STANBUL TcARET o DASı 2000'Lİ YıLLARDA DÜNYA TURİzM VE TİcARETİND] YENİ BİR MERKEZ: YAYıN NO: 2000-51 İSTANBUL
.. ISTANBUL TICARET ODASı YAYıN NO: 2000-51 2000'LI YıLLARDA DUNYA TURIZM VE TICARETINDE YENI BIR MERKEZ: ISTANBUL Prof. Dr. Emre KONGAR Prof. Dr. Taner BERKSOV. Istanbul
Bu esern tüm teklf hakları stanbul Tcaret Odası'na (TO) attr. TO'nun ve yazarının sm kaydedlmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, TO'nun yazılı zn olmadan yayının tamamı veya br bölümü, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, tcar amaçlarla kullanılamaz. Bu ktapta öne sürülen fkrler esern yazarına attr. stanbul Tcaret Odası'nın görüşlern yansıtmaz. OCAK 2001, stanbul ISBN 975-512-521-3 Ta yayınları çn ayrıntılı blg Ta Tcar Dokümantasyon Şubes'nden ednleblr. Tel: (212) 455 63 20-28 Faks : (212) 512 06 41-513 88 27 E. Posta: dokümantasyon @ tr-to.com BASKı MEGAAJANS REKLAMCıLIK MATBAACILlK FUAR HzM. LTD. ŞT. Tel: (212) 519 24 41 Tel - Faks: (212) 519 42 43
ÖNSÖZ Dünya ekonomsi ve tcaret, küreselleşme olgusu le her gcçen gün büyük gelşmelere sahne olmaktadır. Bu gelşmeler çnde Türkye 'nn de br çok açıdan ön plana çıkan ülkeler arasında yeralması hedefmizdr. Turİzm sektörü se büyük br hızla gelşmekte olan dünya ekonomsnde, tüm eğlmler ve gelşmeler doğrultusunda tc sektörlerden brs halne gelmştr. Türkye, ekonomk ve tcari açıdan br "Avrasya" oluşumunun merkeznde yer alması nedenyle, turzm ve tcaret açısından bölge ülkelere karşı büyük br avantaja sahp konumdadır. Son yılların gelşme trend en yüksek sektörü olan turzmn, gelr ve dövz kazanma dışında, bölgesel kalkınmada ve sthdam yaratılmasındak katkısı çok önemldr. Turİzm olgusunun ekonomk katkısı yanında, toplumların kültürel kmlklerinn gelşmesne katkısı nedenyle, sosyal ve syasal rolü de büyüktür. Ntekm turzm sektörü, y:rmnc yüzyılda hızlı gelşme, yayılma ve çeştlenme eğlmler göstererek, temel br sektör halne gelmştr. İstanbul Tcaret Odası çeştl sektörler yanında, Türk turzmnin güncel sorunları üzernde pek çok araştırma ve nceleme le, gelşmelere uyum sağlanması yönünde kamu ve özel kesmdek karar alıcıların ufkunu açacak, değerlendrme ve karar vermede kendlerne yardımcı olacak etüt ve araştırmaları da gerçekleştrmektedr. Bu konudak çalışmalara ve poltkalara katkıda bulunmak ve Türkye 'nin bölgesnde yakalamış olduğu merkez ülke olma potansyelnın gerçekleştrlmesne yönelk çalışmalara ışık tutması amacıyla gerçekleştrdğmz çalışmalardan brs de "2000'I Yıllarda Dünya Turİzm ve Tcaretnde Yen Br Merkez: Istanbul" sml araştırmadır.
Anket çalışmasıyla elde edlen bu araştırmada, turizm sektörü çnde yer alarak değşk hzmet sunan kş ve kuruluşların sektöre bakışları le turizm ve ş amacıyla Türkye 'ye gelen yabancıların Türk turzm hakkındak düşüncelerne ağırlık verlmştr. Araştırmada, dünya ve Türkye'de turzm le Avrupa Brlğ'ne geçşte turizm sektörü bölümler yer almakta, ktabın sonuç bölümünde ıse tüm yorum ve yanıtlar değerlendrlerek, Türk turzmnin canlandırılması ve İstanbul'un dünya turzm ve tcaret merkez olması çn yapılması gerekenler belrtlmektedr. Bölgesnde her bakımdan br köprü ntelğ ve şlev bulunan ülkemzn büyük br rekabet avantajınm bulunduğuna nandığımız turizm sektöründe somut proje ve grşimlere zemn hazırlamak amacıyla tasarlanan araştırmamızm başta karar verıne durumunda olan yetkllere olmak üzere, üyelermze ve dğer lgllere faydalı olmasını dler, araştırınayı Odamız adına gerçekleştren Prof. Dr. Emre Kongar ve Prof. Dr. Taner Berksoy le ekbne teşekkür ederz. Prof. Dr. İsmal Özaslan Genel Sekreter
... ıçindekiler Sayfa No: GENEL YAKLAşıM... 9 ARAŞTıRMANıN AMAÇ VE KAPSAMI... 10 OZET BULGULAR... 13 A. DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE TURİzM... 17 A.I DÜNYADA TURİZM SEKTÖRÜ... ı 9 A.I.1. Tarhsel Gelşın............ 2 ı A.I.2. 1990'h Yıllarda Dünyada Turİzm... 23 A.II TÜRK TURİzM SEKTÖRÜ... 29 A.IL ı. Genel Değerlendrme... 31 A.II.2. Arz ve Talep... 33 A.III AVRUPA BRLİGİ'NE GEçşTE TURİzM SEKTÖRÜNÜN DURUMU... 45 B. UYGULAı\1ALI BÖLÜM... 49 B.I ARAŞTIRMANIN TEMEL B ULG ULARI...... 5 ı B.Lı. B.L2. B.L3. B.L4. B.Ls. B.I.6. B.I.7. B.LS. B.I.9. B.. 10. Genel Anket Bulguları... Şrket Yönetcler Bulguları... İlçe Beledye Başkanları Bulguları... Turİzm ve Acenteler Bulguları... Kapalıçarşı' dak İşyerlernn Bulguları... Taksk Esnafının Bulguları... Turstk Lokantaların Bulguları... Turstk Otellern Bulguları..... Havayolu Şrketler Acentelernn Bulguları..... Dövz Büroları Bulguları... 5 53 57 60 61 65 66 67 69 73 75
B.I.l ı. Menkul Kıymet Şrketler Bulguları... 76 B.L12. Fuar Organzasyonu Yapan Şrketlern Bulguları... 78 B.LI3. Kongre Merkez Yönetclernn Bulguları... 8 B.II TURİzM VE İş AMACIYLA TÜRKİYE'YE GELEN YABANCıLARıN TÜRK TURİzMİ HAKKINDAKİ DÜŞÜNCELERİ............. 83 B.IL ı. B.n.2. Türkye'den Ayrılan Yabancıların Bulguları..... Türkye'ye Grş Yapan Turstlern Bulguları.... 84 87 TABLOLAR..... c......... 91 B.I ARAŞTIRMANIN TEMEL BULGULARI... 93 B.Lı. Genel Anket Bulguları (Ale)... 93 B.L2. Değşk Sektörlerde Faalyet Gösteren Tcarİ ve Sına Şrket Y önetclernn Görüşler... 105 B.L3. İlçe Beledye Başkanlarının İstanbul'un Dünya Turİzm ve Tcaret Merkez Olması Konusundak Görüşler... 117 B.IA. İstanbul 'da Faalyette Bulunan Turzm Şrket Yetkllernn Görüşler... 121 B.L5. Kap:ılıçarşı'da Faalyet Gösteren İşyer Sahplernn Görüşler.... 133 B.L6. İstanbul'da Ulaşım Hzmet Veren Taksc E f G" ı. sna ının oruş erı.... 139 B.I.7. İstanbul'da Faalyette Bulunan Turstk Lokanta Yetkllernn Görüşler... 145 BJ.8. Turstk Otel Belgesne Sahp Otel Yönetclernn Görüşler.... B.L9. Havayolu Şrket Yönetclernn Görüşler..... B.L10.Dövz Bürosu Yetkllernn Görüşler.... 153 167 175
B.I.IL.İstanbul'da Faalyette Bulunan Menkul Kıyınet Şrket v tk'i'1.. G... 1. 1 e 1 ı erının oruş erı.... 181 B.I.I2.İstanbul'da Faalyette Bulunan Fuar Organzasyonu Yapan Şrket Yetkllernn Görüşler... 189 B.L.13.İstanbul'da Faalyette Bulunan Kongre Merkez Yetkllernn Görüşler... 197 B.II. TURİzM VE İş AMACIYLA TÜRKİYE'YE GELEN YABANCILARIN TÜRK TURİzMİ HAKKINDAKİ DÜŞÜNCELBRİ... 201 B.II. ı. Türkye'den Ayrılan Yabancıların Bulguları... 203 B.II.2. Türkye'ye Grş Yapan Turstlern Bulguları... 215 SONUÇ... 225
GENEL YAKLAşıM Dünyanın en büyük metropollernden br olan ve yaklaşık 3 yüzyıllık br gcymş bulunan stanbul'un tarhne baktığımızda kentn bu uzun yaşamı boyunca üç mparatorluğun merkez olduğuııu görürlz. Doğu le Batı medenyetlernn kesşme noktasında yer alan, dünya üzernde yaşamakta olan çok çeştl dn, dl ve ırka mensup [lkelern nsanlarına tcaret turzm etttm 'l... tı., doöal nüzellkler ve tarh '\lapılan cı to J baklll1lndan ev sahplğ yapmış br dünya metropoıüdür. Günümüzde Türkye'de ve dünyada 1980'11 yılların sonlarında b8şlayan hızlı gel şıııeler ve değşmler Y8şanmaktadır. Teknolojk gelşmeler ve yenlkler baş döndürücü br hızla gelşmekte ve bu rckabet ortamında ülkeler, uluslaramsı arenada pay kapmaya ve ekonomlern bu arenaya ayak uydumcak br yapıya kavuşturmaya çalışmaktadırlar. Bu mücadelede yer nlm8k çn ülke kalkınmasının vmesn hızlı br bçmde arttırmak gerekmektedr. stanbul da dünya üzernde hemen hçbr şehre nasip olmayan doğal ve tarh güzellkler. dünya tcaret pazarlarına geçiş yolu üzerndek stratejk koııumu, ulaşım ve konaklama alt yapısı le tcaret ve turizm sektörü çn eşsz olanaklar sunmaktadır 2.000' l yıllarda İstanbul'uıı New York, Pars, Londra ve Hong Kong gb dünya çapında öneml br turzm ve tcaret merkez olablmes İçn, ülke nsanının ekonomk koşullarını belrl br sevyeye oturtmak, ülke çnde değşk bölgelerde ) aşanılan stkrarsızlıkların gelr adalet çerçevesnde çözümüne yönelmek ve böylece, ülkedek stkrar le refah düzeynn yükselmesn sağlamak, 2000'l yıllara doğru uluslararası rekabet koşullarına uyum sağlamak gerekmektedr.
