Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Türkiye de Organik Tarımın Genel Özellikleri ve Gelişimi Ahmet ŞAHİN ahmet.sahin@ksu.edu.tr Yeşim MERAL yesimmeral@ksu.edu.tr KSÜ Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, KAHRAMANMARAŞ Özet Organik tarım, üretimde kimyasal girdi kullanmadan üretimden tüketime kadar her aşaması kontrollü ve sertifikalı bir tarımsal üretim biçimi olması nedeniyle gündem oluşturmaktadır. Bu çalışmanın amacı Türkiye de organik tarımın genel özelliklerini son yıllardaki gelişmeler çerçevesinde belirlemektir. Bu bağlamda Türkiye de üretilen önemli bitkisel ve hayvansal organik ürünlerde üretici sayısı, üretim miktarları, ihracat değerinin son yıllardaki değişimi incelenmiştir. Çalışmanın verilerini konuyla ilgili birimlerden derlenen ikincil veriler oluşturmuştur. Türkiye nin organik tarım pazarında daha büyük bir pay alabilmesi için organik tarıma teşvikler arttırılarak, ürün yelpazesinin genişletilmesi gerekmektedir. Bu konuda ilgili paydaşlarda farkındalık ve gündem oluşturulması yararlı olacaktır. Anahtar kelimeler: Organik Tarım, Türkiye, Organik Ürün Turkey s General Features of Organic Farming and Developments Abstract Organic farming is creating the agenda which doesn t use chemical inputs in production and production to consumption is form of certifed agricultural production has control of every stage. This study s aim is determine to organic farming s study s common features within developments in recent years. In this context, in turkey s the most important organic plantal products and organic zooligical products the number of producers, production quantitiy, the export figures are observed. Data of labour consist of secondary data which are collected related studies and units about the topic. Organic fanming in Turkey to receive a larger share of the market to organic farming s incentives should be increased and products range should be expanded. Creating agenda and awareness in related shareholder will be useful about this topic. Key words: Organic Farming, Turkey, Organic Product 1. Giriş Organik tarım, üretimde kimyasal girdi kullanmadan, sadece yönetmeliğin izin verdiği girdiler kullanılarak üretimden tüketime kadar her aşaması kontrollü ve sertifikalı olan üretim şekli olarak nitelendirilmektedir (Anonim, 2012a). Organik tarım, Fransa da biyolojik tarım (biyoloque), İngiltere de organik tarım (organic), Almanya da ekolojik tarım (ökologish) olarak ifade edilmekte olup hepsi aynı anlamda kullanılmaktadır (Demiryürek, 2004). Toprağın insan, hayvan ve çevre üzerindeki olumsuz etkisi, bilinçsiz ve yoğun girdi kullanımının artması, canlıların sağlık problemleri ile karşılaşması, ekonomik ve politik nedenler, üretici ve tüketicideki çevre bilincinin artması dünyada organik tarımın gelişmesinde önemli rol oynamaktadır (Anonim, 2012a). Organik tarım, ekolojik sistemde hatalı uygulamalar sonucunda bozulan dengeyi yeniden sağlamak için, insana ve çevreye dost üretim sistemlerini içermektedir. Sentetik ilaçlar ve gübrenin kullanılmasını yasaklayan; organik ve yeşil gübreleme, münavebe, toprağın muhafazası ve bitkinin direncinin arttırılmasını tavsiye eden, üretimde miktar artışı değil de ürünün kalitesini yükseltmeyi amaç edinen bir üretim