METİNLERİN SÖZBİLİM YAPISININ TEMEL EĞİTİM DÜZEYİNDE METİN İŞLEMLEME SÜREÇLERİNE ETKİSİ THE EFFECTS OF RHETORICAL STRUCTURE ON PRIMARY SCHOOL PUPILS' TEXT PROCESSING Yrd. Doç. Dr. Özler ÇAKIR Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi ÖZ Bu araştırmanın amacı, açıklayıcı türden metinlerdeki örüntü farkılışmasınm, öğrencilerin metin işlemleme süreçlerine etkisini araştırmaktır. Araştırmada, karşılaştırma türü açıklayıcı bir metin, iki farklı örüntü (blok - object ve birebir - aspect) olarak toplam 83 ilköğretim 5. sınıf öğrencisi tarafından okunmuştur. Okuma sürecinin sonunda yazılan anımsama protokolleri çözümlendiğinde, metin örüntüsündeki farklılaşmanın blok örüntü lehine öğrencilerin metin işlemleme süreçlerini etkilediği gözlenmiştir. ABSTRACT The purpose o f the study is to investigate the effect o f two different types o f text organization o f the same expository text on primary school pupils' text processing skills. For the study, the same expository text was constructed in two different types o f organization; the first one being organized by object, the second one by aspect. 39 5th grade pupils were assigned to the object organization group and 44 to the aspect organization. The pupils' recall protocols showed a significant difference between the recall scores o f the object organization group and those o f the aspect organization group. GİRİŞ O k u d u ğu n u a n la m a, o k u y u cu ile m etin arasın d aki etk ileşim sü reci o la rak ta n ım la n d ığ ın d a, bu e tk ile şim d e ok u yu cu n u n g e r e k m etn in iç e r iğ in e g erek se de sö z b ilim y a p ısın a ilişk in ö n b ilg ilerin in, m etin d en ok u y u cu y a y a n sıy a n la r kadar ö n e m li o ld u ğ u ortaya çıkm aktadır. B u b a ğ la m d a şe m a tik y apıların, sö y le m in k avran m a sın d a v e ü retilm e sin d e ö n e m li bir işle v i o ld u ğ u y a p ıla n k u ram sal v e d e n e y se l çalışm a la rla v u rg u la n m aktadır (D ijk v e K in tsch, 1 9 8 3 ; M eyer, 1 9 8 3 ;K in sc h v e Y arb rough, 1 9 8 4 ). O ktar v e Y a ğ c ıo ğ lu ( 1 9 9 3 ) 5 6 T ürk ü n iv ersite ö ğ ren cisi ü zerin d e yap tık ları araştırm ada, a çık layıcı anlatın ı b içim li T ü rk çe y a z ılı m etin lerd e k u llan ılan farklı sö z b ilim y a p ıla rın ın o k u m a -a n la m a d a farklı etkileri o ld u ğ u n u saptam ışlard ır. W alk er v c M ey er ( 1 9 8 0 ) birbirleriyle ilin tili o la n * Bu araştırmanın istatistiksel çözümlemelerinde yardımcı Yrd. Doç. Dr. Adnan Erkuş'a teşekkür ederim. o lgu ların m etin örüntüsü için d e b irbirlerinden ayrı olarak yer alm aları h alin d e b ellek te d e ayrı olarak d e p o la n a b ile c e ğ in i sö y le m e k te, bu b a ğ la m d a da fiz ik sel y a k ın lığ ın m etin d ek i b ilg in in b e lle k te bütün- le n d ir ilm e sin d e rol o y n a y a b ile c e ğ in i b elirtm ek ted irler. S ch n o tz (1 9 8 4 ) farklı m e tin ö rü n tü lerin in farklı iş le m le m e sü reçleri g erek tird iğ i g ö rü şü n d en h arek etle, ü n iv ersite ö ğ ren cilerin in m e tin iş le m le m e sü reçlerin in m e tin örü n tü sü n d en n a sıl etk ilen d iğ in i sa p ta m a y a ç a lışm ıştır. S ö z k o n u su araştırm ada a y n ı içerik iki ayrı örüntü (o b je c t-b lo k v e a sp ect-b ireb ir) b iç im in d e su nulm uştur. B u n lard an b irin cisi m e tin d e yer alan iki alt