarcığının gelişip zenginleşmesini sağlar. (Serdar Tümüklü, 2010: 92) (Erol Büyükmeriç, 2012: 82) (Yalvaç Ural, Haslet Soyöz, 2004:66) Eğlendiren, eğlendirirken de düşündüren bir zekâ oyunu olması yönüyle bilmeceler, çocukların bilişsel ve ruhsal gelişimi üzerinde de etkilidir. Eğlenceli bir oyun olmasının yanında bilmeceler, düşünmeye yönelten bir tür olmasıyla da çocuklarda yaratıcı ve eleştirel düşünme becerisinin gelişmesine katkı sağlar. (Erol Büyükmeriç, 2012: 69) (Serdar Tümüklü, 2010: 17) Dilbilgisi öğretimi sürecinde de bilmeceler zengin örnekler sunmak amacıyla kullanılabilir. Dilbilgisi konularının öğretimi sırasında derslerin daha eğlenceli bir biçimde yürütülmesi için bilmecelerin öğretim sürecine katılması, öğrencilerin derse karşı ilgisi ve dikkatini artıracağı gibi dersi anlamasını da kolaylaştıracaktır. Atasözleri, deyimler, ikilemeler, sıfatlar, bağlaçlar, ilgeçler vb. konuların kavratılması sürecinde bilmecelerden etkili bir uyaran olarak yararlanılması gerekir.
174 Arzu TÖREN GÜL (Yalvaç Ural, Haslet Soyöz,2004:14) (Yalvaç Ural, Haslet Soyöz, 2004:40) (Yalvaç Ural, Haslet Soyöz, 2004:42) (Yalvaç Ural, Haslet Soyöz,2004:50) (Yalvaç Ural, Haslet Soyöz, 2004:51) (Nur İçözü, 2011b:23) (Nur İçözü, 2011a:19) Türkçe öğretimi, sadece dilbilgisi etkinlikleriyle sınırlı değildir; dinleme, konuşma, okuma ve yazma becerilerini de içine alan geniş kapsamlı bir süreçtir. Dilbilgisi öğretiminde bilmecelerden yararlanmak mümkündür. Bununla birlikte bilmeceler, çocuklarda konuşma, dinleme, okuma ve yazma becerilerinin gelişmesine de katkı sağlar. Bilmecelerin Anlama ve Anlatma Becerileri Üzerine Etkisi A. Bilmecelerin Anlama Becerileri Üzerine Etkisi 1. Dinleme Becerisi ve Bilmece Türkçe öğretiminin etkinlik alanlarından biri olan dinleme becerisi, anlamaya dayalı bir etkinliktir. İletişim sürecinde, kaynaktan gelen iletiyi algılama ve anlamlandırma becerisidir. Dinleme, anne karnında başlar. Bu yönüyle sadece okul dönemini değil, okulöncesi dönemi de ilgilendiren bir beceridir. Yaşamın her alanında görülen dinleme etkinliğiyle ilgili beceri ve alışkanlıklar doğal biçimde elde edilir. Ancak doğal biçimde elde edilen bu beceri ve alışkanlıklar bireyin yaşama hazırlanması için yeterli değildir. Öğrencilerin dinleme becerisi kazanmaları için Türkçe öğretimine büyük görevler düşmektedir (Sever, Kaya ve Aslan, 2011:24). Türkçe öğretimi, bu becerilerin kazandırılması sürecinde çocukların algı düzeyine uygun yazınsal türlerden yararlanmalıdır. Bu türlerden biri olan bilmeceler de dinleme becerisinin geliştirilmesi üzerinde etkili olacaktır. Bilmecelerle, çocuğa duyma ve düşünme sorumluluğu yüklenebilir. Dinleme, anlama ve anlatma becerilerinin dolayısıyla iletişimin temelidir. Çocuğun yaşamında yer alan ilk anadili ve anlama etkinliğidir. Birey, okulöncesine ait bütün bilgi,