şeklidir (Birinci ve Ark, 2011). Aşırı desteklemeler ve sağlanan ekonomik katkılar sonucunda entansif tarım hızlı bir şekilde yayılmış, kimyasal ilaç ve gübrelerin kullanımı ile birlikte makineleşme de artmıştır. Yeşil Devrim olarak nitelendirilen bu tarımsal üretim artışının açlık sorununa çözüm getirmediği gibi insan sağlığı ve doğal denge üzerinde de olumsuz etkiler bıraktığının farkına varılmıştır. Bunun sonucunda organik tarım yeniden gündeme gelmiş ve 1980 yılından itibaren tüketicilerin baskısıyla aile işletmeciliğinden çıkarılarak ticari boyut kazanmıştır (Anonim, 2012a). Türkiye de 1980 li yılların ortalarında başlayan organik tarım faaliyetlerinde esas amaç temel tarım ürünlerinde ihracatı arttırmak ve yeni pazarlara girmek olmuştur. (Ataseven ve Güneş, 2008) Tarımsal üretim açısından önemli paya sahip yöresel ürünlerin organik tarımsal üretim yöntemiyle üretilip işlenerek daha sağlıklı şartlarda tüketicilere sunulmasıyla elde edilecek gelir arttırılırken, insan ve çevre sağlığına da önemli katkılar sağlanacaktır (Daşcı ve Ark., 2010). Organik tarımın yaygınlaşmasını sağlamak için üretim kapasitesinin arttırılması, yeni bilgiler ve yeni teknolojilere gereksinim vardır. Aynı zamanda üretim ile ilgili istatistiki bilgiler toplanarak organik tarım pazarları genişletilmelidir (Anonim, 2004). Gelişmekte olan ülkelerde tarım temel sektör konumundadır ve çevre önemsenmesi gereken bir kavramken, ekono 561
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya mik gelişme en önemli sorundur. Bu üç kavram birlikte ele alınarak incelenmelidir. Çevre dostu olan organik tarım desteklenmelidir. Organik tarımsal ürünlerin finansman, üretim ve pazarlama aşamalarına destekler verilerek organik tarım üretiminin özendirilmesi gerekmektedir (Karaer ve Gürlük, 2003) Organik tarım; ekonomi ve istihdama, kırsal göçün önlenmesine, doğal dengenin ve çevrenin korunmasına, tüketicilerin sağlıklı beslenmesine önemli katkılar sağlayacaktır (Bayram ve Ark., 2006). Bu bağlamda Türkiye de organik tarımın genel özellikleri ve gelişiminin ortaya konması önem arz etmektedir. 2. M ateryal ve Yöntem Bu çalışmanın esas materyalini ilgili kuramlardan elde edilen ikincil veriler oluşturmuştur. Veriler ETO (Ekolojik Tarım Organizasyonu Derneği), TÜİK ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığından sağlanmıştır. Ayrıca konuyla ilgili çeşitli yerli ve yabancı yayınlarından yararlanılmıştır. Veriler tanımlayıcı istatistikler yardımıyla yorumlanmıştır. 3. Araştırm a Bulguları 3.1. D ünya da O rganik Tarım daki Gelişmeler Organik tarım 2007 yılında 141 ülkede yapılırken, bu rakam 2008 yılında 154 ülkeye ulaşmıştır. Dünyada 35 milyon ha alan organik standartlara göre sertifikalandırılmıştır. Dünya da organik üretim yapılan alanlar 2007 yılından 2008 yılına kadar 3 milyon ha artış göstermektedir(anonim, 2012b).. En fazla büyüme1.65 milyon ha alan ile Latin Amerika ve 0.5 milyon ha ile Avrupa dadır(willer, 2010 ). Avrupa birliğinde organik tarım en önemli sektörlerden birisidir. 2004 yılı rakamlarına göre toplam tarım alanının %3.5 i yani 5.8 milyon ha alan ve 150000 işletme organik tarım faaliyeti gerçekleşmektedir(anonim, 2012d). Organik tarımın %90 ı gelişmekte olan ülkelerde yapılmakta ve bu ülkeler ihracatçı konumundadır. Gelişmiş ülkeler ise ithalatçı konumundadır. Dünya çapında organik gıda satış miktarı toplam gıda satış miktarlarının %1 ini oluşturmaktadır (Marangoz ve Çelikkan, 2010). 