Sağlıklı Beslenme Doç. Dr. Bülent Saka İstanbul Tıp Fakültesi İç Hastalıkları AD
Yeterli beslenme ile; 1. Metabolik ihtiyaçlar 2. Bağışıklık sistemi 3. Fiziksel aktivite 4. Organ sistem fonksiyonları 5. Yaşamın idamesi ve kalitesi
Beslenme Bozukluğu Bir veya birden çok makro/mikro besin öğesinin eksikliği sonucu organizma fonksiyonlarının aksaması. Bunun sonucu vücut kompozisyonu ve fonksiyonları bozulur.
Besin Öğeleri MAKRO Karbonhidratlar Proteinler Yağlar MİKRO Mineraller Vitaminler Su
AMAÇ Metabolik ihtiyaçları karşılamak Kiloyu korumak Uygun VKI (kg/m 2 ) <18.5 düşük kilo 18.5-25 normal kilo 25-29.9 kilolu 30-39.9 obez 40 morbid obez
Erişkin popülasyonda 25-30 kg/m2 arası BKİ erkeklerde 85-98 cm, kadınlarda 78-88 cm bel çevresine denk gelirken; yaşlı erkeklerde 90-102 cm, yaşlı kadınlarda 88-98 cm e denk gelmektedir
VKİ İle Mortalite Riski Arasındaki İlişki Yaşlı Bireylerde U Şeklindedir Yaşlı erkek ve kadınlarda vücut kitle indeksine göre total mortalite için düzeltilmiş Hazard oranı (%95 GA) (VKİ: kg/m 2 ) 2011 by BMJ Publishing Group Ltd Kvamme J-M, et al. Epidemiol Community Health. doi:10.1136/jech.2010.123232.
Karbonhidratlar Dengeli bir diyetin %55-60 ı Basit veya kompleks şekerler Kompleks karbonhidratları içeren besinler (tahıllar, kurubaklagiller, patates vb.)
Posanın (lif), yaşlılarda koruyucu ve tedavi edici etkileri vardır. Meyveler (elma, armut, çilek vb.), sebzeler, kuru fasulye, yağlı tohumlar, sert kabuklu yemişler (ceviz, fındık vb.), pirinç, yulaf, arpa kepeğindeki suda çözünen posa kolesterolü düşürür, kan glukozunu düzenler.
Buğday kepeği, mısır kepeği, tam buğday unundan yapılmış ekmeklerdeki tahıllar ve sebzelerdeki suda çözünmeyen posa ise kabızlığı önler, yaşlılarda bağırsak faaliyetlerinin düzenlenmesi açısından önem taşır.
Yaşlılarda günlük 20-30 g posa alınması önerilmektedir.
Protein Sağlıklı yetişkinde 1 g/kg/gün Yaşlılarda sağlık halinin ve fonksiyonel kapasitenin idamesinde optimal protein tüketiminin 1.5 g/kg/gün olması ve günlük enerjinin proteinden gelen oranının %15-20 olması önerilmektedir.
Düşük Protein Alımı ve Yağsız Vücut Kitlesi Kaybı TASARIM Protein alımı: 0.7 g/kg/g den (quintile 1) 1.2 g/kg/g e (quintile 5) n = 2066 Enerjiye göre ayarlamış protein alımının düzeltilmiş yağsız vücut kitlesine oranıdüzeltilmiş total protein kaybı beşte birlik dilimine göre düzeltilmiş yağsız kilte (YK) kaybı Yağsız kitlede değişim (kg) 0-0.2-0.4-0.6-0.8-1 a Quintile 1 a,b a,b,c Quintile 2 Quintile 3 Quintile 4 Quintile 5 b,c c Houston D, et al. Am J Clin Nutr. 2008;87:150-155.
Stres, yaralanma, infeksiyon ve ameliyat durumlarında protein gereksinmesi artarken, Böbrek ve karaciğer yetersizliklerinde kısıtlama yapılması gerekebilmektedir.
Yaşlılarda protein yetersizliğinde kas kütlesi kaybı ve infeksiyon riski artar. Ayrıca, bu durum osteoporoz için de önemli bir risk faktörü oluşturmaktadır. Sarkopeni ve kırık riski Fiziksel bağımlılık Mortalite
Hayvansal proteinden zengin besinlerin genellikle yağ ve kolesterol içerikleri de yüksektir. Hayvansal kaynaklı protein çoğunlukla tüketildiğinde toplam yağ tüketimini de artıracağı unutulmamalıdır.
