HAYAT BİLGİSİ PROGRAMINDAKİ DEĞERLERİN KAZANDIRILMA DÜZEYİ

HAYAT BİLGİSİ PROGRAMINDAKİ DEĞERLERİN KAZANDIRILMA DÜZEYİ Fehmi DEMİR, Feridun MERTER Giriş Yöntem Bulgular Tartışma, Sonuç ve Öneriler Kaynakça DOI: http://dx.doi.org/10.14527/9786053183563b2.059

Giriş Çocuğun okula gelmeden önceki bütün dünyası ailesinin kendisine sağladığı bilinçli veya bilinçsiz olanaklarla şekillenmektedir. Ancak çok yönlü özelliklere sahip çocuğun her yönüyle gelişebilmesi için planlanmış eğitsel etkinlikler bütünü olan bir eğitime ihtiyacı vardır. Ulusoy ve Tay a (2002) göre bu eğitim; bireye bilgi, beceri, tutum, alışkanlık ve değerler kazandırılarak hem bireyin ihtiyaçlarını karşılamakta hem de toplumun ihtiyaç duyduğu insanı yetiştirmektedir. Eğitimin bu işlevini yerine getiren derslerden biri de Hayat Bilgisidir. Hayat Bilgisi, genel olarak doğa ve toplum bilimleriyle ilgili olarak çağın gerektirdiği en temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin seçilip örgütlenmesiyle çocukları yaşama hazırlama ve yaşam bilinci oluşturma işlevini üstlenen bir derstir (Akınoğlu, 2002). Bu derste çocuğa bilgiden çok iyi yaşayış, iyi tutum ve iyi davranışlar kazandırılmaya önem verilmektedir. Bununla beraber daha önce edindiği yanlış ve eksik bilgiler de düzeltilir (Binbaşıoğlu, 2003). Hayat Bilgisi dersinde çocuk merkeze alınır. Merak duygusu kamçılanarak kendi öğrenme sürecinde aktif bir rol alması sağlanır. Böylece edilgen olmaktan kurtarılarak çeşitli etkinlikler vasıtasıyla kendi bilgilerini kendisi yapılandırması sağlanır. Gerçek yaşamda çocuğun hayatında yer bulan her şey Hayat bilgisi dersinin kapsamında yer alır (Karabağ, 2009). İlkokul dönemindeki çocuklar yaşamı bir bütün olarak algıladığından onlar için tek tek olgu ve olaylar yoktur. Onlar olgu ve olayları bir bütün olarak görürler (Sönmez, 1996). Bundan dolayı Hayat Bilgisi Dersi Programı nda insan, biyolojik, psikolojik, sosyal ve kültürel yönleriyle bir bütün olarak ve değişimin hem öznesi hem de nesnesi olarak ele alınmıştır (Talim ve Terbiye Kurulu, 2009). Okullarda yapılan ders içi ve ders dışı faaliyetler değer kazandırma sürecinin önemli bir boyutunu oluşturmaktadır. Değer kazandırma sürecinde işe koşulan derslerden biri de Hayat Bilgisidir (Kaymakçı, 2014). Çocuğun istenmeyen değerler edinmemesi, kişisel ve toplumsal değerleri kazanıp geliştirmesi resmi olarak temel eğitimde verilmektedir. Hayat Bilgisi dersi de bu amacı gerçekleştirmede en temel derstir. Hayat Bilgisi dersinde çocuk, kendisini ve içinde yaşadığı çevreyi tanıyarak toplumun değerlerini tanır ve kendi değerlerini oluşturur. Bu açıdan Hayat Bilgisi dersi önemli bir yere sahiptir (Öztürk, 2009). İlkokulun ilk üç yılında okutulan ve öğrencilere temel davranışları kazandırmayı hedefleyen Hayat Bilgisi Programı birçok bilgi, beceri ve değeri de kazandırmaya çalışmaktadır. Kişisel nitelikler denilen değerlerin resmi olarak ilk defa bu derste verilmesi hem sonraki öğrenmelere temel olma hem de olumlu bir kişilik geliştirme anlamında önem arz etmektedir. Hayat Bilgisi Programında hoşgörü, sevgi, saygı, barış, yardımseverlik, doğruluk, dürüstlük ve adalet olmak üzere sekiz değere yer verilmiştir. Bu değerler de 65 tane kazanımla açıklanmıştır (TTK, 2009). Bu değerlerin ve bunlara ait kazanımların öğrenciye kazandırılması için etkili bir değerler eğitimine ihtiyaç duyulmaktadır. Araştırmalar; değerler eğitiminin pek çok yolla, öğrencilerin entelektüel derinlik, iletişim kabiliyeti ve diğer nitelikli öğretim boyutlarını beslediğini belirlemiştir. Böylece değer eğitimiyle nitelikli öğretim arasında bağlantı kurulan bir durum ortaya çıkmıştır (Öztürk, 2009). Değer eğitimi yoluyla demokratik, hoşgörülü, empati yeteneği yüksek, çalışkan, üretken, kendine ve diğerlerine saygı duyan bireyler yetiştirmek mümkündür. Bu çerçevede öğretim programlarının değer eğitimini destekleyecek şekilde yapılandırılmasında fayda vardır (Demircioğlu ve Demircioğlu, 2014). Okul öncesi eğitimle örgün eğitime giren çocuk okula kendi değerlerini getirmektedir. Okulda bu değerlerin formal hale getirilmesi gerekir. Bunu Hayat Bilgisi Öğretim Programı çerçevesinde gerçekleştirecek olan öğretmendir (Kaymakçı, 2014). Hayat Bilgisi programında değerlerin kullanılması ile ilgili yapılan bazı araştırmalar (Bahçe, 2010; Kaya, 2009; Kılınç, 2010; Narin, 2007; Narman, 2011) programın değerlerin öğretimi ve kazandırılmasında etkili olduğunu belirtmektedir. Bununla birlikte Şimşek (2013) ve Yaşaroğlu (2013) tarafından yapılan çalışmalarda ise öğrenci gelişim özellikleri yeterli olmasına rağmen cömertlik, cesaret, dayanışma, temizlik ve sorumluluk gibi değerlerin bulunmadığını tespit etmişlerdir. 954