k o n u y a ait ö n erm elerin A l, A 2, A 3, A 4; B l, B 2, B 3, B 4 b iç im in d e ö rü n tü len m esi; İkincisi ise bu alt k o n u lara ait ö n erm elerin A l, B l; A 2, B 2; A 3, B 3, A 4, B 4 b iç im in d e ö rü n tü len m esid ir. S ch n o tz'a g ö r e m etin örü n tü sü n d ek i d eğ işik lik ler, m e tin d e yer alan ö n erm e le r arasında da d eğ işik u zak lık lara y o l a ça c a ğ ın - olan Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi öğretim üyesi Sayın Eğitim ve Bilim/Education and Science, C ilt/v o l. 2 6, S a y ı/n o. 1 2 1, T e m m u z /J u ly 2 0 0 1 : 4 5-5 0.
dan, iş le m le m e d e farklı z ih in se l sü reçleri g erek tirecektir. Ö rn eğ in, bire bir ö rü n tü y e sah ip bir m etn in p u an ları ile ik in ci a n ım sa m a p u an ları arasın d a bir ilişk i var m ıdır? ok u n m a sü recin d e d ah a fa z la z ih in sel k aydırm a I. 3.b. îk in ci ö rü n tü y e a ta n a n ö ğ ren cilerin ö n b ilg i (m en ta l sw itc h in g ) y a p ıla ca ğ ın d a n, ok u yu cu lar daha farklı b ilişse l sü reçleri k u llan acak lard ır. A y rıca bu tür p u an ları ile ikinci a n ım sa m a p u a n la rı arasın d a bir ilişk i var m ıdır? m etin örü n tü sü nd e, A alt k o n u su n a ait ö n erm eler II. l. Ö rüntü fa rk lıla şm a sı, ok u d u ğ u n u a n la m a p u arasında daha fa z la u za k lık o ld u ğ u n d a n, a y n ı alt k o anlarını fark lılaştırm ak ta m ıdır? n u ya ait ö n e rm eler arasın d a b a ğ k u ra b ilm ek için H.2. Ö rüntü fa rk lıla şm a sı kısa sü reli a n ım sa m a o k u yu cu d ah a fa z la ça b a harcayacak tır. puanlarını fark lılaştırm ak ta m ıdır? S ch n otz'u n ( 1 9 8 4 ) y a p tığ ı a raştırm anın so n u çla rına Ü.3. Ö rüntü fa rk lıla şm a sı u zu n sü reli a n ım sa m a g ö re m etin d ek i örüntü fa rk lıla şm a sı okuyucu ların puanlarını farklılaştırm akta m ıdır? a n ım sa m a ed im lerin d e fark lılık y a ra tm a m a k ta, ancak içerik aynı o lm a sın a karşın o k u m a so n ra sın d a ortaya çık a n b ilg i yap ıla rın d a farklılıklar g ö zlen m ek ted ir. B ire bir ö rü n tü d e, ö n b ilg in in a z lığ ı ya da ço k lu ğ u, b lo k örü n tü ye g ö re iş le m le m e h ızın ı daha ç o k etk ilem e k tedir. Ö n b ilg isi a z o la n d en ek ler b lo k örüntüden ö ğ ren m e sü recin d e daha etk in b iç im d e yararlan ab ilm ek ted irler. Ç ü nkü bu örüntü türünde o k u y u cu daha a z zih in sel k ayd ırm a yapm aktadır. B iz d e e ğ itim a m a ç lı y a z ıla n m etin lerin o k u d u ğ u nu a n la m a, d o la y ısıy la ö ğ ren cilerin ö ğ ren m e sü reçlerini III. Z a m a n ile örüntü fa rk lılığ ı b ireylerin a n ım sa m a p u anların ı fa rk lılaştırm ak ta m ıdır? YÖNTEM Ömeklem A ra ştırm a m ızd a, 1 9 9 7-1 9 9 8 ö ğ r e tim yılın d a ö ğ ren im g ö ren 8 3 ilk ö ğ retim 5. s ın ıf ö ğ r e n c isi örn ek lem grubunu olu ştu rm u ştu r. Ö ğ ren ciler, M ersin 'd e iki ayrı d e v le t ilk ö ğ retim ok u lu n u n ik işer şu b esin d en se ç k isiz y ö n te m le b elirlen m iştir. B u dört şu b ed e 1. v e 2. türd eki m etin ö rü n tü sü n e atanan ö ğ r e n c ile r d e y in e s e ç d e ğ işik b iç im le r d e e tk ile y e c e ğ i g ö rü şü y le, k isiz y ö n te m le b elirlen m iştir. A ra ştırm a d a 1. örü n tü ye S ch n otz'u n (1 9 8 4 ) yu k arıd a a n d ığ ım ız araştırm asın d an y o la çıkarak, te m e l e ğ itim 5. sın