ENGELL LER N E T M HAKKI ve DEVLET YÜKÜMLÜLÜKLER

Uluslararas Hukuk ve Türk Hukuk Sisteminde ENGELL LER N E T M HAKKI ve DEVLET YÜKÜMLÜLÜKLER Yrd. Doç. Dr. Selda ÇA LAR stanbul-2009

Yay n No : 2162 Hukuk Dizisi : 1012 1. Bas m - A ustos 2009 - stanbul ISBN 978-605 - 377-080 - 0 Copyright Bu kitab n bu bas s için Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask - Cilt : Net K rtasiye Tan. ve Matbaa San.Tic.Ltd.fiti. (Sertifika No: 13723) Taksim Cad. Yo urtcu Faik Sok. No: 3 Taksim/Beyo lu (0-212) 249 40 60 Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 513 87 05-511 36 50 www.betayayincilik.com

Arda ve onun gibilere...

ÖNSÖZ Bu eser, engelli haklar üzerine kapsay c bir çal flma yapma istek ve düflüncesinin ard ndan girilen doktora sürecinde bafllan lan ve doktora tezi olarak sunulan bir çal flman n güncellenmifl halidir. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü kamu hukuku doktora program nda bafllayan ve Prof. Dr. Faz l SA - LAM, Prof. Dr. brahim Ö. KABO LU, Prof. Dr. Turgut TARHANLI, Prof. Dr. Osman DO RU ve Doç. Dr. Abdurrahman EREN den oluflan jüri taraf ndan oybirli iyle kabul edilen tezin kitap olarak bas lmas nda, jüri üyelerinin bu yöndeki yüreklendirmelerinin etkisi büyüktür. Kendilerine, duyduklar güven ve verdikleri destek için teflekkür ediyorum. nsan haklar na iliflkin kendisinden çok fley ö rendi im tez dan flman m Prof. Dr. brahim Ö. KABO LU na doktora sürecinde nazik bir anlay fl içerisinde verdi i bilimsel destek, katk ve dostlu u için; tez izleme jürisinde yer alan Prof. Dr. Turgut TARHANLI ve Prof. Dr. Osman DO RU ya bu zahmetli görevi yerine getirmeye ay rd klar zamanlar ve tezin flekillenmesine verdikleri katk lar için öncelikli teflekkürlerimi iletmek isterim. Savunma s nav arac l yla iyi ki de tan - d m Prof. Dr. Faz l SA LAM a yeni nesil akademisyenlere güvendi i ve sorumluluk vererek alana dahil olmalar n sa lay c giriflimleri için de ayr ca teflekkürlerimi sunuyorum. Lisans ve lisansüstü e itim sürecinde daima bilgi ve deneyimlerine baflvurdu um ve her zaman deste ini gördü üm amcam Prof. Dr. Hüseyin PAZARCI, bu çal flmada da yan mdayd. Teflekkürler. Tezimi okuyarak, düzelterek dostlukla katk sa layan meslektafl ve arkadafllar m Dr. Oya BOYAR ve Yrd. Doç.Dr. Hakan Sabri ÇEL KYAY ile Beta Bas m Yay m n emek veren tüm ekibine de teflekkürlerimi iletiyorum. Akademik teamüle uygun olarak Teflekkür s ralamas nda en sona b rakm fl olsam da, özel bak m ve ilgiye ihtiyac olan o lumuz Arda n n bak m n tamamen üstlenen, bu zorlu süreci benim için kolaylaflt rmak ad na her türlü çabay sevgiyle gösteren eflim Prof. Dr. Tuncay ÇA LAR a ve engellilerin yan s ra genel olarak herkesin onur ve haklar n n korunmas ve yerine getirilmesi konusundaki inanc m daha da güçlendiren, bana yeni dünya görüflü ve bak fl aç lar kazand ran o lum Arda ya olan sevgi ve minnettarl m her fleyin önündedir. Sonsuz teflekkürler Yrd. Doç. Dr. Selda ÇA LAR Temmuz 2009, Edirne