Aileden sonra çocuğun hayatını en çok etkileyen kurum okuldur. Bu etkinin baş aktörü de hiç kuşkusuz öğretmendir. Çocuğun kişiliğinin şekillenmesinde, edindiği kazanımları pekiştirmede öğretmenin çok önemli bir etkisi vardır. Öğretmenler tarafından sınıf içi etkinlikler ve uygulamalar vasıtasıyla değerler vurgulanır, öğrencilerin değerleri fark etmeleri sağlanır. Öğrenci, hayata yönelik hemen her kavram gibi değerleri de okul ve sınıf ortamında arkadaş ve öğretmenleri ile etkileşimlerde öğrenir. Bu etkileşim ve iletişimler neticesinde çocuk; sevgi, saygı, doğruluk, dürüstlük, hoşgörü, dayanışma, adalet, barış ve daha birçok değeri kazanır. İdeal bir sınıf ortamını sağlayacak olan hiç kuşkusuz öğretmendir. Öğretmen, öğrencilerin değerleri ne derece kazandığını bilinmesi gerekir. Bunun yanında öğrencinin kazanması gereken nitelik ve değerleri edinmesi için eğitim, bilgi ve beceriye sahip olması gerekir. Öğretmenlerin yeterli eğitim, bilgi ve beceriye sahip olmaması öğrencilerin değer kazanım sürecini olumsuz etkileyecektir Dünyadaki gelişmeler, toplumsal hareketler, çok hızlı gerçekleşen değişim ve dönüşümler, gittikçe artan sorunlar yeni kuşaklara değerleri aşılamayı dolayısıyla bir değerler eğitimini ihtiyaç haline getirmiştir. Bu anlamda toplumun yeni üyelerine bu değerleri kazandırmanın ilk programlı yeri temel eğitimdir. Temelden değerleri sağlıklı bir şekilde kazanmış bireyler, hem kişisel olarak mutlu olurlar hem de toplumsal birlik beraberliğe katkı sağlarlar. Bu noktada kişiyi mutlu ve toplumu bütün kılacak olan öğretmendir. Eğitim programında öğrencilere kazandırılması amaçlanan kazanımlara öğrencilerin ne derece ulaştıklarının veya ulaşmadıklarının bilinmesi uygulamadaki eğitimin etkililiğini ortaya koymakla kalmaz aynı zamanda eğitim programlarının geliştirilmesine ihtiyaç olup olmadığı noktasında bilimsel veri sağlayacaktır. Bu araştırmanın amacı Hayat Bilgisi Programında geçen ve öğrencilere kazandırılması amaçlanan değerler ve bu değerlere ait kazanımların öğrenciler tarafından kazanılma düzeyine ilişkin öğretmen görüşlerini belirlemek ve elde edilen bu veriler ışığında değerler eğitimi alanına katkı sağlayabilecek yorum ve önerilerde bulunmaktır. Bu amaç kapsamında öğretmen görüşlerine aşağıdaki alt problemler çerçevesinde başvurulmuştur: 1. Öğretmen görüşlerine göre, Hayat Bilgisi programında yer alan değerlere ait kazanımlardan öğrencilerin en çok kazandıkları kazanımlar nelerdir? 2. Öğretmen görüşlerine göre, Hayat Bilgisi programında yer alan değerlere ait kazanımlardan öğrencilerin en az kazandıkları kazanımlar nelerdir? 3. Öğretmen görüşlerine göre, Hayat Bilgisi programında yer alan değerlerden öğrencilerin en çok ve en az kazandıkları değerler nelerdir? 4. Hayat Bilgisi programından yer alan ve öğrencilere kazandırılması amaçlanan değerlerin kazanma düzeyine ilişkin öğretmen görüşleri, öğretmenlerin cinsiyetine göre farklılaşmakta mıdır? 5. Hayat Bilgisi programından yer alan ve öğrencilere kazandırılması amaçlanan değerlerin kazanma düzeyine ilişkin öğretmen görüşleri, öğretmenlerin medeni durumuna göre farklılaşmakta mıdır? 6. Hayat Bilgisi programından yer alan ve öğrencilere kazandırılması amaçlanan değerlerin kazanma düzeyine ilişkin öğretmen görüşleri, öğretmenlerin okuttukları sınıf düzeyine göre farklılaşmakta mıdır? 7. Hayat Bilgisi programından yer alan ve öğrencilere kazandırılması amaçlanan değerlerin kazanma düzeyine ilişkin öğretmen görüşleri, öğretmenlerin mesleki kıdemine göre farklılaşmakta mıdır? Yöntem İlkokul Hayat Bilgisi Programında geçen ve öğrencilerin kazanması beklenen değerlerin kazanılma düzeylerini öğretmen görüşlerine göre belirlemeyi amaçlayan bu çalışma, betimsel bir çalışmadır. Betimlemeli çalışmalar, genelde verilen bir durumu aydınlatmak, standartlar doğrultusunda değerlendirmeler yapmak ve olaylar arasında olası ilişkileri ortaya çıkarmak için yürütülür. Bu tür araştırmalarda asıl amaç, incelenen durumu etraflıca tanımlamak ve açıklamaktır (Çepni, 2010). 955

Araştırmanın evrenini, 2014 2015 eğitim-öğretim yılında Batman ili merkez ilçesinde bulunan ilkokullarda görev yapan Birinci, ikinci ve üçüncü sınıf öğretmenleri oluşturmaktadır. Araştırmanın yapıldığı tarih itibariyle Batman ili merkezinde toplam 1256 sınıf öğretmeni görev yapmaktaydı. Ancak araştırmanın evreni olan ilk üç sınıftaki öğretmen sayısı 992 olduğundan örneklem alma yoluna gidilmiştir. Örneklem yöntemi olarak basit tesadüfî örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Bu amaçla basit tesadüfî yöntemle 20 okul seçilmiş, daha sonra bu okulların öğretmenlerine anketler dağıtılmıştır. Dağıtılan anketlerden geçerli olarak kabul edilen 314 ankete göre istatistiksel analiz yapılmıştır. Katılımcılar Araştırmaya katılan öğretmenlerin cinsiyet, medeni durum, okutulan sınıf ve mesleki kıdem değişkenlerine göre dağılımları ve bu değişkenlere ilişkin bilgiler Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. Öğretmenlerin Kişisel Durumlarına İlişkin Bilgiler. f % Kadın 134 42.67 Erkek 180 57.32 Evli 250 79.62 Bekâr 64 20.38 1. Sınıf 81 25.80 2. Sınıf 105 33.44 3. Sınıf 128 40.76 1 5 yıl 72 22.93 6 10 yıl 123 39.17 11 15 yıl 75 23.89 16 20 yıl 30 9.55 21 yıl ve üstü 14 4.46 Tablo 1 de görüldüğü gibi araştırmaya 314 öğretmen katılmıştır. Araştırmaya katılan öğretmenlerin 134 ü (% 42.67) kadın, 180 i (% 57.32) de