Gençlik, AB ve Zıt Hisler: Bedenini İsterim ama Ruhunu Asla

1 Gençlik, AB ve Zıt Hisler: Bedenini İsterim ama Ruhunu Asla Türk Sosyal Bilimler Derneği Türk Gençliği Konuşuyor: Gençlerin Türkiye'nin Avrupa Birliği ne Katılım Süreci ve Üyeliği Üzerine Düşünceleri (Turkish Youth Speaks Up: Youth s Opinion on Turkey s EU Accession and Membership Process) Projesi 1. Basım: 2100 adet Temmuz 2005 ISBN: 975-6245-01-8 Baskı Cilt: Dipnot Yayınları Kapak Sayfa Düzeni: Sinan Solmaz Bu kitabın tüm yayın hakkı saklıdır. Yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz, CD ya da manyetik bant haline getirilemez.

Gençlik, AB ve Zıt Hisler: Bedenini İsterim ama Ruhunu Asla Avrupa Birliği Ufuklar ve Mozaik Programı Türk Sosyal Bilimler Derneği Türk Gençliği Konuşuyor: Gençlerin Türkiye'nin Avrupa Birliği ne Katılım Süreci ve Üyeliği Üzerine Düşünceleri projesi Mustafa Şen Araştırma Ekibi Önder Küçükural Berna Zengin Arslan Özgür Arun Kitaba Katkıda Bulunanlar Feza Sefa Arslan, Kurtuluş Cengiz, Uğraş Ulaş Tol, Mehmet Ali Çalışkan Danışma Kurulu Mesut Yeğen, Umut Tümay Arslan, Yaşar Suveren, Sefa Feza Arslan, Kurtuluş Cengiz, Uğraş Ulaş Tol, Emrah Göker, Mehmet Ali Çalışkan Bu kitap Avrupa Birliği nin finanse ettiği Türk Gençliği Konuşuyor: Gençlerin Türkiye'nin Avrupa Birliği ne Katılım Süreci ve Üyeliği Üzerine Düşünceleri projesinin bir ürünüdür. Bu yayının içeriği yalnızca araştırma ekibi ve yazarına aittir, hiç bir şekilde Avrupa Birliği'nin görüşünü yansıtıyor olarak algılanmamalıdır.

3 İÇİNDEKİLER I. Giriþ 5 II. Yöntem ve Örneklem Seçimi 9 III. Sosyodemografik Özellikler 15 IV. Sosyoekonomik Özellikler 27 V. Sosyokültürel Özellikler 55 VI. Kimlik ve Genel Tutum 81 VII. Avrupa Birliði Üzerine Düþünceler 127 VIII. Avrupa Birliði ve Enformasyon 177 IX. Sonuç Yerine 209 Ekler Ek 1 Anket 211 Ek 2 Tablolar 237

I. GİRİŞ 5 I. Giriş S on yıllarda, Türkiye'nin Avrupa Birliği (AB) ile ilişkileri ülkede başta gelen tartışma konuları arasında yer almaktadır. Hatta, kısaca AB meselesi olarak ifade edilen bu tartışmada, Türkiye nin AB ile ilişkileri ve AB ye adaylık süreci hakkında duruşu olmayan bir tutumun, Türkiye siyasetinin dışında kalacağı iddia edilebilir. Türkiye'nin AB'ye adaylığı, sokaktaki herkesin bir fikir sahibi olduğu, öte yandan da pek az şey bildiğini düşündüğü ve şaşkınlıkla, ama aynı zamanda da heyecanla takip ettiği bir meseledir. Ayrıca mesele farklı toplumsal kesimlerce farklı biçimlerde algılanmakta ve bunun sonucunda da farklı tutumlar ve tepkiler ortaya çıkmaktadır. Hal böyleyken, bir yandan hangi toplumsal kesimlerin hangi yaklaşımları benimsediği, diğer yandan da sürecin algılanış ve takip ediliş biçimleri önem arz etmektedir. Bugün Türkiye de yapılan araştırmalar, toplumun gönlünün Türkiye nin AB'ye üyeliğinden yana olduğuna işaret etmektedir. Ancak, bu işaretin yönü dışında ayrıntılı bilgi mevcut değildir. Hangi saiklerle ve şerhlerle ve nasıl bir motivasyonla ve psikolojiyle bu yönün işaret edildiğinin de ortaya konması gerekmektedir. Bugün, Türkiye'deki toplumun geneli bu çetrefil meseleye karşı zıt hislerle doludur. Bu zıt hislerin resmedilmesi, süreç hakkındaki tartışmaların daha kristalize olmasına hizmet edebilecektir. Hatta bu resmin sık sık yenilenmesi, derinleştirilmesi, mikro ölçeklerde çeşitlendirilmesi de gerekmektedir. Bu kitapta sonuçları sunulmaya çalışılan araştırma da bu hedefe katkı sunmak üzere tasarlanmıştır. Elbette, her araştırma gibi bu araştırma da ele aldığı sorunsalı tümüyle tüketmeyi değil, bir veçhesiyle tartışmayı hedeflemiştir. Bu yanıyla araştırma, bu konuda genellikle ihmal edilen bir kesime, liseli gençlere yönelik hazırlanmıştır. Araştırmada liseli gençliğin yaşamında ve anlam dünyasında Türkiye'nin siyasi ve ekonomik koşullarının ve sorunlarının bıraktığı iz ve imgeler ile gençliğin Türkiye'nin AB ile ilişkileri üzerine görüşleri arasındaki bağıntılar irdelenmiştir. Bu sayede yalnızca, gençliğe verilen değer güçlendirilmekle kalınmamış, aynı zamanda Türkiye toplumunun farklı kesimlerinin AB konusundaki tutumlarına ilişkin projeksiyonlar yapılmasına elverişli sonuçlara varılmıştır. Bu araştırma Ufuklar ve Mozaik Programı 1 kapsamında AB tarafından 1 Program hakkında detaylı bilgi, Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliği web sayfasında bulunabilir: http://www.deltur.cec.eu.int.

6 GENÇLİK, AB VE ZIT HİSLER desteklenen, Türk Sosyal Bilimler Derneği tarafından yürütülen Türk Gençliği Konuşuyor: Gençliğin Türkiye'nin AB ye Katılım Süreci ve AB Üyeliği Hakkında Görüşleri 2 başlıklı proje kapsamında Yaşama Dair Araştırmalar 3 ekibi tarafından gerçekleştirilmiştir. Araştırma, Türkiye gençliğinin önemli bir bileşeni olan lise son sınıf öğrencilerinin AB ve Türkiye nin AB ye giriş süreci hakkında yaklaşımlarını anlamayı ve bu konulardaki bilgi ve farkındalık düzeylerini ölçmeyi amaçlamıştır. Ayrıca projede, bulguların konu ile ilgilenen kesimlere güncel ve titiz bir biçimde sunulması ve en geniş kamuoyunun çalışmanın ayrıksı sonuçlarından haberdar edilmesi de hedeflenmiştir. Araştırmanın dahil olduğu proje 20 Ekim 2004 ve 31 Temmuz 2005 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Araştırma kapsamında, 12 ilde (İstanbul, Balıkesir, İzmir, Bursa, Ankara, Adana, Kayseri, Samsun, Trabzon, Erzurum, Malatya ve Gaziantep), 5 farklı türde (düz lise, Anadolu lisesi, meslek lisesi, imam hatip lisesi ve özel lise) 60 okulda, 4545 öğrenciye, sosyoekonomik, demografik ve sosyokültürel ve siyasal tutuma yönelik soruların yer aldığı bir anket uygulanmıştır. 4 Kitap 8 bölümden oluşmaktadır. Kitapta lise son sınıf öğrencilerinin anket sorularına verdikleri cevaplar çoğunlukla okul tipi ve 2 Projenin İngilizce başlığı: Turkish Youth Speaks Up: Youth s Opinion on Turkey s EU Accession and Membership Process. 3 Yaşama Dair Araştırmalar ekibi çalışmalarına halen Yaşama Dair Vakıf bünyesinde devam etmektedir (www.yasamadair.org). 4 Projenin saha çalışmaları sürecinde, okul idari personeli ve öğretmenlerin önemli bir bölümünün büyük desteğini aldığımızı ve bir çok okulda anket uygulamamızı herhangi bir sorunla karşılaşmadan yapma olanağı bulduğumuzu belirtmek isteriz. Bununla birlikte, bazı okullarda okul müdürlerinin anketin içeriğine yönelik tepkileri ile de karşılaştığımız bir gerçek. Özellikle, araştırma anketi kapsamında ele alınan kız-erkek arkadaşlığı ve evlilik öncesi cinsel ilişki üzerine görüş ve bilgi soran iki soru bazı okul müdürlerini rahatsız ettiğini ve gerekli araştırma izinlerinin alınmış olmasına rağmen, müdürlerin, araştırmanın kendi okullarında yapılmasına engel olmak istediğini üzülerek belirtelim. Bu tür durumlarda, araştırma ekibinin sabır ve ısrarlı çabaları ile ve gerekli izinlerin alınmış olmasının yardımıyla çalışmalar zor da olsa tamamlandı. Benzer bir şekilde, araştırmanın saha çalışmaları gerçekleştirilirken, Vakit Gazetesi, belirtilen bu iki soru tipinin, özellikle imam hatip lisesi öğrencilerini rencide ettiği gerekçesi ile Anket rezaleti: AB ahlaksızlığı sınır tanımıyor... manşeti ile araştırmayı haber yaptı. Bunun yanı sıra benzer saiklerle Türk Eğitim-Sen, araştırma kapsamında hazırlanmış olan anketin perde arkasını konu alan ve Türk Sosyal Bilimler Derneği ni bölücülük yapmakla suçlayan bir basın açıklaması yaptı. Şunu belirtmek gerekir ki, Vakit gazetesi ve Türk Eğitim- Sen basın açıklamasında yer alan bu tartışmalar, bu organlara, bizim kontrolümüz ve iznimiz dışında ulaştırılmış anket soruları üzerinden yapılmıştır. Bunun ötesinde, karşılaşılan bu zorluklar ve olumsuz tepkilere sosyolojik bir bakış bize, dünyayı komplo teorileri çerçevesinde anlamlandıran aşırı milliyetçi-muhafazakar bir tür zihniyetin işleyişini göstermesi açısından önemlidir. Günümüzde Türkiye de yaygın olan bu sorunlu düşünüş biçimine göre, objektif bir yaklaşımla hazırlanmış anketin kendisi bile bir komplonun ( Türkiye nin parçalanması, gençliğin ahlakının bozulması, vb.) parçası şeklinde algılanabilmektedir. Ciddi bilgi eksikliklerine dayanan ve milliyetçi muhafazakarlığın yansıtıldığı bu tür tepkiler objektif araştırma yapmak isteyen sosyal bilimciler önünde engel oluşturmaktadır. Bu anlamda, bu araştırmanın, AB üzerine, komplo teorileri ve iftiralara mesafeli ve yalnızca gerçeklere dayalı bir tartışma ortamı sağlanmasına bir katkıda bulunmasını umuyoruz.