TEMEL DİL BECERİLERİNİN KAZANDIRILMASI SÜRECİNDE BİLMECELERİN YERİ VE ÖNEMİ 175 duygu ve düşünce evrenini dinleme yoluyla oluşturur (Sever, 2011:10). Dinleme becerisi, okulöncesi dönemden başladığı için bu dönemde çocuklara seviyelerine uygun, görsellerle desteklenmiş bilmece örnekleri sunulabilir. Özellikle uygun görsellerle desteklenmiş bilmeceler, okulöncesi dönemdeki çocukların ilgisini çekeceğinden bilmece türüne yönelmelerini ve istekle dinlemelerini sağlayacaktır. Sorulan bilmeceleri görsellerle eşleştirme çocukların görme ve işitme duyularının yetkinleşmesine de olanak tanır. Bilmecelerin şiirsel söylemi ve yapısı dinleyenlerde hoş etkiler bırakır. Bu da öğrencilerde dinleme isteği uyandırabilir. Dinleme isteğinin oluşması, çocuklarda bu becerinin gelişmesi açısından önemlidir. Ayrıca sorulan soruyu dikkatlice dinlemeyi gerektiren bir yapıya sahip olduğundan yine dinleme etkinliği olarak Türkçe öğretimi sürecinde yer verilmesi gereken bir türdür. Bireylerde dikkatin gelişmiş olması, onların sosyal hayatta daha az hata yapmalarını sağlamakta ve kendilerine güven duygularının pekiştirilmesine zemin hazırlamaktadır. Bilmecelerin çözümlenmesi dikkat üzerine olmakta, sosyal hayatta gözlemlenen ama fark edilmeyen nesne ve olayların söze dönüşmüş halinin, bir nevi şifresinin kırılmasını gerekli kılmaktadır (Şimşek, 2012:158). (Serdar Tümüklü, 2010: 61) (Erol Büyükmeriç, 2012: 15) (Erol Büyükmeriç, 2012: 15) Dinleme ve izleme becerileri de dikkat gerektiren becerilerdir. Dikkati geliştirici özelliğiyle bilmecelerden yararlanılması dinleme ve izleme becerisinin gelişimini de olumlu yönde etkileyecektir. 2. Okuma Becerisi ve Bilmece Anlama sürecinin bir diğer becerisi de okumadır. Bilişim teknolojisinin sunduğu olanaklardan etkilice yararlanabilmek için kişilerin okulöncesi dönemden başlayarak kültürel birikim oluşturmaları gerekmektedir. Bunun da en geçer yolu okuma, yazılı ürünlerden amaca uygun biçimde yararlanmadır (Sever, Kaya ve Aslan, 2011:24). Okuma becerisi, okuma-yazma etkinliğinin başlamasıyla kazanılan bir beceridir ve ilk kazanıldığı andan itibaren bireyin anlama yetisinin gelişmesinde önemli bir yer tutmaktadır. Türkçe öğretiminde, okuma ile ilgili davranış örüntülerinin kazandırılması, öğrencilerde öncelikle okuma alışkanlığının yerleştirilmesini gerekli kılmaktadır (Sever, 2011:19). Türkçe
176 Arzu TÖREN GÜL öğretiminin okuma kültürü edinmiş bireyler yetiştirme amacına ulaşmasında bilmece türünden de yararlanılabilir. Bilmeceler; ses ve sözcük tekrarı, şiirsel söylenişi, merak öğesini devindiren yapısı ve eğlenceli bir oyun oluşu ile her zaman çocukların ilgisini çekmeyi başarır. İlgi çeken ve düşünmeye yönelten eğlenceli bilmecelerle karşılaşan çocuklar, çeşitli bilmeceleri okumaya, anlamaya ve bir başkasına sormaya yönelecektir. (Nur İçözü, 2011c:41) (Nur İçözü, 2011c:41) Okuma alışkanlığı kazandırma sürecinde, çocuklara nitelikli bilmeceler ve bilmece kitapları sunulmalıdır. Okurken eğlendiren ve düşünceyi devindiren bilmeceler, görsellerle desteklenerek kitap biçiminde sunulduğunda çocuklarda okuma isteğinin uyanmasına katkı sağlayacaktır. İstekle okumaya yönelen çocukta okuma becerisi de gelişecektir. Bu sebeple dilin zenginliğini, inceliğini yansıtan nitelikli bilmece kitapları da Türkçe öğretimi sürecinde okunması gereken türler arasında yerini almalıdır. B. Bilmecelerin Anlatma Becerisi Üzerine Etkisi 1. Konuşma Becerisi ve Bilmece Dinleme becerisinden sonra kazanılan ilk beceri konuşmadır. Konuşma; duygu, düşünce, istek