erkek; 250 si (% 79.62) evli, 64 ü (% 20.38) de bekâr öğretmenlerden oluşmaktadır. Bunun yanında araştırmaya katılan öğretmenlerin 81 i (% 25.80) birinci sınıf, 105 i (% 33.44) ikinci sınıf ve 128 (% 40.76) tanesi de üçüncü sınıf öğretmenlerinden oluşmaktadır. Tablo 1 de görüldüğü gibi araştırmaya katılan 314 öğretmenin 72 si (% 22.93) 1 5 yıllık, 123 ü (% 39.17) 6 10 yıllık, 75 i (% 23.89) 11 15 yıllık, 30 u (% 9.55) 16 20 yıllık ve 14 tanesi (% 4.46) de 21 yıl ve üstü mesleki kıdeme sahiptir. Bu veriler incelendiğinde araştırmaya katılan öğretmenlerin çoğunluğunun (% 62.10) 1 10 yıllık mesleki kıdeme sahip öğretmenler olduğu görülmektedir. Bu da değer kazanım düzeyine ilişkin görüşlerin çoğunlukla 1 10 yıllık mesleki kıdeme sahip öğretmenlere ait olduğunu göstermektedir. Veri Toplama Aracı Araştırmada İlköğretim Hayat Bilgisi Programında (2009) geçen Kişisel Nitelikler bölümündeki öğrencilerin kazanması beklenen değerlere ait kazanımlar kullanılarak sorular hazırlanmıştır. Bu sorular beşli likerte uygun tasarlanarak veri toplama aracı oluşturulmuştur. Ölçme aracının güvenirliği için Cronbach Alpha iç tutarlılık katsayısı hem toplam ölçek bazında hem de her bir değer için ayrı ayrı tespit edilmiştir. Ölçeğe ilişkin iç tutarlılık katsayıları şu şekilde bulunmuştur: Toplam ölçek:.92, hoşgörü.83, sevgi.87, saygı.91, barış.85, yardımseverlik.81, doğruluk.83, dürüstlük.89 ve adalet için de.89 olarak bulunmuştur. 956

Verilerin Analizi Verilerin analizinde SPSS ve Microsoft Ofis Excel programları kullanılmıştır. Öğretmenlere uygulanan anketlerden elde edilen veriler aşağıda belirtilen işlemler uygulanarak analiz yapılmıştır. Öğretmenlere ait kişisel değişkenler için frekans (f) ve yüzde (%) kullanılmıştır. Birinci, ikinci ve üçüncü alt problemlere yönelik olarak frekans (f), yüzde (%) ve aritmetik ortalama (X) değerlerine bakılmıştır. Dördünce ve beşinci alt problemlere yönelik olarak bağımsız değişken sayısının iki ve dağılım, normal dağılım olmadığından Mann-Whitney U testi kullanılmıştır. Farkın anlamlı bulunması durumunda ortalama değerlere bakılmıştır. Araştırmada anlamlılık düzeyi p<.05 olarak alınmıştır. Tablolarda bulunan p değerinin.05 ten küçük olduğu durumlarda grupların görüşleri arasında anlamlı bir fark olduğu, p değerinin.05 ten büyük olduğu durumlarda ise grupların görüşleri arasında anlamlı bir fark olmadığı belirtilmiştir. Altıncı ve yedinci alt problemlere yönelik olarak bağımsız değişken sayısı ikiden fazla olduğundan ve bu değişkenlere ait dağılım normal dağılım olmadığından grupların karşılaştırılması için Kruskal Wallis Testi kullanılmıştır. Birinci Alt Probleme İlişkin Bulgular Bulgular Birinci alt problem, Öğretmen görüşlerine göre, Hayat Bilgisi programında yer alan değerlere ait kazanımlardan öğrencilerin en çok kazandıkları kazanımlar nelerdir? şeklinde ifade edilmişti. Bu alt probleme ilişkin bulgular Tablo 2 de yer almaktadır. Tablo 2. Öğrencilerin En Çok Kazandıkları Kazanımlar. Hiçbir zaman Kazanımlar X Ailelerini ve akrabalarını severler f 0 3 16 157 138 4.37 %.00.95 5.10 50.00 43.95 Kendilerini severler f.00 2 28 150 134 4.32 %.00.64 8.92 47.77 42.67 Milli ve dini bayramları kutlarlar f.00 10 50 130 124 4.17 %.00 3.19 15.92 41.40 39.49 Görevlerini yerine getirmekten f.00 11 42 159 102 4.12 mutluluk duyarlar %.00 3.50 13.38 50.64 32.48 Doğayı severler f.00 13 47 149 105 4.10 %.00 4.14 14.97 47.45 33.44 Nadiren Bazen Genellikle Her zaman Tablo 2 de görüldüğü gibi öğretmen görüşlerine göre Hayat Bilgisi programında geçen değerlere ait kazanımlardan öğrencilerin en çok kazandıkları kazanımlar sırasıyla Ailelerini ve akrabalarını severler (X =4.37), Kendilerini severler (X = 4.32), Milli ve dini bayramları kutlarlar (X =4.17), Görevlerini yerine getirmekten mutluluk duyarlar (X =4.12) ve Doğayı severler (X =4.10) olarak bulunmuştur. Öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en çok kazandıkları ilk kazanım 4.37 aritmetik ortalama ile Ailelerini ve akrabalarını severler kazanımıdır. Bu kazanıma ilişkin öğretmen fikirleri %.95 ile Nadiren, % 5.10 ile Bazen, % 50.00 ile Genellikle ve % 43.95 ile de Her zaman düzeyinde bulunmuştur. 957

Öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en çok kazandıkları ikinci kazanım 4.32 aritmetik ortalama ile Kendilerini severler kazanımıdır. Bu kazanıma ilişkin öğretmen fikirleri %.64 ile Nadiren, % 8.92 ile Bazen, % 47.77 ile Genellikle ve % 42.67 ile de Her zaman düzeyinde bulunmuştur. Öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en çok kazandıkları üçüncü kazanım 4.17 aritmetik ortalama ile Milli ve dini bayramları kutlarlar kazanımıdır. Bu kazanıma ilişkin öğretmen fikirleri % 3.19 ile Nadiren, % 15.92 ile Bazen, % 41.40 ile Genellikle ve % 39.49 ile de Her zaman düzeyinde bulunmuştur. Gerek dini bayramlarda gerekse milli bayramlarda çocuklara verilen önemin daha fazla olmasında dolayı çocuklar bu değeri daha fazla geliştirmiş olabilirler. Öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en çok kazandıkları