35 milyon ha organik tarım alanının 12.25 milyon ha (%35) alanı ile Okyanusya en fazla organik tarım alanına sahiptir. Bunu sırasıyla 8.05 milyon ha ile Avrupa, 8.05 milyon ha (%23) ile Güney Amerika, 3.15 milyon ha (%9) ile Asya, 2.45 milyon ha (%7) ile Kuzey Amerika ve 1.05 milyon ha (%3) ile Afrika takip etmektedir (Çizelge 1). Çizelge 1: Kıtaların Organik Üretim Alanları K ıtalar Organik Üretim Alanı ( milyon ha) % Okyanusya 12.25 35 Avrupa 8.05 23 Güney Amerika 8.05 23 Asya 3.15 9 Kuzey Amerika 2.45 7 Afrika 1.05 3 Toplam 35.00 100 Kaynak: Anonim, 2012b Ülkelerin organik üretim verileri karşılaştırıldığında en büyük on ülke şekil 1 de verilmiştir. Avustralya 12.02 milyon ha ile ilk sıra bunu 4.01 milyon ha ile Arjantin takip etmektedir. Brezilya bir önceki yılın verilerine göre 1.77 milyon alana sahiptir. Son yıllarda organik tarımda hızla gelişen ülkeler ABD, Çin ve Hindistan dır. İspanya ise 2008 yılında Avrupa birliğinde en önemli paya sahip ülke konumundadır. Avustralya nın organik tarım alanının yaklaşık %97 sini et üretimine yönelik büyük baş besiciliğinde kullanılan organik sertifikalı meralar oluşturmaktadır. Arjantin in sahip olduğu organik alan büyüklüğü de küçükbaş yetiştiriciliğinde kullanılan meralarla artmış ve özellikle organik koyun eti ilk sırada yer almaktadır. Bunu şeker, çay, tahıllar, yağlı tohumlar, meyve (armut, elma, portakal ve limon) ve sebze (sarımsak, soğan ve fasulye) takip etmektedir. Kahve, muz, mısır ve soya Brezilya nın önemli organik ürünleridir ( Anonim, 2012b). 562
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma <rm Şekil 1: En Büyük Organik Üretim Alanına Sahip 10 Ülke (2008) Kaynak: Anonim, 2012b 2-Türkiye de O rganik Tarım daki Gelişmeler Tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de organik ürün satış rakamları ve üretim alanları içindeki payı hızla artmaktadır (Marangoz ve Çelikkan, 2010). Türkiye de organik tarım dış pazarlarca talep edilen çeşitlerin, talep edilen miktarlarda üretilmesiyle başlamıştır. Artık organik tarımla organik ürünler pazarına yeni ürünler sunulmakta ve özellikle geleneksel ürünlerde talep yaratma çalışmaları yoğunluk kazanmaktadır.(turhan, 2005) Türkiye de 1980 li yılların başında sadece iki ürünle başlayan organik tarım faaliyeti hızla artarak 2011 yılında 225 ürün çeşidine yükselmiştir. Organik tarım cazip bir üretim şekli haline gelerek hem ürün çeşidi hem de çiftçi sayısı belirgin şekilde artmıştır. Çizelge 2 de 1997-2010 yılı ürün sayısı ve çiftçi sayısı incelendiğinde önemli bir artış olduğu görülmektedir. Son 13 yıllık periyotta ürün sayısında yaklaşık 4.24 kat artış olmuştur. Organik ürün üreten çiftçi sayısında ise 5,72 katlık bir artış olmuştur. Çizelge 2: Yıllara Göre Organik Ürün Sayısı ve Çiftçi Sayısı Yıllar Ü rün Sayısı Değişim (Kat) Çiftçi Sayısı Değişim (Kat) 1997 53 1.00 7414 1.00 1998 67 1.26 8199 1.10 1999 92 1.73 12275 1.65 2000 95 1.79 18385 2.47 2001 98 1.84 15795 2.13 2002 150 2.83 12428 1.67 2003 179 3.37 14798 1.99 2004 174 3.28 12806 1.72 2005 205 3.86 14401 1.94 2006 203 3.83 14256 1.92 2007 201 3.79 16276 2.19 2008 247 4.66 14926 2.01 2009 212 4.00 35565 4.79 2010 216 4.07 42097 5.67 2011 225 4.24 42460 5.72 Kaynak: Anonim, 2012a Çizelge 3 te 2002-2011 yılı toplam üretim alanı ve toplam üretim miktarı incelendiğinde 10 yıllık periyotta toplam üretim alanında yaklaşık 6.84 katlık bir artış olmuştur. Toplam üretim miktarında ise 9.36 lık önemli bir artış söz konusudur. 