BİTMEYEN ÖYKÜ: Prof. Dr. Nurettin DEMİR ALFABE TARTIŞMALARI Hacettepe Üniversitesi Edeiyat Fakltesi Çağdaş Trk Lehçeleri ve Edeiyatları B Öğreti yesidir. Selçuk Üniversitesi Fen-Edeiyat Fakltesi Trk Dili ve Edeiyatı Bn itirdi. MEB Doktora Bursuyla Mainz Üniversitesinde Trkoloji alanında doktora yaptı. Sırasıyla Szeged Üniversitesi, Leipzig Üniversitesi, Doğu Akdeniz Üniversitesi ve Başkent Üniversitesinde çalıştı. Ayrıntılı özgeçiş ilgilerine www.ctl.hacettepe. edu.tr adresinden ulaşılailir. Prof. Dr. Eine YILMAZ Hacettepe Üniversitesi Edeiyat Fakltesi Çağdaş Trk Lehçeleri ve Edeiyatları B Öğreti yesidir. KTÜ, Fatih Eğiti Fakltesinden ezun oldu. Yksek lisans ve doktorasını Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bililer Enstitsnde yaptı. Szeged Üniversitesi ve Doğu Akdeniz Üniversitesinde isafir öğreti yesi olarak ulundu. Ayrıntılı özgeçiş ilgilerine www.ctl.hacettepe.edu.tr adresinden ulaşılailir. ISBN 978-9944-237-21-5 9 789944 237215 Prof. Dr. Nurettin Deir Prof. Dr. Eine Yılaz
Biteyen Öyk: Alfae Tartışaları -Rapor- Prof. Dr. Nurettin Deir Prof. Dr. Eine Yılaz Ankara, 2014
İncelee Araştıra Dizisi YAYIN NO: 15 BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI rapor Yazar Nurettin Deir - Eine Yılaz Editör Dr. Murat Yılaz 0312 472 37 73 Teknik Koordinasyon Halil Ulusoy Tasarı-Baskı 0312 472 37 73 0312 472 37 73 0312 472 37 73 SFN Televizyon Tanıtı Tasarı Yayıncılık Ltd. Şti. Tel: 0312 472 37 73-74 www.sfn.co.tr Deir, Nurettin Biteyen öyk: alfae tartışaları/ yazarlar: Nurettin Deir, Eine Yılaz; editör: Murat Yılaz.- Ankara: Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi, 2014 88 s: 19,5x27 c. (Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi İncelee- Araştıra dizisi; yayın no: 15) ISBN: 978-9944-237-21-5 1.Trk alfaesi TarihI.Yılaz, Eine II.Yılaz, Murat 411.2 Baskı Tarihi: Nisan 2014 Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığı Adres: Çetin Eeç Blv. 4. Cad. 1330 Sok. No: 12 06460 Aşağı Öveçler Mah. Çankaya/ANKARA Tel: 0312 473 80 41-42-45 Faks: 0312 473 80 46 sde@sde.org.tr Taşkent Cad. 10. Sokak No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARA Tel: 0312 216 06 00 Faks: 0312 215 22 09 www.yesevi.edu.tr yayinlar@yesevi.edu.tr Raporda ifade edilen fikir ve görşler sadece yazarlarının olup, Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığının görşlerini yansıtazlar.
BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI rapor İçindekiler Sunuş...6 Önsöz...8 B 1...11 Diller ve İşlevleri...12 Konuşa Dili...13 Resi Dil veya Devlet Dili...13 Eğiti ve Bili Dili...14 Edeiyat Dili...16 Basın Dili...17 Radyo ve Televizyon Dili...17 Eğlence Dili...19 Teknoloji ve Dil...19 İadet Dili...20 Dilin İşlevleri ve Yazı...21 3 B 2...23 Yazının Kısa Tarihi...24 Trkçenin Yazıla Tarihi...25 İlk Trkçe...26 Orhon Trkçesi Dönei...26 Uygur Trkçesi Dönei...27 Tuna Bulgarcası Dönei...28 Orta Trkçe Dönei...28 Arap Yazısı...29 Sryani Yazısı...30 İrani Yazısı...30 Grek Yazısı...30 Ereni Yazısı...30 Latin Yazısı...30 Kiril Yazısı...31 B 3...33 Trkiye Trkçesi ve Alfae...34 Alfaenin Teel İlkeleri...34 Arap Harfleriyle Trkçenin Yazıı ve Sorunları...34 Enver Paşa nın Deneesi...36
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 4 Latin Alfaesine Geçiş Talepleri ve Tepkiler...37 Latin Alfaesine Geçiş...38 Kanun...39 Yeni Harfleri Yaygınlaştıra Çaaları...40 Alfae Değişikliğinin Nedenleri...41 Latin Alfaesinin Trkçenin Yazıı Açısından Değerlendirilesi...42 Harflerin Okunuşu...43 Standart Alfaede Bulunayan Harfler ve Ses Değerleri...44 Trkçe Sözcklerde Bulunayan Foneler...45 Ayın ve Heze...46 Alıntı Sözckler ve Yaancı Sözckler...46 Yazı ve Söyleyiş İlişkisi...48 Söyleyişteki Değişeler...49 Kısa Mesaj ve İnternet...50 Trkiye Trkçesi Dışındaki Trk Dilleri ve Alfae...50 B 4...55 Alfaenin Yeterli Olup Olaası...56 Dil İlişkileri ve Yaancı Kelielerin Yazıı...56 Tarihi Dönelerle Benzerlik...58 Ortak Bir Trk Alfaesi Geliştire İsteği...59 Yerel Dillerin Yazılası Yönndeki Talepler...60 Alfae Tartışalarında Son Duru...68 Sorunun Kaynağı: Alfae...69 Deokratik Açılı Paketi ve Son Duru...73 Sonuç...77 Kaynaklar...81 Ek 1: Trk Harflerinin Kaul ve Tatiki Hakkında Kanun...84 Ek 2: Trkçeden Başka Dillerle Yapılacak Yayınlar Hakkında Kanun...87 Ek 3: İçişleri Bakanı Adlkadir Aksu'nun Çocuklara Konulacak Adlar ile İlgili 81 İl Valiliğine Yayınladığı Genelge...88
BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI rapor BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI sunuş 5 III.