Ç NDEK LER KISALTMALAR...VII G R fi...1 Birinci Bölüm ULUSLARARASI HUKUKTA ENGELL LER N E T M HAKKI I. HUKUKSAL TERM NOLOJ DE ENGELL L K VE ENGELL HAKLARI...... 7 A. Tan mlar ve S n fland rmalar................................ 7 1. Uluslararas Belgelerde Yer Alan Tan mlar................... 8 2. BM Dünya Sa l k Örgütü (WHO) S n flamalar............... 10 B. Engellilik Modelleri....................................... 15 1. T bbi Model (Medikal Model)............................. 16 2. Sosyal Model ( nsan Haklar Modeli)....................... 17 a. Engellili in Sosyo-politik Yorumu...................... 20 b. Engellili in Ça dafl Yorumu........................... 21 C. Uluslararas ve Bölgesel Düzlemde Engelli Haklar n n Normatif Yönü. 24 1. Uluslararas Norm ve Standartlar......................... 24 a. Birleflmifl Milletler Belgelerinde Engelli Haklar............ 25 b. Standart Kurallar.................................. 30 c. Genel lkeler...................................... 35 aa. Kiflinin Ba ms zl na, Kendi Seçimlerini Yapma Özgürlü ünü çeren Özerkli ine ve Onuruna Sayg..... 36 bb. Ayr mc l k Yap lmamas.......................... 39 cc. Toplumsal Aidiyet, Tam ve Etkili Kat l m............. 44 dd. Engelli Kiflilerin Farkl l n Kabul ve Farkl l a Sayg.... 45 ee. F rsat Eflitli i.................................. 46 ff. Eriflebilirlik................................... 50 gg. Kad n ve Erkek Eflitli i........................... 51 hh. Engelli Çocuklar n Kimliklerini Koruma ve Kapasitelerini Gelifltirme Hakk na Sayg.............. 52. Engelli Çocu un Yüksek Yarar n n Gözetilmesi........ 53

VIII Ç NDEK LER 2. Bölgesel Düzlemde Engelli Haklar........................ 56 a. Avrupa Belgelerinde Engelli Haklar..................... 56 aa. Avrupa Konseyi Belgelerinde Engelli Haklar.......... 56 bb. Avrupa Birli i (AB) Belgelerinde Engelli Haklar........ 60 b. Amerika Bölgesi Engelli Haklar Belgeleri................ 64 c. Afrika Bölgesi Engelli Haklar Belgeleri.................. 66 II. E T M HAKKININ ENGELL LER BAKIMINDAN KAPSAM VE N TEL... 67 A. E itim Kavram.......................................... 67 1. Örgün E itim (formal education).......................... 68 a. Genel (Ola an) E itim............................... 68 b. Özel E itim....................................... 70 2. Yayg n E itim (non-formal education)...................... 71 B. E itim Hakk n n Niteli i ve Kapsam.......................... 71 1. Genel Olarak E itim Hakk n n çeri i ve Temel Kavramlar....... 72 a. Temel nsan Haklar Belgelerinde E itim Hakk............ 72 b. Paras z E itim..................................... 78 c. Zorunlu E itim.................................... 82 2. Engellilerin E itim Hakk n n çeri i ve Temel Kavramlar........ 85 a. nsan Haklar Temel Belgelerinde Engellilerin E itim Hakk... 86 b. E itimde Özel htiyaçlar Kavram..................... 91 c. Özel E itimsel htiyaçlar n Giderilme Yöntemi............. 92 aa. Kapsay c E itim (Inclusive education)............... 93 bb. Özel E itim................................... 101 d. Kapsay c E itim Herkes çin E itim liflkisi........... 104 kinci Bölüm DEVLETLER N ENGELL LER N E T M HAKKINA L fik N ULUSLARARASI HUKUK YÜKÜMLÜLÜ Ü I. DEVLET YÜKÜMLÜLÜKLER N N TASN F VE KULLANILAN KAVRAMLAR. 111 A. Devlet Yükümlülüklerinin S n fland r lmas.................... 112 1. Sayg Duyma, Koruma ve Yerine Getirme Yükümlülü ü....... 112 2. Davran fl ve Sonuç Yükümlülü ü........................ 115 B. Yükümlülüklerin Yerine Getirilmesinde Kullan lan Kavram ve Ölçütler.............................................. 118 1. Aflamal Gerçeklefltirme (Progressive Achievement)........... 119 2. Mevcut Kaynaklar n Azamisini Kullanma.................. 122 II. DEVLET YÜKÜMLÜLÜ ÜNÜN ÇER VE KAPSAMI............... 126 A. Sayg Duyma Yükümlülü ünün Kapsam..................... 126