ve hayallerin sözle dile getirilmesi etkinliğidir. Bireylerin toplum içerisinde başarılı bir biçimde kendini ifade etmesinde konuşma yetisinin önemli bir payı vardır. Çünkü karşıya aktarılmak istenenlerin sözlü olarak doğru biçimde anlatabilmesi dilin etkili, güzel kullanılmasına ve bunun konuşma diline yansıtılmasına bağlıdır. Anlatma sürecinin ilk becerisi olan konuşma, okulöncesi dönemde gelişir. Çocuklar okula konuşmayı az çok öğrenmiş olarak başlarlar. Ancak okulöncesi dönemde konuşma becerisi daha çok ailenin ve çevrenin konuşma dilini yansıtır. Okul döneminin başlamasıyla birlikte ilkelerine uygun olarak doğru, güzel ve etkili bir biçimde konuşma becerisi kazandırmada okulun sorumluluğu öne çıkmaktadır. İlköğretimden başlayarak öğrencilere görüp izlediklerini, duygu, düşünce ve tasarladıklarını sözle doğru ve amaca uygun olarak anlatma becerisi kazandırma, onlara söz söylemenin kural ve tekniklerini öğretmek, öncelikle Türkçe öğretiminin sorumlulukları arasındadır (Sever, 2011:23). Bu sorumluluğun yerine getirilmesi sürecinde de bilmecelerden yararlanılabilir.
TEMEL DİL BECERİLERİNİN KAZANDIRILMASI SÜRECİNDE BİLMECELERİN YERİ VE ÖNEMİ 177 (Yalvaç Ural, Haslet Soyöz,2004:43) (Yalvaç Ural, Haslet Soyöz,2004:3) Etkili ve güzel konuşma becerisinin kazanılmasında, zengin söz varlığına sahip olma ve dilin ilkelerini doğru kullanabilme önemlidir. Bilmeceler, dilin inceliklerini ve sözcüklerin anlam zenginliklerini eğlenceli bir biçemle çocuklara sunar. Onlarda düş ve düşünce gücünü devindirirken aynı zamanda söz varlığının gelişmesine ve dolayısıyla anlatımın güçlenmesine katkı sağlar. Ayrıca dilin kullanım ilkelerini yansıtan bilmeceler, bu ilkelerin sezdirilmesini sağlarken öğretim sürecini de kolaylaştıracaktır. Söz dağarcığının zenginliği, konuşma diline yansır. Bu da çocuklarda konuşma yetisinin gelişmesine ve Türkçenin anlatım olanaklarının konuşma diline yansımasına olanak tanır. 2. Yazma Becerisi ve Bilmece Yazma; duygu, düşünce, hayal ve isteklerin yazılı olarak dile getirilmesidir. Yazma da konuşma gibi anlatma becerisidir. Yazma, eğitim kanalı ile edinilen anlatma becerisidir. Çocuk edebiyatı ürünlerinin çok büyük bir kısmı yazma becerisi ile oluşturulur. Sözlü olarak üretilmiş ürünler de zamanla yazıya geçmiştir. Aynı ürünler, çocuğa yazma becerisi kazandırmak için de kullanılır (Baş, 2012:183). Türkçe öğretiminde bu ürünlerden biri olan bilmecelerden, yazma becerisi kazandırma sürecinde yararlanılabilir. Bilmeceler, bir şeyin adını vermeden kapalı bir biçimde o şeyin çeşitli özelliklerinin anlatıldığı türlerdir. Bu yönüyle çocuklarda yazma becerisini geliştirmek için kullanılabilir. Çocuklardan seçtikleri bir şeyle ilgili bilmece yazmaları istenebilir. Anlatılacak şeyin adını anmadan onun niteliklerini kapalı bir biçimde yazmak, yaratıcı düşünme becerisinin yanında yazma becerisinin gelişmesine de olanak tanır. Bilmece yazmak, öğrencilere eğlenceli geleceğinden yazmaya yönelmelerini sağlayacaktır. (Nur İçözü, 2011b:9) (Serdar Tümüklü, 2010: 41) Doğru ve düzgün anlatım doğuştan gelen bir yetenek değil, eğitimle elde edilen bir beceridir ve çaba harcayarak kazanılır, uygulama yaparak geliştirilir. Yazma becerisi kazanmak için olağanüstü yetenek gerekmez. Çalışan, yeterince uygulama yapan herkes dilini kullanmayı öğrenebilir; yaşadıklarını, duygularını, düşüncelerini ve isteklerini düzgün bir anlatımla