Ülkemzn. bu amaçlara yönelk olarak kend bölgesnde glçll br tcaret ve tıırzm merkezı ve güçlü br dünya ülkes olma hedefn gerçekleştrme yönünde \)Ilcnı l br çaba sarf etmes gerekmekled r. Orta Doğu. Orta Asya, Kafkaslar, Avrasya, Balkanlar' dak tarh kültürel ve ekonom k bağlar ülkem z. çn yen fırsatlar ortaya çıkarmaktadır. Dünya metropolü hr kent olan İstanbul'un yen bn yılda dünya çapında turzm ve tcaret merkez ıılması merkez darenn alacağı kararlara ve uygulayacağı poltkalara bağlı olmakla heraber bu kararların alınmasında veya alınmamasıııda etkl olacağı düşünülen tcaret ve s<ıııay kuruluşları le, svl toplum örgütler ve kuruluşlarının da yanlış kararları "avul1mamalurı amacıyla yol gösterc olmalıdır. ARAŞTIRIVlANıN AMAÇ VE KAPSAMI. Turzm Sektörü İçnde Yer Alan ve Değşk Hzmet sunan Kş ve Kuruluşhu'ın Sektöre Bakışlan 1) stanburda yaşayan alelern. stanbul'ul1 dünya turzm ve ticaret merkezlernn arasına grmesne l şkn bakışlarının belrlenmesi ve önerlernn saptanması amacıyla stanbul l çersnde 32 lçey kapsayan br araştırma yapılacaktır. Bu lçelerde, lçelern nüfuslarına göre belrlenecek kotalar çnden tesadüf olarak seçlm ş 250 ale res le, ale anket yapılm ıştır. 2) Değşk sektörlerde faalyet gösteren tcar ve sına şrket yetkllernn. staııbul'un dünya turzm ve tcaret merkezlernn arasına grmesne lşkn bakışlarının belrlenmes amacıyla 250 şrket yetkls le anket yapılm ıştır. 3) lçe Beledye Başkanlarının. [stanbıırun dünya turzm ve tcaret merkezlernn arasına grmesne lşkn bakışlarının belrlenmesi amacıyla 32 lçenn Beledye Başkanı veya temslcs le mülakat yapılmıştır. LO
4) stanburda faalyette bulunan turzm şrket yetkllernn. stanbul'uıı dünya turzm ve tcaret merkezlernn < < nrasına gırmesıne lşkn bakışınrının belrlenmes amacıyla stanbul'da faalyette bulunan 20 turzm şırket yetkls le mülakat yapılmıştır. S) Kapalıçarşı'da faalyet gösteren ışyerı sahplernn, İstanbul'uıı dünya turzm ve tcaret merkezler arasına grmesne lşkn bakışlarının belrlenmes amacıvla 100 ışyerı sahb le anket yapılmıştır. (Kuyumcu. hedyelk eşya, tekstl. hall. der) 6) staııbul'da ulaşım hzmet veren taksclern. stanbul'un dünya turzm ve tcaret merkezlernn arasına grmesne lşkn bakışlarının belı:lennıes amacıyla 50 taks şoför le anket yapılmıştır. 7) İstanbul'da faalyette bulunan turstık lokarıtaların. stanbul'un dünya turzm ve tcaret merkezlernn arasıııa grmesne lşkn bakışlarının belrlenmes amacıyla 20 lokanta yetkls jle lllıuakat yapılmıştır. ~n Turstk otel belgesne sahp otel yönetclernn. İstanbul'un dünya turzm ve tcaret merkezlernn arasıııa grmesne lşkn bakışlarınll1 belrlenmes amacıyla turstk otel belgesne sahp 20 otel yönetcs le (üç, dört, beş yıldızlı) mülakat yapılmıştır. 9) Ilavayolu şrket yönetclernn, İstanbul'un dünya turzm ve tcaret merkezlernn arasına grmesne lşkn bakışlarının belrlenmes amacıyla LO Havayolu şrket yönetcs le (üç Türk havayolu şrket dahl THY, stanbul. Onur) mülakat yapılmıştır. LO) stanbul'dak dövz büroları yetkller le stanbul'un dünya turzm ve tcaret w merkezlernn arasına grmesne lşkn bakışlarınııı belrlenmes amacıyla 5 dövz bürosu yetkls le nıülakat yapılmıştır.
) stanbul"dak menkul kıymet şrket yetkller le İstanbul'un dünya turzm vc tcaret merkezlernn arasına grmesne lşkn bakışlarının belrlenmes amacıyla 6 menkul kıymet şrket le nıülakat yapılmıştır. 1:2) İstanbul'da faalyette bulunan fuar organzasyoııu yapan şrket yetkller le stanbul'un dünya turizm ve teacet merkezlernn arasına grmesne lşkn bakışlarının belrlenmes amacıyla S fuar organızasyonu yapan şrket le mülakat yapılmıştır. 13) stanbul Kongre Merkez yönetcs le Istanbul'un dünya turzm ve tcaret mcrkczlernn arasına grmesne lşkn bakışlarının belrlenmes amacıyla nı lakat yapılm ıştır.. Turzm ve ş Amacıyla Tı-kye'yc Gelen Yabancdann Türk Turzm Hakkındak Düşüncele"; ) Havaalanından grş ve çıkış yapan turstlern stanbura bak}şlarının belrlenmesi amacıyla havaalanından grş yapan 250, çıkış yapan 250 turst olmak üzere 500 turstle anket uygulaması ynpılmıştır. Devlet hava meydanlarından İzn alınarak gııırük kapılarında gırış ve çıkışlarda turstler lc anket yapılmıştır. (Bu zn stanbul Tcaret Odası tarafından sağlanın ıştır.) III. Dünya ve Türkye'de Turzm ) Dünyada Turzm Sektörü Tarhsel Gel şın 1990' lı y, llarda Dünyada Turzm 12
:2) Türk Turzm Sektörü Genel Değerlendrme "Arz ve Talep J) Avrupa Brlğ'ne Geçşte Turzm Sektörüııün Durumu Türkye'ye gelen yabancıların gruplara ve bölgelere göre paylarının belrlenmes Türkye'ye gelen Avrupa Brlğ'ne üye ülke vatandaşlarının sayılarının belrlenmesı ÖZET BlJLG ljlar Araştırmaya katılan değşk sektörlerdek kşler, % 84 oranında gelen turst sayısının yetersz olduğunu belrtm şlerdr. Buııun nedenler rdelendğnde ortalama % 40 oranlılda tanıtım eksklğ, % 25 oranıııda altyapı noksanlığı, % 15 oranında eğtm eksklğ ve % 15 oranında se terör olduğu belrtlmştr. Araştırmaya katılanların yaklaşık % 80' İstanbul'un, dünya turzm ve tcaret merkez olablecek kapastede br şehr olduğunu belrtmşlerdr. Bununla beraber ynklaşık % 60'lık br oran se İstanbul'un y tanıtılamadığını söylemştr. Araştırmam ıza katılan değşk gruplara, turzm n canlandırı lması çn neler yapılmalı dye sorduğumuzda, % 7 oranında Turzm Müdürlükler'nn daha aktf ~alışması gerektğ, % 30 oranında Turİzm Bakanlığı'nın tanıtım çalışmalarını arttırması gerektğ, % 40 oranında ıse turzm le lgl klın/m ların daha sıkı denetlenmes gerektğ bel rt ını ştr.