Ç NDEK LER IX 1. Ayr mc l k Yasa na Uyma.............................. 128 2. Hakk n Kullan lmas n Gerileten Önlemlerden Kaç nma....... 129 3. Hakk n Ölçüsüz Biçimde S n rlanmamas.................. 130 B. Koruma Yükümlülü ünün Kapsam......................... 132 1. Yasal Koruma....................................... 133 a. Sözleflmelerin ç Hukuk Düzeninde Tan nmas........... 133 b. Yasa ve Di er Düzenlemelerde Engellilerin Haklar n n ve Genel lkelerin Gözetilmesi.......................... 136 2. dari Koruma........................................ 139 a. hlalleri Önleme Yükümlülü ü........................ 140 aa. E itim Hakk na ve Engellili e Dair Fark ndal k Yaratma, Bilinçlendirme ve E itim......................... 141 bb. Bilgi Edinme ve Belgelere Ulaflma Olana n n Sa lanmas ( darenin fieffafl )............................. 143 cc. darenin Eylem ve fllemlerinde Hukuka Ba l Kalmas.. 145 b. hlalleri ve Sonuçlar n Giderme....................... 148 aa. Tarafs z ve Etkili fiikayet Mekanizmalar Oluflturma.... 149 aaa. Ulusal nsan Haklar Kurumlar n n Oluflturulmas 150 bbb. Ulusal nsan Haklar Kurumlar n n Engelli Haklar n Koruma fllevi.................... 153 bb. hlalleri Durdurma ve Zararlar Giderme............ 156 3. Yarg sal Koruma..................................... 158 a. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar n Dava Edilebilirli i... 159 b. Yarg Makamlar n n Haklar Koruma fllevi.............. 167 C. Yerine Getirme Yükümlülü ünün Kapsam................... 175 1. Mevcudiyet (availability)............................... 176 a. Engellilerin Zorunlu ve Ücretsiz E itimden Yararland r lmas 177 aa. Okul Yafl ndaki Engelli Nüfusun Belirlenmesi......... 179 bb. Kapsay c E itim Sisteminin Güvence Alt na Al nmas.. 180 aaa. Bafllang çta Yap lmas Gerekli De ifliklikler...... 181 bbb. dari Yap lar n De ifltirilmesi................. 183 ccc. Kaynaklar n Harekete Geçirilmesi............. 185 b. Yeterli Say da ve fllevsel E itim Kurumlar ile Programlar Oluflturmak...................................... 187 aa. E itim Sistemine ve Programlar na liflkin Yap lmas Gerekenler................................... 188 bb. E itim Kurumlar na Özgü Yap lmas Gerekenler....... 192 2. Eriflilebilirlik (Accessibility)............................. 195 a. Ayr mc l k Gözetmeme.............................. 195

X Ç NDEK LER b. Fiziksel Eriflimin Sa lanmas......................... 201 aa. E itim Kurumlar na Eriflim...................... 202 bb. Kurum Hizmetlerine Eriflim...................... 203 aaa. Evrensel Tasar m......................... 203 bbb. Makul Uyumlaflt rma...................... 205 ccc. Gerekli Destek ve Yard m n Yap lmas.......... 213 c. Ekonomik Eriflebilirlik.............................. 217 3. Kabul Edilebilirlik (acceptability)......................... 219 a. Erken Dönemde E itim............................. 220 b. Uygun ve Kaliteli E itim............................ 222 aa. Uygun Müfredat ve Etkili Materyal Kullan m......... 224 bb. Uygun ve Yeterlilik Sahibi E itimciler............... 227 cc. Uygun E itim Çevresi........................... 230 4. Uyarlanabilirlik (adaptability)........................... 232 Üçüncü Bölüm ENGELL LER N E T M HAKKI BAKIMINDAN TÜRK YE N N ULUSLARARASI HUKUK YÜKÜMLÜLÜ Ü I. TÜRK YE DE ENGELL LER N E T M HAKKINA L fik N GENEL DE ERLEND RME......................................... 236 A. Türk Hukukunda Engellilik S n flama ve Modelleri.............. 237 1. Kavramlar.......................................... 237 2. Tan m ve S n flamalar................................. 240 a. Tan mlar........................................ 240 b. S n fland rma..................................... 246 3. Modeller........................................... 251 B. Türkiye de Engellilerin E itim Hakk......................... 252 1. E itim Sisteminin Genel Yap s.......................... 253 2. Genel Yap çinde Engellilerin E itimi..................... 254 a. Engellilerin E itim Düzeyi........................... 255 aa. 2002 Türkiye Özürlüler Araflt rmas na liflkin Bulgu ve De erlendirmeler.............................. 256 bb. MEB ve TÜ K statistikleri....................... 262 b. Engellilerin E itimine liflkin Yasal Düzenlemeler......... 263 II. TÜRK YE N N ULUSLARARASI HUKUKTAN DO AN YÜKÜMLÜLÜKLER. 272 A. Sayg Duyma Yükümlülü ü............................... 274 1. Ayr mc l k Yasa na Uyma.............................. 274 2. Hakk n Kullan lmas n Gerileten Önlemlerden ve Ölçüsüz S n rlamalardan Kaç nma.............................. 281