Yağlar Diyetle günlük alınan enerjinin en fazla %30 u yağlardan sağlanmalıdır. Doymuş, çoklu doymamış yağlar ve tekli doymamış yağlar
Doymuş yağlar ve trans yağ asitleri tüketiminin artması, kan kolesterol düzeyinin artmasına neden olur. Bu da bilindiği gibi kardiyovasküler hastalıklar açısından risk oluşturmaktadır.
Tipik Akdeniz diyeti (yüksek oranda zeytinyağı, balık, sebze ve meyve içeren diyet) ile monoansatüre yağ asitleri ve omega-3 poliansatüre yağ asitleri tüketiminin artmasının, yaşa bağlı bilişsel fonksiyonun azalmasına karşı koruyucu etkisinin olduğu bulunmuştur.
Mikro besin öğeleri Mineraller Sodyum, Potasyum, Kalsiyum, P, Mg, Fe, Cu, Zn, Se ve diğerleri Vitaminler Su
Na kan ozmolaritesinin ve basıncının idamesinde önemli (ekstraselüler katyon) K önemli bir hücreiçi katyon. Kalp ve sinir ileti sisteminde önemli rolü var. Ca ve P kemik ve kas metabolizmasında önemli. Mg kas metabolizmasında, özellikle solunum kaslarında önemli
Fe ve Cu birçok hücre içi metobolik olayda yeralmakta, Fe Hgb yapımında kullanılmakta (Heme molekülünde yeralmakta). Cu solunum enzim kompleksi olan sitokrom c kompleksinde yeralmakta. Günlük oral Fe ihtiyacı erkekler ve postmenapozal kadınlar için 10 mg, premenapozal kadınlar için 15 mg dır.
Zn ve Se ; antioksidan sistem içinde yeralmakta. Aşırı stresful durumlarda metabolik ihtiyaç artmakta. Zn, seksüel fonksiyonlar için gerekli Zn cildin yenilenmesinde epitelizasyonu hızlandırmakta (yara iyileşmesinde kullanılmakta) Se, özellikle YBU de yatan hastalarda durumsal gereklilik göstermekte Se, immun sistem fonksiyonları için gerekmekte Se, antioksidan bir element
Vitaminler Antioksidan vitaminlerin (A, C ve E) kognitif fonksiyonların idamesinde ve Alzheimer hastalığından korunmada etkin olduğu gösterilmiştir.
Vit A A vitamini epitelde skuamöz metaplazi gelişiminin önlenmesinde, yara iyileşmesinde ve fotoreseptör pigmentin devamlılığının sağlamasında görev alır. Balık yağında, karaciğerde, yumurtada, tereyağında ve kremada bulunur. Eksikliğinde gece körlüğü, kuru göz sendromu, konjunktivada bitot lekeleri, kuru cilt ve folliküler hiperkeratoz gözlenir.
Vitamin B1 (tiamin) Karbonhidrat metabolizmasında gorev almaktadır. Bunun yanında santral ve periferal sinir aksonlarında bulunur ve sinir iletimi faaliyetlerinde görev alır. Temel tiamin kaynakları bakliyat, maya, sığır eti, hububat ve fındıktır.
Eksikliği sonucunda kalp buyumesi, taşikardi ve yuksek debili kalp yetmezliği, periferal odem ve noropati ile ortaya cıkan kuru beriberi Periferal reflekslerde azalma ve bilateral sensorimotor noropati ile seyreden yaş beriberi gozlenir. Alkoliklerde kronik tiamin eksikliğine bağlı Wernike ensefalopatisi gozlenebilir.
Vit B2 (riboflavin) eksikliğinde korneal neovaskularizasyon, çeliyozis, glossit ve oral mukozada inflamasyon gözlenir. Vit B3 (niasin), oksidasyon reduksiyon reaksiyonunda rol alan NAD, NAPDH koenzimidir. Eksikliğinde pellegranın klasik uclu semptomu olan diare, dermatit ve demans (3D) gözlenir.
Vit B 6 (Pridoksin) eksikliğinde çeliyozis, stomatit, glossit, sideroblastik anemi, periferal nöropati, depresyon ve konfüzyon gözlenir.
B 6 ve B12 vitaminleri ile Folat B6, B12 ve folat homosistein metabolizmasında yer almaktadır. Homosistein ise endotel disfonksiyonu üzerinden koroner arter hastalığı, inme ve kognitif bozulmayla ilişkilendirilmektedir. B12 vitamin eksikliği yaşlılarda %10-15 görülmekte olup anemi, mood değişiklikleri, kognitif disfonksiyon, ataksi ve ekstremitelerde duysal problemler gibi birçok nörolojik ve hematolojik hastalıklarla ilişkilendirilmektedir.