Anıştırmaya katılan değşk sektörlerdek kşlere. turstler İstanburun neyn bl'ğl'llyoriar dye sorulduğunda yaklaşık % 45 oranında tarh yerlern, % 25 manında - veıııeklern. % ı 8 oranında ellence verlern, % 15 oranında tabat '-. güzel ı k lern beğend klern bel rtm şlerdır. Araştırmaya katılan turstlern % 39.4'lnün tur amaçlı geldğ, % 26.8 oranındak bölümünün tarh turzm çn, % 11.3 oranındak bölümünün ş görüşmeler çn, % 0.7 oranındak bölümünün dn turzm çn, % 3. ı oranındnk bölümünün sağlık turzm çn, % 2.8 oranındak bölümünün konferans ve spor karşılaşmaları çn geldkler görülmektedr. (Tuf amaçlı gl'len turstler. sadece gezp görmek amacıyla gelen gruptur.) Araştırmaya katılan turstlere şehr çnde hang ulaşım araçlarını kullandınız dye sorulduğunda, % 27.3 oranında dolmuş, % 25.6 oranında taks, % 24.8 oranında otobüs, % 13. oranında rent-a-car, % 9. ı oranında se tur otobüsü yanıtı alııımıştır. (Bu soru çok cevaplı br sorudur. brdcn Üızla ulaşım aracını terch etmşlerdr.) Sonıva vanıt verenler '" '" Araştırmaya katılan turstlere İstanbul'da konaklama sürenzde eıı çok nerelere para harcadınız dye sorulduğunda, % 31.6 oranında yemek, % 20.8 oranında hedye!k eşya, % ı 4.7 oranında kültür gezler, % ı 3.2 oranında 1IIa~ll11, % ı 2.9 oranında eğlencc. % 6.8 oranında se konaklama yaıııtı ;1 11I1m ıştır. Araştınnaya katılan turstlere konakladığınız yerde sze letşm konusunda hzmet sunuldu mu dye sorulduğunda, % 74.3 oranında evet, % 25.7 oranında hayır yanıtı alınmıştır. 14
Evet dyen turstlere hang hzmetler aldınız dye sorulduğunda, % 45.6 oranında telefon, % :25 oranında İnternet, % 15.3 oranında tercüman, % 9.7 nnll1l11da faks. % 4.4 oranında ofs yanıtı alınmıştır. Araştırınaya katılan turstlere konakladığınız yerde rehberlk hzmetler ko\lusunda gerekl hzmet sunuldu IllU dye sorulduğunda, % 9 ı oranında evet % 8.3 aramnda hayır yanıtı alınmıştır. Araştırmaya katılan turıstlere İstanbul\1I1 gece hayatını beğeııdnz m dye sorulduğunda, ıyo 92.9 oranında evet. % 5.5 oranında hayır yanıtı alınmıştır. % ı.6 oranındak bölüm se cevap vermek stememştr. Araştırmaya katılan turstlere İstanbul'da ne tür yerler zyaret ettnz dye sorulduğunda, % 30.6 oranında saraylar, % 29.6 oranında camicr, (Ya :26.7 oranında çarşılar, % 13.1 oranında se alışverş merkezler yanıtı alınmıştır. Araştırmaya katılan turstlere İstanbul'a tekrar gelmey duşünür müsünüz dye snrulcluğuııda. % 96.4 oranında evet, %:2 oranında hayır yanıtı alınmıştır. Araştırmaya katılan turstlere stanbura turla mı geldnz dye sorulduğunda, 1%53.3 oranında evet, % 46.7 oranında hayır yanıtı alınm ıştır. Araştırmaya katılan turstlere İstanbul'dan başka nerelere gttnz dye sorulduğunda. % 22.4 oranında Bodnım, % 13.4 oranında Ank,ra. % ı 1.9 oranında Marmars, % 0.4 oranında Kuşadası ve Çcşme, % 8 oranında Antalya yanıtları alınmıştır. Araştırmaya katılan turstlere stanburun en çok neyn beğenyorsuııuz dye 15
sorulduğunda. % 29.6 oranında yemeklern. % 21.8 oranında doğa güzellklern, % 17.9 oranında tarh yerlern, % 13.2 oranında ınsafırperverlğn ve % 12.4 oranında Kapalıçarşı'yı yanıtı alınmıştır. Bu soruya turstlern verdğ yanıtlarda yemekler brnc sırada görlnlrken genel olarak lg l kşlern yanıtların da tarh yerlern brnc sırayı aldığı dkkat çekc br bulgudur. Araştırmaya katılanlara sızce İstanbul, turzm ve tcaret açısından dğer ülkelerle br köprü oluşturuyor llu dye sorulduğunda %100 oranında evet, yanıtı alınmıştır. Araştırmaya katılanlara, syas açıdan İstanbul'a bakış, İstanbul'un dünya turzm ve tcaret merkez olablmesni etkleyeblr m dye sorulduğunda % 66.7 oranında evet, %33.3 oranında hayır yanıtı alınmıştır. Araştırmaya katılanlara, szce İstanbul'un dünya turzm ve ticaret merkez olmas çn İstanbul halkı da blglendrlmel m dye sorduğuıııuzda %83.4 oranında evet, % ı 6.6 oranında hayır yanıtı alınmıştır. 16
A. DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE TURİzM 17
A.I. DÜNYADA TURİzM SEKTÖRÜ 19
A.1.1. TARİHSEL GELİşİM Turzm sektöründe gözlenen eğlm ler ve gelşme temposu turstk aktvtenn 20. Yüzyılın en öneml ekonomk ve sosyalolgularından brs olduğunu göstermektedr. L luslararası yolcu sayısının yılda ortalama yüzde 7 hızda artarak 1950 yılıııda 25 mlyon kşden 1999'c!a 657 mlyon kşye çıkmış olması turstk faalyetlern yanı sıra dünyada turzm sektörünün gelşmes açısından çarpıcı br bulgu olarak değerlendrlmeldr. Aynı dönemde dünya ölçeğnde turznı sektörü gelrlernn, ıılaştırma masrafları harç, yılda ortalama yüzde 12 hızla büyümüş olması da, ()zellkle yüzyılın knci yarısında öneml br atılımın gerçekleştrldğne şaret etıııcktedr. Geneldek hızlı gelşmenn yanı sıra turzm faalyetnn dünya ölçeğnde yaygınlık kazanması ve yerkürenn hemen her bölgesne yayılmış olması da sektörün sağladığı gelşmenn br başka boyutudur. Turzmde bölgesel yoğunlaşpıayı gevşetel1 hu gelşme uluslararası turzm hartasına yen bölgelern katılmasından da anlaşılmaktadır. DoğLl Asya, Pasfk, Güney Asya ve Orta Doğu 'ya yönelk yolcu say ısınııı 1950-1999 dönem nde ortalama büyüme h ızının üstünde artarken, geleneksel h)lgcler sayılan Avrupa ve Amerka kıtasına seyahat edenlern sayısının orta'ıamanııı altında br oranda artmış olması turzmn yerküre üzernde yayıldığının öneml br kanıtıdır. 1950 yılında uluslararası yolcu sayısı 5 ülke arasında paylaşılırken 1999 yılında lk 15 ülkenn payı yüzde 62 oranına gerlemş ve yılda br mlyondan fazla turst çeken ülke sayısı yetmşe ulaşmıştır. Coğraf yayılma kuşkusuz uluslararası turzm pastasından çok daha fazla bölge ve ülkenn artan payalmasına ve böylece rcf~ıhın yerküre üzernde dağılmasına da katkıda bulunmuştur. Yr11l nc yüzyı lın knc yarısında belrgn hale gelen turzm n hızlanması ve yaygınlaşmasının yarattığı bazı sonuçlar da olmuştur. Bunlardan brs turzm rünlernl1 çeştleıımes ve faalyet alanlarının farklılaşmasıdır. Son yıllarda faalyet :ılanlarılııl1 salt tatl turzmnin dışına taşınıp, arkeolojk ve tarhsel gezler ve kongre 21
turzm gb yen öğelern de devreye soluılmusı bu çeştlenmenn br göstergesdr. Br başka SOI1lIÇ turzm sektöründe teknoloj ve hzmet anlayışında gözlenen.:.:elşıııe ve staııdartlaşnıadır. Söz konusu standartlaşmaııııı özellkle ktle turzmnde helrleyc br önem kazandığı gözlenmektedr. Buna paralel olaral<. gttkçe dev hn~lillu ve uluslu karakter kazanan şrketlern ortaya çıkması Cıa sektörün uluslar arası (lçekıek pertormansll1a katkı sağlarken, br yandan da standart teknoloj kullanımı ve lı zmet an layışli1l1l hızla yayılmasına neden olmuştur. Turzmn teknoloj le bağlantısı k yöıılldür. Ulaşım ve letşm teknolojlernde 20. Y'ız:,ıııı knc yarısında sağlanan radkal dönuşümve gelşm söz konusu hağ.lantının br yönüdlr. Sektörün dışında gelşen bu eğlmn hem sektöre öneml d!~sal yarar sağladığı ve böylece yüksek tempoda gelşmesn besledğ hem de ıurzm n dünya ölçeğnde yayılmasll1l1l en öneml neden olduğu söyleneblr. Turzm \ c teknoloj bağlantısının knc yönü sektörün kend teknolojsnde sağlanan gelşme \ L' standartl:ışmasıdır. Artan 1:ıalyet temposunun da tc gücü jle bu alanda da öneml hr gcl~ınc sağlandığı gözlenmektedr. Tüm bl! gelşmelern gündeme taşıdığı br başka SOIllIÇ sektörde uluslararası rekabetn <ırtmış olmasıdır. Rekabet hem bölge ve ülkeler arası hem de şrketler <ırasında olmak üzere k boyutta tırmaıımaktadır.