ıf d ü zey in d e, a çık layıcı türden sö z b ilim yap ısın a u ygu n olarak üretilm iş bir m etin d ek i örüntü fa rk lıla şm a sın ın, ö ğ ren cilerin m etin iş le m le m e sü reçlerin i n a sıl etk iled iğ in i sorgu lam aya çalıştık. B u ç e r ç e v e d e a şa ğ ıd a k i araştırm a sorularına yan ıt aran m aya çalışıld ı. 1.1. Ö n b ilg i ile ok u d u ğu n u an la m a arasında bir ilişk i var m ıdır? V arsa n e y ö n d e v e n e d ü zeyd ed ir? sa h ip m etn i o k u y a n ö ğ ren ci sa y ısı 4 4, 2. örü n tü ye sa h ip m etn i o k u y a n ö ğ ren ci sa y ısı ise 39'dur. B u farklı örüntü türlerini ok u yan öğren cilerin b a şla n g ıçta birbirlerin d en farklı o lu p o lm a d ık la rı, ö ğ ren cilerin ö n b ilg i p u an ları y o lu y la sın a n m ış v e ö n b ilg i puanları a çısm d a n iki grup arasın d a ista tistik o la rak a n la m lı bir fark b u lu n a m a m ıştır (T a b lo 1 ). Veri Toplama Araçları A ra ştırm a m ızd a v eriler ü ç tür ö lç m e aracı ile to p lanm ıştır. B unlar, ö ğ ren cilerin v erilen konu ile ilg ili ö n b ilg ilerin i y o rd a y a n ö lç m e aracı; m etin leri o k u d u k 1.2. Ö n b ilg i ile b irinci (k ısa sü reli) a n ım sa m a tan h e m e n sonra y a n ıtla y a cak la rı o k u d u ğ u n u an lam a arasında bir ilişk i var m ıdır? soruları v e y in e m etin lere d a y a lı o la rak y a z ıla n kısa v e 1.2. a. B irinci ö rü n tü y e atan an ö ğ ren cilerin ö n b ilg i uzu n aralıklı a n ım sa m a p rotokolleridir. p uanları ile b irinci a n ım sa m a p u an ları arasında bir Metinler ilişk i var m ıdır? A raştırm ad a a ç ık la y ıc ı sö z b ilim y a p ısın d a, aynı 1.2. b. İk in ci ö rü n tü y e atanan öğren cilerin ö n b ilg i içer iğ in iki farklı örü n tü d e su n u ld u ğ u İK İZ L E R b a ş p u a n la n ile b irinci a n ım sa m a p u an ları arasında bir lıklı, tek v e çift yum urta ik izlerin in olu şu m sü reçlerinin a n latıld ığı k arşılaştırm a türündeki m etin ler k u lla ilişki var m ıdır? 1.3. Ö n b ilg i ile ik in ci (u zu n sü reli) a n ım sa m a arasında bir ilişk i var m ıdır? ço cu k k ita p lığ ı d iz isin d e yer a la n SEN, BEN, GEN nılm ıştır. S ö z k o n u su m etin lerin içer iğ i, T Ü B İT A K 'ın 1.3. a. B irin ci ö rü n tü y e atanan ö ğ ren cilerin ö n b ilg i adlı k itaptan yararlanılarak v e M ersin Ü n iv ersitesi 46
B iy o lo ji B ö lü m ü 'n d ek i ö ğ retim elem a n la rın ın k a tk ıla rıyla d ü zen len m iştir. 1. m etin örü n tü sü n d e (B B ), tek v e çift yum urta ik izlerin in tüm o lu şu m sü reçleri v e özellik leri bire bir karşılaştırılırken, 2. m etin örüntüsü n d e (B L ), b lo k k arşılaştırm a y apılm ıştır. K ısa cası, ö n ce tek yum urta ik izlerin in, daha sonra da çift y u m urta ik izlerin in olu şu m sü reçleri v e ö zellik leri verilm iştir. A ra ştırm a ö n c e sin d e sın ıf ö ğ retm en leriy le y a p ılan g ö rü şm elerd e, araştırm an ın y a p ıld ığ ı tüm g ru p larda, araştırm a m e tn i o la rak k u lla n ıla n m etin ler için ö n b ilg i o lu şu m u n u sa ğ la y a c a k hücre k o n u su n u n ö ğ r e n m e -ö ğ r e tm e sü reçlerin d e y er a ld ığ ı sa p ta n m ıştır. UYGULAMA Ö n celik le, ö n b ilg iy i sın a y a n araç tü m d en ek lere d a ğ ıtıld ı v e soru lan sö zcü k lerin a n la m la rın ı y a zm a la rı istendi. Bu ç a lışm a için ö ğ ren cilere h erh a n g i bir süre