I. GİRİŞ 7 sosyoekonomik statü değişkenleri ile karşılaştırılarak analiz edilmiştir. Sonuçlar esas olarak bu değişkenlere göre sunulacaktır. Kitabın ikinci bölümü araştırma yöntemi ve örneklem seçimini konu almaktadır. Üçüncü bölümde gençlerin sosyodemografik, 4. bölümde sosyoekonomik ve 5. bölümde sosyokültürel özellikleri betimlenmiştir. Katılımcıların sosyodemografik ve sosyoekonomik altyapılarını ele aldığımız 3. ve 4. bölümlerdeki bulgular ilginç bir noktaya işaret etmektedir. Doğduğu yerleşim birimi, ailenin oturduğu yerleşim birimi, ailedeki kişi sayısı, anne ve babanın eğitim düzeyi, sosyoekonomik statü, çalışma yaşamına katılım gibi sosyoekonomik ve sosyodemografik açıdan önemi olan değişkenlerde Anadolu liseleri ve özel liseler bir yanda, meslek liseleri ve imam hatip liseleri diğer yanda bulunmaktadır. Düz liseler ise daha heterojen yapıları ile bu iki tipin ortasında yer almaktadır. Katılımcıların sosyokültürel özelliklerinin ele alındığı 5. bölümde ise bu sınıflama geçersizleşmekte, özellikle imam hatip ve meslek liselerinde ayrı sonuçlara rastlanmaktadır. 6. bölümde katılımcıların kimlik ve genel tutum üzerine yöneltilen sorulara verdikleri cevaplar analiz edilmektedir. Atatürkçülük, laiklik ve milliyetçilik gençler arasında en yüksek seviyede itibar gören siyasi-ideolojik görüşlerdir. Bununla birlikte bu bölümde tartışılan araştırma sonuçlarına göre katılımcılar, yabancı ya da yerli çeşitli (etnik, dinsel, siyasal, ulusal) gruplara ve kadınlara karşı bir hayli önyargılıdırlar. Bu bölümde ayrıca katılımcıların Türkiye nin temel sorunları ile bu sorunların çözümlerine dair tutumları ve algıları incelenmiştir. 7. Bölüm ise gençliğin AB üzerine düşüncelerini konu almaktadır. Bu bölümde aktarılan bulgulara göre katılımcıların 66.9 u AB üyeliğinin Türkiye için olumlu olacağını düşünmektedir. Katılımcıların büyük çoğunluğu AB üyeliğinin işsizlik sorununu, eğitimdeki sorunları ve devlet hizmetlerindeki yetersizlikleri azaltacağı düşüncesindedir. Diğer yandan, katılımcılara göre AB üyeliği beraberinde ahlaki değerlerde yozlaşma ve uyuşturucu bağımlılığı gibi sorunlar da getirecektir. Kitabın son bölümü olan 8. bölümünde ise katılımcıların Türkiye ve dünyadaki olaylara ilişkin bilgilere hangi kaynaklardan ulaştıkları ve spesifik olarak AB ye dair bilgileri en çok hangi kaynaklardan takip ettikleri incelenmiştir. Bu noktada katılımcıların AB üzerine bilgiye ulaşmada hangi kaynakları tercih ettikleri de sorgulanmıştır. Daha sonra yine bu bölümde, katılımcıların AB bilgi düzeyi değerlendirildikten sonra halkın AB üyelik sürecine etkisi üzerine görüşlerine de yer verilmiştir. Bu bölümde değinilen bulgulara göre gençler AB ye ilişkin bilgiye ulaşmada Radyo ve televizyonda ilgili programlar hazırlanmalı seçeneğini ilk sırada, bizzat yetkililer gelip anlatmalı seçeneğini ise ikinci sırada tercih etmektedir. Kitabın sonunda bulunan ekler kısmında ise, daha detaylı istatistiki bilgi için analizlerde kullanılan tabloların bir bölümünü ve araştırmada kullanılan anketi bulabilirsiniz.

8 GENÇLİK, AB VE ZIT HİSLER Proje, Türkiye nin AB üyeliği konusunda yurt içinde ve yurtdışında süregiden tartışmaların ivme kazandığı ve önce çok olumlu ve akabinde olumsuz bir havanın estiği bir ortamda gerçekleştirildi. Araştırma hazırlıklarına başlama aşamasında, 6 Ekim 2004 tarihinde, Avrupa Komisyonu tarafından Türkiye ye ilişkin ilerleme raporu daha öncekilerden çok daha olumlu bir içerik ile yayınlanmıştı. Ardından, 17 Aralık 2004 te düzenlenen liderler zirvesinde Türkiye nin AB'ye üyelik müzakerelerinin 3 Ekim 2005 tarihinde başlayacağı kararı alındı. Bu iki gelişme, Türkiye kamuoyunda AB üyelik sürecine dair daha olumlu hislerin ve beklentilerin gelişmesine yol açtı. Fakat, 29 Mayıs 2005 de Fransa da, 1 Haziran 2005 de Hollanda da, AB nin bu iki kurucu devletinde yapılan referandumlarla AB Anayasası red edilmesi ve anayasaya red oyunun, bu iki ülkenin sağ partilerince Türkiye nin üyeliğine karşı olmakla ilişkilendirilmesi, Türkiye nin üyelik süreci hakkında olumsuz bir hava esmesine neden oldu. Bu raporun yazıldığı süreçte de halen bu olumsuz hava devam etmektedir. Bu kitap, Türkiye nin AB sürecine, Türkiye toplumunda, AB meselesi hakkındaki önyargıların ve kalıplaşmakta olan tavırların anlaşılmasına hizmet ederek katkıda bulunmayı hedeflemektedir. Bu katkıyı da en başta, sürecin, demokrasi, insan hakları ve farklılıkların tanınması gibi konulardaki gelişmeler gibi en olumlu yönlerinin öneminin altını çizerek yapmaya çalıştık. Türkiye gençliğinin AB hakkındaki pragmatik açıdan olumlayıcı, siyaseten çekinceli, ahlaksal açıdan karalayıcı tavırları, AB meselesi hakkında toplumda var olan zıt hislere ve "kafa karışıklığına" işaret etmektedir. Türkiye toplumu o ya da bu nedenle AB içinde olmak istemektedir. Ancak, şerhlerle, redlerle ve ürkerek. Bu yüzden süreçteki en ufak bir olumsuz gelişme, toplumu sürecin tüm olumlu kazanımlarından uzaklaştırabilmektedir. Bu kitapta sunulan bulgu ve analizlerin gerek Avrupa daki gerek Türkiye deki tüm politik aktörlere sağlıklı kararlar almalarında yardımcı olabilmesi temennisiyle.