dördüncü kazanım 4.12 aritmetik ortalama ile Görevlerini yerine getirmekten mutluluk duyarlar kazanımıdır. Bu kazanıma ilişkin öğretmen fikirleri % 3.50 ile Nadiren, % 13.38 ile Bazen, % 50.64 ile Genellikle ve % 32.48 ile de Her zaman düzeyinde bulunmuştur. Kendisine verdiği sorumluluğu yerine getirmenin ödülü olarak öğretmenin öğrenciyi övmesi, sevmesi ve takdir etmesi bu değeri geliştirilmesini sağlamış olabilir. Öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en çok kazandıkları beşinci kazanım 4.10 aritmetik ortalama ile Doğayı severler kazanımıdır. Bu kazanıma ilişkin öğretmen fikirleri % 4.14 ile Nadiren, % 14.97 ile Bazen, % 47.45 ile Genellikle ve % 33.44 ile de Her zaman düzeyinde bulunmuştur. Hayat Bilgisi programındaki üç temadan bir tanesinin doğa olduğu düşünüldüğünde ya öğrenciler bu tema sayesinde doğa sevgisini geliştirmiş olabilirler ya da öğretmenler bu kazanımı verdikleri eğitimin niteliği olarak düşünüp cevap vermiş olabilir. İkinci Alt Probleme İlişkin Bulgular İkinci alt problem, Öğretmen görüşlerine göre, Hayat Bilgisi programında yer alan değerlere ait kazanımlardan öğrencilerin en az kazandıkları kazanımlar nelerdir? şeklinde ifade edilmişti. Bu alt probleme ilişkin bulgular Tablo 3 te yer almaktadır. Tablo 3. Öğrencilerin En Az Kazandıkları Kazanımlar. Hiçbir zaman Kazanımlar X Hataları doğal karşılarlar f 5 44 145 103 17 3.26 % 1.59 14.01 46.18 32.80 5.42 Sorunlara farklı çözümler önerirler. f 3 51 131 106 23 3.30 %.95 16.24 41.72 33.76 7.33 Sorunların çözüm yollarını fark f 7 36 134 106 31 3.38 ederler. % 2.23 11.47 42.68 33.76 9.87 Karşılaştıkları sorunlarda sorun f 4 36 143 94 37 3.39 çözme becerilerini kullanırlar. % 1.27 11.47 45.54 29.94 11.78 Ön yargısız davranırlar. f 6 32 130 110 36 3.44 % 1.91 10.19 41.40 35.03 11.47 Nadiren Bazen Genellikle Her zaman Tablo 3 te görüldüğü gibi öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en az kazandıkları kazanımlar sırasıyla Hataları doğal karşılarlar (X =3.26), Sorunlara farklı çözümler öneriler (X =3.30), Sorunların çözüm yollarını fark ederler (X =3.38), Karşılaştıkları sorunlarda sorun çözme becerilerini kullanırlar (X =3.39) ve Ön yargasız davranırlar (X =3.44) olarak bulunmuştur. 958

Öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en az kazandıkları kazanım 3.26 ortalama ile Hataları doğal karşılarlar kazanımıdır. Bu kazanıma ilişkin öğretmen fikirleri % 1.59 ile Hiçbir zaman, % 14.01 ile Nadiren, % 46.18 ile Bazen, % 32.80 ile Genellikle ve % 5.42 ile de Her zaman düzeyinde bulunmuştur. Bu durum, öğretmenin ödev yapmama veya hata durumlarında öğrenciye anlayışlı yaklaşmamış olmasından kaynaklanıyor olabileceği gibi ebeveynlerin sert yaklaşımından da kaynaklanmış olabilir. Öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en az kazandıkları ikinci kazanım 3.30 ortalama ile Sorunlara farklı çözümler önerirler kazanımıdır. Öğretmenlerin bu kazanıma ilişkin fikirleri %.95 ile Hiçbir zaman, % 16.24 ile Nadiren, % 41.72 ile Bazen, % 33.76 ile Genellikle ve % 7.33 ile de Her zaman düzeyinde bulunmuştur. Öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en az kazandığı üçüncü kazanım 3.38 ortalama ile Sorunların çözüm yollarını fark ederler kazanımıdır. Bu kazanımına ilişkin öğretmen görüşleri % 2.23 ile Hiçbir zaman, % 11.47 ile Nadiren, % 42.68 ile Bazen, % 33.76 ile Genellikle ve % 9.87 ile de Her zaman düzeyinde bulunmuştur. Öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en az kazandığı dördüncü kazanım 3.39 ortalama ile Karşılaştıkları sorunlarda sorun çözme becerilerini kullanırlar olarak bulunmuştur. Bu kazanıma ilişkin öğretmen görüşleri % 1.27 ile Hiçbir zaman, % 11.47 ile Nadiren, % 45.54 ile Bazen, % 29.94 ile Genellikle ve % 11.78 ile de Her zaman düzeyinde bulunmuştur. Sınıf mevcutları öğretmenin öğrencilere yeterli zaman vermesine, dolayısıyla öğrencilerin sorun çözme becerisinin gelişimine, olumsuz etki etmiş olabilir. Bununla beraber ebeveynler çocuklara koruyucu yaklaşarak onların sorun çözme becerilerinin gelişimini olumsuz etkilemiş olabilirler. Öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en az kazandığı beşinci kazanım 3.44 ortalama ile Ön yargısız davranırlar olarak bulunmuştur. Öğretmenler, bu kazanıma ilişkin olarak % 1.91 ile Hiçbir zaman, % 10.19 ile Nadiren, % 41.40 ile Bazen, % 35.03 ile Genellikle ve % 11.47 ile de Her zaman düzeyinde görüş bildirmişlerdir. Üçüncü Alt Probleme İlişkin Bulgular Üçüncü alt problem, Öğretmen görüşlerine göre, Hayat Bilgisi programında yer alan değerlerden öğrencilerin en çok ve en az kazandıkları değerler nelerdir? şeklinde ifade edilmişti. Bu alt probleme ilişkin bulgular Tablo 4 te yer almaktadır. Tablo 4. Öğrencilerin Kazandıkları Değerler. Değer f X Doğruluk 314 3.61 Hoşgörü 314 3.64 Dürüstlük 314 3.68 Adalet 314 3.70 Barış 314 3.72 Yardımseverlik 314 3.82 Saygı 314 3.84 Sevgi 314 4.00 Tablo 4 te görüldüğü gibi öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en az kazandıkları üç değer sırasıyla doğruluk (X =3.61), hoşgörü (X =3.64) ve dürüstlük (X =3.68) olarak; en çok kazandıkları üç değer ise sırasıyla sevgi (X =4.00) saygı (X =3.84) ve yardımseverlik (X =3.82) olarak bulunmuştur. 959