sın ırla m a sı v erilm ed i. T ü m ö ğ ren ciler so ru la n y a n ıtladıktan sonra soru k âğıtları toplandı. Bu işlem in ardından B B olarak k o d la d ığ ım ız 1. v e B L olarak k o d la d ığ ım ız 2. türdeki m etin örüntüsü, d en ek lere se ç k isiz y ö n te m le d a ğ ıtıld ı. K en d ilerin e e l lerin d ek i m etn i iy ic e a n la y ın caya kadar o k u m aları sö y len d i. O k u m a iç in y in e h erh a n g i bir süre sın ırla m a sı g etirilm ed i. Ö ğ ren ciler d iled ik leri kadar süre kullanarak m etin leri okudular. O k u m aları biten ö ğ ren cilerin m etin leri g eri alındı. A raştırm an ın ü çü n cü a şa m a sın d a ö ğ ren ciler, k en d ilerin e v erilen m e tin le ilg ili o k u d u ğ u n u a n la m a s o rularını yan ıtla d ıla r. Soru ların y a n ıtla n m a sı b itin ce, ö ğ ren cilerd en m e tin le ilg ili o larak n e anım sıy o rla rsa, h içb ir ayrın tıyı a tla m a d a n y a zm a la rı istendi. K en d i lerin d en isten en in m etn in bir ö z e ti o lm a d ığ ı ö z e llik le vurgu lan d ı. Bu işle m için d e y in e süre sın ırla m a sı k o n m a d ı. A n ım sa m a p ro to k o llerin i ta m a m la y a n ö ğ ren cilerin kâğıtları toplandı. S on işle m ise ö ğ ren cilerin m etin leri ok u m a la rın d a n d o k u z g ü n son ra yap ıld ı. Ö ğ ren ciler, ilk a n ım sa m a p rotok ollerin i y a zd ık la rı gü n 9 g ü n lü k K urban B a y ra m ı ta tilin e gird ik leri için, za m a n aralıklı a n ım sa m a p rotokolleri b ayram d ön ü şü ilk okul g ü n ü n d e verildi. B ö y lelik le ö ğ ren cilerin, m etn in içeriğ i k o n u su n d a bu 9 g ü n lü k süre iç in d e birb irleriyle e tk ile şm e ola sılık la rı da ortadan k a ld ırılm ış old u. S o n işle m d e ö ğ ren cilere, 9 gün ö n c e okudukları m etin le ilg ili olarak n e an ım sıy o rla rsa y a z m a la r ı sö y le n d i v e so n a n ım sa m a prokto k o lleri için d e süre sın ırla m a sı k o n u lm a d ı. PUANLAMA VE VERİLERİN ÇÖZÜMLENMESİ E ld e ed ilen dört tür veri (ö n b ilg i, ok u d u ğu n u a n la m a, kısa aralıklı a n ım sa m a, u zu n aralık lı a n ım sa m a ) 0, 1 v e 2 puan v erilerek d eğ erlen d irild i. 1. v e 2. ö lç m e aracına y ö n elik veriler, yan ıtların y a n lış ya da h iç o l m a m a sı durum unda 0, yan ıtların ek sik o lm a sı durum u n d a 1, tam d o ğ ru y a n ıt o lm a sı d u rum unda ise 2 pu an verilerek değerlend irild i. A n ım sa m a p roto k o lleri ise m e tin d e yer alan ö n erm e le r e g ö r e in celen d i. B u d e ğ e r le n d ir m e d e d e ö n erm e y i ta m y a z a n ö ğ ren ciler 2, ek sik y a za n la r 1, y a n lış y a da h iç y a z m a y a n la r 0 p u an aldılar. T ü m p u a n la m a la r a raştırm acı tarafın d an yap ıld ı. P u a n la m a g ü v en irliğ in i sın a m a k a m a c ıy la, se ç k isiz y ö n te m le b elirlen en 2 8 ö ğ ren cin in ilk v e so n a n ım sa m a p ro to k o lleri ik in ci bir o k u y u cu tarafın d an p u a n lan d ı, d eğ erlen d iriciler arası k o rela sy o n u n r =. 9 9 3 v e p <.0 0 0 1 o ld u ğ u sap tan d ı. B u n e d e n le, ilk ok u m a s o n uçları g ü ven ilir kabul edildi. V erilerin ç ö z ü m le n m e sin d e p ea rso n m o m en tler ça rp ım ı k o rela sy o n u, b a ğ ım sız gru p lar iç in t testi, 2 x 2 'lik so n faktörd e tekrarlı v a ry a n s a n a lizi v e F ish er Z istatistik leri k u llanıldı. BULGULAR VE YORUM P earso n m o m e n tle r çarp ım ı k o rela sy o n u so n u ç la rına g ö re, ö n b ilg i ile o k u d u ğ u n u a n la m a sorularını y a n ıtla y a b ilm e, ö n b ilg i ile k ısa sü reli a n ım sa m a, ö n b ilg i ile u zu n sü reli a n ım sa m a arasın d a ista tistik sel olarak a n la m lı bir ilişk i g ö zlen m ek ted ir. 1.1. r =. 