II. YÖNTEM VE ÖRNEKLEM SEÇİMİ 9 II. Yöntem ve Örneklem Seçimi A raştırmanın amacı, Türkiye de lise son sınıf öğrencisi gençliğin Türkiye nin AB'ye giriş süreci ve AB üzerine görüşlerini ve bilgi düzeylerini araştırmak ve bu bulguları bir sosyolojik ve kültürel çerçeve içine yerleştirerek değerlendirmektir. Bu amaç doğrultusunda, 5 farklı okul türüne (düz liseler, meslek liseleri, Anadolu liseleri, özel liseler ve imam hatip liseleri) devam etmekte olan, toplam 4545 lise son sınıf öğrencisine, 28.12.2004-14.01.2005 tarihleri arasında, çeşitli soruları içeren bir anket uygulanmıştır. Buna ek olarak, anket sorularının hazırlanma sürecinde, alan hakkında bilgi sahibi olmak ve sonuçların analizi sonrasında, toplanan verileri zenginleştirmek amacıyla yarı-yapılandırılmış derinlemesine görüşmeler ve odak grup toplantıları yapılmıştır. Araştırma öncesi yapılan görüşmeler sorunsalımız içerisinde odaklanılması ya da titizlik gösterilmesi gereken noktaların belirlenmesine, analiz sonrası yapılan görüşmeler ise, elde ettiğimiz sonuçlardaki kimi konuların derinleştirilmesine katkıda bulunmuştur. Araştırma, Türkiye de ortaöğretim kurumlarına devam etmekte olan lise son sınıf öğrencilerine odaklanmıştır. Araştırmanın lise öğrencilerine odaklanmasının 3 önemli nedeni vardır. Öncelikle, liseler sosyal, kültürel ve ekonomik açılardan farklı toplum kesimlerini içinde barındıran eğitim kurumlarıdır. Bu yüzden de, özellikle gençlerin düşünsel ve siyasal eğilimler ve tutumlarını incelemeyi amaçlayan bir araştırma için diğer kurumlara kıyasla daha geniş ve elverişli bir zemin sunmaktadır. İkincisi, ülkemiz genç bir nüfusa sahip olmasına rağmen, gençlerin, toplumsal ve siyasal yaşama ilişkin görüşleri, gerek demokratik katılım süreçlerinde gerekse politika üretim süreçlerinde sürekli ihmal edilmektedir. Dolayısıyla, bu araştırma bugüne kadar ihmal edilen önemli bir toplum kesiminin toplumsal ve siyasal yaşama ilişkin görüşlerinin ortaya çıkmasına ve kamuoyunda tartışılmasına vesile olacaktır. Son olarak, Türkiye nin AB ye tam üyelik sürecinin en az 10 yıl süreceği varsayılırsa, bugünün lise öğrencilerinin Avrupa Birliği sürecinden en çok etkilenecek olan gruplardan birini oluşturduğunu iddia etmek mümkündür. Dolayısıyla, bu durumun kendisi de gençlerin görüşlerinin mercek altına alınmasını ayrıca gerekli ve önemli kılmaktadır.

10 GENÇLİK, AB VE ZIT HİSLER Öncelikle araştırmanın hedef kitlesi hakkında çeşitli bilgilere bakmakta fayda vardır. Milli Eğitim Bakanlığı'nın açıklamış olduğu 2004-2005 rakamlarına bakacak olursak, Tablo II- I de görüldüğü üzere, orta öğretim kapsamında 6861 okulda, toplam 3.039.449 öğrenci öğrenim görmektedir. Bunların 1.733.041 i erkek ve 1.306.408 i kız öğrencilerden oluşmaktadır. Lise türlerine göre öğrenci dağılımına baktığımızda ise, düz liselerin en kalabalık grubu oluşturduğunu söyleyebiliriz. Düz liseleri, sırasıyla meslek liseleri, Anadolu liseleri, imam hatip liseleri ve özel liseler takip etmektedir. Tablo II-1 Araştırmaya Dahil Edilen Okul Türleri ve Öğrenci Sayıları Okul türü Okul sayısı Kız öğrenci sayısı Erkek öğrenci sayısı öğrenci sayısı Öğrenci sayısının tüm orta öğretimdeki öğrenci sayısı içindeki yüzdesi Düz Lise 1.663 642.664 725.118 1.367.782 45 Anadolu 443 89.978 101.953 191.931 6,31 Meslek 3.870 415,339 687.055 1.102.394 36,26 İmam Hatip 452 44.492 52.359 96.851 3,18 Özel Lise 630 31.499 38.664 70.163 2,30 Tüm orta öğretim 6861 1.306.408 1.733.041 3.039.449 100 Milli Eğitim Bakanlığı, Araştırma ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı (2005), Milli Eğitim İstatistikleri 2004-2005, Devlet Kitapları Müdürlüğü Basımevi, Ankara. Tüm orta öğretim kurumları değerlendirildiğinde, lise son sınıf öğrencilerinin ülkemizdeki toplam sayısı ise 749.989 dur. Bunun 320.529 u (% 42.73) kız, 429.460 ı (% 57,26) erkek öğrencilerden oluşmaktadır. Bu öğrencilerin büyük çoğunluğu 1987 ve 1988 doğumludur. Türkiye çapında illerin seçiminde, uluslararası karşılaştırmaların da yapılabilmesine olanak tanıyan ve Avrupa Birliği Bölgesel İstatistik Sistemi ne uygun olan İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (NUTS) kullanılmıştır. Güncel verilere göre yapılmış sınıflandırma, 28/8/2002 tarihli ve 2002/4720 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı nın eki olan I Sayılı Cetvel in 2. Düzeyi nde, 26 ilin dahil edildiği 12 bölge olarak oluşturulmuş listede bulunmaktadır. Bu liste üzerinden iller, her bölgeden bir adet olmak üzere kura ile seçilmiştir. Bu kuranın sonucu doğrultusunda araştırma İstanbul, Balıkesir, İzmir, Bursa, Ankara,

II. YÖNTEM VE ÖRNEKLEM SEÇİMİ 11 Adana, Kayseri, Samsun, Trabzon, Erzurum, Malatya ve Gaziantep te yapılmıştır. Liselerin il bazında seçiminde kullanılan kriter, öğrenci sayısı olmuştur. Her okul tipinden öğrenci sayısı bakımından en büyük olan üç lise tespit edilmiştir. Sonra bu üç okuldan rastlantısal seçim yöntemiyle birisi esas diğerleri yedek olarak belirlenmiştir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, anketler 5 farklı okul türünde uygulanmıştır. Okul türlerini belirlerken ilk olarak, okullar arasında varsaydığımız demografik, sosyoekonomik ve kültürel farklılıkları gözönüne aldık. Okul türlerinde görülen bu farklılıkların Avrupa Birliği ne bakışı etkileyeceğini öngördük. Araştırmada Türkiye de lise türlerinin en başta gelenlerini kapsamaya çalıştık. Tablo II-1 de verilmiş dağılımda da görülebileceği gibi, belirlediğimiz okul tipleri var olan türlerin çoğunluğunu kapsamaktadır (% 93,05). Ayrıca, Milli Eğitim Bakanlığı nın belirlediği farklı sınıflandırmalar da mevcuttur. Fakat bu, bakanlığın kendi yönetmelik ve anlayışına göre yaptığı fonksiyonel bir sınıflandırmadır. Dolayısıyla, sosyolojik amaçla yapılan bu araştırmada sosyoekonomik, sosyodemografik ve kültürel farklara dayanan bir sınıflandırmayı kullanmayı uygun gördük. Araştırma tasarımında, her okuldan ortalama 70 kişi olmak üzere, en az 4200 öğrenci ile anket yapılmasını hedefledik. Dolayısıyla, örneklemimiz, Tablo II-1 de görülen öğrenci nüfusunun, okul türü bazında farklılığını yansıtmamakta ve okul türlerinin genel temsiline dayanmamaktadır. Bunun ana nedeni araştırma biriminin okul olmasıdır. Okul tipinden hareket ettiğimiz için her okul tipinden eşit sayıda öğrenci ile anket yapmaya gayret ettik. İleriki bölümlerde görüleceği gibi, analizlerimizde okul tipi bağımsız değişken olarak kullanıldı. Belirlenen liselerde anketin uygulanacağı sınıflar, lise son sınıflar arasından rastlantısal (random) yöntemle belirlenmiştir. Anketler araştırmacıların kontrolünde ve sınıflardaki öğrencilerin tamamına olmak üzere sınıf ortamında doldurulmuştur. Daha önce de belirtildiği gibi, araştırmada toplam 4545 öğrenciye ulaşılmıştır. Üç anket, eksik ve güvenilir olmadığı için iptal edilmiştir. Tablo II-2 ve Tablo II-3 te illere ve okul tiplerine göre anket dağılımı sunulmaktadır.