SUNUŞ Trk alfaesine yeni harfler eklenesi, son yıllarda Trkiye de yaşanan hızlı değişi srecinde gndee gelen konulardan iridir. Konunun ir ayağı, SSCB nin dağılasından sonra ortaya çıkan Trk dnyasında ortak ir alfae oluştura istekleri iken kauoyunu daha çok ilgilendiren ikinci ayağı, yerel dillere özg kii seslerin gösterii için Trk alfaesine harf eklenesi talepleridir. 6 Bilindiği gii evcut Trk alfaesi Cuhuriyetin kuruluşundan sonra gerçekleştirilen en öneli reforlardan irinin sonucudur. Ancak o gnden u gne Trkçenin yazııyla ilgili sorunlar yanında yerel dilllerin, özellikle Krtçenin kullanılası ve yazııyla ilgili konular da tartışa nedeni olayı srdrş; alfae eselesi, 30 Eyll 2013'te açıklanan ve Deokratik Açılı Paketi adıyla ilinen siyasi dzenleelerin de öneli ayaklarından irini oluşturuştur. Ancak dil ve alfae, popler kltr içinde en çok karıştırılan, yanlış içide özdeşleştirilen kavralar arasındadırlar. Bu nedenle konunun farklı oyutlarının kauoyuna sağlıklı ir içide aktarılası gereklidir. Bu ihtiyaca cevap verek zere dil politikası, alfae, toplu ve dil konularında da uzanlıklarıyla tanıdığıız, Hacettepe Üniversitesi, Çağdaş Trk Lehçeleri ve Edeiyatları B öğreti yelerinden Prof. Dr. Nurettin Deir ve Prof. Dr. Eine Yılaz dan u ihtiyaca cevap verecek ir rapor hazırlaalarını istedik. Rapor ta da kaouyunda Deokratik Açılı adıyla tartışılan Teel Hak ve Hrriyetlerin Geliştirilesi Aacıyla Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapan Kanun Tasarısı nın TBMM de kaul edilerek yasalaştığı 2014 Mart ayının ilk haftasında taalandı. Bu nedenle raporda konuyla ilgili en gncel duruu da değerlendire şansı yakalandı. Stratejik Dşnce Enstits ve Ahet Yesevi Üniversitesi Avrasya Çalışa Gruu nun ortak ir yayını olan u raporu, yasanın çıkasının heen ardından kauoyuna sunuyoruz. Dr. Murat YILMAZ SDE İç Politika ve Deokratikleşe Koordinatör Ahet Yesevi Üniversitesi Avrasya Çalışaları Gruu Başkanı
BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI önsöz
ÖNSÖZ Alfae eselesi Tanziat ı takien ortaya çıkan eğitii halka yaya ve gelişen asın alanındaki ihtiyaçları karşılaa isteği nedeniyle ortaya çıkış, o gnden ugne srekli ir tartışa konusu oluş, pek çok çalışada ele alınıştır. Gerek yayınlarda gerekse tartışalarda zaan zaan konunun siyasi oyutu ağır asıştır. Çnk ir dilin hangi alfaeyle yazılacağı, ilk akışta dili ve dolayısıyla dil uzanlarını ilgilendiren ir konu gii görnse de öz itiariyle siyasi karar gerektiren ir konudur. Toplu hayatında kltrel değişikliklerin ir sonucu olan alfae değişikliği, dil planlaasının öneli ir ayağını oluşturur ve karar vereyle ilgilidir. 8 Prensip olarak her dil eğiti ve edeiyat dili haline getirileilir; aşka işlevleri karşılayailir. İşaretlerde eklee ve çıkaralar yapak kaydıyla, her dili her alfae ile yazak kndr. Yazısı olan her doğal dilin yazı ve yazıla ilgili sorunları vardır. Bazı verilere göre dnyada 6900 civarında yaşayan dil ulunaktadır. Her doğal dil insanlığın ortak irasıdır; u nedenle, konuşur sayısına akılaksızın, araştırılayı, saygıyı, korunup kollanayı hak eder. Konuşur sayısı, konuşulduğu topluun gelişişlik dzeyi ne olursa olsun, hiçir dil diğerlerinden dililisel anlada stn oladığı gii geri kalış da değildir. Bir dilin diğerlerinden daha ilkel olduğunu, o dili konuşanların dilleri nedeniyle teknolojik gelişişlik anlaında geri kaldığını gösteren ir örnek yoktur. Bireylerin ana dilini konuşası, geliştirek için çaa harcaası, tartışılaaz teel insan haklarındandır. Bizi ana diliizi konuşaız ve geliştirek için gayret sarf eteiz aşka irinin ltfuna ağlı oladığı gii aşka irinin ana dilini konuşası ve geliştirek için çaa sarf etesi de izi ltfuuza ağlı olaaz. Dnya nfusunun yk ir çok dillidir. Trkiye gii geniş coğrafyası olup da tek dilli olan lke yoktur. Ülkelerdeki resî dillerin yanında yerli diller ve göçen dilleri de vardır. Birçok lkede irden çok dil iririyle rekaet ve etkileşi içinde varlıklarını srdrektedir. Tarihte, gnzdekinden çok daha fazla dil olduğu, ir kısının yok olduğu ilinektedir. İnsanlar farklı dilleri konuştukları için çatışazlar; aşka nedenlerle çatışalar olduğu zaan dil ir araç olarak kullanılailir. Dil, çatışa nedeni olsaydı, ugn arış içinde yaşanan ir lke ulak kn olazdı. Dillerin çoğunun yazısı yoktur, aa araştırılaları için ili adaları yk çaa harcaaktadır. Çnk u dillerin araştırılasıyla insanoğlunun yzyıllar içinde iriktirdiği ilgi ve kltr kayıt altına alınakta, insan dili tn olarak daha iyi anlaşılakta ve dil kayı nedeniyle ortaya çıkan sosyal sorunlar daha iyi fark edilektedir.
Trkiye de, iri işaret dili olak zere 35 dilin konuşulduğu, dnya dilleri ile ilgili veritaanlarından ilinektedir. Ayrıca Trkiye; Altay, Hint Avrupa, Sai ve Kafkas dillerinin ir arada yaşadığı ir coğrafyadır. Ancak yıllardır uygulanan dil politikaları nedeniyle dil kaynaklı sorunlar yaşanış, Trkçe dışındaki dilleri yok saya, yasaklaa yoluna gidileiliştir. Yine Trkçe dışındaki dilleri araştıran uzanlar yetiştirileiş, akadeisyenler u tehlikeli alana girekten kaçınışlardır. Son yıllarda asıl sorunun dil oladığını gösteren ciddi adılar atılıştır. Yerel dillerle ilgili yasakların kalkası, yerel dillerin daha özgr ir kullanı alanı ulası ile dil kaynaklı gerginlikler azalıştır. Ancak alfae konusu hala siyasi veya duygusal tartışalara konu olaktadır. Niteki atılan tn adılara rağen Deokratik Açılı Paketi sonucu ortaya çıkan tartışalar, dil ve alfae konusunu 30 Eyll 2013'te açıklanan ve Mart 2014'te yasalaşan algılaa da ciddi ir aydınlanaya ihtiyaç olduğunu gösterektedir. 9 Dört ana den oluşan u çalışada, dilin alfae ile de ilgili olan işlevleri, Trkçenin tarihinde kullanılan alfaeler, Trk dil devrii ve gnzde alfae tartışaları ve nedenleri zerinde duruluştur. Ankara, 25.03.2014
DİLLER VE İŞLEVLERİ.BÖLÜMI Konuşa Dili Resî Dil veya Devlet Dili Eğiti ve Bili Dili Basın Dili Radyo ve Televizyon Dili Eğlence Dili Teknoloji Dili İadet Dili Dilin İşlevleri ve Yazı