2010 yılı itibariyle 510 bin ha alanda yaklaşık 1344 bin ton organik ürün üretimi gerçekleşmiştir. Türkiye tarım arazi büyüklüğü 39032 bin ha olup organik tarım sadece bu arazinin %1.6 lık kısmında yapılmaktadır (Anonim, 2012c). 563
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Çizelge 3: Y ıllara Göre Organik Tarımsal Üretim Alanı ve Üretim Miktarı Yıllar Toplam Üretim Üretim m iktarı (ton) Alanı(ha) Değ işim(kat) Değ işim (kat) 2002 89827 1.00 310125 1.00 2003 113621 1.26 323981 1.04 2004 209573 2.33 378803 1.22 2005 203811 2.26 421934 1.36 2006 192789 2.14 458095 1.47 2007 174283 1.94 568128 1.83 2008 166883 1.85 530225 1.71 2009 501641 5.58 983715 3.17 2010 510033 5.67 1343737 4.33 2011 614618 6.84 2905755 9.36 Kaynak: Anonim, 2012a 2002-2010 yılları arasındaki bazı önemli bitkisel ve hayvansal organik ürünlerin üretim miktarı Çizelge 4 te verilmiştir. Ürünler incelendiğinde en çok üretilen organik ürün üzüm olmakla birlikte bunu buğday takip etmektedir. Çizelge 4 e göre 2002-2010 yılları üretim miktarları karşılaştırıldığında bitkisel ürünlerde en çok üzüm miktarının arttığı (2.45 kat), ikinci olarak ise kayısı miktarının arttığını görüyoruz (2.29 kat) fındık (0,09) ve elmanın (0,43 kat) üretimlerinin ise azaldığını görmekteyiz. Hayvansal organik ürünleri incelediğimizde ise en çok yumurta üretiminde artışın olduğu açıktır. 2002 yılında 25 bin adet olan organik yumurta üretimi 2010 yılında 716 kat artarak 17890 bin adet olmuştur. Bunu inek sütü takip etmektedir 40 ton olan inek sütü 2010 yılında 274 kat artarak 10959.7 tona ulaşmıştır. Bal miktarında ise 0,78 kat azalış görülmektedir. Çizelge 4:Bazı Organik Ürünlerin Yıllara Göre Üretim Miktarları Ürünler 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Değişim (kat) Buğday 19722 21378.77 31194.35 36754.19 26271.12 45494.5 48657.94 25787.7 23627.38 1.19 Kayısı 5918.23 13278.25 9019.18 9670.88 6489.88 8224 14909.65 14574.64 13564.5 2.29 Domates 9562.72 26492.5 22897.1 25758.81 15512.74 21472.56 19757.29 19077.36 12185.29 1.27 Üzüm 10468.89 9505.37 13988.06 15166.44 16687.72 15509.17 22676.33 20707.44 25651.17 2.45 Elma 68511.87 71928.21 48170.12 51614.7 28392.95 50234.02 32134.42 33541.02 39359.18-0.43 Fındık 7667.27 5661.65 4653.87 4021.6 5375.05 8353.4 11144.69 6573.82 7016.1-0.09 İncir 9472.71 8112.98 15793.35 6821.09 7514.35 7537.39 7890.6 7800.1 9643.98 1.01 Zeytinyağı 413 68 *- *- *- *- - *- *- - Bal 922.6 1099.8 937.26 572.71 640.32 497.38 180.12 201.114 204.617-0.78 İnek sütü 40 48 137.5 2875 7640 12528 10959.7 273.99 Yumurta 25 4.5 92.5 270 241.9 415.4 11767.4 17889.8 715.59 (bin adet) Kaynak:Anonim, 2012a *Organik Zeytinyağı üretimi ile ilgili verilere ulaşılamamıştır. 