Öğretmen görüşlerine göre doğruluk ve dürüstlük değerlerinin en az geliştirilen değerler olması sonuçların tutarlılığı açısından güvenilir sonuçlar ortaya koymuştur. Bu yaş dönemindeki çocukların doğruluk ve dürüstlük değerlerini az geliştirmeleri yetersiz ilgiden kaynaklanmış olabileceği gibi sorumluluklarını yerine getirmemeden da kaynaklanmış olabilir. Bu yolla öğretmen ilgisini kaybetmek istememiş olabilirler. Kohlbergin Ahlak Kuramına göre (Senemoğlu, 2011) Gelenek Öncesi Düzeyin ilk evresi ki bu yaş dönemine denk gelmektedir, çocuklar, sadece otoriteye uyarlar ve etkinliğin fiziksel sonuçlarına bakarlar. Bu özelliklerinden dolayı öğrenciler henüz hoşgörü değerini tam geliştirmemiş olabilirler. Doğruluk sözle alakalı iken dürüstlük, uygulama ile ilişkili bir değerdir. Doğruluk değerini az geliştiren öğrencilerin dürüst davranmada da yeterince gelişim göstermemesi tutarlı bir bulgudur. Doğal olarak, dürüstlük değerinin az gelişmiş olması doğruluk değerinin yeterince kazanılmamış olmasından kaynaklanabilir. Dördüncü Alt Probleme İlişkin Bulgular Dördüncü alt problem, Hayat Bilgisi programından yer alan ve öğrencilere kazandırılması amaçlanan değerlerin kazanma düzeyine ilişkin öğretmen görüşleri, öğretmenlerin cinsiyetine göre farklılaşmakta mıdır? şeklinde ifade edilmişti. Bu alt probleme ilişkin öğretmen görüşlerinin analizinde Mann Whitney U testi kullanılmıştır. Mann-Whitney U testi ile elde edilen bulgular Tablo 5 te yer almaktadır. Tablo 5. Öğretmenlerin Cinsiyetlerine Göre Öğrencilerin Kazandıkları Değerler. Değer Cinsiyet N Sıra Ortalaması Sıra Toplamı Mann- Whitney U Z p Hoşgörü Kadın 134 163.28 21879.00 11286.00 -.98.33 Erkek 180 153.20 27576.00 Sevgi Kadın 134 160.30 21480.00 11685.00 -.47.64 Erkek 180 155.42 27975.00 Saygı Kadın 134 151.42 20290.50 11245.50-1.03.31 Erkek 180 162.03 29164.50 Barış Kadın 134 168.22 22541.50 10623.50-1.81.07 Erkek 180 149.52 26913.50 Yardımseverlik Kadın 134 171.64 23000.00 10165.00-2.40.02* Erkek 180 146.97 26455.00 Doğruluk Kadın 134 168.57 22588.50 10576.50-1.87.06 Erkek 180 149.26 26866.50 Dürüstlük Kadın 134 165.47 22173.00 10992.00-1.35.18 Erkek 180 151.57 27282.00 Adalet Kadın 134 169.59 22725.00 10440.00-2.04.04* p<.05 Erkek 180 148.50 26730.00 Tablo 5 te görüldüğü gibi öğrencilerin kazandıkları değerlere ilişkin öğretmenlerin görüşleri, öğretmenlerin medeni durumuna göre Yardımseverlik (Z = -2.40; p =.02) ve Adalet (Z = -2.04; p =.04) değerlerinde anlamlı bir şekilde farklılaşmıştır. Bir başka deyişle öğrencilerin yardımseverlik ve adalet değerlerini kazanmada öğretmen görüşleri cinsiyete göre birbirinden farklıdır. Bu farklılığa ilişkin sıra 960

ortalamaları incelendiğinde yardımseverlik değerindeki farklılaşmanın kadınlar lehinde olduğu ortaya çıkmıştır. Kadın öğretmenler (171.64), erkek öğretmenlerden (146.97) daha çok öğrencilerinin yardımseverlik değerini kazandıklarını düşündükleri bulunmuştur. Aynı şekilde adalet değerindeki farklılaşma da kadın öğretmenler lehine ortaya çıkmıştır. Adalet değerine ilişkin farklılaşmada kadın öğretmenler (169.59), erkek öğretmenlerden (148.50) daha çok öğrencilerinin adalet değerini kazandıklarını düşündükleri bulunmuştur. Yani gerek yardımseverlik gerekse adalet değerine kadın öğretmenler, erkek öğretmenlerden farklı yaklaşmışlardır. Bu durum kadınların genel anlamda şefkatli olmalarından ve ilişkilerde daha hassas olmalarından kaynaklanmış olabilir. Bunun yanında kadınlar bu değerler üzerinde erkeklere oranla daha çok durmuş olabilirler. Beşinci Alt Probleme İlişkin Bulgular Beşinci alt problem, Hayat Bilgisi programından yer alan ve öğrencilere kazandırılması amaçlanan değerlerin kazanma düzeyine ilişkin öğretmen görüşleri, öğretmenlerin medeni durumuna göre farklılaşmakta mıdır? şeklinde ifade edilmişti. Bu alt probleme ilişkin öğretmen görüşlerinin analizinde Mann Whitney U testi kullanılmıştır. Mann-Whitney U testi ile elde edilen bulgular Tablo 6 da yer almaktadır. Tablo 6. Öğretmenlerin Medeni Durumlarına Göre Öğrencilerin Kazandıkları Değerler. Değer Medeni Durum N Sıra Ortalaması Sıra Toplamı Mann- Whitney U Z p Hoşgörü Evli 250 160.67 40168.50 7206.50-1.28.22 Bekâr 64 145.10 9286.50 Sevgi Evli 250 158.72 39680.00 7695.00 -.47.64 Bekâr 64 152.73 9775.00 Saygı Evli 250 158.43 39606.50 7768.50 -.36.72 Bekâr 64 153.88 9848.50 Barış Evli 250 155.50 38874.00 7499.00 -.78.74 Bekâr 64 165.33 10581.00 Yardımseverlik Evli 250 156.59 39146.50 7771.50 -.36.72 Bekâr 64 161.07 10308.50 Doğruluk Evli 250 159.11 39778.50 7596.50 -.63.53 Bekâr 64 151.20 9676.50 Dürüstlük Evli 250 160.43 40106.50 7268.50-1.13.26 Bekâr 64 146.07 9348.50 Adalet Evli 250 159.24 39812.50 7562.50 -.68.50 p<.05 Bekâr 64 150.66 9642.50 Tablo 6 da görüldüğü gibi öğrencilerin kazandıkları değerlere ilişkin öğretmenlerin görüşleri, p<.05 düzeyinde, öğretmenlerin medeni durumuna göre farklılaşmamaktadır. Bir başka deyişle öğretmenlerin medeni durumuna göre öğrencilerin kazandıkları değerlere ilişkin görüşlerinde anlamlı bir farklılaşma olmamıştır. Bu bulgu, öğrencilerin değer kazanımı konusunda öğretmenlerin medeni durumuna göre görüşlerinin farklılaşmadığını ortaya koyduğu gibi öğretmen görüşlerinde homojen bir durum olduğu şeklinde de yorumlanabilir. 961