Ç NDEK LER XI B. Koruma Yükümlülü ü................................... 286 1. Yasal Koruma....................................... 287 a. Uluslararas nsan Haklar Sözleflmelerinin Türk Hukuk Düzenindeki Yeri.................................. 288 b. Hakk n Korunmas nda Yasama Organ n n Rolü........... 291 2. dari Koruma........................................ 296 a. darenin hlalleri Önleme Yükümlülü ü................. 296 aa. darenin fllem ve Eylemlerinde Yasalara Ba l Kalmas. 297 aaa. Yürütme Organ ve darenin Düzenleyici fllemleriyle Bireysel Eylem ve fllemlerinde Anayasa ve Yasalara Uymas................. 298 bbb. darenin Denetim Yükümlülü ü.............. 301 bb. darenin Bilgi ve Belge Verme Yükümlülü ü.......... 304 b. darenin hlalleri Giderme Yükümlülü ü................ 310 aa. Etkili fiikayet Mekanizmalar Oluflturma............ 310 aaa. dari Baflvuru Usulleri: tiraz ve Uzlaflma....... 311 bbb. Ulusal nsan Haklar Kurumlar Oluflturma..... 314 i. Merkezi Yap çinde Yer Alan nsan Haklar Kurumlar............................ 316 ii. Yerel Düzeyde nsan Haklar Kurumlar...... 318 bb. Yarg Kararlar n Yerine Getirme................... 325 3. Yarg sal Koruma..................................... 329 C. Yerine Getirme Yükümlülü ü.............................. 334 1. E itimin Mevcudiyeti.................................. 334 a. Engellilerin Zorunlu ve Ücretsiz E itimden Yararland r lmas. 335 aa. Zorunlu ve Ücretsiz E itimin Yasal Güvenceye Kavuflturulmas............................... 335 bb. Zorunlu E itim Ça ndaki Engelli Say s n n Bilinmesi.. 339 cc. Okula Kay t ve Devam n Sa lanmas............... 342 b. Yeterli Say da ve fllevsel E itim Kurumlar ile Programlar Oluflturmak...................................... 346 aa. E itim Sisteminin Yap land r lmas................. 346 bb. E itim Kurumlar le Programlar n n Mevcudiyeti...... 351 2. E itimin Eriflebilirli i.................................. 355 a. Fiziksel Eriflebilirlik................................ 356 aa. E itim Kurumlar na Eriflebilirlik................... 356 bb. E itim Hizmetlerine Eriflebilirlik................... 361 b. Ekonomik Eriflebilirlik.............................. 365 3. E itimin Kabul Edilebilirli i............................. 369

XII Ç NDEK LER a. Özel E itimde E itimcilerin Nicelik ve Nitelikleri.......... 369 b. Kiflisellefltirilmifl Ö renci Deste inin Sa lanmas.......... 372 c. Baflar n n De erlendirilmesi ve Mezuniyetlerde Denkli in Sa lanmas...................................... 375 4. E itimin Uyarlanabilirli i.............................. 379 SONUÇ.................................................... 388 KAYNAKÇA................................................. 398

KISALTMALAR AB ABD BM ÇHK ÇHS Ed. EFA ESKHS ICF ICF-CY ICIDH ILO IMF IWGDD HAM HAS LS S MEB MSHS OHCHR RAM s Avrupa Birli i Amerika Birleflik Devletleri Birleflmifl Milletler Çocuk Haklar Komitesi Çocuk Haklar Sözleflmesi Editör Education for All Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleflmesi International Classification of Functioning, Disability and Health International Classification of Functioning, Disability and Health Children & Youth Version The International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps International Labour Organization International Monetary Fund The International Working Group on Disability and Development nsan Haklar Avrupa Mahkemesi nsan Haklar Avrupa Sözleflmesi Milli E itim Müdürlükleri Yönetim Bilgi Sistemi Modeli Milli E itim Bakanl Medeni ve Siyasal Haklar Sözleflmesi Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights Rehberlik ve Araflt rma Merkezi Sayfa

XIV KISALTMALAR UK UN UNESCO UNICEF UPIAS WHO United Kingdom United Nation United Nations Educational Scientific and Cultural Organization United Nations Children s Fund Union of Physically Impared Against Segregation World Health Organization