A".2. 1990'LI YıLLARDA DÜNYA'DA TURİzM Yrmnc yüzyılda hızlı gelşme, yayılma ve çeştlenme eğlmler sergleyen (urzm sektörünün bu gelşme temposunu yüzyılın son on yılında, braz yavaşlamakla brlkte koruduğu gözlenmektedr. Tablo A.I.l Bölgelere Göre Turst Sayısı (Mlyon)!BÖLGE 1985 1990 1995 1998! D" unya 327.2 458.2 567.4 636.7 Afrka ı 1.3 11.7 ı 3.4 15.6 Amerka 75.8 99.8 110,9 123.8 Doğu Asya/Pasfk 32.3 56.4 85,6 91.5 Avrupa 186,5 252.7 304,7 348.5 Orta Doğu 9.6 6.2 7,5 9.1 Güney Asya 4.2 3.2 4.6 5.3 Dğer 7.5 28.1 40,7 42.9 Kaynak: WTO Uluslararası turst sayısı ı 990 yılında 458 mlyon turst düzeynden 1998'de 636 ın lyon kşye yükselm ştr. 1999 yılına lşkn lk tahmnler bu sayının 657 111 lyona yükseldğn göstermektedr. (Tablo A.l) Avrupa, uluslararası düzeyde en yüksek sayıda turst çeken bölge olma özellğn sürdürmekte Amerka ve Doğu Asya/Pasfk bölgeler bunu zlemektedr. Her üç bölgeye yönelen turst sayısı artmakla brlkle ı 990' Iı yıllarda Doğu Asya/Pasfk bölgesne yönelen turst sayısındak artış ötekler aşan brdüzeye ulaşmıştır. Görece daha lgnç br gelşme, söz konusu bölgeler kapsam ında yer almayan ülkelere yönelen yolcu sayısında gözlenen artışlar. 23
Tablo A.l.ı Turst Sayısında Yıllık Ortalama Artış Hızı ('X,) BÖLGE 1985/1998 1995/1998 Dünya 5.3 3.9 \frl,a 2.5 5.1 \merka 3.8 3.7 Doğu Asya/Pasfk 8.3 2.2.-.\vrupa 4.9 4.6 Ortn Doğu -().S 6.6 Cııcy.\sya 1.8 4.4 Dğl'l- 14.4 1.8 l'\.a~ llalı; : WTO Sayısal boyutta önde görülen bölgelern gelşme performansında yerlern y rcl lder gözlenın ekted L 98511998 dönem nde turst sayıslııll1 yıllık ortalama artış (lr(\ll\ dünya ölçeğnde yüzde 5.3 olurken sadece Doğu Asya/Pasfk bölges le "dğer",!!nıbuııda yer alal1 [lkeler bu ortalaınalıll1 üzernde br performansa ulaşi111şlardll (TlIblo A,::;) Dünva turzm nn turst sayısı açısından gelşme temposlinun ı 990'ların knc \ arısında genelde yavaşladığı gözlem lenmektedl (Tabfo A.2) Bu yavaşlamada Doğu Asya/Pasfk bölges le "dğer" grubundak yavaşlamanın etkl olduğu ~ıııl<ışılnıaktadır. Bunun en öneml neden kuşkusuz "Asya Krİz"dL Ancak aynı dönemde Avrupa ve Amerka kıtasında da görecel br yavaşlamanın olduğu dkkat ı,;ckınektedr. Dkkat çeken başka br nokta 1990' ların kinc yarısında Afrka ve (,üney Asya'ya yönelen turst sayısındak artış hızının gösterdğ yükselnıedr. 24
rablo A.1.3 Turst Sayısı Açısından Pazar Payları (,1.,) BÖLGE 1985 1990 1995 ı 1998 \frloı 3.4 2.6 2.4.., - -) \ Illerl:} n.2 21.8 19.5 \9.4 Doğu Asya/Pasfk 9.9 12.3 15.\ 1404.\\'rlıpa 57.0 55. ı 53.7 54.7 Orta Doğu 2.9 1.4 1.3 la._. (;ney Asya ı.3 1l.7 U.R O.X Dğer 2.3 6.1 7.1 6.7 Toplam 100.0 (LO. O 100.0 100.0 Kaynal : WTO Dünya turzm nde turst sayısı açısından pazar payları rdelendğnde ı 990' larda.1\ vrupa ve Amerka kıtasının en büyük pazar payına sahp olmayı sürdürdükler görülmektedr. Bu k bölge dünya turzm pazarının yaklaşık üçte ksne sahptrler..i\ııcak bu dönemde söz konusu ülkelern pazar payları gerlerken Doğu Asya/Pasfk hölges ve "dğer" grubu ülkelernn pazar paylarının hızla genşledği görülmektedr. 19SO' lern ortasından tbaren Afrka ve Orta Doğu bölgelernn pazar paylarında da ()ncml gerlemeler olduğu ve bu eğlmn ancak 1990'11 yılların sonuna doğru durdul'lılabldğ dkkat çekmektedr. (Tablo A.1.3) Öte yandan. turst sayısı açısmdan uluslararası trafğn öneml ölçüde bölgelern kend çlerndek turzm hareketlernden kaynaklandığı gözlenmektedr. Örneğn, 1998 yılıııda ;\ vrupa kıtasındak turst sayısııı ın yüzde 8Ts kıta çndek turst seyahatlerden kaynaklanmıştır. Bu oran Amerka kıtası çn yüzde 7 I. Doğu Asya/Pasfk bölges çn yüzde 72.6 ve Afrka çn yüzde 66'dır. 25
Tablo A.1.4 Bölgelere Göre Turzm Gelrler (Mlyar $) BÖLGE 1985 1996 1997 1998 Dnya 407.3 437.9 439g 441.2.\"rka 8.1 ').2 9.4 10.0 Amerka 102.6 112.6 119.1 120.7 Doğu Asy:ıJPasfk 74.5 82.3 75.7 67.8 Avrupa 211.0 21 ı.4 221.9 229.6 ()rta Doğu 7.5 8.2 9. 8.7 (;Uney Asya 3.4 3.4 4.2 4.4 Kaynal, : WTO Dünya ekonom snde turizm sektörü gelr 1995 yılında 407 m lyar dolardan 1998 yıında 441 mlyar dolara yükselmştr. 1999 yılında toplam turzm gelrlernn 455 III h'ar. dolar olduğu talım l ed mektedr. '- Turzm gelırler açısından Avrupa ve Amerka kıtalarının önde geldğ anlaşılmaktadır. (Tablo A.4) Amerka kıtasında ABD ı 998 yılında turzm sektöründe 71 mlyar dolarlık br gelr sağlayarak lk sırada yer almakta buııu 9.9 mlyar dolar le Kanada ve 7.9 mlyar dolar le Mekska zlemektedr. Avrupa'da se 1998 yılında 29.9 mlyar dolar turzm gelr le Fransa lk sırayı almakta bunu 29.8 mlyar dolar le ltalya \C 29.7 mlyar dolar leispanya takp etmektedr. Tablo A.I.S Turİzm Gelrlernde Pazar Payları ('X,) BÖLGE 1985 1996, 1997 1998.-.\frka 2.0 2. ı 2.2 2.3 Amerk:ı 15.2 25.7 27.1 27.4 Doğu Asya/P:ısfk ı 8.3 IS.8 17.2 1" Avrupa SUL 50.6 50.4 52.0 Orta Doğu 1.8 1.9 2.1 2.0 (;lncy As)':ı 0.9 0.9 1.0 1.0 Toplam 100.0 100.0 (ıo.o 100.0 Kaynak: WTO 26
ı urzm gelrler açısından pazar payları rdelendğnde pazarııı yaklaşık yarısllıll1 \\Tupa wrarından elde tutulduğu görllınektedr. Amerka kıtasının pazar payı se (!t:rye kalanın yaklaşık yansıdır. Ülke bazında ele alındığında se Amerka kıtasında,\ BI)" nn, 1\ vrupa 'da se Fransa' nın önde geldğ gözlenmektedr. (jelrler açısından dünya ekonomsnde turzm sektörünün yern daha y kahayabılmck çn bu tür gelrlern çnde yer aldığı toplam hracat gelrler le turizm '~ektt)rü gelrler mukayesc edleblr. Örneğn, 1998 yılıııca dünya ekonomsnde Iıracat gel rlernn toplam 6.738 m lyar dolar olarak gerçekleşm ştr. Turzm.uelrkrının bunun çnde payı yüzde 6.5'dır. Aynı yıl otomotv sektörü payının yüzde 7.X. gıda ürünler payıııın yüzde 6.6 tekstl ürünlernn payının yüzde 4.9 ve demr \clk sektörüııün payının yüzde 2. olduğu düşünülürse turzm n dünya ekonom snde ncm l br ver şoal ettt anlaşılır.... o b 27