12 GENÇLİK, AB VE ZIT HİSLER Tablo II-2 Anketin Yapıldığı Kentler Kentler Sayı Yüzde İstanbul 411 9.0 Ankara 430 9.5 İzmir 384 8.5 Balıkesir 379 8.3 Bursa 373 8.2 Adana 361 7.9 Kayseri 365 8.0 Malatya 361 7.9 Gaziantep 387 8.5 Erzurum 350 7.7 Trabzon 364 8.0 Samsun 377 8.3 4542 100.0 Tablo II-2 de sunulan veriler, iller bazında anket sayılarının birbirine yakın olduğunu göstermektedir. Farklılığın esas nedeni, anket uyguladığımız sınıflardaki öğrenci sayılarındaki oynamalardır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, her okulda en az 70 anket yapmayı hedeflemiştik. Anket uyguladığımız liselerde bu sayıya ulaşmak için birden fazla sınıfa anket vermek durumunda kaldık. Bu yüzden, bir çok durumda anket uyguladığımız liselerin son sınıflarındaki öğrenci sayısı bu rakamın üstüne çıkmıştır. Sonuç olarak, Erzurum dışındaki, tüm illerde anket sayısı hedeflediğimiz rakamın üzerine çıkmıştır. Tablo II-3 Okul Tipi Okul Tipi Sayı Yüzde Düz Lise 989 21.8 Anadolu 892 19.6 Meslek 914 20.1 İmam Hatip 902 19.9 Özel Lise 845 18.6 4542 100.0 Araştırmada kullanılan sorular, 3 aylık bir hazırlık sürecinin sonunda oluşturulmuştur. Bu çerçevede, öncelikle bir literatür taraması yapılmış, konuyla ilgili önceki çalışmalar 5 incelenmiş ve değerlendirilmiştir. 5 Anket formunun oluşturulmasında; İstanbul Mülkiyeliler Vakfı Sosyal Araştırmalar Merkezi tarafından Konrad Adeuner Vakfı için hazırlanmış olan: Türk Gençliği 98: Suskun Kitle Büyüteç Altında adlı araştırmanın ve Eurobarometre nin periyodik olarak birçok ülkede gerçekleştirdiği araştırmaların soru formlarından yararlanılmıştır. Ayrıca ODTÜ Sosyoloji bölümünden Prof. Dr. Bahattin Akşit in 1997 ve 1998 da farklı liselerde uyguladığı anket formlarından ve daha önceki çalışmalarında kullandığı anketlerden de yararlanılmıştır. Ayrıntılı

II. YÖNTEM VE ÖRNEKLEM SEÇİMİ 13 Hazırlanan taslak çerçeve, 2004 yılının Kasım ve Aralık ayları içerisinde lise son sınıf öğrencileri ile yapılan yarı-yapılandırılmış derinlemesine görüşmeler yoluyla geliştirilmiştir. Bu çalışmayla, bir yandan ankette kullanılacak soru havuzu geliştirilmiş bir yandan da belirlenen başlıklar haricinde üzerinde durmakta fayda olabilecek konular ve ayrıntılar belirlenmiştir. Daha sonra hazırlanan anket taslağı, anketin uygulanabilirliliğinin ve geçerliliğinin sınanması amacıyla 100 liseli gencin katıldığı bir pilot çalışma ile denenmiş ve gerekli düzeltmelerin yapılmasının ardından son halini almıştır. Araştırmada kullanılan soru formu Ek 1 bölümünde sunulmaktadır. Araştırmada kullanılan anket formu, aşağıda sıralanan temel başlıklara ilişkin sorulardan oluşmaktadır: Demografik ve sosyoekonomik profil, Türkiye'nin genel sorunlarına yaklaşım, Gençlerin genel sorunlarına yaklaşım, Farklı gruplara karşı olumlu ve olumsuz önyargılar ve düşünceler, Farklı kimliklere bakış, Türkiye'nin Batılılaşma politikalarına ilişkin düşünceler, Türkiye'nin dünyadaki ve uluslararası ilişkiler sistemindeki konumuna ilişkin görüşler, AB'ye başvuru/katılım ve üyelik sürecine ilişkin düşünceler, AB'ye ilişkin bilgi düzeyi, Türkiye'nin dış politikasına ve AB'ye ilişkin arzular, tercihler ve beklentiler. Araştırmanın son aşamasında, anket çalışması ile ortaya çıkan bulguların, niteliksel verilerle desteklenmesi ve elde edilen bilgilerin zenginleştirilmesi amacıyla farklı liselerden öğrencilerin katıldığı 4 adet odak grup toplantısı düzenlenmiştir. Bu toplantıların düzenlenmesinin bir nedeni de AB ye ilişkin görüşlerin grup dinamiğindeki yansımasını incelemektir. Görüşme sonuçları, anket çalışmasından elde edilen bulguları ve analiz sonuçlarını zenginleştirmemize katkıda bulunmuştur. bilgi için: Aksit (1986) "Imam-hatip and other secondary schools in the context of political and cultural modernization of Turkey" Journal of Human Sciences, V/I, s 25-41 ve Akşit ve diğerleri (2000) "Modernlesme ve Eğitim: Ankara'daki orta öğrenim okullarındaki Öğrenci profilleri" Mübeccel Kıray için yazılar içinde Bağlam Yayınları, İstanbul.

III. SOSYODEMOGRAFİK ÖZELLİKLER 15 III. Sosyodemografik Özellikler K atılımcıların, AB ye ilişkin görüşlerini ve tutumlarını daha iyi anlamamız için, toplumsal özellikleri hakkında bilgi sahibi olmamız elzemdir. Bu nedenle çalışmamıza, anketimize katılan liseli gençlerin sosyodemografik özelliklerini inceleyerek başlayacağız. İncelememizde, sosyodemografik özellikleri anlamak ve açıklamak için okul tipini ve anketin yapıldığı kenti ana bağımsız değişkenler olarak kullanacağız. Bu çerçevede, katılımcıların cinsiyeti, yaş dağılımı, ailelerindeki fert sayısı, kardeş sayısı, doğdukları yerleşim birimi, anne ve babalarının yaşayıp yaşamadığı gibi değişkenleri değerlendireceğiz. Aşağıdaki tablo okul tiplerine göre katılımcıların cinsiyet dağılımını göstermektedir. Tablo III-1 Okul Tipi ve Cinsiyet Cinsiyet Erkek Kadın Düz Lise N 395 594 989 S (%) 39.9 60.1 100.0 Anadolu N 521 371 892 S (%) 58.4 41.6 100.0 Meslek N 821 93 914 S (%) 89.8 10.2 100.0 İmam Hatip Özel Lise N 520 382 902 S (%) 57.6 42.4 100.0 N 423 422 845 S (%) 50.1 49.9 100.0 N 2680 1862 4542 S (%) 59.0 41.0 100.0