3-Türkiye de O rganik Ü rün ihracatı Türkiye nin başlıca organik ihracat ürünleri çekirdeksiz kuru üzüm, kayısı, fındık, kuru incir, meyve suları /konsantreleri (elma, vişne, nar), domates (salça, konsantre), tıbbi bitkiler ve tekstil ürünleridir. Çekirdeksiz kuru üzüm, kayısı, fındık ve kuru incir ihracatında Türkiye 25 yıldan beri sektörün lideri konumundadır. Organik pamuk üretimi de Türkiye de başlatılmasına rağmen Hindistan günümüz itibariyle en büyük üretici konumundadır(thimm, 2011). Organik tarım üretimi 2000 li yıllara kadar dış pazara yönelik gelişmiştir. Bu yıllar içerisinde iç pazara yönelik olarak bazı süpermarketlerde satışa sunulmuştur; fakat organik ürün çeşitliliğinin düşük olması fiyatının yüksek olması sebebiyle başarıya ulaşılamamıştır. 1999 yılından sonra organik ürün satışında iç pazarda da hareketlenme olmuştur. İstanbul, Ankara, İzmir, Bodrum, Antalya, Adana ve Kuşadası gibi merkezlerde özelleşmiş dükkanlarda satışa sunulmuştur (Ataseven ve Güneş, 2008). Türkiye nin 1998-2010 yılı ihracat rakamları incelendiğinde 1998-2003 yıları arasında ihraç edilen organik ürün miktarı hızla artarken 2004 yılı itibariyle bu oranın giderek azaldığı görülmektedir. 1998 yılına göre 2010 yılında organik ürün ihracatı 59 kat azalmıştır. Organik ürün ihracat tutarı ise19 kat azalmıştır. Bunun nedeni organik ürün tüketiminin iç piyasada artmasıdır. 564
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma ; : Çizelge 5: Yıllara Göre Organik Ürün İhracat Miktar ve Tutarları Yıl M iktar(ton) Değişim (kat) T u tar (milyon $) Değişim (kat) 1998 8.616 1.00 19.370 1.00 1999 12.049 1.39 24.563 1.26 2000 13.128 1.52 22.756 1.17 2001 17.556 2.03 27.242 1.40 2002 19.182 2.22 30.877 1.59 2003 21.083 2.44 36.932 1.90 2004 16.093 1.86 33.076 1.70 2005 9.319 1.08 26.230 1.35 2006 10.374 1.20 28.236 1.45 2007 9.346 1.08 29.359 1.51 2008 8.628 1.00 27.260 1.40 2009 7.565-0.13 27.504 1.41 2010 3.592-0.59 15.879-0.19 Kaynak: Anonim, 2012a 4. Sonuç Dünyada 35 milyon ha alanda 154 ülkede organik standartlara uygun tarım yapılmaktadır. Organik tarımın %90 u gelişmiş ülkelerde yapılmaktadır ve bu ülkeler ihracatçı konumdadır. 12.02 milyon ha alan ile Avusturya organik tarımda lider konumundadır. Türkiye de toplamda 510 bin alanda organik tarım yapılmaktadır. 2011 yılı itibariyle toplam organik ürün sayısı 225 ve çiftçi sayısı 42460 dır. Bu sayı her yıl giderek artmaktadır. Türkiye de 2011 yılı itibariyle organik ürün üretim miktarı yaklaşık 3 milyon tondur. Bu sayı 2002 yılına göre 9.36 kat artmıştır. Bu durum Türkiye de organik tarımın arttığını fakat konvansiyel tarımın sadece %3 ünü organik tarım faaliyetinin oluşturduğunu göstermektedir. Bunun en önemli nedeni organik tarımın konvansiyel tarıma göre daha masraflı olduğu ve bu nedenden dolayı üreticilerden tarafından tercih edilmemesidir. Türkiye de bazı organik ürünlerin 2002-2010 yıllarındaki üretim miktarları karşılaştırıldığında hayvansal organik ürünlerde yumurta (715.59) ve inek sütü (274 kat) üretim miktarı önemli derecede artarken, bitkisel organik ürünlerde ise üzüm (2.45kat) ve kayısı (2.29 kat) üretim miktarının önemli derecede arttığı görülmektedir. Ülkemizin birçok kırsal kesiminde önemli uygulama alanına sahip olan organik tarım üretim modeli sağlıklı beslenme ve çevre sağlığı açısından oldukça önemlidir. Ancak bu tarımsal üretim faaliyeti ile uğraşan üreticiler organik ürünlerden yeteri kadar kazanç elde