Altıncı Alt Probleme İlişkin Bulgular Altıncı alt problem, Hayat Bilgisi programından yer alan ve öğrencilere kazandırılması amaçlanan değerlerin kazanma düzeyine ilişkin öğretmen görüşleri, öğretmenlerin okuttukları sınıf düzeyine göre farklılaşmakta mıdır? şeklinde ifade edilmişti. Bu alt problemin analizinde Kruskal-Wallis testi kullanılmıştır. Kruskal-Wallis testi ile elde edilen bulgular Tablo 7 de yer almaktadır. Tablo 7. Öğretmenlerin Okuttukları Sınıfa Göre Öğrencilerin Kazandıkları Değerlere İlişkin Görüşleri. Değer N Serbestlik Derecesi X 2 p Hoşgörü 314 2.71.70 Sevgi 314 2.93.63 Saygı 314 2.41.82 Barış 314 2 1.52.47 Yardımseverlik 314 2.11.95 Doğruluk 314 2.89.64 Dürüstlük 314 2.25.88 Adalet 314 2 1.75.42 p<.05 Tablo 7 de görüldüğü gibi öğrencilerin kazandıkları değerlere ilişkin öğretmenlerin görüşleri, p<.05 düzeyinde, öğretmenlerin okuttukları sınıf düzeyine göre anlamlı bir şekilde farklılaşmamaktadır. Yani öğretmenlerin okuttukları sınıf düzeyine göre öğrencilerin kazandıkları değerlere ilişkin görüşleri birbirine yakındır. Bu durum, ilk üç sınıftaki öğrencilerin duyuşsal olarak algılarının yakın olmasından kaynaklanmış olabilir. Bu bulgu, öğrencilerin değer kazanımı konusunda öğretmenlerin okuttukları sınıfa göre görüşlerinin farklılaşmadığını ortaya koyduğu gibi öğretmen görüşlerinde homojen bir durum olduğunu da göstermektedir. Bu durum, ilk üç sınıftaki öğrencilerin duyuşsal özellikleri açısından benzer olmalarından kaynaklandığı gibi öğretmenlerin ortak bir algıya sahip olmalarından da kaynaklanabilir. Yedinci Alt Probleme İlişkin Bulgular Yedinci alt problem, Hayat Bilgisi programından yer alan ve öğrencilere kazandırılması amaçlanan değerlerin kazanma düzeyine ilişkin öğretmen görüşleri, öğretmenlerin mesleki kıdemine göre farklılaşmakta mıdır? şeklinde ifade edilmişti. Bu alt probleme ilişkin öğretmenlerden elde edilen bilgilerin analizinde Kruskal Wallis testi kullanılmıştır. Kruskal Wallis testi ile elde edilen bulgular Tablo 8 de yer almaktadır. Tablo 8. Öğretmenlerin Kıdemlerine Göre Öğrencilerin Kazandıkları Değerler. Değer N Serbestlik Derecesi X 2 p Hoşgörü 314 4 5.48.24 Sevgi 314 4 8.85.07 Saygı 314 4 5.05.28 Barış 314 4 4.91.30 Yardımseverlik 314 4 7.54.11 Doğruluk 314 4 5.05.28 Dürüstlük 314 4 2.61.63 Adalet 314 4 2.85.58 p<.05 962

Tartışma, Sonuç ve Öneriler Eğitim; bilişsel bilgi ve devinişsel becerilerin yanı sıra duyuşsal özellikleri de öğrenciye kazandırmayı amaçlayan bir süreçtir. Bu süreçte öğrencinin duyuşsal olarak toplumsal değerleri, ahlaki tutum ve davranışları kazanmaları arzulanmaktadır. Bu hedefleri gerçekleştirmede öğretmenlere önemli sorumluluklar düşmektedir. Bal ın (2004) belirttiği gibi çocuklarda temel değerleri geliştirmek anne babadan sonra eğitimcilerin görevidir. Yazıcı (2006) bu sorumluluğun ancak, değerler eğitimi ile ilgili kavram ve konuların öğretmenler tarafından özümsenmesi ile sağlanabileceğini belirtmektedir. Bunun yanında öğretmenlerin sorumluluklarını yerine getirebilmeleri için öğrencilerin değerlere sahip olma düzeyinin iyi tayin edilmesi gerekmektedir. Yazıcı nın (2006) değindiği gibi öğrencilerde mevcut olan ve öğrenciye kazandırılan değerlerin ölçümü değerler eğitiminde karşılaşılan sorunlardan biri olmuştur. Sanchez (1998) de değerlerin etkili bir şekilde ölçülemeyeceğini hatta gözlenemeyeceğini belirtmiştir. Ancak bu zorluğu rağmen değerler eğitimi için mevcut durumun bilinmesi dolayısıyla değerlerin ölçülmesi kaçınılmazdır. Öğrencilerin sahip olduğu değerleri, eksiksiz bir tutarlılıkla olmasa bile, tespit etmede öğretmenlerin gözlemleri ve görüşleri önemlidir. Bu çalışmada öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin değerlere sahip olma düzeyi ölçülmüştür. Hayat Bilgisi Programında geçen değerler ve bu değerlere ait kazanımların öğrenciler tarafından kazanma düzeyine ilişkin öğretmen görüşlerinin belirlenmeye çalışıldığı araştırmadan elde edilen bulgulara göre ulaşılan sonuçlar ve öneriler aşağıda belirtilmiştir. Öğretmen görüşlerine göre Hayat Bilgisi programında geçen değerlere ait kazanımlardan öğrencilerin en çok kazandıkları sırasıyla Ailelerini ve akrabalarını severler, Kendilerini severler, Milli ve dini bayramları kutlarlar, Görevlerini yerine getirmekten mutluluk duyarlar ve Doğayı severler kazanımları olmuştur. Öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en az kazandıkları kazanımlar sırasıyla Hataları doğal karşılarlar, Sorunlara farklı çözümler öneriler, Sorunların çözüm yollarını fark ederler, Karşılaştıkları sorunlarda sorun çözme becerilerini kullanırlar ve Ön yargasız davranırlar kazanımları olmuştur. Bu