16 GENÇLİK, AB VE ZIT HİSLER Öncelikle, anketimize katılan lise son sınıf öğrencilerinin cinsiyet dağılımının, MEB in verilerine oldukça yakın olduğunu belirtelim. MEB in verilerine göre lise son sınıfta okuyan toplam öğrenci sayısı olan 749.989 un 320.529 u kız, 429.460 ı erkektir, bir başka deyişle % 42.73 ü kız, % 57,26 sı erkektir 6. Buna paralel olarak Tablo III-1 deki bulguların gösterdiği gibi, anketimize katılan öğrencilerin % 41.0 ı kız, % 59.0 u erkektir. Tabloda, iki nokta hemen öne çıkmaktadır: Birincisi, düz ve özel liselerde kız öğrenci oranı genel ortalamanın bir hayli üstündedir (sırasıyla % 60.1 ve % 49.9). Özel liselerdeki kız ve erkek öğrenci sayısının nerdeyse eşit olması, bu tür okullara çocuklarını gönderecek maddi imkanlara sahip ailelerin, kız çocuklarını okutmak yönünde güçlü bir istek sergilediğinin bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. İkincisi, kız öğrenci oranı, sadece meslek liselerinde genel ortalamanın altındadır. Bunun, meslek liselerindeki eğitimin daha çok erkeklere ( erkek meslekleri ne) yönelik olmasından kaynaklandığını söyleyebiliriz. Bu noktada, daha ayrıntılı bir analiz için, anketin uygulandığı kentlere göre bir değerlendirme yapmak yerinde olur. Tablo III-2 de sunulan bulgular, kentlere göre kız öğrenci oranlarının değiştiğini göstermektedir. Anket uygulanan dört kentte (İstanbul, Ankara, Malatya ve Gaziantep) kız öğrencilerin oranı genel ortalamadan yüksek, altı kentte (Balıkesir, Bursa, Adana, Kayseri, Erzurum ve Trabzon) ise düşüktür. Bunun en önemli nedeni, meslek liseleri, imam hatip liseleri ve düz liselerdeki kız öğrenci sayısının kentlere göre dalgalanmasıdır. Örneğin, Adana, Malatya ve Kayseri de anketimize katılan imam hatip liselilerin tamamı erkek öğrencilerden oluşmakta, Samsun da ise sadece bir kız öğrenci bulunmaktadır. Benzer şekilde, Bursa ve Adana daki imam hatip liselerindeki katılımcılar arasında da kız öğrenci bulunmamaktadır. Buna karşın Ankara, İstanbul, Malatya ve Kayseri deki imam hatip liselerindeki katılımcıların büyük çoğunluğu kız öğrencilerden oluşmaktadır. 7 66 Milli Eğitim Bakanlığı, Araştırma ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı (2005), Milli Eğitim İstatistikleri 2004-2005, Devlet Kitapları Müdürlüğü Basımevi, Ankara, ss.158 7 Ayrıntılı bilgi için Ek 2 bölümündeki ilk beş tabloya bakınız.

III. SOSYODEMOGRAFİK ÖZELLİKLER 17 Tablo III-2 Anketin Yapıldığı Kent ve Cinsiyet Cinsiyet Erkek Kadın İstanbul N 175 236 411 S (%) 42.6 57.4 100.0 Ankara N 225 205 430 S (%) 52.3 47.7 100.0 İzmir N 223 161 384 S (%) 58.1 41.9 100.0 Balıkesir N 246 133 379 S (%) 64.9 35.1 100.0 Bursa N 224 149 373 S (%) 60.1 39.9 100.0 Adana N 257 104 361 S (%) 71.2 28.8 100.0 Kayseri N 220 145 365 S (%) 60.3 39.7 100.0 Malatya N 166 195 361 S (%) 46.0 54.0 100.0 Gaziantep N 206 181 387 S (%) 53.2 46.8 100.0 Erzurum N 272 78 350 S (%) 77.7 22.3 100.0 Trabzon N 245 119 364 S (%) 67.3 32.7 100.0 Samsun N 221 156 377 S (%) 58.6 41.4 100.0 N 2680 1862 4542 S (%) 59.0 41.0 100.0 Anketimize katılan öğrencilerin yaşları 14 ile 21 arasında değişmektedir, bir başka deyişle en küçük katılımcı 1990, en büyük katılımcı ise 1983 doğumludur. Bu iki yılda doğan katılımcıların azınlığı oluşturduğunu, ortalama yaşın 16.8, mod ve medyan yaşın 17 olduğunu belirtelim.

18 GENÇLİK, AB VE ZIT HİSLER Aşağıdaki tablodan da görüleceği gibi, ankete katılanların büyük çoğunluğu (% 79.0) 1987 ve 1988 doğumlulardan oluşmaktadır. 1987 doğumlu öğrencilerin oranının yüksek olmasının bir nedeni de bu öğrencilerin Anadolu, Anadolu Meslek ve Anadolu imam hatip ve imam hatip liselerinde hazırlık sınıfı okumuş olmalarıdır. Buna karşın, 1986 ve öncesinde doğan katılımcıların sayısının (757, % 16.9) da az olmadığını belirtmeliyiz, zira bu oran başarısız olup en az bir yıl sınıfta kalan ya da okula geç başlayan öğrencilere karşılık gelmektedir. Tablo III-3 Okul Tipi ve Yaş Doğum yılı 1986 ve öncesi 1987 1988 1989 ve sonrası Düz Lise N 61 396 449 71 977 S(%) 6.2 40.5 46.0 7.3 100.0 Anadolu N 111 636 121 24 892 S(%) 12.4 71.3 13.6 2.7 100.0 Meslek N 168 324 376 30 898 S(%) 18.7 36.1 41.9 3.3 100.0 İmam Hatip Özel Lise N 324 418 125 17 884 S(%) 36.7 47.3 14.1 1.9 100.0 N 93 315 388 44 840 S(%) 11.1 37.5 46.2 5.2 100.0 N 757 2089 1459 186 4491 S(%) 16.9 46.5 32.5 4.1 100.0 Okul tiplerine göre bir değerlendirme yaptığımızda, öncelikle, imam hatip ve meslek liselerinde 1986 ve öncesinde doğanların, diğer bir deyişle 17 yaşından büyük katılımcıların yüzdesinin daha yüksek olduğunu görmekteyiz (sırasıyla % 36.7 ve % 18.7). Bunun ana nedeni, imam hatip liselerinin ve meslek teknik liselerin dört yıllık olmasıdır. Fakat, bu iki okul tipinde 17 yaş üzerindeki öğrencilerin yüzdesinin yüksek olması, bu okullardaki öğrencilerin okula geç başlamış olmalarından ve/veya okuldaki başarı oranlarının düşük olmasından da kaynaklanıyor olabilir. Düz ve özel liselerde ise tam tersi bir durum söz konusudur. Bu iki okul tipinde, 1989 ve sonrasında doğanların yüzdesi diğer okullardan daha yüksektir (sırasıyla % 7.3 ve % 5.2). Bu nedenle, düz ve özel liselerde okula erken başlayan öğrencilerin sayısının diğer okullara göre daha yüksek olduğunu varsayabiliriz. Anadolu liselerindeki

III. SOSYODEMOGRAFİK ÖZELLİKLER 19 katılımcıların üçte ikisinden (% 71.3) fazlasının 17 yaşında olması, bu liseleri diğer liselerden ayırmaktadır. Bunun, Anadolu liselerinin sınavla öğrenci almasından ve öğrencilerin hazırlık sınıfında okumasından kaynaklandığını söyleyebiliriz. Son olarak, Tablo III-4 de sunulan katılımcıların yaş ve cinsiyet dağılımına baktığımızda, 17 yaş üstündeki erkeklerin yüzdesinin kızlardan daha yüksek olduğunu görmekteyiz. Pek çok ailenin, kızlarının başarısız olması durumunda okula devam etmelerine izin vermemesi, bu durumu açıklayan etmenlerden biri olabilir. Bir başka deyişle, başarısız olsalar dahi erkeklerin okula devam etme olasılığının, kızlarınkinden daha yüksek olduğunu söyleyebiliriz. Tablo III-4 Yaş ve Cinsiyet Cinsiyet Doğum yılı Erkek Kadın 1986 ve öncesi N 571 186 757 S (%) 75.4 24.6 100.0 1987 N 1159 930 2089 S (%) 55.5 44.5 100.0 1988 N 808 651 1459 S (%) 55.4 44.6 100.0 1989 ve sonrası N 106 80 186 S (%) 57.0 43.0 100.0 N 2644 1847 4491 S (%) 58.9 41.1 100.0 Şimdi ele alacağımız değişken, katılımcıların doğdukları yerleşim biriminin niteliği hakkında bilgi vermektedir. Ankete katılan lise son sınıf öğrencilerinin doğduğu yerleşim biriminin niteliğini incelemek, katılımcıların sosyodemografik özellikleriyle ve doğup büyüdükleri sosyal-kültürel ortamla ilgili bazı ipuçları sağlayabilir. Dahası, bu değişken yardımıyla, hangi okul tipinin, genel olarak hangi kökenlerden öğrenci aldığı hakkında da bilgi sahibi olabiliriz.