4 16 p C.0 0 0 1 1.2. r =.4 2 5 p C.0 0 0 1 1.3. r =.4 5 8 p <.0 0 0 1 Bu b u lgu lara g ö re, k o n u y a ilişk in ola ra k d ah a çok ö n b ilg iy e sa h ip o la n ö ğ ren cilerin o k u d u ğ u n u a n la m a puanları, k ısa sü reli a n ım sa m a p u an ları v e u zu n sü reli a n ım sa m a puan ları da y ü k selm ek ted ir. Y in e ö n b ilg in in y ü k sek liğ i ile her iki m etin örüntü sü n e ait birin ci v e ik in ci a n ım sa m a p u an ları a rasın da a n la m lı bir ilişk i g ö zlen m iştir. B irin ci Örüntü: n = 4 4, Ö B ile A n i r =.3 9 9 p <.0 0 7 47
İkinci Örüntü: n = 3 9, Ö B ile A n i r =.4 0 1 p <.0 1 B irinci Örüntü: n = 4 4, Ö B ile A n 2 r =.4 5 1 p <.0 0 2 İkinci Örüntü: n = 3 9, Ö B ile A n 2 r =.4 2 7 p <.0 0 6 Y ukarıd ak i so n u çla ra g ö re, birinci ya da ik in ci m etin örü n tü sü nü o k u y a n ö n b ilg isi y ü k sek ö ğ r e n c ile rin her iki a n ım sım a p u a n la n da y ü k sek olu rk en, bu iki farklı gruba atanan ö n b ilg isi d ü şü k ö ğ ren cilerin her iki a n ım sa m a p u an ları da d üşük o lm aktadır. K ısa ca sı, ö n b ilg i, her iki örü n tü d e d e a n ım sa m a puan ların ı etk ilem ek ted ir. B u b u lg u da şem a k uram ına ilişkin araştırm aları d estek lem ek ted ir. M etin örü n tü sü n d ek i fark lıla şm a n ın, okuduğunu an lam a sü reçlerin i etk iley ip e tk ile m e d iğ in i sın a m a k için b a ğ ım sız gru p lar gruplar için t testi y a p ılm ış v e b u lgular 2. tab lod a verilm iştir. B ire bir k arşılaştırm a nın y a p ıld ığ ı ö rü n tü y e sa h ip m etn i okuyan ö ğ r e n c i lerle b lo k k a rşıla ştırm a n ın y a p ıld ığ ı örü n tü ye sah ip m etn i o k u y a n ö ğ ren cilerin ok u d u ğu n u a n la m a p u a n ları arasın d a a n la m lı bir fark lılık g ö zlen m ek ted ir. D o la y ısıy la m etn in iç e r iğ i aynı o lm a sın a karşın, örü n tü d ek i fa rk lıla şm a d en ek lerin ok u d u ğu n u an lam a sü reçlerin i etk ilem iştir. B u etkinin b lok karşılaştırm a nın y a p ıld ığ ı m etn i ok u y a n la rın leh in e old u ğ u n u sö y leyeb iliriz. M etin örü n tü sü n d ek i fa rk lıla şm a n ın kısa süreli v e uzu n sü reli a n ım sa m a p u anlarını farklılaştırıp, farklıla ştırm a d ığ ı da b a ğ ım sız gruplar için t testi yapılarak sın a n m ış, b u lg u la r T a b lo 3 v e 4'te verilm iştir. B ire bir k a rşılaştırm an ın y a p ıld ığ ı m etin le, b lo k k arşılaştırm an ın y a p ıld ığ ı m etn i ok u yan öğren cilerin kısa sü reli v e uzu n süreli a n ım sam a puanları arasın daki farkın y in e b lok karşılaştırm a örüntüsü leh in e is ta tistik sel ola ra k a n la m lı o ld u ğ u görü lm ek ted ir. K ısa ca sı, içerik ayn ı o lm a sın a karşın örüntiinün fark lılaşm a sı, ö ğ ren cilerin b ilişse l sü reçlerin i, d o la y ısıy la da m etin iş le m le m e sü reçlerin i etk ilem ek ted ir. Bu etk i ise ilk öğretim d ü zey in d e, araştırm anın sınırlılıkları içer i sin d e 2. m etin örü n tü sü n e y ü k len eb ilir. A ra ştırm a m ızd a y a n ıt a ra d ığ ım ız so n soru