A. II. TURK TURIZM SEKTORU 19
A.II.l. GENEL DEGERLENDİRME Turzmde 988- ı 997 yılları arasında yıllık turst sayısı ortalama yüzde 5, uluslararası turzm gelr (ulaştırma harç) yüzde 9 oranında artm ıştır. ı 988-92 } ıllarında yüzde 1.4 olan turzm gelrndek artış hızı ı 993- ı 997 dönemnde yüzde XA' e yükscm ştr. 1997 yılına lşkn blgler, turzmn dünya genelnde artış trendn devam dırdğn, turst sayısının yüzde 3.1 artarak 613 mlyon kşye, turzm gelrnn yüzde 2. ı artarak 443 ın lyar dolara ulaştığını göstermektedr. Uluslararası turzm hareketn n yılda yüzde 4' Ilk br vme,le artarak 2000 yılında toplam turst sayısının 66\ mlyona. global turzm gelrnn se yıllık yüzde 9'luk. artışla 527 mlyar dolara ulaşması beklenmektedr. Yne aynı dönemde Türk turzmnn uluslararası turzm gelr çndek payı bnde 3 'ten yüzde \.S'e yükselmş; 1997 yılında 9 mlyon 689 bn zyaretç le 7 mlyar dolara ulaşan turzm gelr, ı 998 yılında 9 mlyon 753 bn zyaretç le 7.2 mlyar dolar olarak gerçekleşm ş ve Turzm Bakanlığından belgel yatak kapastes se son on yıllık dönemde 122 bnden 312 bne yüksclnı ştr. 1972-1998 dönem nde ülkem zde turzm gelrlernn 54 kat, turst sayısının se 8 kat arttığı görülmektedr. Turst sayısı ve dövz gelrlerndek bu artış hızıyla Türkye halen dünyada brnc sırada yer almc:ıktadır. Dünyanın gelşmş ülkelernde dış turzm gelrnn, hracata oranı yüzde 7. ~c1şnıekte ohın. ülkelerde se yüzde 9.6'dır. Ülkem zde bu oran ı 997 yılındc:ı yüzde 21 nlarak gerçekleşm ştr. OECD ülkeler çersnde yabancı turst grş tbaryle SOI1 5 ~'ılda yıllık ortalama yüzde 28 artışla en hızlı gelşen ülke Türkye dr. Buna turzmn vme kattığı ve katma değer artışı yarattığı dğer sektörlerdek dolayı! gelşmeler de eklemek gerekr. 31
1998 yılında Avrupa OECD ülkelernden gelen turst sayısında 1997 yılına göre ycızde ı 6.03' lük. toplam OECD ülkelernden gelşlerde se yüzde 15.82 'lk br artış gözlenmektedr. 'rlrkye Avrupa turzm pazarında yüzde 3 gb br paya sahptr. Turzm sektörünün ııvlinıunda öneml adımlar atan Avrupa Topluluğu'llun turzm koıııısundak pol tka yak.laşım arın 111 ve gel şmelerl1n yakından zlenmes ve sonuçtan TUrk turzmnn olumsuz yönde etkleıımesnıı önlenmes gerekmektedr. Artan turst sayısı ve turzm gelr eğl m ne paralelolarak turzm n ~eştlend r Im es kapsam ında Kongre ve Kış Turzm başta olmak üzere olum lu ge şmeler kayded ını ekted r. Son yıllarda yatak kapastesndek hızlı artışa ve kaydedlen öneml gelşmelere rağmen tanıtım ve pazarlama, hava ve denz taşımacılığı, turzm eğtıııı ve teknk ;ılt)'apı konularında kısa sürede gderlmes gereken bazı sorunlar ve ekskler bıı ılının ak tad ır. Turzm sektörünl yakından etkleyen özellkle hava ulaşımı konusunda turst grş ve çıkışlarının yoğun olduğu hava alanlarında alt ve Lst yapı eksklklernn ııcden olduğu tıkanıklıklar kısmen devam etmektedr. Turstk yerleşm alanlarında önem br sorun olarak ortaya çıkan çevre krlenmes ve altyapı eksklernn gderlmes çn başlatılan Akdenz- Ege Turzm \ hyapısı ve Kıyı Yönetm (ATA K) Projes' nn organzasyon, yerel yönetmlern katılım ve dış kred aranıa çalışmaları sürd.rülmektedr. Marmars-İçmeler,\rll1utalan: Çeşıne-Alaçatı~ Dalaman ve Yen h sar (Ddm)' de uygulama başlam ıştır.
A.II.2. ARZ VE TALEP Türk turzm mn arz yapısını değerlendreblmek ıçın öncelkle sektör \atırımlarıııın toplam sabt sermaye yatırımları ıçndek payına bakmak gerekmektedır. Turzm yatırım ları 1988-1990 yılları arasında hızla artarken. 1990 körfez krznn 1:1 k syle 1990 yı Iına göre 1992-1 993 yıllarında br gerleme yaşam ış, 994 yılından ',I )Jlra tekrar toparlanmaya baş lam ıştır. rahlo A.lLl. Tudzm Sektörü Sabt Sermaye Yatırından YILLAR Turzm SSY Toplam SSY Turzm SSytX, lly \Ilyoıı $ :\liylı 1991 4.069 1 976 102.395 24.555 4J) 1992 7.450 I.T082 258.406 37.619 2.9! 1993 11.602 1.056 1 525.507 47.834 2,2 1994! 21.135 712 952.322 32.060 ' ' ~,-? 'n-! 9 ı -ı 1 95 44.513 974 2.4, 1996 79.477 980.). " 7.81 46.314 2,1 7.722.672 51.000 2,1 1998 368.200 ı.415 12.977. t O 49.905 2,8 1999(*) 666.23 ı ı.595 18.580.704 44.505 3,6 C") DPT Gcrçcldcşmc Tahmn Kaynak: Devlet Planlama Teşklatı
lahlo :.\..11.2. Kamu Kesm Sabt Sı'rmayc Yatırımları D;;ı[:;' "' rnıa ~ ',ıınılıı,!;,!' ldl Hm'!' "'11'111''''''11 I, U/'llllı\lar Türk\c'dek turızm sckıörıın kapastesnn değ~ııııı gtnlll'k 0/1..'1'1..' Tıırzrıı H;ıkaıılığ,ı'ııın hl'lgcl \awk \c tess sa\ ılarının \ıllara güre dağııııııı Tahlo /\.11.3'dc \ crlın ~ıır..~ -
ahlo:a.i 1.3. Tul"zm Bakanhğı Belgel Konaldama Tessler YIL Yatırıın Belgel şletme Belgel 199J 19l)7 199N 1.365 249.1"" 19(1) 155 1.874 h: II.\ nak: TIII'zın Ba kan Iığı. Knnaldaın a statstklcr.1999 L'ı..;ıs!crn dağılımı Tablu 1\.11.4 VI.'!\.11.5'dc gösterlmştır.
Tablo:A.fJ. 4. Tess Türledne Göre Ntelk Ayı'ımmda Beledye Konaklama Tess Yatak Kap~ıstes ve Pel'sonc' Sayısı esısın 'Il'" '"' r Toplam Ntelkl Ntelksz. + Tess Yatak Personel Tess Yıltak Personel Tess Yatal\! Personel less Tür Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı S:ıyısı Sayısı Sayısı (., 197.. - ı IXI.534 12.2XX ı.335 46.078 3.05t) 4.632 227.612 15,341 "otel 6Ô() 33Jı30.2 ı.05x 135, 4.7X4 339 804 3?L414 2.444 Paııs~'un 1.633 43.377,1.70 ı 720 79X25 I. 470 2,353 61.::w 5.17 Oherj - - -! -I - - - - - faı h:'öyt ıx 2,2 ı 355 - -.. - - X 2.211,1)) --, I..:.. 111 png X7 7.22\) :170 Y) 2,4XR 92 126 9.717 462 1 Kaplıra 3n 4A% 640 12 791) 42 42 5.295 (ır2 I>ğcr - - - - - - - - - I'ophım -T'~ ) J- 272.477 19.459 2.241 71. 074 4.996 7.975 344.551 1 '24.455 Kaynak: Turzm BalulI1hğı Beledye Belgel Konaklama statstlder Bülten, 1998 ]6