178 Arzu TÖREN GÜL yazıya dökebilir (Sever, Kaya ve Aslan, 2011:25). Bunun ayrımına varan çocuklar, diğer türlerde de yazı yazabilecekleri konusunda kendilerine güvenip yazmaya yönelebilirler. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkçe öğretiminin etkinlik alanları anlama ve anlatma becerileri ile dil bilgisi çalışmalarıdır. Türkçe öğretimi bu becerileri geliştirerek duyma ve düşünme sorumluluğu kazanmış bireyler yetiştirmeyi amaçlar. Ayrıca okuma alışkanlığı kazandırıp dil becerisini geliştirmek de Türkçe öğretiminin sorumluluğundadır. Bunu yaparken çeşitli uyaranlardan yararlanmaktadır. Bu uyaranlar görsel, işitsel, görsel-işitsel metinler olabileceği gibi çeşitli dilsel gereçler de olabilir. Dilsel gereçlerden biri olan bilmecelerin Türkçe öğretimi sürecinde önemli bir yere sahip olduğu yadsınamaz. Türkçe öğretiminin temel dil becerilerinin geliştirilmesi sürecinde bilmecelerden yararlanılmalıdır. Bilmeceler, öğretim sürecine katılarak çocukların dil gelişiminden yaratıcı düşünme becerisine kadar pek çok becerinin kazanılmasında yararlı olacaktır. Bununla birlikte bilmecelerin, çocuklarda anlama ve anlatma becerileri üzerinde de olumlu etkileri olacağını söyleyebiliriz. Dinleme becerisinden yazma becerisine kadar, bilmecelerin anlama ve anlatma becerilerinin gelişmesi sürecindeki yeri ve önemi bu çalışmada ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu sebeple Türkçe öğretimi sürecinde bilmecelerin eğitsel işlevleri göz önünde bulundurularak bu temel becerilerin kazandırılması sürecinde bilmece türüne de yer verilmelidir. Öğrencilere bilmeceler kullanılarak okuma, yazma, konuşma, dinleme gibi becerileri geliştirecek etkinlikler KAYNAKÇA Aksan, D. (2011). Türkçenin Gücü (13. Baskı). Ankara: Bilgi Yayınevi. Baş, B. (2012). Türkçe Öğretimi Açısından Çocuk Edebiyatı (1.Baskı). İstanbul: Kriter Yayınevi. Büyükmeriç, E. (2012). Emece Memece Çizgili Bilmece (3. Baskı). İstanbul: Kaynak Yayınları. Göçer, A. (2010). Türkçe Öğretiminde Çok Uyaranlı Bir Öğrenme Ortamı Oluşturmak İçin Seçkin Edebi Ürünlerden Yararlanma. TÜBAR, XXVII (Bahar), 341-369. İçözü, N. (2011a). Fara Fara Filli-1 (2.Baskı). İstanbul: Altın Kitaplar. İçözü, N. (2011b). Fara Fara Filli-2 (2.Baskı). İstanbul: Altın Kitaplar. İçözü, N. (2011c). Fara Fara Filli-3 (1.Baskı). İstanbul: Altın Kitaplar. Sever, S. (2011). Türkçe Öğretimi ve Tam Öğrenme (5.Baskı). Ankara: Anı Yayıncılık. Sever, S., Kaya, Z. ve Aslan, C. (2011) Etkinliklerle Türkçe Öğretimi (2. Baskı). İzmir: TUDEM Yayıncılık. Sever, S.(2012). Çocuk ve Edebiyat (6.Baskı). İzmir: TUDEM Yayıncılık. Şimşek, T. (2012). Kuramdan Uygulamaya Çocuk Edebiyatı (2.Baskı). Ankara: Grafiker Yayınları. Türkçe Sözlük (2005). Ankara: TDK Yayınları. Tümüklü, S. (Hazırlayan) (2010). Türk Bilmecelerinden Seçmeler (1. Baskı). İstanbul: Nar Yayınları. Ural, Y. (2004)(Resimleyen: Haslet Soyöz) Zıpır-matik Bilmeceler (1. Baskı). İstanbul: Marsık Yayınları.