ysa, örüntü fa rk lılığ ın ın za m a n a b a ğ lı olarak bireylerin an ım sam a p uanlarını n asıl farklılaştırdığı idi. B u s o ruya ilişkin b u lg u la r T a b lo 5 'te verilm iştir. E ld ek i bulgular, her iki m etin örü n tü sü nd e d e za m a n ın a n ım sa m a d a a n la m lı bir farklılık y a ratm a d ığ ın ı g ö s term ektedir. K ısa ca sı, 1. v e 2. örüntü öğren ciler tarafın d an işlem len d ik ten so n ra za m a n a b a ğ lı olarak u n u tm a g erçek leşm em iştir. A n ca k m etin örüntüsü ö ğ ren cilerin u zu n sü reli v e k ısa sü reli a n ım sa m a p u anlarını etk ilem iştir. B lo k ö rü n tü y e sa h ip o la n m etn i ok u y a n la rın ilk a n ım sa m a p u anları da so n a n ım sa m a p u an ları da bire bir ö rü n tü y e sa h ip m etn i ok u yan ların ilk v e son a n ım sa m a p u a n la rın d a n d aha yü k sek tir v e bu fark istatistik sel olarak an lam lıdır. Bu b a ğ la m d a, ilk ö ğ retim 5. sın ıf d ü zeyin d ek i ö ğ ren cilerin b lo k örü n tü d ek i bir m etin d en d aha fazla yararlandıkları sö ylen eb ilir. SONUÇ T ü m bu b u lg u la rd a n y o la çıkarak, içeriğ in aynı o lm a sın a karşın, m etin örü n tü sü n d ek i fark lıla şm a n ın ilk ö ğ retim 5. sın ıf ö ğ ren cilerin in m etin işle m le m e, d o la y ısıy la da ö ğ r e n m e sü reçlerin i etk iled iğ in i s ö y le yeb iliriz. A raştırm a so n u çla rın ın g e n e lle ştir ile b ilm e si iç in ç a lışm a n ın d aha g e n iş bir ö rn ek lem le, farklı iç e rikteki v e uzu n lu k tak i m e tin le r le zen g in leştirilerek y a p ılm a sı yararlı olacak tır. A y rıca bu ç a lışm a d a, örüntü fa rk lılığ ın ın ö ğ r e n c i lerin m etn in içer iğ in d e h a n g i ö n e r m e le r e o d a k la n m a larına n ed en o ld u ğ u in c e le m e k o n u su yap ılm am ıştır. A raştırm ad a k u lla n d ığ ım ız İk izler m etn in in her iki örü n tü sü n d e d e iki alt konu yer alm aktadır. B unlar, çift yum urta v e tek yum u rta ikizleridir. Bu b a ğ la m d a, ö rn eğ in, b ire bir ö rü n tü y e sa h ip m etn i ok u yan ö ğ r e n cilerin a n ım sa m a p roto k o llerin d e h er iki alt k o n u y u da y a n sıta n ö n e r m e le r e m i y er v erd ik leri y o k sa y a ln ızca tek bir alt k o n u y a ilişk in ö n e r m e le r e m i odak lan d ık ları a raştırılm am ıştır. A n ım sa m a p ro to k o llerin in bu a ç ı dan da in c e le n m e si, örüntü fa rk lılığ ın ın m etin iş le m le m e v e a n ım sa m a sü reçlerin e etk isin in farklı b o y u t ların a da ışık tutacaktır. KAYNAKÇA M eyer, B. ( 1 9 8 3 ) "Text Structure and Its U se in S tu d y in g C o m p r e h e n sio n A cro ss th e A d u lt L ife Span", Advances in Reading, 2: 9-5 4. K in tsch, W. v e J. C. Y a rb rou g h ( 1 9 8 2 ) "Role o f R h e torical Structure in T e x t C om p reh en sion ", Journal o f Educational Psychology, 7 4 /6 : 8 2 8-8 3 4. O ktar, L. v e S. Y a ğ c ıo ğ lu ( 1 9 9 3 ) "M etnin R etorik Y a p ısın ın O k u m a -A n la m a B ecerisi Ü zerin d ek i Etkisi", K. İm er v e E. U zu n (H a z.) için d e VII. Dil 48