Vit C C vitamini non-hem demirin emiliminde, karnitin biyosentezinde, dopaminin norepinefrine dönüştürülmesinde, kollajen metabolizmasında ve ilaç metabolizmasındaki enzim sistemlerinde görev almaktadır. Eksikliğinde peteşi, ekimoz, perifolliküler hemoraji, diş eti kanaması, perikardit, periton ve eklem icine kanama gözlenir.
D vitamini D vitamini, kas fonksiyonları, kardiyovasküler sistem ve kemik sağlığı, immünite, kanser korunması ve metabolik sinyal yolları gibi birçok fizyolojik olayda görev almaktadır. Son zamanlarda yaşlılarda mental sağlık ve kognitif fonksiyonlarla da ilişkisi üzerine bilgiler artmaktadır.
Ortak karar olarak, 25OH vitamin D seviyesi 25 nmol/l nin altında yetmezlik (deficient), 50 nmol/l nin altında ise eksiklik (insufficient) terimi kullanılmaktadır. Erişkin bir hasta için günlük 800-1000 IU D vitamini yeterli olurken, yaşlılarda 1200-1500 IU hatta kırılgan yaşlılarda ihtiyacın günlük 2200 IU ya kadar olabileceği belirtilmektedir
Vitamin K K vitamini faktor 2, faktor 7, faktor 9 ve 10, protein C ve protein S yapımında rol alır. Eksikliğinde ilgili faktör eksikliklerine bağlı kanamaya meyil yaratabilir. İleri yaşta kalça kırığı artığı ile ilişkili bulunmuştur.
Su Günlük enerji ihtiyacı doğrultusunda 1 ml/1 kcal 30 ml/kg (ağırlık) Mevsimsel ve metabolik değişiklikler
Sağlıklı beslenme için Günlük enerji ihtiyacı karşılanmalıdır Günlük protein ihtiyacı karşılanmalıdır Günlük eser element ihtiyacı karşılanmalıdır Günlük su ihtiyacı karşılanmalıdır Günde en az 3 öğün gıda tüketilmelidir İdeal VKI ölçülerine dikkat edilmelidir Sebze ve meyve yeterince tüketilmelidir
Yüksek glisemik indeksli basit şekerlerden kaçınılmalı, doymuş yağlar az miktarda tüketilmelidir. Ekmek ve diğer tahıllar yeterli miktarda tüketilmelidir. Kepekli tüketildiklerinde B grubu vitaminler, E vitamini, özellikle demir, çinko, magnezyum ve fosfor olmak üzere birçok minerali içerir, ayrıca posa sağlar.
Bu nedenle kepekli tahılların obezite, diyabet, kalp-damar hastalıkları, bazı kanser türleri ve konstipasyonun önlenmesinde önemli rolleri vardır.
Yağlar Beslenmemizde monoansatüre (zeytinyağı, fındık yağı), poliansatüre (ayçiçek, mısırözü, soya yağı vb.) ve doymuş yağlar (tereyağ, kuyruk yağı vb.) olmak üzere üç tür yağ vardır. Doymamış yağlar oda sıcaklığında sıvı, doymuş yağlar ise katıdır. Doymuş ve trans yağların tüketimi azaltılmalıdır. Balık, poliansatüre yağlardan (özellikle omega-3 yağ asidi) zengin olduğu için yaşlılarda haftada en az iki kez tüketilmesi önerilmektedir.
Vit D, Ca Kalsiyumun en iyi kaynağı süt ve süt ürünleridir (yoğurt, peynir, çökelek vb.). Yeşil yapraklı sebzeler, kurubaklagiller ve pekmez de kalsiyumdan zengindir. Kalsiyumun vücutta kullanılabilmesi için D vitamininin gerekli olduğu unutulmamalı ve gerekirse D vitamini takviyesi yapılmalıdır.
Tuz ve şeker Tuz ve şeker tüketimi azaltılmalıdır. HT, obesite, hiperlipidemi, DM riski. Metabolik sendrom Ateroskleroz, İKH, İnme, PAH, KBY Morbidite ve mortalite artışı Basit şekerlerin (çay şekeri, reçel vb.) yerine kompleks karbonhidratlardan (tahıllar, kurubaklagiller, patates vb.) zengin besinler tercih edilmelidir.
Alkol ve sigaradan uzak durun!!!