sonuç bu kazanımlara yönelik programda yeterli sayıda ve seviyeye uygun etkinliklerin olmamasından kaynaklanabilir. Bunun yanında okuldaki ilişkiler ağından da kaynaklanabilir. Çoğu öğrenci için sosyalleşmenin ilk basamağını ilkokul oluşturmaktadır. Hatta ilk defa okulda farklı insanlarla karşılaşmış ve grup oluşturmuş olabilirler. Bunun için Hayat Bilgisi öğretim programında öğrencilerin sorun çözme becerilerini geliştirici ve farklılıklara saygı duymasını sağlayacak etkinlikler artırılabilir. Ayrıca sınıf ve okuldaki davranışsal çevre bu kazanımların kazanma düzeyine olumsuz etki etmiş olabileceğinden sınıf öğretmenleri ile okul yöneticileri önlemler alabilir. Öğretmen görüşlerine göre öğrencilerin en az kazandıkları üç değer sırasıyla doğruluk, hoşgörü ve dürüstlük olarak; en çok kazandıkları üç değer ise sırasıyla sevgi, saygı ve yardımseverlik olarak bulunmuştur. Uçar (2009), ilköğretim sosyal bilgiler programındaki değerlerle ilgili kazanımlara yönelik öğretmenlerin görüşlerini değerlendirmek amacıyla yaptığı çalışmada, hoşgörü, dürüstlük ve yardımseverlik değerlerinin İlköğretim Sosyal Bilgiler öğretim programında orta düzeyde yer aldığını bulmuştur. Keskin, Öksüz, Gülen ve Yılmaz (2012) ise araştırmaları kapsamında ele aldıkları değerler arasında en düşük düzeyde kazanılan değerin dürüstlük olduğunu bulmuşlardır. Değerler, daha çok sosyal etkileşimler yoluyla kazanılırlar. Birey, çevreyle etkileşim halindeyken kendisine en çok hangi şekilde yaklaşılırsa o şekilde bir yaklaşımı kazanım haline getirmesi beklenir. Yani sevilirse sevmeyi, saygı duyulursa saygı duymayı, yardım edilirse de yardım etmeyi kazanması umulur. Buna karşın az kazanıldığı düşünülen değerlerin öğrencinin hayatında olmadığı anlamı çıkmamaktadır. Az kazanılmış olması öğrencinin etkileşim içinde olduğu çevrede yeterli düzeyde olmamasından kaynaklandığı gibi değerin somut uygulamalarının yetersiz kalmasından da kaynaklanabilir. Genç, Tutkun ve Çoruk un (2015) belirttiği gibi bireyler değer kazanım sürecinde çevrelerindeki referans grubu diye bilinen modelleri gözlemlemektedirler. Değer edinim sürecinde çocuklar öncelikle aile bireyleri ve öğretmenlerini model almaktadırlar. Bu 963

açıdan öğretmenler, programdaki değerlerin tümüne öncelikle kendileri sahip olmalı ve bu değerleri tutum ve davranışlarıyla sergilemelidirler. Öğrencilerin kazandıkları değerlere ilişkin öğretmenlerin görüşleri, öğretmenlerin cinsiyetine göre Yardımseverlik ve Adalet değerlerinde kadın öğretmenlerin lehinde anlamlı bir şekilde farklılaşmıştır. Coşkun ve Yıldırım ın (2009), Üniversite öğrencilerinin değer düzeylerini bazı değişkenler açısından inceledikleri araştırmalarında kız öğrencilerin değer düzeylerinin erkek öğrencilerinkinden yüksek olduğu sonucuna ulaşılmışlardır. Dolayısıyla bu durum, kadın öğretmenlerin bu iki değere ilişkin değer düzeyinin erkek öğretmenlerin değer düzeyinden daha yüksek olmasından kaynaklanmış olabilir. Bundan dolayı kadın öğretmenler değerler eğitiminde yardımseverlik ve adalet değerleri üzerinde daha çok durmuş olabilirler. Ancak Sarı (2005) öğretmen adaylarının değer tercihini araştırdığı araştırmasında erkek öğrencilerin değerleri benimseme düzeyleri bilimsel değer dışındaki tüm değer alanlarında kız öğrencilerden daha yüksek olduğunu bulmuştur. Cinsiyet değişkenindeki bu farklılaşma farklı araştırmalarla desteklenebilir. Bunun yanında değerler eğitimi cinsiyet değişkenine göre daha derinlemesine çalışılabilir. Öğrencilerin kazandıkları değerlere ilişkin öğretmenlerin görüşleri, öğretmenlerin medeni durum, sınıf düzeyi ve mesleki kıdeme göre farklılaşmamıştır. Medeni durum, sınıf düzeyi ve mesleki kıdemde anlamlı bir farklılaşmanın ortaya çıkmaması öğretmen görüşleri arasında homojen bir durumun varlığını göstermektedir. Bu sonuç aynı zamanda öğretmenlerin medeni durum, okuttuğu sınıf düzeyi ve mesleki kıdemlerinin öğrencilerin değer düzeyini tayin etmede etkili olmadığını da göstermektedir. Benzer bir sonucu okullarda değerlerin kazandırılma düzeyi ve istenmeyen öğrenci davranışlarına ilişkin yaptığı araştırmada kıdem değişkenine göre anlamlı bir farklılaşma bulunmadığını Özdaş (2013) da bulmuştur. Bu üç bulgu öğretmenlerin değerler eğitimine yönelik aldıkları eğitimin yeterliliğini ortaya koymamakla beraber değerlere yönelik yakın düşündüklerini ortaya koymaktadır. Bu açıdan öğretmenlere yönelik olası bir hizmet öncesi ya da hizmet içi değerler eğitiminde, bu üç değişken önemli belirleyiciler olarak alınmayabilir. Bu araştırmada öğrencilerin değer kazanım düzeyi öğretmen görüşlerine göre belirlenmeye çalışıldı. Bu konu ebeveyn ve öğrenci görüşlerine göre de belirlenebilir. Öne Çıkan Noktalar Araştırma, 2014 2015 eğitim öğretim yılı, Batman ili Merkez ilçesinde yapılmış olup ilkokul birinci, ikinci ve üçüncü sınıf öğretmenlerinin görüşleri çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Tarama modelinin kullanıldığı araştırmanın amacı, Hayat Bilgisi Programında geçen ve öğrencilerin kazanması beklenen değerlerin