20 GENÇLİK, AB VE ZIT HİSLER Tablo III-5 Okul Tipi ve Doğduğu Yerleşim Birimi Doğduğu yerleşim birimi İl İlçe Köy Yurtdışı Düz Lise N 634 259 70 23 986 S (%) 64.3 26.3 7.1 2.3 100.0 Anadolu N 688 160 29 15 892 S (%) 77.1 17.9 3.3 1.7 100.0 Meslek N 544 269 84 7 904 S (%) 60.2 29.8 9.3 0.8 100.0 İmam Hatip N 406 254 191 40 891 S (%) 45.6 28.5 21.4 4.5 100.0 Özel Lise N 625 176 14 28 843 S (%) 74.1 20.9 1.7 3.3 100.0 N 2897 1118 388 113 4516 S (%) 64.1 24.8 8.6 2.5 100.0 Tablo III-5, okul tipine göre öğrencilerin doğduğu yerleşim biriminin dağılımını sunmaktadır. İlk tespit olarak, katılımcıların çoğunluğunun (% 64.1) kent merkezlerinde doğduğunu belirtelim. Daha ayrıntılı bir inceleme, kent doğumlu katılımcıların hemen hemen hepsinin (% 90.5), anketin yapıldığı kent merkezlerinde doğduğunu göstermektedir. Bu aynı zamanda, katılımcıların önemli bir bölümünün, Anadolu nun son yirmi yıl içinde hızla büyüyen kent merkezlerinde doğup büyüdüğü anlamına da gelmektedir. İkinci olarak, yukarıdaki tablodan, köy doğumlu katılımcıların yüzdesinin (% 8.6) oldukça düşük olduğu görülmektedir. Fakat, bunu kırsal yerleşim birimlerinde doğan katılımcıların yüzdesinin düşük olduğu biçiminde yorumlamamak gerekir. Zira, hızlı kentsel büyüme sonucunda kentsel alanlarla bütünleşen ilçe ve kasabalar dışındaki ilçe ve kasabaların büyük çoğunluğunun, ekonomik faaliyet, sosyal ve kültürel ortam açısından, kırsal özelliklerin baskın olduğu yerleşim birimleri olduğunu söyleyebiliriz. Bu nedenle, köyleri ve kırsal özelliklerin baskın olduğu ilçe ve kasabaları, kırsal yerleşim birimleri olarak düşünebilir; bu tür yerleşim birimlerinde doğan katılımcıları birlikte ele alabiliriz. Dolayısıyla, katılımcıların üçte birinin (% 33.4) kırsal sosyokültürel yapının hakim olduğu yerleşim birimlerinde doğduğunu söylemek mümkündür. Okul tiplerine göre, katılımcıların doğduğu yerleşim birimlerini değerlendirdiğimizde önemli farklılıklar olduğunu görmekteyiz.

III. SOSYODEMOGRAFİK ÖZELLİKLER 21 Yukarıdaki tabloda sunulan bulgular, Anadolu liseleri ve özel liselerde, kent doğumlu katılımcıların, imam hatip liselerinde ise kırsal yerleşim birimlerinde doğan katılımcıların yoğunlaşmış olduğunu göstermektedir. Düz liselerin ve meslek liselerinin ise, katılımcıların doğduğu yerleşim birimleri açısından büyük ölçüde birbirine benzediğini belirtelim. Daha detaylı bir inceleme yapacak olursak, öncelikle, Anadolu liselerinde ve özel liselerde, katılımcıların üçte ikisinden fazlasını (sırasıyla % 77.1 ve % 74.1) kent doğumluların oluşturduğunu görebiliriz. Bu tür liselerdeki katılımcılar arasında köy doğumlu olanların yüzdesi oldukça düşük (sırasıyla % 3.3 ve % 1.7) olmasına karşın, kırsal yerleşim birimlerinde doğanlar % 20 civarındadır. İmam hatip liselerinde ise Anadolu liseleri ve özel liselerdekinin tam tersi bir durum söz konusudur. Bu tip liselerde, kent doğumluların % 45.6 ile en düşük seviyede, köy doğumluların ise % 21.4 ile en yüksek seviyede olduğu görülmektedir. Kısacası, bu tür liselerde, kırsal yerleşim birimlerinde doğanlar % 49.9 ile çoğunluğu oluşturmaktadır. Bu noktada, bu tür liselerde, kırsal yerleşim birimlerinde doğan öğrencilerin oranının yüksek olmasının nedenlerinden söz edebiliriz. Öncelikle, son yirmi yılda bu tür liseleri destekleyen bazı kesimlerin gittikçe artan bilinçli ve sistemli çalışmalarının önemine dikkat çekmek gerekiyor. Ancak, özellikle sekiz yıllık kesintisiz zorunlu eğitimin yasalaşmasından ve üniversite giriş sınavlarında lise türlerine göre katsayı uygulamasının başlamasından sonra, imam hatip liselerine olan talepte büyük bir düşüş başladığı ve öğrenci bulmakta zorlanan bazı imam hatip liselerinin kapatılmasının gündeme geldiği bilinmektedir. Bu durumu önlemek için, bu tür liseleri destekleyen kesimlerin, köylerden, ekonomik olanakları kısıtlı ailelerin çocuklarını toplayarak, okul masraflarını üstlenmeye ve karşılıksız burs vermeye başladıkları yaptığımız derinlemesine görüşmelerden elde ettiğimiz bulgulardan biridir. Yine buna bağlı olarak, bu tür liselerin, parasız ya da düşük ücretli yurt ve pansiyon olanaklarının geniş olması da, kırsal kökenli öğrenciler için bu okulları cazip kılan etmenlerden biri olarak öne çıkmaktadır. Bu noktada, imam hatip liselerindeki katılımcıların % 38.8 inin okulun yurdunda, yatakhanesinde ya da özel yurtlarda kaldığını; bu yüzdenin diğer okullardan çok yüksek olduğunu belirtmekle yetinelim. Bir başka neden olarak, son yirmi yıl içinde, cami ve Kuran kursu sayısındaki sürekli artışın ve zorunlu din derslerinin, imam-hatiplere olan talebi arttırmasından da söz edebiliriz. Bu, aynı zamanda imam hatip liselerine giden yoksul kır kökenli öğrenciler için mezuniyet sonrası kolay ve çabuk iş bulma anlamına da gelmektedir. Ayrıca, bir başka ilginç noktaya daha değinmemiz yerinde olur. İmam hatip liselerinde okuyan öğrenciler arasında yurtdışında doğanların yüzdesi diğer liselerden daha yüksek görünmektedir. Bunun ana nedeni, bir imam hatip lisesinde, Bosna-

22 GENÇLİK, AB VE ZIT HİSLER Hersek, Makedonya ve Arnavutluk gibi Balkan ülkelerinden, imam olarak yetiştirilmek üzere getirilen yabancı öğrencilerin de anketimize katılmış olmasıdır. Katılımcıların ailelerinin oturduğu yerleşim biriminin niteliğini incelemek, katılımcıların sosyodemografik özelliklerini ve toplumsal kökenlerini daha iyi anlamamıza yardımcı olabilir. Aşağıdaki tabloda sunulan bulguların gösterdiği gibi, ailelerin büyük çoğunluğu (% 95.4) anketin uygulandığı il sınırları içinde, küçük bir grup aile ise anketin uygulandığı il sınırları dışında oturmaktadır. Yerleşim birimleri açısından bakacak olursak, ailelerin üçte ikisinden fazlasının (% 77.7) anket uygulanan kent merkezlerinde, % 11.7 sinin bu kentlerin ilçe ya da kasabalarında ve % 6.0 sının ise köylerinde yerleşmiş olduğunu görmekteyiz. Tablo III-6 Okul Tipi ve Ailenin Oturduğu Yerleşim Birimi Ailenin oturduğu yerleşim birimi Anket uygulanan kent Başka bir kent merkez ilçe Köy merkez ilçe köy Yurtdışı Düz Lise N 832 102 27 9 7 11 1 989 S (%) 84.1 10.3 2.7 0.9 0.7 1.1 0.1 100.0 Anadolu Meslek N 812 61 8 7 2 0 0 890 S (%) 91.2 6.8 0.9 0.8 0.2 0.0 0.0 100.0 N 693 132 54 8 8 5 4 904 S (%) 76.6 14.6 6.0 0.9 0.9 0.6 0.4 100.0 İmam N 481 151 170 9 17 44 22 894 Hatip S (%) 53.8 16.9 19.0 1.0 1.9 4.9 2.5 100.0 Özel Lise N 692 83 12 17 27 3 8 842 S (%) 82.2 9.9 1.3 2.0 3.2 0.4 1.0 100.0 N 3510 529 271 50 61 63 35 4519 S (%) 77.7 11.7 6.0 1.1 1.3 1.4 0.8 100.0 Okul tiplerine göre bir değerlendirme, imam hatip liselerinin bir kaç noktada diğer okullardan ayrıldığını ortaya koymaktadır. Birincisi, imam hatip liselerinde, ailesi anket uygulanan ilin sınırları dışında oturanların yüzdesi diğer okullardan bir hayli fazladır. Örneğin, katılımcılardan, ailesi il dışında oturanların yüzdesi, Anadolu liselerinde % 1.0, düz liselerde % 2.7, imam hatiplerde ise % 7.8 dir. İmam hatip liseleri kadar olmasa da, özel liselerde de aileleri il dışında oturanların yüzdesi diğer