bilim Kurultayı Bildirileri, A n k ara Ü n iv ersitesi, D il v e T a rih -C o ğ ra fy a F a k ü ltesi Y ayını: 3 7 1 : 1 7 1-181. S ch n o tz, W. ( 1 9 8 4 ) " C om p arative In stru ctional T ex t O rganization", H. M an d l v e D iğ erle ri (H a z.), Learning and Comprehension o f Text. L ondon: L a w ren ce E rlb au m A sso c ia te s, 5 3-7 5. v a n D ijk, T. ( 1 9 8 0 ) Macrostructures. N e w Jersey: L a w ren ce E rlb aum. van Dijk, T.ve T. K intsch (1 9 8 3 ) Strategies of Discourse Comprehension. London: A cad em ic Press. W alk er, C. H. v e B. J. F. M ey er ( 1 9 8 0 ) "Integrating In fo rm a tio n fro m T ext: A n E v a lu a tio n o f C urrent T heories", Review o f Educational Research, 50: 4 2 1-4 3 7. EKLER Ek 1. Metinler 1. örüntü İkizler A yn ı a n n ed en a y n ı anda iki ço cu k bird en d oğarsa bunlara ik iz denir. İki tür ik iz vardır: tek yum urta ik izleri v e çift yum u rta ik izleri. B u ik izlerin o lu şu m u farklıdır. G erçek ik izler de d en en tek yu m u rta ik izlerin d e b abadan g e le n bir h ü cre ile (sp erm ), a n n ed en g e le n bir hücre (y u m u rta ) birleşirler. B u b irleşim ilerid e y en i bir ca n lıy ı (ç o c u ğ u ) o lu ştu ra ca k tek bir hücre k ü m esi h a lin e gelir. Ç ift yum u rta ik izlerin d e is e b a zen anne, ayn ı anda iki y u m u rta h ü cresi üretir. B u iki ayrı hücre, b ab ad an g e le n iki ayrı h ü cre ile birleşir. T ek yu m u rta ik izlerin d e, a n n e karnında g e lişm e y e b a şla y a n h ü cre k ü m esi b a zen iki p arça y a bölünür. İşte o anda iki b eb ek b irden g e lişm e y e başlar. Ç ift yum urta ik izlerin d e ise d ah a en b aşın d an o lu şa n iki ayrı hücre k ü m esin d e iki ayrı b eb ek g e lişm e y e başlar. İnsanların bütün ö zellik lerin i (b oyunu, g ö z rengini, saçın ı) hücreleri için d e bulunan g en ler belirler. T ek yum urta ikizleri, a y n ı hücre k ü m esin in ik iye b ö lü n m e siyle oluştukları için, bu iki parçadaki gen ler d e birbirinin aynıdır. Ç ift yum urta ik izlerin d e ise durum daha farklıdır. O nlar ta en baştan iki ayrı hücre küm esin d en oluştukları için, gen leri de farklıdır. Ç ünkü farklı hücrelerde farklı g en karışım ları bulunur. B u n ed en lerle, birbirinin ayn ı g e n karışım ların a sa h ip o la n tek yum u rta ik izlerin in b ü tün ö zellik leri aynıdır. C in siy etleri, g ö z le r in in v e sa çla rın ın ren gi, burunlarının v e k u lak ların ın şek li aynıdır. B u b eb ek leri d o ğ d u k ta n sonra a n n eleri b ile ayırt e d e m e z. B irbirind en farklı g e n k a rışım ların a sa h ip o la n çift yum urta ik izleri is e b irb irlerin e b e n z e m e z le r. C in siy etleri farklı o labilir. B en zerlik leri b ütün k a rd eşlerd e g ö z le n e b ile n sırad an bir b en zerliğ in ö te sin e g e ç m e z. T a b ii onların n o rm a l k a rd eşlerd en farklı o la rak d o ğ u m g ü n leri a y nıdır. 2. örüntü İkizler A y n ı a n n ed en a y n ı anda iki ç o c u k bird en d o ğarsa bunlara ik iz denir. İki tür ik iz vardır: tek yum urta ik izleri v e çift yum u rta ik izleri. B u ik izlerin o lu şu m u farklıdır. G erçek ik izler de d en en tek yum u rta ik izlerin d e b ab ad an g e le n bir h ü cre ile (sp erm ), a n n ed en g e le n bir hücre (yu m u rta) b irleşirler. B u b irleşim ilerid e y en i bir ca n lıy ı (ç o c u ğ u ) o lu ştu ra ca k bir h ü cre k ü m esi h a lin e gelir. B u m in ik hücre k ü m e si, a n n e k arnında g e lişir k en b a z e n ik i p a rça y a bölünür. İşte o a n d a iki b eb ek birden g e lişm e y e b aşlar. İn san ların bütün ö zellik lerin i (b o y u n u, g ö z ren g in i, sa ç ın ı), h ü creleri iç in d e b ulunan g e n le r b elirler. T