rablo:a.i1.5. Belgel Turzm İşletmclernn TU.. ve S.oınara Güre Dağılımı (1999) rür Sınıf Yatının Belgel Işletme Belgel Tess Yatak Tess Yatak 5 vıldızl, 69 41.9 ı 3 101 59.055, 4 yıldızlı 137 46.967 176 48.463 ( >teller 3 yddızlı 3]2 54.062 441 73. \ 00 2 vıldızlı 4]8 ~, 38.523 582 48.727 ratl Köyler,klızlı 81 3.876 171 10.625 ı ır 48 ',7 114 71 46.813 2. sınıf 19 7.4 78 LO 2.708. sınıf 6 402 8 974 lvoteller 2. sınıf 17 699 22.04 ı ")zcl Iklgel Oteller 18 699 \ 68 4.727,\part Otelleı' - - 36 2.988 Pansyonm' 123 4.204 163 5.549 Kamııngleı' 10 3.353 12 3.38 ()hcrjleı' 200 7 1.306!., (;011' Tessler.J ı.883 2. 1.058 rui'zm KompleksIer 5 ı 0.023 2 802 Eğ,tl1l ve Uygulama 4 705 2 163 I'cssleı' -! - (Ho Karavan! - lviola Tesİsler! : 54 2. \.058 Hotel - - - - - Toplam t.313 242.155 1.874 3tl.480 Kaynak: Turzm BaluHllığl Konaklama statstl<lcr, 1999 37
285, rahlo:a.ıı.6 Tlderne Göre Seyahat Acenteled Sayısı \ 'ILLAR! A Gı'up Geçc! AGrup BGrup 1991 1992 1! 561! 1 482 168 C Grup 736 149 ı 96 Toplam 91 1.105 1.463 ( ( ') L( '"''' 1);)3 III L. u7 535 1.075 178 167 1.955 J 1995 659 1.206 202 175 2.242 1996 855 1.425 204 221 2,705 1997 1.319 1.915 209 445 3.868 1995 1.425 2.233 198 452 4.308 'j 99tJ'--ı 1.101 2.637 212 448 4.398 ---~---.,!-.. aynak: 11Irızm Bal~anlığı (1991-96), TURSAR: (1997-99) rur/m Iıan:kcılcr grafk olanık AlL.ı' AII.2. AII.3. AII.4. /\11.5. AIl.6 ve \11.7!lo'llI grnlıkkrdc göstcrlın~tr. 12000000 Grafk A.ıı.1. Türkye'ye Gelen Yabancı Zyaretçler 10000000 8000000 >. LU rj) 6000000 c).;:: 4000000 ~ t- c: Q) c) 2000000 (!) o Yıllar Kaynak: Turzm Bakanlığı statstkler, 1999 3S
1600000 Grafk A.II.2. Aylara Göre Gelen Yabancı Zyaretçler 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 o Aylar _1998 1999 140000 Grafk A.ıı.3. Aylara Göre Gelen Yabancı Günübrlkçler 120000 100000 80000 60000 40000 20000 O Aylar _1998 1999 Kaynak: Turzm Bakanlığı statstkler, 1999
9.000, Grafk A.II.4. Yıllara Göre Turzm Gelr ve Gder (1992-1999) 8.000,0 7.000,0 6.000,0 y 5.000,0 ı:: ~ 4.000,0 :LE - 3.000,0 2.000,0 1.000,0 O 1992 (*) Merkez Bankası 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Yıllar 1999(*) 1.000,0 Grafk A.II.S. Aylara Göre Turzm Gelr ve Gder (1999) y 900,0 800,0 700,0 600,0 500,0 ı:: o ::::- 400,0 ~ 1 2 3 4 5 6 7 Yıllar 8 9 10 11 12
Grafk: A.II.6 Tess Türlerne Göre Konaklayan Kş Sayısı Grafk: A.l1.7 Yıllara Göre Konaklayan Kş ve Geceleme Sayıları GECELEME SAYıSı 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 41
5000000 4500000 4000000 3500000 3000000 2500000 2000000 1500000 1000000 500000 O Grafk A.lI.S. Yurtdışından Dönen Türk Vatandaşlar Yıllar Kaynak: Turzm Bakanlığı statstkler, 1999
rahll) 1\.11.7. St'ltü.. Katma Oeğeı j ve G.S.M.H. 1 ;ı rı 111 fına' lı'ahi In'an'l "pıaıı \{' lt' nıl,ı'mlı' Iı... Ild YI' [ : : : ~ ı) : (~ ) ~, ı,>! ılı,') Iıı () (~ ) : ı '), lı! - :!.:ıo c lu) 177 13.';:; (:') ıl) ') (! r! I"' -.:,0!, '1! 'Sı) " " ~X I/,I ~1), ',I!! ) -,.lı ' 21 XI) ~ I, - lı..::.:ıı ;, ıx,o x.h xl ().' X (j 1<)'1<) 1')<)"-1 ')')') \rlllıı'll, () rtala ma,21 () L: ') ; /, :,~ X.) (, ), X LS :1 -, )~ (ı ~ ~ -(l ~.;, -I ı " ~ I,.:' ' I.::! -(ı){.:ı 1,(1 ;, u: IX':: -5,() ~,,,1,aııı:1, Iıı 11l1'1. II 'I ; ) - ~ - ~.t -I,; ı.1.~,~ \L', lalıl'i'iı'~nıı' :-; 1 ~ ı.:::-;'i.'-.\ııı! () ) Sd\lr 1'-"111l<1 Ikğcr (2) (I.S. \1,11. Tahlo A.II.8. Tu.. zm Denges ve Dış Tcaret Denges \ ıllar ' (;nls \lal hracall Turzm Gdr ( H /(3)
.. '"'.. A.III. AVRUPA BIRLIGI'NE GEÇIŞTE TURIZM SEKTORUNUN DURUMU 45
I\BLO.\.IIL1 :TUrlye'yc Celen Tursııern Dünyada Bölgelere Güre Dağılımı, B()LGE 1997 ıyı. 1995 ıyı, 1999 'Yıı ()ECD - - 7 6 02 054 62.1 6 ı 25 437 62.8 -+ 171 S,N )). f)oı!.u.\'tupa 2--ı72 054 1-- -).) 2 --ı85 9 ı 7 ~5.5 11<) 546 '9.8 \s\'a. 991 \)79 10.2 938 OSO 9.6 904 388 1 12. ı,.\frka 129 1ı9 1.3 12() 506 1.3 128402 1,7._..,atn AIlH.Tka )4 747 0,6 61 85-ı 0.6 40 948 0.5 )jğer :::0 (b 0.2 14933 n.2 ::: ~52 6.2 ı roplam 9 6S9 n04 100 9752 697 100 7..ıS7 2S5 100 llrk,c'\c gcen yabancıların gnıplnr;ı vc bölgelere göre payları Tablo C. ı ı L)L)7 ) 11111dan OLCD l lkelcrnden (!/ı) 62.1 uranıııda turst gel rkcl bu 1998' de 62.8 \ ık:-,dııı s. ()99 \ı ında ıse (~<) -7. l.'.er Icıııevle O/) 55.7 se\n:krııe dıs11l (stür. Do~lI - ~ -... - -.. \ \ '-- \\ rupa ['1kelerııden se 1997 \e ()()X yıllarında gckıı turst Ortllll (~,~) 25.5 keıı 19()ı) \ ılıml:ı o'o-lylük br arlı:;; gtbtcrerek O/;ı 29.X'lerc ylkselın:;lr. ASya ülkelerııdcıı ""kıı ılırsı smılnrı 1()(J8 yllll1<1 g.l1re 2.5 mll:;;l" (~{L 1 1.1 Or,II1IIW yksl'll11-.;lr.
TABLO A.III.2: Tüı-kyc')'e Gelen YabnncıhuIn Mllyctlcre ve Taşıt Araçhırımı Güre Dağılımı (1998) V! LLİYET TAŞıT ARACı TÜRÜ I-JAVA KARA TREN DENIZ TOPLAı\1 'Xl \Imanya 2075 264 21 83S 337 135 30 2 233 740 ")'.90.\ Vlıstlll'ya 21523 J 6549 379 12 961 23512 2,41 Bdçlm 178 7 \3 1634 130 ı:2 496 191 173 1.96 r Ihmmadül 95 703 2316 66 6 747 104 852 1.08 Fnlandya 70817 675 40 6411 78043 0.8 Fransa 39 J' 599 5,644 406 39283 438 932 4A8 Ilollanda 300391 6023 431 21 157 328 002 ],36 Ingltert:' 559226 4542 727 132018 998 512 10,22 ırlanda 342)9 362 55 5266 39942 OAI span~'a 50 171 803 448 23259 74681 0,77 Ifs",.'ç 138223 5334 12397 56 ı 16 I.Ô Isdçre 66578 ı 061 96 9 136 7687 ı 0.79 f(al~'a 154071 3 1"26 250 101436 258 483 2,66 I!:landa 6638 '} 152 7014 (un (,Lİ kscm bu rg 3\3 44 ı 134 4308 O.{)4 Noı'veç 58 618 881 48 LO 598 70 144 0.72 Portekz <.) 935 119 105 4694 14863 O, 5 Yunanstan 20431 113 567 230 33 297 1685'1.5. 73 \\TUpa OECD 4 727 097 ı 75 54 ı 5929 )87 744 547ôJII 58.15 ı l)l)}j yılında Avrupa Topluluğu ülkelernden CIl <;ok turst (% 22.9()'la Almanya sırada ~!er almakıadır. huıııı (% IO,22'lc ngltere takp etmektedr. %4,48'1<.: Fransa \L' 3,36 le ı lollanda. (% 2,66 le talya (Yıı 2.41 le A vlisturya ve (Ya. 73' le YUl1aııs1<ll1lakp etmektedr. 1998 yılı sonunda Türkye'ye gelen turstlern %5S.15'j \ \ rup.! l"opluluq,u OECD ülkelern te~kl etmektedr.