III. SOSYODEMOGRAFİK ÖZELLİKLER 23 okullardan yüksektir. Bu, imam hatip ve özel lise öğrencilerinin, farklı illerde yerleşmiş ailelerden geldiğini de göstermektedir. Fakat, asıl dikkat çekici nokta, imam hatiplilerin ailelerinin neredeyse yarısının, anket uygulanan kent merkezi dışındaki yerleşim birimlerinde oturmasıdır. Tüm bunlar, imam hatip lisesi öğrencilerinin mekansal hareketliliklerinin daha yüksek olduğu anlamına gelmektedir. İkincisi, imam hatip liselerinde ailesi köyde yerleşik olanların yüzdesi diğer okullardan çok daha yüksektir. Bu liselerdeki katılımcıların ailelerinin % 23.4 ü köylerde oturmaktadır. Diğer liseler arasında ise sadece meslek liseleri ve düz liselerde, ailesi köyde oturanların yüzdesi görece yüksektir (sırasıyla % 6.6 ve % 3.8). Dolayısıyla, imam hatip liseliler arasında kır kökenli öğrencilerin yüzdesinin daha yüksek olduğunu, imam hatipleri meslek liselerinin izlediğini ve Anadolu liseliler arasında ise kır kökenli öğrencilerin yüzdesinin düşük olduğunu söyleyebiliriz. Düz Lise Anadolu Meslek İmam Hatip Özel Lise Tablo III-7 Okul Tipi ve Göç Aileniz oturduğu yere başka bir yerden mi göç etti? Evet Hayır N 327 644 971 S (%) 33.7 66.3 100.0 N 257 627 884 S (%) 29.1 70.9 100.0 N 296 591 887 S (%) 33.4 66.6 100.0 N 255 633 888 S (%) 28.7 71.3 100.0 N 193 633 826 S (%) 23.4 76.6 100.0 N 1328 3128 4456 S (%) 29.8 70.2 100.0 Ülkemizin, İkinci Dünya Savaşı ndan sonra yaşamaya başladığı kırdan kente göç, en önemli sosyodemografik olgulardan birisidir. Bu nedenle, anketimize katılanların ailelerinin göç edip etmediğini de inceleyeceğiz. Anketimize katılanların % 29.8 i, bir başka deyişle yaklaşık üçte biri, ailesinin şu anda oturduğu yere göç ettiğini belirtmektedir. Anketimize katılan lise öğrencileri için, ailelerinin yaşamış olabileceği kırdan kente göçün uzak bir mazi olma olasılığını akılda tutarsak, bazılarının bu soruya hayır yanıtı verme ihtimalinin de yüksek olduğunu söyleyebiliriz. Zira, göç yılı sorulduğunda, ailelerinin göç ettiğini

24 GENÇLİK, AB VE ZIT HİSLER söyleyenlerin % 24.1 i bir tarih belirtmemektedir. Göç tarihleri yakın dönemlerde, 1980 sonrası yıllarda, yoğunlaşmaktadır. 8 Yine de, elimizdeki bulgular çerçevesinde okul tiplerine ve anket uygulanan kentlere göre bir değerlendirme yapabiliriz. Yukarıdaki tabloda ilk göze çarpan nokta, özel liselerde ve imam hatip liselerinde, ailesi göç etmiş olanların yüzdesinin diğer okullardan daha düşük olmasıdır (sırasıyla % 23.4 ve % 28.7). Buna karşın, düz ve meslek lisesinde ailesi göç etmiş olanların yüzdesi görece yüksektir. Aşağıdaki iki tabloda katılımcıların aileleriyle ilgili demografik bulgular sunulmaktadır. İlk olarak, ailedeki kişi sayısını inceleyeceğiz. Tablo III- 8 de sunulan verilere dayanarak, katılımcıların yarıdan fazlasının (% 53.3) 4 ya da daha az sayıda kişi bulunan ailelerden geldiğini söyleyebiliriz. Katılımcıların ailelerindeki ortalama kişi sayısı 4.65, mod ve medyan ise 4 dür. Bu, anketimize katılanların aile büyüklüğünün, Türkiye kent ortalamasına yakın olduğunu göstermektedir. Okul tiplerine göre genel bir değerlendirme yaparsak, Anadolu liseleri ve özel liselerdeki katılımcıların, az sayıda ferdi olan ailelerden, imam hatip ve meslek liselerindeki katılımcıların ise kalabalık ailelerden geldiğini söyleyebiliriz. Daha ayrıntılı bir inceleme, Anadolu liseleri ve özel liseler arasında büyük benzerlikler olsa da, aynı zamanda bu iki lise tipi arasında önemli farklılıkların olduğunu da göstermektedir. Örneğin, Anadolu liselerinde ailedeki ortalama kişi sayısı 4.05 iken özel liselerde 4.24 dür. Anadolu liselerindeki katılımcıların büyük çoğunluğunun (% 76.2) ailesinde 4 ya da daha az kişi bulunmakta ve bu, Anadolu liselerinde aile büyüklüğünün daha küçük olduğunu göstermektedir. Benzer şekilde, imam hatip ve meslek liseleri arasında da farklılıklar vardır. Örneğin, imam hatip liselerinde, katılımcıların büyük çoğunluğunun (% 70.6) ailesinde 5 ya da daha fazla kişi bulunmaktadır. Bu liselerde ailedeki ortalama kişi sayısı 5.43 iken, meslek liselerinde 4.92 dir. Kısacası, aile büyüklüğünün en küçük olduğu okullar Anadolu liseleri, en büyük olduğu okullar ise imam hatip liseleridir. 9 8 Göç yılları ile ilgili ayrıntılar için, Ek 2 bölümünde Tablo 6 ya bakınız. 9 Ayrıntılar için, Ek 2 bölümünde Tablo 7 ye bakınız.

III. SOSYODEMOGRAFİK ÖZELLİKLER 25 Tablo III-8 Okul Tipi ve Ailedeki Kişi Sayısı Düz Lise Anadolu Meslek İmam Hatip Özel Lise Ailedeki kişi sayısı 1-3 4 5 6 ve üstü N 161 364 277 183 985 S (%) 16.3 37.0 28.1 18.6 100.0 N 265 405 145 76 891 S (%) 29.7 45.5 16.3 8.5 100.0 N 146 254 244 255 899 S (%) 16.2 28.3 27.1 28.4 100.0 N 116 147 249 381 893 S (%) 13.0 16.5 27.9 42.7 100.0 N 224 321 189 104 838 S (%) 26.7 38.3 22.6 12.4 100.0 N 912 1491 1104 999 4506 S (%) 20.2 33.1 24.5 22.2 100.0 Tablo III-9 Okul Tipi ve Kardeş Sayısı Kardeş sayısı Yok 1 2 3 4 ve üstü Düz Lise N 54 356 294 154 119 977 S % 5.5% 36.4% 30.1% 15.8% 12.2% 100.0% Anadolu N 98 476 209 68 39 890 S % 11.0% 53.5% 23.5% 7.6% 4.4% 100.0% Meslek N 77 275 255 152 141 900 S % 8.6% 30.6% 28.3% 16.9% 15.7% 100.0% İmam Hatip Özel Lise N 46 109 222 203 311 891 S % 5.2% 12.2% 24.9% 22.8% 34.9% 100.0% N 113 333 252 91 53 842 S % 13.4% 39.5% 29.9% 10.8% 6.3% 100.0% N 388 1549 1232 668 663 4500 S % 8.6% 34.4% 27.4% 14.8% 14.7% 100.0% Katılımcıların ailelerinin sosyodemografik özelliklerini daha iyi anlayabilmek için kardeş sayılarını da inceleyeceğiz. Öncelikle, ortalama kardeş sayısının 2.09, modun 1.0 ve medyanın 2.0 olduğunu belirtmeliyiz. Tablo III-9 da sunulan bulgular, katılımcıların