edememektedir. Bunun en önemli sebepleri; - Üretilen ürünün üretim, işleme ve paketleme yöntemlerinin ürün kalitesi ve sağlığına uygun şekilde düzenlenmemesi, - Pazarlama imkanlarının yetersiz oluşu, geliştirilememesi ve mevcut imkanlardan faydalanamamasıdır. Organik tarım ile ilgili sorunlar çözümlendiğinde; Organik tarım; ekonomi ve istihdama, kırsal göçün önlenmesine, doğal dengenin ve çevrenin korunmasına, tüketicilerin sağlıklı beslenmesine önemli katkılar sağlayacaktır. Tarımsal üretim açısından önemli paya sahip yöresel ürünlerin organik tarımsal üretim yöntemiyle üretilip işlenerek daha sağlıklı şartlarda tüketicilere sunulmasıyla elde edilecek gelir arttırılırken, insan ve çevre sağlığına da önemli katkılar sağlanacaktır. Kaynaklar Anonim, 2004. Commission of The Europan Communities, Communication From The Commission To The Council and The European Parliament, European Action Plan for Organic Food and Farming, Brussels. Anonim, 2012a. http://organik.tarim.gov.tr/ ( erişim 28.05.2012) Anonim, 2012b. Organik Tarımın İlkeleri http://www.eto.org.tr/ilkeler.html (erişim 30.05.2012) Anonim, 2012c. http://www.tuik.gov.tr/veribilgi.do?alt_id=48 (erişim 08.06.2012) Anonim,2012d. Europan comission directorate - general for agriculture and rural development http://ec.europa.eu/ agriculture/ (erişim 08.11.2011) Ataseven, Y., Güneş, E., 2008. Türkiye de İşlenmiş Organik Tarım Ürünleri Üretimi ve Ticareti ve Gelişmeler,Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, Cilt:22, Sayı:2, S.25-33. Bayram, B., Yolcu, H., Aksakal, V., 2007. Türkiye de Organik Tarım ve Sorunları, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Cilt:38(2), S. 203-206. Erzurum. Birinci, A., Işık, H., B., Tümer, İ., E., 2011. Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi Organik Tarım Sektörü Kümelenmesi 565
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya Mevcut Durum, GZFT ve Strateji Analizi,I. Doğu Anadolu Bölgesi Organik Tarım Sempozyumu, 19 Aralık, Erzurum. Daşcı, M., Bedir, S., Kızıltaş, Ş., Cengiz, M., M., Boz, H., 2010. Yöresel Organik Ürünlerde Üretim ve Pazarlama Problemleri, Türkiye IV. Organik Tarım Sempozyumu Bildiri Kitabı, 28 Haziran-1 Temmuz 2010, s.768-770, Erzurum. Demiryürek, K., 2004. Dünya ve Türkiye de Organik Tarım, Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, Cilt: 8(3/4), S.63-71, Şanlıurfa. Gök, S.,A., 2008. Genişleyen Avrupa Birliği Pazarında Türkiye nin Organik Tarım Ürünleri Ticareti Açısından Değerlendirilmesi, AB Uzmanlık Tezi, T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı, s.34, Ankara. Karaer, F., Gürlük, S., 2003. Gelişmekte Olan Ülkelerde Tarım- Çevre- Ekonomi Etkileşimi, Doğuş Üniversitesi Dergisi, Cilt:4(2), S.197-206, İstanbul. Marangoz, M., Çelikkan, H., 2010. Organik Ürün Pazarının Yapısı ve Gelişme Potansiyeli, Türkiye IV. Organik Tarım Sempozyumu Bildiri Kitabı, 28 Haziran-1 Temmuz 2010, s.258-264, Erzurum. Thimm C., 2011. Türkiye de Organik Tarımın Güçlendirilmesi, UTF/TUR/052,Proje Sonuç Raporu, s.52. Turhan, Ş., 2005. Tarımda Sürdürülebilirlik ve Organik Tarım, Tarım Ekonomi Dergisi, Cilt. 11(1), s. 13-24. Willer, H., 2010. Organic Agriculture Worlwide: The Main Results of The FIBL-IFOAM Survey, Biofach Congress,19 February, Nürnberg. 566