B.UYGULAMALIBÖLÜM 49
B.I. ARAŞTıRMANıN TEMEL BULGULARI 51
B.L.I. GENEL ANKET BULGULARI s.tanbul'cla yaşayan alelern st::1i1bu 'tın dünya turzm ve tcaret merkez olması khhıslilh.lak görüşler tesadüf örneklem. görüşme sayısı 250. Araştırmaya katılanların % 54.6 oranındak bölümü kadın. % 45 oranındak böllmü se erkektr. Araştırınaya katılanların yaşları (Ya 29.5 oranında 25-35 yaş arasında. (Yn27.1 oranında 35-45 ynş arasında. <Ya 19.9 oranında 18-25 yaş arasında. (~/;) ı 5.1 oranında 45-55 yaş arasıııela. % 8.4 oranında se 55 yaş ve üzerndedr. Araştırmaya katılanların eğtm (% 37.8 oranında lse. % 34.7 (')ranında ünıverste. (Xı 14.3 oranında ortaokul. % 7.6 oranında lkokul. (Vo 1.6 oranında. yüksek lsans obnık u:örülıııekteelr. '-. Araştırmaya katılanlclrın mesleğ % 30.7 oranında serbest meslek. % ı 9.1 oranında öğrenc. (% 16.3 nranında cv hanım. 7 oranında menuil % ı o.g oranında emekl, % 5.2 oranında öğretm üyes olarak görülmüştür. Araştırmaya katılanlara tatle çıkar mısınız dye sorulduğunda % 83.3 oranında evet, % 16.7 oranında hayır yanıtı alınmıştır. ".!\ Araştırınaya katılanlara ne sıklıkta tatle çıkarsınız dye sorulduğunda % 73.7 oranında senede kez. % 26.3 oranında senede brden I~ızla \'nnıtı alınııııştır. tl. Araştırınava katılanlanı nerelere g.ttnz dye sorulduğunda (1'0 35.5 uranında 80dnınL % 34.8 oranında Antnlya. % 9 oranında Marmars. %
5 oranında Trabzon, Yı) cl.] oranında ('CŞI11C, % 3.9 oranında Kuşadası v<ınıtları alınmıştır. /. Araştırmaya katılanlara YlIı,tdışından gelen tanıdıklarınız var mı dye snnılduğunda % 51 oranında hayır. /() 49 oranında evet yanıtı alınmıştır. ',,\. Yurt dısından tanıdıklarınız ııe sıklıkla!.!.elvorlar dye sonılduhında (!ıcı "\ '-'.,:,.,... 53.7 oranında senede ı kez, % 46.3 oranıııda senede brden fazla vanıtı alınııı ıştır. Araştırmaya katılanlara yurt dışınh çıktınız 1111 dye sorulduğunda 0/ı) 67 oranında hayır, % 32.3 oranında evet yanıtı alınmıştır. X.A. Araştırmaya katılanlara ne amaçla yurt dışına çıktıııız dye sorulduğunda 56.8 oranında gezme. (Yı) 19.7 oranında ş, % X.S oranıııda öğrenm. (~'(] 2.5 oranında se orada doğdum vc sağlık amacıyla yanıuan alınmışılr. Araştırınava. kaıılanlara szce turstlere karşı tutuıııumuz nasıl d\'(:, sonllduğunda % 55.7 oranında konuksever. % :. 7. ı mallında vararlanma amaçlı. O/() 7.6 oranında kötü, (!ıcı 7.2 oranında aşırı lgl yanıtları alıııııııştır. O. Araştırmaya katılanlnra SZ turstler hakkında ne dşünüyorsunıız d;.'c surulduğunda % 2 ı.5 oranında dövz grds sağlanıyor ve ülkenn gelşm çn gerekl, <XL 20.7 oranında onlarda bzim gb ns<\i1. (Yı 5.6 manında ülke krednı z yükscltyt)('lar yanıtları alllıl1llş vc.9 oranıııdcık bölüm se cevap vermek sıememiştr. ı. Anıştırmaya katılanlara ülkemze turst gelmesnden memnuıı musunuz dye sonllduğunda f;{)!jr.r oranrnda evet. (hı I..? omrırnda Iıayır yanıtı alınmıştır..f\. I/ayır dyenlere neden sunılduğunda 100 nranıııda [ursterc 54
aııa;;ul11lyorum yanırı alınmıştır. 12. Araştırmaya katılanlara szce ülkeın zdek turzm yeterl nı dye sorulduğunda % 67.3 oranında yetersz, % 32.7 oranında yeter yanıtı al ının ıştır.! =..\. Yetersız dıyenlere nedcn sorudu(ıunda % 3 9 oranında tanıtım b eksklğ. (~ô 30. oranıııda altyapı noksanlığı, % 2 ı.3 oranında terör. 8.3 oranında turste yaklaşımımız yanıtları alnmıştır. 13. Araştırmaya katılanlara ne gb eksklkler görüyorsunuz dye sorulduğunda %39 oranında yeıeri tanıtım yapamıyonız. % 29.6 nraıııncla kay nak arıınızı k tl Ilalıal11lyonız. (1,10 20 uran ında organ ızas.\ on ı:k sk k!en var ve lcı oranında uınstc kfıt davranılıvor vanıtları alınmıştır. -L Araştırınaya katılanlara sızce İstanbul dünya turızm vc tcaret merkez nlablecek kapastede br şehr ın dr dye sorulduğunda (Ya 80.9 oranında evel % 19.1 oranında hayır yanl11 alının ıştır. I LA. layıl' dyenlere neden sorulduğunda % 48 oranında altyapı noksanlığı, O/n 18.! oraııında eğtm eksklğ Ye tarh eserler yeterınce konınıııu: or 0", 14.6 onınında se trafk yanıtları alllıl1l ıştır, Araşıırmaya katılanlara szce İstanbul'un dünya turzm \'C tcaret merkez nlınası çn tanıtım yeterl ın dye sorulduğunda 62.9 oranında hayır yanıtı, % 37.1 oranında se evet yanıtı alınmıştır. 15 /\. 11,lyır dl.\cnlcrc neden sol'uduğunda 2".1 oranında tanııım organzasyonları \ etersız. (~Iı) 20.3 oranında Turzm Bakanlığının
~alı:;;ınaları yetersz % ı 7.ı oranında cqtll1szlk, % J.J oranında L. lıınzme ayrılan bütçe yetersz, % 12 oranında turzm aecntelernn çall~ll1aları yetersz yanıtları alınıııı~tır. Anı~tırmaya katılanlara szce stanbul. turzm ve tcaret açısından dğer ülkderle hr köprü oluşturuyor IllU dye sorulduğunda % 89.2 oranında c\et. (% 10.8 oranıııda hayır yanıtı alınmıştır. J(u\. ln} ır dvenlere neden sonllduqunda % 51.9 oranında altyapı ~ L. noksanlığı. %29.6 oranında yeterl tanıtım yapanııyoruz, % ı 8.5 oranında ka) naklarımızı kullananııyoruz yanıtları alınııııştır. ı. Araştırmaya katılanlara syas açıdan stanbul'a bakış, İstanbul'un dünya turzm ve tcaret merkez olablmesn etkleyeblr m dye sorulduğunda (% 67.3 oranında evet, % 32.7 oranında hayır yanıtı alınmıştır. rl /\raştırınaya katılanlara szce stanbul dünya turzm ve tcaret merkez olması çn İstanbul halkı da blglendrlmel ın dye sorulduğunda %98.4 oranında evet, % 1.6 oranında hayır yanıtı verlmştr. ı X.\. Ilayıl' dyenlere neden sorulduğunda % ı 00 oranıııda cevap vermek stel1lnem ştr. Araştırmaya katılanlara turzmn canlandırılması çn neler yapılmalı dye sorulduğunda % 27.5 oranında bakanlık tanıtım çalışmalarını artırmalı, 21.7 oranında turzm mudurlkler daha aktf çalışmalı, % 21.2 oranında organzasyonlar delıctlenl11el, % ı 5.8 oranında asayş ve beledye ortaklaşa turzm bölgelerndek şletmelern standartlarını denetlemell % 13.8 oranında se turzmle lgl kuruluşlar ~ırasında koord nasyon güç leııd r Ime yanıtları alınmışt ır. 56
B.. 2. ŞRKET YÖNETCLER BULGULARI Ikğşk sektörlerde l~ıalyet gösteren tcar ve sına şrket yetkllernn stanbul'lill dünya turızm ve tcaret merkez olması konusundak görüşler tesaelln \)rt1ck km (Dı~ tcan:tle lg l şrketler arasından) Kaynak İTO, görüşme sayısı 252.. Araştırmaya katılan şrket yönetclernden IYo 63.5 oranındak bölüm erkel<. %36.5 oranıııdak bölüm se kadındır. Araştırmaya katılan şrket yönetclernn yaşları % 39.3 oraııında 25-35.yaş grubu arasındadır. 1% 34.5 oranındak h)!ııı 35-45. % 18.7 manındak bölüm ı 8-25. %ı 6 tranındak bölüm 45-55 ve o;(j 1.5 \ıraııındal- böllm se 55 yaş üzerıdl,,\raştırınaya katılan şrket yönetclernn >;ı 60.3 oranında lse. (Y;ı 28.2 uranında ünverste. '% 9. ı oranında ortaokul, (!'ı 2.4 oranında yüksek ı snııs eğl nı aldık ları gcırllııektedr. /\nışt ırınaya kaı ılnn şrket yönel clernn meslck lern n % 56.3 oranında serbest ıy;) 25.8 orıııında yönetc, % 6 oranında ekonomst. 5.1 oraııında mühends. 4 oranında saııayc oldukları görülmektedr. Anışıırmaya katılan şrket yönetclerne gön..'vlern sordtığumtızda '%36.1 oranında yönetc, (% 30.6 oranında uzman, o;;) 20.2 oranında modül % 5.6 orunınd<ı ı.!cnel ll1dlr vanıtı alll1llllstll '- -. Araştırmaya katılan ~rkct yönetclerne ynbanu ülkelerle ş lşknz var lli dye sorduğut11uzda (X) 62.7 oranında evct. % 37.3 oranınd~ı havır ~ anıtı alınmıştır. ı\raştırmaya katılan şrket yönetclerne daha çok hang ülkelerle ş lşknz var dyc sorduğul1111zda % 13.3 oraııında 1\.[3.D., 1.4 57