DİLLER VE İŞLEVLERİ Alfae konusunu tartışaileiz için önce dilin topludaki işlevleri zerinde kısaca durakta yarar vardır. 12 Dnya zerinde ugn Birleşiş Milletlerce tanınan 193 lke, una karşılık pek çoğu yazılayan 6900 civarında dil vardır. Dil sayısı ile lke sayısını oranlarken İngilizce, Fransızca, İspanyolca, Arapça, Alanca gii azı dillerin irden çok lkede resî dil olarak konuşulduğunu da göz önnde ulundurak gerekir. Bu, pek çok lkede, irden çok dilin ir arada yaşadığı anlaına gelir. Dnya dilleriyle ilgili veri taanlarında, Trkiye de, kardeş dillerin de aralarında ulunduğu 36 farklı dilin konuşulakta olduğu elirtilektedir (http://www.ethnologue.co/country/tr). Papua Yeni Gine, Endonezya, Nijerya, Kaerun, Brezilya gii dil zengini geler vardır. Yzç iraz geniş olup da tek dilli ir devlet yok giidir. Dnya lkeleri çok dillilikle ilgili farklı politikalar takip etektedir. Avrupa da, lke sayısınca dil politikası ulunduğu tespiti yapılıştır (Eraydın-Virtanen 2003: 20). Aa özellikle son yıllarda kçk ve yazısı olayan dilleri korua, araştıra, onların varlıklarını deva ettirecekleri ortaları sağlaa yönnde ciddi çaalar sarf edilektedir. Bu çaaların arkasında, o dillerle retiliş ilginin ve kltrn kayıt altına alınası, dil kayını takip eden sosyal sorunların önlenesi, insan dilinin tnyle araştırılasında, yk ya da kçk hiçir dilin vazgeçilez olası gii nedenler yatar. Ancak, tn çaalara rağen, farklı nedenlerle, dnya dillerinin yk ir nn eceği dşnlektedir. Dillerin önleneez içide ilerleektedir. Dilden söz ederken iki hususu iririnden ayırak gerekektedir. Ülkelerin vatandaşlarına, uluslararası arenada rekaet edeilecekleri, iş hayatındaki rekaette onlara avantaj sağlayacak yeni ilgilere ulaşalarını kolaylaştıracak ir dilde eğiti vereleri çok önelidir. Bunun yanında kçk dilleri konuşanların ana dillerini koruyup geliştireilecekleri ortaları hazırlaak da öneli görnektedir. Yukarıda işaret edildiği zere, pek çok lkede irden çok dil ir arada yaşaaktadır. Ancak ir lkedeki diller arasında; konuşur sayısı, sosyal stat, devlet tarafından destek göre gii hususlar açısından çok yk farklar olailektedir. Diller her duruda, he kendi içlerindeki varyantlarla he de aşka dillerle rekaet halindedirler. Bu rekaetin dilin hangi alanlarında olaileceği konusunda ir fikir veresi için dillerin topludaki işlevlerine kısaca akakta yarar vardır. Bu çalışa çerçevesinde, sözl iletişi, devlet idaresi, eğiti, edeiyat, asın, iadet gii alanlar öne çıkarılaktadır. Bir dil, dilden eklenen işlevlerin hepsini yerine getireileceği gii, her iri veya irkaçı için farklı diller de kullanılailir. Bazı işlev alanlarında aşka dillere veya dilin farklı içilerine ihtiyaç duyulur. Örneğin azıları için standart dile ihtiyaç vardır, azılarındaysa standart dil gerekez. Standart dil, dilin rekaet halindeki varyantları arasında, geniş geçerlilik ve işlev alanına sahip, sosyal prestiji yksek, yerel ve sosyal iz taşıayan, okullarda öğretilen, öncelikle yazılı olan, yazı kılavuzu, sözlkler ve dililgisi kitapları gii aşvuru kaynaklarında kodlanış olan trdr. Ayrıca kodlana, yazıda varyasyonu en aza indire anlaına gelir ki u, standart dile en çok ihtiyaç duyulan alanlar olan eğiti ve devlet idaresi
BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI rapor için vazgeçilezdir. Belli durularda standart dilin kullanılası diğerlerinden itiarlıdır; doğru ve gzel konuşak isteyenlerin ulaşaya çalıştıkları ideal varyant standart dildir. Diğer varyantları konuşanlara oranla standart dili konuşanlar daha ilgili, eğitili, aydın v. gii, gerçekte dille ilgisi olayan ir yığın pozitif değere daha layık görlrler. İstisnaları olakla irlikte, ir lkedeki kltrel gelişişlik, ekonoi, nfus v. açılardan askın olan ir genin konuşası standart dile teel oluşturur. Bu, ir tr seçedir. Seçilen varyantın geliştirilesi ve yaygınlaştırılası, zaanla ortaya çıkan dil sorunlarının dzenlenesi, yazı kurallarının elirlenesi gii konularda karar verici kurusal ir destek, standart dillerin kaul ve yaşaası için gereklidir. Dililisel olarak, herkes ana dilinin en doğru ilgisine sahip olduğundan yaptırı gc olan erkezler oladan, eğiti, devlet idaresi gii alanlarda işlev görecek ir yazı dili irliği sağlaak gçtr. Kuruların ayrıca yazı kılavuzu, sözlk, graer gii aşvuru kaynaklarını hazırlaak, yeni kelie ve teri ihtiyacının karşılanasına katkıda ulunak gii görevleri de vardır. Konuşa Dili Sözl iletişide kullanılan dil trdr. Standart yazı dili için yukarıda sayılan özellikleri taşıyan ir konuşa dilinden de söz edileilir. Ancak unun sınırları yazı dili kadar kesin değildir ve yazı diline göre daha hızlı değişir. Öyle ki zaanla yazı diliyle sözl dil arasında ir uçuru oluşailir. Standart konuşa dilinin en etkili yayıla araçları televizyon, şehirleşe ve eğitidir. Televizyon sayesinde insanlar dzenli olarak standart konuşa diliyle karşılaşakta, şehirlere göç sonucu, yerel konuşaları paylaşıp aktarailecekleri doğal ortaı kayetekte, eğitile de standart içiin nasıl olası gerektiğini öğrenektedirler. Bunların sonucunda standarda yaklaşan konuşa içileri tercih edilektedir. Ancak standart konuşa dilinin yaygınlaşası lke genelinde yazı dili kadar aşarılı değildir. Örnek olarak Doğu Karadeniz, Doğu Anadolu, Ege gii Trkiye nin pek çok gesinde yerel konuşa içileri hala çok askın olarak kullanılaktadır. Ayrıca yerel konuşa içileri, standart konuşa dilinin en askın olduğu alanlarda onunla rekaete girekte, eğlence progralarında, dizilerde, sinea sektörnde zaan zaan standart dilden daha aşarılı olailektedir. Kısaca, konuşa dili, yazı dili gii standardı elirli, resî kurular tarafından korunan ve kollanan ir dil tr değildir. Çoğu gede, yerel konuşa içileri standart konuşa içiinden daha yaygındır. 13 I. Resi Dil veya Devlet Dili Devlet idaresinde kullanılan dildir. Devlet idaresi yanında hukuk, eğiti gii alanlarda da kullanılır. Bu alanlarda, ir dili konuşanların çoğunluğunun anlaştığı, kendi içinde fazla çeşitleneye izin vereyen ir dil trne ihtiyaç vardır. Aksi takdirde işleri yrtek kn değildir. Ancak u alanların her irinde, özellikle eğiti yaygın değilse, farklı
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi uygulaalar da görleilektedir. Örnek olarak, devlet dili Osanlı döneinde olduğu gii halkın konuştuğu dilden uzaklaşailir. Eğiti dili zerinde aşağıda durulacaktır. Devlet dilinin ne olduğu konusunda farklı yaklaşılar vardır. Bir dilin çok askın olduğu durularda yasal ir elirlee gerekeyeilir. Trkçe açısından konuya akacak olursak, devlet dili konusunda Anayasa da dzenleeler olduğunu görrz. Yasal olarak dzenlendiği için, devlet kuruları arasında olduğu gii devlet kurularıyla devlet organları ile vatandaşları arasındaki ilişkilerde de devlet dilinin kullanılası zorunludur. 24 Teuz 1908 de yrrlğe konan Kanun-i Esasi nin 18. addesi, devlette görev alak isteyenlerin, 68. addesi de eus olacakların Trkçe ilelerini şart koşar. 57. adde ise heyetler arası zakere dilinin Trkçe olacağını elirtir. Daha sonraki Anayasa etinlerinde de resî dil veya dille ilgili dzenleeler vardır: 1924: Trkiye Devletinin dini İslâdır; resî dili Trkçedir; akarrı Ankara şehridir. 14 I. 1928: Trkiye Devletinin resî dili Trkçedir; akarrı Ankara şehridir. 1937: Trkiye Devleti, cuhuriyetçi, illiyetçi, halkçı, devletçi, lâik ve inkılâpçıdır. Resî dili Trkçedir. Makarrı Ankara şehridir. 1945 (sadeleştiriliş içi): Trkiye Devleti cuhuriyetçi, illiyetçi, halkçı, devletçi, lâyik ve devricidir. Devlet dili Trkçedir. Başkent Ankara dır. 1961: Trkiye Devleti, lkesi ve illetiyle nez ir tndr. Resî dil Trkçedir. Başkent Ankara dır. 1982: Trkiye Devleti, lkesi ve illetiyle nez ir tndr. Dili Trkçedir. Bayrağı, şekli kanununda elirtilen, eyaz ay yıldızlı al ayraktır. Millî arşı İstiklal Marşı'dır. Başkenti Ankara dır. Görldğ gii, 1982 Anayasasına kadar resî dilin Trkçe olduğu elirtilirken 1982 Anayasasında undan vazgeçilerek devlet dilinin Trkçe olduğu elirtiliştir. Eğiti ve Bili Dili Eğitile ilgili işlerin yrtlesinde, eğiti kurularında kullanılan dildir. Trkçe ilk olarak Mhendishane-i Berr-i Hayun da, Fransızca, İtalyanca ve İngilizce yanında, kii derslerde eğiti dili olarak kullanılır (Karal 1978: 49). II. Meşrutiyet in ilanıyla oluşan özgr ortadan hareketle, farklı toplulukların kltr derneklerinin siyasal kulpler kurarak dilleri zerine çalışalarından Trk aydınları da etkilenir. Anayasa ya göre devlet dili Trkçe olduğundan ilkokullarda Trkçe zorunlu dil duruuna getirilir. Trk olayanlar kendi dillerini de okuyacaklardır. Ortaokulda Trkçe zorunlu, ge dili seçelidir (tepkiler için k. Karal 1978: 78 vd.). 1923 e gelindiğinde eğiti dili ve eğitiin halka yayılası hala çok ciddi ir sorundur. Cuhuriyetten sonra eğiti dili Trkçe olakla irlikte,
BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI rapor verilen derslerin adları, henz yeterince sade ir dil kullanıladığını açıkça gösterir, örnek olarak Riyaziyat, Hayatiyat, Ekiskurisyon v. (k. Şanal-Karagöz 2006: 197). Eğiti dilinin ne olası gerektiği konusunda fikir ildirenlerin ezici ir çoğunluğu ana dilde, yani Trkçe eğitii savunaktadır. Uygulaa ise farklıdır, Trkiye nin çeşitli eğiti kurularında yaancı dilde eğiti yapılaktadır. Yaancı dille eğiti eselesi, gelişen dnyada irçok lkenin karşı karşıya olduğu ir durudur. Özellikle ili ve teknolojide gelişelerin uzağında kalak isteeyen veya rettiği teknolojiyi aynı dili konuşayanlara daha kolay ulaştırak isteyen lkeler, irinci veya ikinci dil olarak daha yaygın kullanılan dillere ihtiyaç duyaktadırlar. Ayrıca yaancı dil -gnzde İngilizce- ilgisine sahip olanlar, iş hayatında çok daha avantajlı durudadırlar. Bili ve teknolojinin, farklı dillerin konuşulduğu lkelerde retiliyor olası, gnzde elli ir dilin ortak iletişi dili olarak kullanılasını pratik ir çöz olarak ortaya çıkaraktadır. Böylece değişik dilleri öğrenerek kayedilecek zaan ve enerji aşka kanallara akailecektir. Tarihte u tr lingua francaların örnekleri vardır. Diller yarışında gnzde İngilizce önde görnektedir. İngilizce, dnyada kendisini ana dili olarak konuşanların sayısı açısından ilk sırada olasa da dnyanın en yk ekonoik ve askeri gcnn dili olasıyla lkeler st ir iletişi aracı olailek için gerekli dil dışı desteği uluştur. Trkiye de, eğitiin tn ranşlarda yaancı dilde yapıldığı kurular vardır. Üniversiteleriizdeki akadeik ykseltilelerde yaancı dilde yapılan ir yayın Trkçe olandan daha değerli sayılaktadır. Yaancı dille eğiti veren okulların ir kısı son derece aşarılıdır. Ancak u aşarının Trkçe dışında ir dille eğiti verilesinden i yoksa aşarılı ili insanlarının ve öğrencilerin u okulları tercih eteleri veya uralarda çalışan ve okuyanların daha iyi çalışa ve araştıra ikanlara sahip olaları gii seeplerden i kaynaklandığı ayrı ir araştıra konusudur. 15 I. Yaancı dille eğiti aynı zaanda ciddi sorunların da kaynağı duruundadır. Her şeyden önce ana dili Trkçe olan ir öğreten veya öğreti yesinin, tn inceliklerini çok iyi ilediği ir dilde, ana dili Trkçe olan öğrencilere, çok iyi kavrayaadıkları, çevrelerinde doğal olarak konuşulayan ir dilde eğiti vereye çalışası ir garaettir. Kendisi zaten yığınla prolee sahip olan eğiti sisteinde u tr ir uygulaayla sorunların daha da artacağı ortadadır. Eğiti sadece eğiti verenin ir şey anlatasından iaret değildir; eğitilenin de srece katılası gerekir. Örnek olarak, öğrenciler, gerek yazılı gerek sözl yaancı dil perforanslarının dşk olası yznden dersleri zor anlaakta veya derslere aktif olarak katılaktan çekinektedirler. Yaancı dille eğiti, ir eğiti sisteinin tn için değil, elli kısıları için, teknoloji ve ilgi transferi, yaancı öğrenci çeke gii gerekçelerle tartışılailecek ir konudur. Kendilerine özg ir standart dil, lkelerin ağısızlıklarının da seoldr. Bu nedenle yaancı dille eğitideki asıl öneli sorun, lkelerin, ağısızlıklarının en öneli seollerinden iri olan ağısız ir standart dilden, ileride kendi geleceğini tesli edeceği
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi insanların yetiştirildiği eğiti gii ir alanda gönll olarak vazgeçeleridir. Trkiye de yaancı dille eğiti tartışalarında u can alıcı nokta yeterince vurgulanaıştır. Yaancı dille eğitide piyasa şartları da öneli ir rol oynaaktadır. Verilen geleneksel eğitiden enun olayan aileler, Hiç olazsa yaancı dili sayesinde iş ulur yaklaşıı içerisinde çocuklarını yaancı dille eğiti yapan kurulara gönderekte, una paralel olarak yaancı dille eğiti veren kuru sayısı artaktadır. Bu e son vereden ir hususu vurgulaakta yarar vardır. Eğiti diliyle ilgili tartışalarda öne çıkarıldığı için, u çalışada da yaancı dille eğiti sorunu fazlaca vurgulanıştır. Ancak ana dili olarak Trkçenin öğretiinde de ciddi sorunlar olduğu unutulaalıdır. Uzun zaandır Trkçe eğiti verilekle irlikte, Trkçe öğretiiyle ilgili sorunlar son zaanlarda ciddiye alınaya aşlanıştır. Teel eğiti dzeyinde dzgn ir etin oluştura öğretileekte, teel eğitiini taalaış ireylerde öneli ir kopozisyon oluştura ve cle kura zaafı görlektedir. 16 I. Edeiyat Dili Trkçe ilinen tarihinde edeiyat dili olarak farklı aşaalardan geçiştir. Eski yazılı kaynakların öneli ir kısında, edeiyata özg ögeler kullanılış olsa da unlar gnzdeki anlada estetik ir aaçla retiliş etinler değildir. Trkçe, Anadolu da 13. yzyıldan itiaren edeiyat dili olarak kullanılıştır. Ancak Osanlı döneinde edeiyat dili Arapça ve Farsça ögelerin yoğun olduğu ir Trkçedir. Edei gelenek sonraki kuşaklara, henz iyi araştırılaış kanallarla, yine de aşarıyla aktarılıştır. Sade ir dille yaza deneeleri olsa ve yeni konular işlense de, 19. yzyıla gelindiğinde ile şiirde edei dil ve içi açısından geleneğe ağlılık srektedir. Yeni edei trler olan roan ve öykde daha sade ir dil kullanılır. İlerleyen dönede edei eserlerde kullanılan dil, yazı reforuyla ilgili çaalara göre daha sorunsuz ve aşarılı ir içide sadeleşir. 1898 de Mehet Ein Yurdakul un sade ir dille yazdığı Trkçe Şiirler isili kitaı yayılanır ve yk ilgi görr. Meşrutiyet ten sonra Trkçlk akıının da etkisiyle edeiyat dili, özellikle Milli Edeiyat dönei yazarlarının eserlerinde konuşa diline yaklaşır. Dilin sadeleşesinde öneli ir rol oynayan ve önceleri kelie seçiinde tereddtl davranan Yeni Lisancılar'ın yanında, hiçir grua dahil oladan sade ir dille eser veren Refik Halit Karay, Mehet Akif, Mithat Ceal gii isiler de vardır (k. Levend 1972: 348 vd.). Cuhuriyetten sonra ise İstanul konuşasına dayanan ir dille, gerek şiirde gerek nesirde Trkçenin en gzel örnekleri ortaya konulur. Alfaenin değişesiyle irlikte, edei dilde, Arapça ve Farsça kelielerle olan seolik yazı ağı da kesilir ve edeiyat dili konuşa diline yaklaşır. Sözvarlığında sadeleştire çaaları uzun yıllar deva eder. Bugn edei eserlerde kullanılan dil konuşa diline oldukça yakındır. Trkçenin edeiyatta, özellikle nesirde altın çağını yaşadığı söyleneilir. Trk dnyasında ugne kadar alınan tek Noel ödlnn edeiyat dalında olduğu göz ardı edileelidir.
BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI rapor Edei dil ile yazı dili, hatta standart dil sıkça eşdeğer görlr. Standart dilin, sanat değeri yksek, kuraca etinlerde en iyi şekilde tesil edildiğini dşnenler vardır. Öyle ki, standart dille ilgili sözlk ve graer çalışaları çoğu zaan u etinlere dayanır. Ancak u doğru değildir. Edei etinlerde, standarttan sapan içiler kullanılailir. Özellikle roan ve öyklerdeki diyaloglarda konuşura göre farklı dil kullanılailir. Örnek olarak, azı etinlerde ağızlardan yoğun ir şekilde yararlanılır. Standart dışı ses, içi, söz dizii, söz varlığı ögelerine yer veren çok sayıda eser sayak kndr (örnekler için k. Deir 2009a). Basın Dili Bu çalışada asın dili ile, gazete ve dergilerin dili kastedilektedir. Geniş ir okur kitlesine ulaşak isteyen gazeteler anlaşılır ir dil trn tercih eder. Osanlıda ilk resî gazete 1831 de asılıştır. 19. yzyılda ortaya çıkan gazete ve dergiler he yazı dilinde sadeleşe ihtiyacını açıkça gösteriş he de dil konusunun en hararetli tartışıldığı organlar oluşlardır. Şinasi, 1860 ta Tercan-ı Ahval in ilk sayısına yazdığı önsözde, gazetedeki yazıların herkesin anlayacağı ir dilde olacağını elirtiştir. Daha sonraki gazete ve dergiler de unların açtığı yoldan yrşlerdir. Seçkin varyant, 19. yzyılın sonlarında Servet-i Fnun aracılığıyla son ir hale yapsa da Trkçe ögelerin daha fazla öne çıktığı yeni yazı dili artık geri döndrleez içide kaul görştr. Özellikle II. Meşrutiyet ten sonra yeni dilin ayraktarlığını yapan dergiler yayılanaya aşlaıştır. Bunlar arasında, 1911 de, Öer Seyfettin in Yeni Lisan adlı ilk aşyazısının izasız olarak yer aldığı Genç Kaleler ve Trk Yurdu dergilerinin öneli ir yeri vardır. Bu dergilerde yazanlar sade ir sluu tercih ederler. Gnzde, gazete ve dergilerde, standardın en iyi şekilde tesil edildiği, halk dilinden kopuk olayan ir dil kullanıı vardır; farklı sluplar olsa da dil anlaşılır ir Trkçedir. 17 I. Radyo ve Televizyon Dili İstanul konuşasına dayanan yeni standart dil, eğiti kuruları, asın-yayın gii kanallarla yaygınlaştırılaya çalışılır. Yazı dili eğiti kuruları aracılığıyla yeni nesillere aktarılırken, geler st geçerliliği olan, yazı diline oldukça yakın ir konuşa dilinin yaygınlaşasında en öneli araç hiç şphesiz televizyon, kısen de radyo oluştur. Yaygınlaştırılaya çalışılan konuşa dilinin en yk tesilcisi, uzun yıllar özel diksiyon eğitii alış spikerlerin görev yaptığı ve farklı varyantlara izin verileyen TRT dir. Televizyon, elektriğin ulaştığı her köye ulaşa şansı uluştur. 1990 lı yıllara kadar u standart içi yerel ağzın askın olduğu gelerde, okullarda öğretenlere, resî dairelerde azı görevlilere, genin yerlisi okuuşlara özg, varsa televizyonda rastlanan ir varyant olarak görlş, yerel konuşalar zerinde gnzdeki kadar etkili olaıştır. Ağızların
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi askın olduğu gelerde, eğitili kesiin ile hala ağız konuşası unu açıkça gösterektedir. 1990 lı yıllarda, özel televizyon kanallarının kurulasını takien, standart dille diğer varyantlar arasında çok daha yoğun ir etkileşi ortaya çıkıştır. Standart konuşa dilinin en etkili aracı olan televizyonda, hayranlık duyulan insanlar, her gn evlerin aş köşesinde gzel, ince, kiar İstanul ağzıyla konuşaktadır. Ayrıca iç göç nedeniyle asıl ağız gelerinin dışına çıkan insanların da, okullardan ve televizyondan tanıdıkları İstanul ağzına yaklaşan içileri tercih ete eğiliinde oldukları gözlenektedir. 18 I. Özel televizyon kanallarının kurulasıyla, İstanul ağzına dayalı konuşa dilinin en etkili aracı olan televizyonlar sayesinde, u defa yerel konuşa içileri ve sosyal sınıflara özg varyantlar, konuşuldukları gelerin dışına taşış ve daha geniş kesilerce fark edilir oluşlardır. Bunun sonucunda standart dilin ve ağızların kullanı alanında dikkat çekici ir kesişe ortaya çıkıştır. Yerel konuşa içileri ir taraftan standart dilin etkisiyle standarda yaklaşışlar, eğitili genç nesiller tarafından daha az kullanılır oluşlardır. Diğer taraftan yerel konuşa içileri de standart dilin kullandığı araçları kullanarak gelerinin dışına çıkışlar ve daha önce standart dile özg ir alan olan televizyonda kullanılır durua gelişlerdir. Bu nedenle gnzde, dilin farklı varyantları arasında her zaankinden çok daha karaşık ir ilişki vardır. Standart dilin en gçl kanalı olan televizyonlarda; dizilerde, azı kanalların eğlence progralarında, yerel kanallarda ağıza veya aşka varyantlara olca yer verilektedir (k. Deir 2011). Bu gerçeğe karşın, televizyonlardaki standart dışı Trkçe kullanııyla ilgili tutu, dil dışı etkilere göre değişektedir (ağızlara karşı tutula ilgili olarak k. Şen 2006). Örnek olarak, azı varyantlar hoşgöryle karşılanakta, azıları yadsınaktadır. Benzer progralar yapan ağız konuşuru sunuculardan iri hoş görlrken ir aşkası tepki çekeilektedir. Ancak unun nedeni kullanılan ağız değil, o ağızların konuşulduğu ge veya konuşur gruuyla ilgili genel kanıdır. Her ne olursa olsun, ugn televizyonun, dil içindeki çok yönllğn fark edilesinde en öneli araç olduğu tartışa götrez ir gerçektir. Televizyonlarda kullanılan varyantların Trkiye de konuşulanlarla sınırlı kaladığını vurgulaaya gerek yoktur. Örnek olarak Elveda Rueli dizisinde Rueli ağızları kullanılaktaydı. Bu yeni eğlence ögesi, u yönyle, kahraanlarının ayırıcı özellikleri arasında, konuşalarındaki farkların öneli ir yer tuttuğu Ortaoyunu, Hacivatla Karagöz gii geleneksel tiyatroyla da kesişektedir. Televizyonlarda, kendilerine özg ir dile sahip olan haer, hava duruu, spor ve kltr progralarının çoğu aşta olak zere, ağız kullanıının alışılış oladığı, değişkenliğe fazla yer verileyen progralar da vardır. Buna karşılık, çeşitli eğlence progralarında ve sevilen dizilerde standart dışı varyantlar farklı derecelerde kullanılailektedir. Bunlar, dil içindeki değişkenliğe karşı elli ir hoşgörnn oluşası, ilgili varyantı konuşanların ise kendi konuşalarının utanılacak ir şey oladığının farkına varaları sonucunu doğuraktadır.
BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI rapor Televizyonla ilgili itireden ir aşka hususa daha işaret etekte yarar vardır. Bu da, Trkçenin televizyon alanında irçok dille rekaet ettiği gerçeğidir. Çnk televizyonlarda kolayca sağlanailecek ir donanıla çok farklı dillerde yayına ulaşak kndr. Ancak Trkçenin, televizyon alanında en ciddi rekaetinin, aşka alanlardakine paralel içide, İngilizceyle olduğunu söyleyeiliriz. Çnk İngilizce ağırlıklı yayın yapan yerli ve yaancı kanallar vardır; dizi veya yaancı fillerin azıları orijinal dilde, çoğu zaan da İngilizce yayılanaktadır. Eğlence Dili Gnzde Trkçe; sinea, tiyatro, zik gii dil teelli eğlence sektörnde askındır. Televizyonda olduğu gii u alanlarda da Trkçenin kendi içindeki çok çeşitli varyantlarına rastlaak kndr. Ayrıca Trkçe u alanda da aşka dillerle, özellikle İngilizceyle rekaet etektedir. Eğlence sektörnde İngilizceyle rekaetin daha çok sinea ve zik sektörnde olduğunu söyleyeiliriz. Tiyatroda yaancı dilli oyunların yaygın ilgi göresi alışılış ir duru değildir. Ancak, özellikle yk şehirlerde yaancı filler dulajsız gösterileilektedir. Bu fillerin öneli ir kısı İngilizcedir. Bu nedenle urada İngilizce ile Trkçenin de diğer dnya dilleri gii ir rekaeti olduğu görlektedir. Aynı şekilde zik sektörnde, Trk şarkıcıların kendilerini uluslararası alanda ispat etek aacıyla İngilizce şarkı söyleeleri veya Eurovision gii uluslararası yarışalarda Trkiye nin İngilizce şarkıyla tesil edilesi az rastlanan ir duru değildir. Piyasada İngilizce ziklere de kolayca ulaşılailektedir. 19 I. Teknoloji ve Dil Dilin işlevleri açısından zerinde durulası gereken çok yeni ir araç da önei her geçen gn artan internet veya sanal dnyadır. İnternet, ir dilin yeni ihtiyaçları karşılaadaki aşarısını çen ir ihenk taşı, dile karşı alışılaış ir eydan okua olarak da algılanailir. Gerçekten de son yıllarda internet, dilin sınırlarını zorlayan ve genişleten en öneli araçtır. İnternetin getirdiği sınırsız özgrlkten Trkçe de geniş içide yararlanaktadır. İnternette, ulaşılası her geçen gn kolaylaşan ilyonlarca Trkçe sayfa yer alakta ve u sayı srekli artaktadır. İnternette her trl dil verisi, örnek olarak sözlkler, kuraca etinler, fıkralar, karikatrler v. ulunaktadır. Yazılı, sözl ve görntl dil verilerine de ulaşak, unları tekrar tekrar dinleek, zerinde oynaak da kndr. Ayrıca internette, sadece standart dille yazılış etinlere değil, dil içindeki her tr varyanta ulaşılailektedir: ağız etinleri, sosyal gruplara ait etinler, argo, gençlere özg etinler v.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi İnternet sadece, dil içindeki evcut varyantların depolandığı ir veri ankası değildir. Sanal dnyadaki dilde yepyeni varyantlar ortaya çıkış, u dnyaya aşina olayan irinin anlayaayacağı iletişi ikanları gelişiştir. Bunu, standart dilde ir ozula olarak algılayanlar da vardır. Bu algılaanın teelinde dilin değişezliğine dair yanlış kanı yataktadır. Oysa dil değişkendir. Standart dilin zorunlu olduğu alanlar dışında kiin hangi dili kullanacağının sınırlarını elirleek de kullanılan dili kontrol etek de kn değildir. Ayrıca internetin dili ozduğu görş Trkçe için sınanış da değildir. İngilizce için yapılan çalışalar ise internet ve kısa esajda kullanılan dilin ir ozula değil, ir zenginlik olduğunu, kısalta yapailek için de iyi ir dil ilgisi gerektiğini ortaya çıkarıştır (internet ve dil için k. Crystal 2009). 20 I. Kısa esajlarda nllerin yazılayışı da dil sorunu, dilin ozulası, yanlış kullanılası olarak algılanaktadır. Burada yine dil ve yazının aynı olduğuna dair ir yanlış algı söz konusudur. Kısa esaj farklı ir iletişi içiidir ve elektronik ortaın koşulları içinde az harfle çok şey anlatak hedeflenektedir. Unutulaalıdır ki Trkçe Arap harfleriyle yazılırken de nller yazıda genellikle gösteriliyordu. Her ne olursa olsun, internetin dil açısından yepyeni ikanlar sunan ir araç olduğu, internetle dilde yaratıcılığın sınırlarının zorlandığı ve genişletildiği göz ardı edileez. İnternet ilyonlarca insanın, ir şekilde dilin zenginleşesine katkıda ulunduğu ir araçtır. Trkçenin içindeki zenginliği ugn en iyi yansıtan alanların aşında, dil içindeki her tr varyantın tesil edile şansı ulduğu internet gelektedir. Daha önce kendini yazılı etinlerde veya televizyonlarda göstere şansı ulaayan standart dışı varyantlara, gönll katılıa açık internette ulaşak kndr. İadet Dili Dilin işlevlerinden söz ederken toplu hayatında öneli ir yeri olan iadet dilinden de söz etekte yarar vardır. Osanlı döneinde iadet dili olarak Arapça kullanılaktaydı. Bazı Farsça dini teriler de yaygındı. Ancak daha 1918 yılında yayılanan Vatan şiirinde Ziya Gökalp, iadet dilinde Trkçeleşenin ideolojik alt yapısını hazırlar: Bir lke ki caiinde Trkçe ezan okunur/ Köyl anlar ânasını naazdaki duanın.../ Bir lke ki ekteinde Trkçe Kur an okunur /Kçk yk herkes ilir uyruğunu Huda nın.../ Ey Trk oğlu, işte senin orasıdır vatanın!. 3 Şuat 1928 de, Cua vaazlarının Trkçe verilesine eredilesi iadet diliyle ilgili öneli gelişelerden iridir. Haziran 1928 de, İstanul Üniversitesi İlahiyat Fakltesinde, İslada refor konusunu inceleek ve u konudaki önerileri Maarif Vekaletine ildirek zere Fuat Köprl aşkanlığında ir koisyon kurulur. Koisyonun radikal önerileri arasında iadet dilinin Trkçe olası da vardır (Sadoğlu 2003: 268 vd.). Bunu, Diyanet İşleri Başkanlığının 18 Teuz 1932 tarihli ir genelgesi ile ezanın Trkçe okunası takip edecektir. Ezanın yeniden Arapça okunasına ise 16 Haziran 1950 de izin veriliştir. Gnzde, iadet alanında Trkçenin yanında Arapçanın da elli ir kullanıı olduğu söyleneilir.
BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI rapor Dilin İşlevleri ve Yazı Dilin, yukarıda kısaca sıralaaya çalıştığıız işlevlerinin sayısını arttırak kndr: aile dili, ticaret dili, spor dili, eslek dili v. Aa değinilenler u yazının aacı için yeterlidir. Bu işlev alanlarının ir kısında, özellikle devlet idaresinde, yasa etinlerinde ve eğitide standart dile ihtiyaç duyulur. Bu ç alan da topluun genelini ilgilendirir. Bu nedenle u alanlarla ilgili etinlerin topluun çoğunluğu tarafından kaul gören, anlaşılırlık oranı yksek ir dille yazılaları kaçınılazdır. Bu alanlarda standart sağlanailesi ise, yazı dilinin varlığı, eğiti kurularında öğretilesi ve yaygınlaştırılası ile kndr. Ancak unun için de eğitide enzer ders araç gereçlerinin kullanılası, değişez ir dil içiinin tercih edilesi gerekir. 21 I.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 22 I.
BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI rapor II VE TÜRKÇENİN YAZIMI.BÖLÜMYAZI 23 III. Yazının Kısa Tarihi Trkçenin Yazıla Tarihi İlk Trkçe Orhon Trkçesi Dönei Uygur Trkçesi Dönei Tuna Bulgarcası Dönei Orta Trkçe Dönei
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Yazının Kısa Tarihi Dilin tarihi gii yazının da elirsizliklerle dolu eş in yıllık tarihinde, odern araştıraların ortaya koyduğu kesin ilgiler fazla değildir. Yine de u konuda söyleyeileceğiiz çok şey vardır. Her şeyden önce yazı ir kişinin icadı değildir. Mısır dan, İndus Vadisi ne kadar uzanan geniş ir coğrafyada, yk olasılıkla tahıl iktarı ve hayvan sayılarının kayıtları için çizilen resi veya işaretlerden geliştiriliştir. En teelde ç yazı tipinden söz edileilir: 24 II. İlki, her işaretin anlalı en kçk dilsel irii (yaz+ak gii) ya da ir sözcğn tn tesil ettiği logografik yazıdır. İşaretlerin zaanla, anla içeriğini yansıtak yerine, ses içeriğini yansıtaya aşlaalarıyla logografik sistelerden Hece Yazısı ortaya çıkıştır (ge+le+cek gii). Bugn, en yaygın olarak kullanılan yazı sisteleri ise, işaretlerin nl ve nsz sesleri gösteresine dayalı olan alfaetik yazıdır. Ancak uradaki sıralaa, alfaetik yazının evriin son asaağında yer aldığı ve en keel yazı sistei olduğu anlaına gelez. Zaten alfaeler evri geçirez; yazılar, konuşanın kayıt niteliğini geliştirek aacıyla insanlar tarafından ilinçli olarak değiştirilir. Bu ç yazı sisteinin de iririnden herhangi ir niteliksel stnlğ ulunaz. Söz konusu trler farklı ihtiyaçları karşılaak zere ortaya çıkışlardır ve stnlkleri tyle kullanıldıkları dilin ihtiyaçlarını ne derece karşıladıklarıyla çleilir. Örnek olarak, aslında logografik ir yazı olan Çin yazısı MÖ 3. yzyılda aşağı yukarı ugnk içiini alıştır ve o gnden u yana çok fazla değişeden Çincenin yazıında aşarıyla kullanılaktadır. Çnk u yazı Çince gii tek heceli dillerin yazıı için son derece elverişlidir. Ancak, kendi dillerinin yazıı için önce Çin alfaesini kullanan Korecenin konuşurları, tyle farklı ir yapıya sahip, ekleeli ir dil olan Korecenin yazıında u alfaenin uygun oladığını farketişler ve 15. yzyılda Batı alfaeleri ile karşılaşınca Batı alfaelerindeki sistee enzer Hangul adı verilen ir yazı geliştirişlerdir. Bugnk anlaıyla odern dnya, yazı oladan varlığını srdreez. Beş in yıllık tarihinde yazı, yansıttığı dil kadar vazgeçilez hale geliştir. Bu eş in yıllık sre içinde ne kadar yazı sisteinin ortaya çıktığını ve yok olduğunu iliyoruz; aa yazılı dilin tarihinde etkili rol oynayan yalnızca ç teel gelenek vardır: Bunlardan, yalnız Aerikan yerli halklarının kçk ir gruu tarafından kullanılış olan yazı sisteini ve Çin hiyerogliflerini ir tarafa ırakırsak, çnc siste, yani alfaetik yazı, ugn dnyanın geri kalan tn kesiinde kullanılaktadır. Gnzde yazısı olayan diller kayıt altına alınırken de yine alfaetik yazı sistei zerinden alfae retilektedir. Mısır daki son ulgular, MÖ 3400 gii erken ir tarihte, Mısırlıların oldukça gelişiş ir logografik yazı kullandıklarını ortaya koyaktadır. Yiri dört heceyi kapsayan Mısır hiyeroglif sistei Batı Sai yazısının da kaynağıdır. Batı Sai hece alfaesi daha sonra Arap, Moğol, Mançu, Sryani, Arai ve Pehlevi yazılarını da doğuruştur. MS 3. yzyılda, Hristiyanlığın geye girişiyle, Mısır yazısının yerini, Mısır hiyerogliflerinin çok sonra değiştiriliş içii olan Yunan alfaesi aldı. Yunanlar, MÖ ç in yılında ugnk Yunanistan gesini istila ettiler, Doğu Akdeniz in zengin Kenan halkıyla ticarete aşladılar. Yunanlar, nsz harfleri
BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI rapor yazaya dayalı u alfae sisteini enisediler fakat u alfaenin Sai dillerine gayet uygun olasına karşılık, Yunanca gii ir Hint-Avrupa dili için yetersiz kaldığını da fark ettiler. Çnk Yunancada nller de nszler kadar öneliydi. Böylece Yunanlar, Doğu Akdeniz in nsz harflere dayalı alfaesine nl harfleri de eklediler ve yepyeni ir alfae yarattılar. Yunan alfaesi yaklaşık ç in yıldır aşağı yukarı aynı içiini koruaktadır. Dnyanın aşka hiçir yerinde nl ve nsz harflere dayalı ir alfae icat edileiştir ve hiçir alfae sistei u kadar yaygın ir içide kullanılaıştır. Btn doğu ve atı Avrupa alfaeleri kaynağını Yunan alfaesinden alıştır. Yunan alfaesi ile karşılaşan Avrupalılar ya yalnızca yaza fikrini alışlar ya da Yunan alfaesini değiştirerek veya değiştireden eniseişlerdir. Yunan alfaesinin şidiye kadarki en öneli uyarlaası, İtalya topraklarında Yunan yazısıyla tanışan Roalılar tarafından gerçekleştiriliştir. Daha sonra, Roa İparatorluğunun artan gcyle Latince ve Yunan alfaesinden uyarlanış olan Latin alfaesi ugne kadar etkisini srdrştr. Özellikle 19. ve 20. yzyıllarda, dnyanın dört ir yanında yzlerce, elki inlerce dile uyarlanış ve taklit ediliştir. Alfaeler sadece farklı dillere uyarlanak için değiştirilez; değişen dili tesil etekte yetersiz kaldıklarında veya kltr değişeleri sonucunda da değiştirilir. Ancak yazı sistelerindeki en yk değişiklikler, kendi dillerine uygun olayan yazıları alıp uyarlayan topluluklarda gerçekleşiştir (ayrıntılar için k. Fischer 2013). Trkçenin Yazıla Tarihi Trkçenin, Trkçe dışı kaynaklardan da olsa, yaklaşık ilat sıralarından eri