ve bu değerlere ait kazanımların kazanılma düzeyine ilişkin öğretmen görüşlerini belirlemektir. Hayat Bilgisi programında geçen değerlere ait kazanımlardan öğrencilerin en çok kazandıkları kazanımlar; Ailelerini ve akrabalarını severler, Kendilerini severler ile Milli ve dini bayramları kutlarlar en az kazandıkları kazanımlar ise Hataları doğal karşılarlar, Sorunlara farklı çözümler önerirler ve Sorunların çözüm yollarını fark ederler. Öğretmen görüşlerine göre, Hayat Bilgisi programında geçen değerlerden öğrencilerin en çok kazandıkları yardımseverlik, saygı ve sevgi iken en az kazandıkları değerler doğruluk, hoşgörü ve dürüstlük olarak bulunmuştur. Öğrencilerin kazanması hedeflenen değerlerin kazanma düzeyine ilişkin öğretmen görüşleri cinsiyete göre farklılaşırken; medeni durum, sınıf düzeyi ve kıdeme göre farklılaşmamaktadır. 964

Kaynakça Akınoğlu, O. (2002). Hayat bilgisi öğretimi. C. Öztürk ve D. Dilek (Editörler), Hayat bilgisi ve sosyal bilgiler öğretimi (ss.1-14.) içinde. Ankara: Pegema Yayıncılık. Bahçe, A. (2010). Hayat bilgisi öğretiminde değerlerin kazandırılma düzeylerinin öğretmen görüşlerine göre değerlendirilmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Konya. Balat, U. G. (2004). Çocuklar ve değerler eğitimi. Çoluk Çocuk Dergisi, 8 (45), 18-20. Binbaşıoğlu, C. (2003). Hayat bilgisi öğretimi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Coşkun, Y. ve Yıldırım, A. (2009). Üniversite öğrencilerinin değer düzeylerinin başı değişkenler açısından incelenmesi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, VI (1), 311-328. Çepni, S. (2010). Araştırma ve proje çalışmalarına giriş (5. Baskı). Ankara: Pegem Akademi. Demircioğlu, İ. H. ve Demircioğlu, E. (2014). Tarih eğitimi ve değerler. R. Turan ve K. Ulusoy (Editörler), Farklı yönleriyle değerler eğitimi (ss.269-285) içinde. Ankara: Pegem Akademi. Genç, S. Z., Tutkun, T. ve Çoruk, A. (2015). Değer ve eğitimi sorunsalı: Sınıf öğretmenlerinin görüşlerine göre durum tespiti. Eğitimde Kuram ve Uygulama, 11 (2), 374-397. Karabağ, G. (2009). Hayat bilgisi dersinin tarihçesi. B. Tay (Ed.), Hayat bilgisi öğretimi (ss.1-19) içinde. Ankara: Maya Akademi. Kaya, S. (2009). Hayat bilgisi öğretim programındaki duyuşsal yoğunluklu kazanımların değerlendirilmesi. Yayımlanmamış doktora tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bolu. Kaymakçı, S. (2014). Hayat bilgisinde değerler eğitimi. R. Turan ve K. Ulusoy (Editörler), Farklı yönleriyle değerler eğitimi. (ss.368-388) içinde. Ankara: Pegem Akademi. Keskin, Y., Öksüz, Y., Gelen, İ. ve Yılmaz, H. B. (2012). İlköğretim 5. sınıf öğrencilerinin bazı evrensel değerleri kazanım düzeylerinin karşılaştırılması (Samsun ili örneği). On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 31 (2), 351-374. Kılınç, M. (2010). Hayat bilgisi dersi öğretim programının etik bilinç geliştirme açısından öğretmen görüşlerine dayalı olarak değerlendirilmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir. Narin, D. (2007). İlköğretim hayat bilgisi dersi öğretim programının vatandaşlık bilgi, beceri ve değerlerini kazandırmasına ilişkin öğretmen görüşleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir. Özdaş, F. (2013). Ortaokullarda değerler eğitimi ve istenmeyen öğrenci davranışlarına ilişkin öğretmen görüşlerinin değerlendirilmesi, Yayımlanmamış doktora tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ. Öztürk, E. (2009). Hayat bilgisi dersinde değer eğitimi ve örnek uygulamalar. S. Öğülmüş (Editör), İlköğretim hayat bilgisi öğretimi ve öğretmen el kitabı (ss.479-535) içinde. Ankara: Pegem Yayıncılık. Senemoğlu, N. (2011). Gelişim öğrenme ve öğretim (20. Baskı). Ankara: Pegem Akademi. Sanchez, T. R. (1998). Heroes, values, and transcending time: Using trade books to teach values. ERİC Document No: ED 426 923. 14 Temmuz 2016 tarihinde http://www.eric.ed.gov/?id=ed426 923 adresinden alınmıştır. Sarı, E. (2005). Öğretmen adaylarının değer tercihleri: Giresun Eğitim Fakültesi örneği. Değer Eğitimi Dergisi, 3 (10), 73-88. Sönmez, V. (2009). Program geliştirmede öğretmen el kitabı (15. Baskı). Ankara: Anı Yayıncılık. 965

Şimşek, N. (2013). Hayat bilgisinde kişisel nitelik (değer) öğretimi. International Journal of Social Science, 6 (1), 1325-1346. TTK. (2005). İlköğretim 1-5. Sınıf programları tanıtım el kitabı. Ankara: Devlet Kitapları Müdürlüğü Basımevi. Uçar S. (2009). Sosyal bilgiler programındaki değerlerle ilgili kazanımlara yönelik öğretmen görüşlerinin değerlendirilmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana. Ulusoy, K. ve Tay, B. (2011). Sosyal bilgilerde değer eğitimi - II. R. Turan, A. M. Sünbül ve H. Akdağ (Eds), Sosyal bilgiler öğretiminde yeni yaklaşımlar (ss. 59-73) içinde. Ankara: Pegem Akademi. Yaşaroğlu, C. (2013). Hayat bilgisi dersi kazanımlarının değerler eğitimi açısından incelenmesi. International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume, 8 (7), 849-858. Yazıcı, K. (2006). Değerler eğitimine genel bir bakış. Tubar, XIX, 499-522. 966