(lranında Alman),}. IYo 9.5 oranıııda Avrupa ülkelerııııı heps. ~() X.7 ı)ral1ında ıtalya. % X t)ranll1d,l ngltı:re. IY;) 5.7 oranında Yunanstan'ın ba~,ııalırd;! oldukları gı)rlınektedr. \r~!~ı ırmtl';j katı lan ~rkd ) önetc lerne szce turst lere kar~ı lürk lern tutuıııu nasıl d). c sorduğullhızda '};ı 54 oranında konuksever.' :29.7 nrnn md,ı ;. <ır:ırl,lllma,1111,1\; lı. 9.5 oranında Id..1.2 oranında a~ırı ılg \1..' 0,;) 1.6 OrılIJllıda lgsz yanıtı aijl1ıııl~tır. /\r,ıştırıııaya katılan şrket Yt)neıclerııe S;: turstkr hakkında Ile düslllü\orsunlız d\'e sonllduqulıda % 52.7 oranında ekonom \ e katk ıları,," _ "- + \ ıll'. 17.5 onııııııda ll1ellı lli l,et yerc. (1(ı 12.7 uranında kurallanı.-;:ı)gılılar. ıx) X.3 pnıl1ıııda duzenl \'C akıllıl;ıl 4...ı Or;II1I1HJa se aıılayj~11 \1..' ın ltevazı \'<111 ıt,ılınınştır. LLL /\raştırmaya katılan :;rkeı;. l)llelclerne ülkemzc turst gelmesııden Illemnul musumı/. dye sorulduğunda <It) 9X.X oranında evet. % 1.2 uramnda hayır yanıtı alınnıı~tır. I. /\l'a~tırl11aya kal1lan şrket yönetclerne ülkemzdek turzm szce yeterl Ill dye sorchığul1111zda (~';) XI.! oranındayetersz. % 18.3 oranında \eterl -,anııı aıııımı~tır. ı!.0\. Neden \en.:rs1z d.'c sorduğull1uzda <~() 35.4 oranında taıııtım eksıkı'. 1)/023.8 oranında altyapı noksanlığı. (% 17.5 uranında terör. 15.5 oranında turstlere yaklaşım köt ve 7.8 or,lilında hlrokras \anıtı "Ilmıştır. 'ı 1_. /\raştırll1ı1ya katılan şrket y)l1etclerlıe ne gb eksklkler g()ryorsııl1t1z d;.c surulduğunda 36. oranında yeter tan ıt ıııı yapaııııyonlz. ı~/o 28.7 uran1 nda kavıw k arı ın 11.1 k II lanallı vmu/. 21.?s oranında mgaııza::.yoıı
eksklkler vaı-. /013.-1 manında I~e tursc k(hü davrandı\nr \<ınıtları alıııın l~lir. ~. /\ra~tırnı<ı."(ı katılan ~rket Yl)Ill.:lckrne szce stanbul. dünya turzııı \e tcaret merkez ol:ıbkcek kapastede br ~chr mdr dye sorulduğunda () J oran ında cv Cl. X.7 oranında ha\ır \anılı all11ınıstır..., 11.\. "-Jedel1 hayır d~ e sorulduğunda {~;L JÜ.5 oranıııc<leğıın cksklğ. /0 3 ı.x \)r;1i1ii1<'1a,ılı yapı noksanlığı. {~""ıı ı 3.6 onl111ııda kallıye ('kıııan eksklğ ve r<ırk soruııu, -L5 oranında "e çok huyük,",orunlar \ ar ~ aııııları ;ıllllll1l~tır. ı \L' ıcıret Illerkez ulm;ısı yn tanıtıııı }eıerl Ilı dye sonılduğuııda ()(»)~ nranll1da ha\ı!'. u;;)30.2 t)('uıııııda C\e( \(\nılı alınıııı;;tır. -. 11.\. la\ ır LI 1\ enlen.: Iledeıı soru lduğunda J 2. + onııııııda tanıt ını org<ı!) I.:ısyoıılmı \eıers ı, ı 9.() oranıııda bt~e \ eıers/. 5.3 ı 0.3 oranında L'ğııns/lk. L). nnınınd;ı hırıın Bakanlığı'nın ~;ılı~ıııal;ırı \ elers/. 5.\ oraııında pulıka daha önde ::l1lı!ları alııııııı~ıır. - ı.' /\r;ı.';,ıınnaya /,;nıılan ~rkc! y}ııeıclcrııc s/.cc stanbul, ıur/ill \C ıcnreı ;ı~ısıııd;ııı dğer ülkelerle br kı)pr ()lli~ttlnı}or ııııı dye sonılduğund~ı (;; J) uranında e\ et. /04.4 (nanımb Iıa~ ır yaıııtı ~ılın!llı~ıır. IdYIl' dyenlere ııeden sunıldıığulda : CIlTSİ/, ı~';;2 7.3,)r.lııınd~ı 1~lllıtıııı ekskl ğ :ı ;ııııt ları ;ıliil1l11~tır. (). /\r;ı~tırınaya k,nılan ~rkl'ı y()l1ctclerlıc s} h a\ıdaıı İstanbUl'n bakı:;,. S!;lIlhlıl'UIl düın,ı ıur/.m \L' ıcaret ıııerl d.. '/; olablllll'sıı etklevebılr ın
dye sorulduğunda % 72.6 oranında evet % 27.4 oranında hayır yanıtı al ınm ştı r. 17. Araştırmaya katılan şrket yönetclerne, szce Istanbul'un dünya turzm ve tcaret merkez olması çn Istanbul halkı da blgleııdrlmel m dye sorduğull1uzda % 94 oranında evet, % 6 oranında hayır yanıtı alınmıştır. ı7.a. Hayır dyenlere neden sorulduğunda % 73.3 oranında sadece lgller blglendrlmel, % 20 oranında yeterl blg verlyor yanıtları alınmıştır. 18. Araştırmaya katılan şrket yönetclerne, turzmn canlandırılması çn neler yapılmalı dye sorulduğunda % 54 oranında organzasyonlar del1etlenmel, % 15.4 oranında asayş ve beledye ortaklaşa turzm bölgelerndek şletmelern standartlarını denetleme!, % 14.3 oranında turzm müdürlükler daha aktf çalışmalı, % 0.3 oranında bakanlık tanıtım çalışmalarını artırmalı ve % 6 oranında turzınle lgl kuruluşlar arasında koordnasyon güçlendrlmel yanıtları alınmıştır. B.. 3. LÇE BELEDYE BAŞKANLARı BULGULARI lçe Beledye Başkanlarının İstanbul'un dünya turzm ve tcaret merkez ()lınası konusundak görüşler örneklem 32 lçe beledye, görüşme sayısı 8 beledye yetkls. l3clcdye l3aşkanlarll1l11 üzernde durdukları noktalar şöyle özetleneblr: lçe Beledye Başkanları le yapılan mülakatlal'da hepsnn İstanbul'un dünya turzm ve tcaret merkez olması görüşünde brleştkler ancak bunun olablmes çn bazı eksklklern gderlmes gerektğ vurgulanmıştır. Çok ın ükemmel ulaşım ağı oluşturmak gerekmektedr. Hava ulaşım ını düzene koymak gerekmektedr. 60
Kara ulaşımında raylı, raysız tüm sstemlern tam randımanla çalışmasını sağlamak gerekmektedr. )elırn düzen ve temzlğ konusunda trazlara yer bınıkmal1l<lk gerekmektedr. ı\~rıca konaklama yerlern düzenlemek ve ayarlamak gerekmektedr. stanbul, dğer ülkelerle br turzm ve tcaret köprüsü görevn üstlenmştr. Beledyeler bu projeye en büyük katkıyı sağlayacak merclerli'. Tüm mkanlarını bu projenn gerçeldemes çn kullanacaklardır. Konferans salonlarının savısını arttırmak gerekmektedr. ~ ~ nclellyeler tanıtım amacıyla üstlerne düşen görev yapmaya hazır olduklarını belrtm şlerdr. Büyükşehr turzm zabıtası brmn faalyete geçrmştl lçe beledyeler se genelde turzm rtbat büroları açtıklarını belrtmek'tedr. B.. 4. TURİZM ACENTELERİ BULGllLAH.I İstanbul'da faalyette bulunan turizm şrket yetkllernn İstanbul'un dünya 11Irızm ve tcaret merkez olması konusundak görüşler tesadün örnekleın, görlşnıe sayısı :2 ı.. Araştırmaya katılan turzm acentelernıı yönetclernden aaı 57.1 oranı kadııı, % 42.9 oranı erkektr. Araştırınaya katılan turzm acentelernn yetkllernn (Yo 47.6 oranındak bölümünün 25-35 yaş arasında, 38. ı oranındak bölümünün J 61
~ a~ları arasında, (Yıı <).5 oranıııdak bölümünün X-25 yaşları arasında ve -ı.x nnıııındnk bölüıııüıı -ı5 ve üzer vaşlarda oldlıqli J!!örülnıüş tür. ~ ~,\rastıl'lllava katılan turzm <H.:eııtelerıııı vetkllcrnl1 e0.tınler % 61.9 ~ - ~'... uranında lsc, % 3X.I oranıııda ünverstedr. ;\raştırll1aya katılan turzm acenteler yctkllerl1c ~alıştıkları frınadak g.t)re\krn sorduguııııızda (Yo 42.9 oranında müdür ve \öııetc:(~/() 14..2 oranll1da uzman oldukları yaıııtlarıııı aldık. Araştırınaya katılan turzm aceııtelerınn yetkllerne elemanlarınızın ~ üzde kaçı yabancı dl blyor dye sorulduğunda % 52.4 oranında ~,;) 70- XO. (jet) 33.3 oranında (% SO-60 % 9.5 oranında % 40-S0. % 4.X oranında ıse 00 yanıtları alınmıştır. h. :\raşıırıl1.ıya katılan turzm acentelernn yetkllerne en çok hang <ıylıırcla turst müşterlernz oluyor dye sorulduğunda % 2(,.6 oranında l"el11ll1uz-l\ğustos, ';;024 oranında Hazran, % 22.8 oranında Mavıs \ anıtbırı al ınm ı~tır. I\ra~ıırıııava katılan turzın aceıııelernn vetkllerne cn çok hang tlkelerden müşterlernz oluyor dye sorulduğunda % 53.8 oranında \ vrupa ülkeler. (% 17.3 oranında \.B.D.. (Yı) 13 oranında Japonya. %9.6 or;lllında Yug.oslavya ve (~LCL 5.8 mhlıılıda!\vlistr,.ı!.ya yanıtları alınıll~tır. Araştırmaya katılan turzm aceııtclerınn yetkllerne gelen turstler ortalama ne kadar br sre kalıvorlar dve sonıduqunda "., '-.5 oranında 7!lıın, % 30.8 oranında a\. ~..23.1 onlıııııda 15 gün % 2.6 oranında Llydun razla yanıtları alınmıştır.