ek y u m u rta ik izlerin d e a y n ı hücre k ü m esi ik iy e b ö lü n d ü ğ ü için, bu iki p a rça d a k i g en ler d e birbirinin aynıdır. B u n e d e n le, a y n ı g e n le r e sahip oldukları için tek yum u rta ik izlerin in, y a n i g e r ç e k ik izlerin c in siy etleri d e a y n ı olur. G ö z le r in in v e sa ç la rının ren g i, burunlarının v e k u lakların ın şek li aynıdır. O n u n için b eb ek leri d o ğ d u k ta n sonra a n n eleri b ile ayırt ed em ez. A m a bütün ik izler tek yum u rta ik izi d eğild ir. B a z e n anne, ayn ı anda iki yum urta h ü cresi üretir. Bu iki ayrı hücre b a b a d a n g e le n iki ayrı hücre ile birleşir. O za m a n a n n e karnında y in e iki ayrı b eb ek g e lişm e y e başlar. A n ca k ayrı h ü crelerd e ayrı g e n k a rışım la rı b u lunur. Bu n ed e n le bu iki b eb ek d e farklı g en k a rışım ların a sa h ip olurlar. O za m a n, d o ğ a n b eb ek ler birbirlerin e b e n z e m e z le r. B en zerlik leri, bütün k a rd eşlerd e g ö z le n e b ile n sırad an bir b e n z e r liğ in ö te sin e g e ç m e z. Ç ift yum urta ik izlerin in g en leri farklı o ld u ğ u için, cin siy etleri d e fark lı o labilir. T a b ii on la rın n orm al k a rd eşlerd en farklı o la ra k d o ğ u m g ü n leri aynıdır. 49
Ek 2. Sorular Önbilgiyi Yordama Sorulan A şa ğ ıd a v erilen cü m le le r d e altı ç iz ili sözcü k lerin an la m la rın ı a çık la y ın ız. E ğ er a n la m ın ı a çık la m a d a g ü çlü k ç e k iy o rsa n ız, sö z c ü ğ ü a ç ık la y a ca k örn ek ler d e vereb ilirsin iz. 1. A y şe T e y z e g e ç e n h a fta ik iz ç o c u k doğurdu. İkiz: 2. H ü creler o kadar küçüktürler ki on ları a n ca k m ik ro sk o p y a rd ım ıy la g ö reb iliriz. Hücre: 3. B a zı g e n le r im iz i a n n em izd en, b a zıla rın ı ise b a b a m ızd a n alırız. Ek 3. Tablolar Tablo 1. B B v e B L Ö rü n tlilerin e A ta n a n Ö ğren cilerin Ö n b ilg i P u a n la rı A ra sın d a k i F ark BB 4 5.045 1.275-1.703 >.0925 BL 39 5.641 1.885 Tablo 2. Ö rüntünün O k u d u ğ u n u A n la m a P u anların a E tk isi BB 44 6.364 3.286 2.426 <0175 BL 39 8.077 3.124 G en: Tablo 3. Ö rüntünün K ısa Z a m a n A ra lık lı A n ım sa m a 4. Y a k ın d a bir k a rd eşim o la c a ğ ı için ç o k se v in iy o P u an ların a E tk isi rum. C in siy eti b en im için h iç ö n e m li d eğ il. C insiyet: Okuduğunu Anlama Sorulan A şa ğ ıd a k i soruları o k u d u ğ u n u z p arçaya g ö r e y a BB 44 9.750 6.658 2.089 < 0399 BL 39 13.487 9.534 nıtlayın ız. 1. S iz c e bu p arçad a en te m e l ola ra k n e a n la tılıyor? B ir v e y a iki tü m ce ile ö z e tle y in iz. 2. T e k yum urta ik izlerin d e, a n n e k aç yum urta üretir? 3. Ç ift yum urta ik izlerin d e, a n n e k aç yum urta Tablo 4. Ö rüntünün U z u n Z a m a n A ralık lı A n ım sa m a P u an ların a E tk isi BB 44 9.477 12.821 2.022 <0464 BL 39 6.151 8.810 üretir? 4. G en lerim iz n e işe yarar? 5. T ek yu m u rta ik izleri b irbirlerine ç o k b en zerler m i? N ed en? 6. Ç ift yum urta ik izleri b irbirlerine ç o k b en zerler m i? N ed en? Tablo 5. Z a m a n ile Ö rüntü F a rk lılığ ın ın Ö ğ ren cilerin A n ım sa m a P u a n la rın a E tk isi Değişimin KT SD OK F P Kaynağı Örüntü 518.236 1 518.236 4.733 <.032 Hata 8869.017 81 109.494 Zaman 8.699 1 5.699 0.660 >.419 Zaman X Örüntü 1.604 1 1.604 0.122 >.728 Hata 1067.697 81 13.181 1 9 50