26 GENÇLİK, AB VE ZIT HİSLER çoğunluğunun (% 61.8) bir ya da iki kardeşinin olduğunu göstermektedir. Okul tiplerine göre kardeş sayısını incelediğimizde, ailedeki kişi sayısına benzer bir yapının söz konusu olduğunu görmekteyiz: Kardeş sayıları en az olan öğrenciler Anadolu liselerindeyken, kardeş sayıları en çok olan öğrenciler imam hatip liselerindedir. Anadolu liselerinde, hem ortalama kardeş sayısı (1.44) diğer tüm okullardan daha düşüktür, hem de büyük çoğunluğun (% 77.0) bir ya da iki kardeşi vardır. Özel liselerde de benzer bir durum söz konusu olsa da, bu liseler iki açıdan farklılık arz etmektedir. Birincisi, bu okullarda, ortalama kardeş sayısı (1.60) Anadolu liselerinden daha yüksektir. İkincisi, özel liselerde, kardeşi olmayan katılımcıların, yani tek çocuklu ailelerin sayısı (113, % 13.4) diğer okullardan daha yüksektir. İmam hatip liselerinde ise hem ortalama kardeş sayısı (3.15) yüksek, hem de katılımcıların yarıdan fazlası (% 57.7) 2 den daha çok kardeşe sahiptir. Kardeş sayısı bakımından, düz liseler ile meslek liseleri birbirine daha çok benzemektedir ve Anadolu liseleriyle imam hatip liseleri arasında bir yerde durmaktadırlar. Bu iki lise tipinde de, bir ya da iki kardeşi olanlar % 60 civarındadır ve ortalama kardeş sayısı hem birbirine, hem de genel ortalamaya (2.09) yakındır. 10 Sosyodemografik özelliklerle ilgili olarak iki değişkene daha değinmekte yarar var. Bunlardan ilki, katılımcıların anne ve babaların yaşayıp yaşamadığıdır. Katılımcıların büyük çoğunluğunun (% 95.2) hem annesi, hem babası yaşamaktadır. Hem annesi, hem de babası yaşamayan katılımcıların sayısı sadece onsekizdir (% 0.4). Sadece annesi ya da babası yaşayan katılımcıların oranı % 4.4 dür. İkinci olarak, katılımcıların anne ve babalarının birlikte yaşayıp yaşamadığını baktığımızda, sadece % 3.2 sinin ayrılmış ya da boşanmış olduğunu görmekteyiz. Ayrılan ya da boşananların yüzdesinin, okul tiplerine göre değerlendirdiğimizde, özel liselerde ve Anadolu liselerinde daha yüksek olduğu görülmektedir. 11 10 Daha ayrıntılı bilgi için, Ek 2 bölümünde Tablo 8 e bakınız. 11 Ayrıntılar için Ek 2 bölümünde Tablo 9 ve 10 a bakınız.

IV. SOSYOEKONOMİK ÖZELLİKLER 27 IV. Sosyoekonomik Özellikler B u bölümde, anketimize katılan lise son sınıf öğrencilerinin, toplumsal kökenleri hakkında ayrıntılı bilgiye sahip olmak için, sosyoekonomik özelliklerini inceleyeceğiz. Bu amaçla, veri setimizde yer alan bir dizi değişkeni kullanacağız. Bu bölümde ele alacağımız değişkenler bize, hangi toplumsal kesimlerin, çocuklarını hangi tip okullara gönderdiği hakkında da bazı ipuçları sağlayabilir. Öncelikle, katılımcıların anne ve babalarının eğitim düzeyini inceleyeceğiz. Aşağıdaki tablo, katılımcıların babalarının eğitim düzeyiyle ilgili bulguları sunmaktadır. Tablo IV-1 Okul Tipi ve Babanın Eğitim Düzeyi Düz Lise Anadolu Meslek İmam Hatip Özel Lise Okuma yazma bilmiyor Okuma yazma biliyor Babanın eğitim düzeyi İlkokul mezunu Ortaokul mezunu Lise mezunu Yüksek okul mezunu N 7 20 250 184 295 224 980 S % 0.7 2.0 25.5 18.8 30.1 22.9 100.0 N 0 2 58 50 204 575 889 S % 0.0 0.2 6.5 5.6 22.9 64.7 100.0 N 17 59 377 189 185 57 884 S % 1.9 6.7 42.6 21.4 20.9 6.4 100.0 N 26 55 328 109 193 181 892 S % 2.9 6.2 36.8 12.2 21.6 20.3 100.0 N 0 6 64 89 256 417 832 S % 0.0 0.7 7.7 10.7 30.8 50.1 100.0 N 50 142 1077 621 1133 1454 4477 S % 1.1 3.2 24.1 13.9 25.3 32.5 100.0 İki genel belirlemeyle başlayabiliriz. Birincisi, en büyük grubu % 32.5 ile üniversite ya da yüksek okul mezunu babaların oluşturmasıdır. Dahası,

28 GENÇLİK, AB VE ZIT HİSLER lise ve yüksek okul mezunlarını bir grup olarak düşünürsek, babaların % 57.8 inin, bir başka deyişle yarıdan fazlasının eğitim düzeyinin 8 yıldan (ortaokuldan) daha yukarı olduğunu söylemeliyiz. Birinci noktaya bağlı olarak ikincisi, ilkokul mezunu olmayanların, yani okur yazar olmayan ve okur yazar olup da ilkokul mezunu olmayanların, % 4.3 lük küçük bir grup olduğu görülmektedir. Bu genel saptamalar ışığında, okul tiplerine göre iki farklı grup belirlemek mümkündür. Birinci grupta, Anadolu liseleri ve özel liseler, ikincisinde ise, meslek ve imam hatip liseleri yer almaktadır. Daha açarsak, Anadolu ve özel liselerinde babaları yüksekokul mezunu olanların yüzdesi, meslek ve imam hatip liselerinden daha yüksektir. Örneğin, Anadolu liselerindeki öğrencilerin % 64.7 sinin babası yüksekokul mezunudur ve Anadolu liselerini % 50.1 ile özel liseler takip etmektedir. Fakat daha da çarpıcı olan, katılımcıların babalarından yüksekokul mezunu olanların oranının, Anadolu liselerinde % 87.5, özel liselerde ise % 80.9 gibi hayli yüksek bir seviyede olmasıdır. Buna karşılık, meslek liselerindeki katılımcıların sadece % 6.4 ünün babası yüksekokul ve % 20.9 unun babası ise lise mezunudur. İmam hatip liselerindeki öğrencilerin babalarının eğitim düzeyi, meslek liselerindeki öğrencilerin babalarının eğitim düzeyinden daha yüksek olsa da, Anadolu liseleri ve özel liselerdeki öğrencilerin babalarının eğitim düzeyinin bir hayli altındadır. İkinci ayırt edici nokta ise, Anadolu liseleri ve özel liselerde babası okur yazar olmayan veya yalnızca okur yazar olanların sayısının yok denecek kadar az olmasıdır. Halbuki, meslek ve imam hatip liselerinde babası okur yazar olmayanların veya yalnızca okur yazar olanların sayısı diğer okullardan daha yüksektir. Son olarak, düz liselerdeki öğrencilerin babalarının eğitim düzeyinin, meslek ve imam hatip liselerinden daha yüksek, Anadolu liseleri ve özel liselerinkinden daha düşük olduğu görülmektedir. Düz liselerde, yüksekokul mezunu olan babaların yüzdesi, özel liselerin yarısına bile ulaşmamaktadır, fakat lise ve yüksekokul mezunlarını birlikte alırsak, düz liseler özel liselere yaklaşmaktadır. Bir başka bir deyişle, düz liseler, Anadolu liseleri ve özel liselerin oluşturduğu grup ile meslek ve imam hatip liselerinin oluşturduğu grubun arasında yer almaktadır. 12 Katılımcıların annelerinin eğitim düzeyi ile ilgili bulgular Tablo IV-2 de sunulmaktadır. Öncelikle, annelerin eğitim düzeyinin, genel olarak babaların eğitim düzeyinden düşük olduğunu belirtmeliyiz. Örneğin, babalar arasında en büyük grubu yüksekokul mezunları oluştururken, anneler arasında en büyük grubu ilkokul mezunları oluşturmaktadır. Ayrıca, anneler arasında, okur yazar olmayanların yüzdesi de daha 12 İmam hatip liselerinin öğrenci profili ile ilgili küçük bir not düşelim. Veri setimizde babası imam hatip lisesi mezunu olan toplam 95 öğrenci bulunmaktadır. Bunların, 65 i, yani % 68.4 ü imam hatip öğrencisidir. Üstelik bu sayıya, imam hatip lisesinden mezun olduktan sonra yüksekokul okuyan babalar dahil değildir. Dolayısıyla bu rakam bize, imam hatip liselerinin içbeslenmesi hakkında küçük de olsa bir fikir verebilir.