izleneilen srecinde, yazı dili ve alfae açısından yk ir çeşitlilik gösterdiği kolayca elirleneilir. Özellikle alfae söz konusu olduğunda, çeşitliliğin altında yatan nedenlerin çok oyutlu olduğu da görlr. Her doğal dil gii Trk dili de aşlangıcından u yana srekli varyantlaşış ve u varyantların konuşurları farklı coğrafyalara doğru srekli göç halinde oluştur. Doğal olarak u göçler, insanlığın siyasi ve kltrel gelişii içinde farklı anlalarda, farklı oyutlarda gerçekleşiştir. Coğrafi uzaklık aşlı aşına ir varyantlaşa nedeniyken, farklı coğrafyalarda karşılaşılan kltrlerle girilen ilişkilerin sonuçları da una eklenelidir. Ekonoik, siyasi, sosyo-kltrel nedenlerle ilinçli olarak uygulanan dil politikaları da dillerin geleceğine yön vereilekte, alfae seçiinde en öneli veya elki tek neden olarak görnektedir. Trkçenin yazıında kullanılan alfaeler konusuna gelince, Trklerce kullanılan alfaeler ve Trk olayanların Trkçe yazarken kullandığı alfaeler ayrıına dikkat etek gerekir. Bu çalışada öyle ir ayrı yapılacak, alfae çeşitliliği he kronolojik ir sıra izlenerek he de varyantlaşayla paralel içide ele alınacaktır. Alfae değişikliklerinin varyantlaşa ile irlikte ele alınasının nedeni, u konunun, özellikle 20. yzyılda oluşan Trk yazı dili çeşitliliğinden ayrı dşnleeyecek olasıdır. 25 II.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 26 II. İlk Trkçe Çin Yazısı Milat sıralarına tarihlendirilen İlk Trkçe Batı (=Bulgar Trkçesi) ve Doğu Trkçesi olak zere iki teel varyanta ayrılıştı. Teel farklılıkları Batı Trkçesindeki r/l seslerine karşılık Doğu Trkçesinde z/ş kullanılasıydı. Bugn Batı Trkçesi sadece Çuvaşça ile tesil edilirken, diğer t varyantlar Doğu Trkçesinin devaıdır (kız = hir, yaş = śul). Trkçenin u ilk döneine ait, Trklerce yazılış etinler yoktur. Ancak Çinli tarihçiler, vekayinaelerinde Trklerle ilgili ilgiler verirken kii Trkçe özel ad ve nvanları da Çin yazısıyla kaydetişlerdir. Ayrıca 4. yzyılda Çin e gelen ir Hintli rahiin iyografisinde yer alan, Çin yazısıyla yazılış ir eyitin de Hunca olduğu görş genel olarak kaul görştr. Böylece, ildiğiiz kadarıyla, Trkçenin yazıında kullanılan ilk alfae Çin alfaesi oluştur. Ancak eliizdeki alzee, kullanılan Trkçenin Doğu Trkçesi i yoksa Batı Trkçesi i olduğunu ile anlataayacak kadar sınırlıdır. Grek Yazısı Trkçenin yazıında kullanılan en eski alfaelerden iridir. Daha 2. yzyılda, Ural Nehri nin Trkçe adı olan Yayık ın, İskenderiyeli ili adaı Ptoleaios tarafından Grek harfleriyle yazılış olduğu iliniyor. Aynı ad, 6. yzyılda da Bizanslı Menandros Protektor tarafından yine Grek harfleriyle Dayih, Dayik içiinde yazılıştır. Orhon Trkçesi Dönei Runik Yazı Yukarıdaki alfaeler, Trkçenin yazıında Trk olayanlarca kullanılışlardı. Trkçenin yazıında Trklerce kullanılan ilk alfae ise ilindiği gii eski Trk runik yazısı veya Orhon alfaesidir. 8. yzyılda, II. Doğu Trk Kağanlığı döneinden kala taş yazıtlar zerinde elirlenen Orhon Trkçesinin de en az iki varyantı olduğu, irinden Çağatay, diğerinden de Oğuz gruu Trk dillerinin geliştiği
BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI rapor kaul edilektedir. Eski İskandinav yazıtlarında kullanılan runik alfaeye enzediği için atılılarca runik adıyla anılsa da kökeni konusunda çok farklı görşler vardır. Bunların en kaul göreni W. Thosen in Sai köken görşdr. Ancak u alfaeye Trklerin de kii katkılarda ulunduğu kaul edilir: e ev, ok ok v. Bu alfae, Orhon Trklerinden sonra Moğolistan ozkırlarına egeen olan Moğolistan Uygurları tarafından da yine taş yazıtlar zerinde kullanılıştır. Daha sonra Çin e göç eden Uygurlardan kala ir fal kitaı olan Irk Bitig ise u alfaenin en öneli etinlerinden iri ve kağıt zerine yazılış tek örneğidir. Uygur Trkçesi Dönei Orhon Trkçesinden sonra karşııza çıkan diğer yazı dili Uygurca da (esas olarak 9.-11. yzyıllar arası) Orhon Trkçesindeki ny sesinin n ve y olarak tesil edildiği en az iki, elki daha fazla varyanta sahipti (çigan ~ çigay yoksul v.). Kullanılan alfaeler açısından ise en fazla çeşitliliğe sahip olan Trk yazı dilidir. Bu anlaşılır ir durudur, çnk Uygurlar aşta Çin olak zere İran, Hint, Tiet gii farklı kltrlerle ilişki içindeydiler. Manihey Yazısı 8.-9. yzyıllarda, İran kökenli Maniheiz inancına sahip Uygurların kullandığı alfaedir. Soğd Yazısı İran kavi olan Soğdlara ait ir alfaedir. Soğdların eski Trklerle ticari, dini ve kltrel ilişkileri olduğu ilinektedir. (Mahan Tigin için 581 de dikiliş olan Bugut yazıtı Sogd-cad-r'dır. I. Doğu Trk Kağanlığı tarafından dikiliş olan u yazıt, devlet dilinin de Soğdca olaileceğini gösterir.) Soğd alfaesiyle yazılış eski Trkçe etinler çok kçk ve yıpranış parçalar halindedir. Uygur Yazısı Uygurların kullanış oldukları en öneli alfae Soğd yazısından geliştiriliş olan Uygur alfaesidir. Arap alfaesinden önce Trklerin en uzun sre kullandıkları yazı oluştur. 8. yzyıldan aşlayarak, Uygur devleti ortadan kalktıktan çok sonra ile, 17. yzyıla kadar, Doğu Trkistan dan İstanul daki Osanlı sarayına kadar kullanılıştır. Fatih Sultan Mehet in 1473 te, Akkoyunlu hkdarı Uzun Hasan a karşı elde ettiği zaferden sonra yazdırttığı yarlık Uygur harfleriyledir. Kaşgarlı Mahut u alfaeyi Trk yazısı olarak adlandırıştır. Bu alfaeyle yazılış etinlerin çoğu Budiz, Maniheiz ve Hristiyanlıkla 27 II.
hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi ilgili dini etinlerdir. Trklerin İslaiyeti kaul edişlerinden sonra da kullanılıştır. 11. yzyılda yazılış Kutadgu Bilig in Viyana nshası ilindiği gii Uygur harfleriyledir. Brahi Yazısı Hint kökenli u yazı da yine Uygurlar tarafından ve daha çok tıp, takvi v. konulardaki etinlerin yazıında kullanılıştır. Sayısı yz civarında olan u etinler çoğunlukla kçk parçalar halindedir. Tiet Yazısı Tietliler ile yakın ilişkiye giren Koço ve Kansu Uygurlarının kullandığı Hint kökenli ir alfaedir. Brahi yazısından geliştiriliş u alfae ile yazılış en öneli etin Uygurca ir Budist ilihalidir. 28 II. Tuna Bulgarcası Dönei Grek Yazısı Orhon ve Uygur yazı dillerinden farklı olarak, Doğu Avrupa coğrafyasında yer alan ve ugnk Çuvaşça tipi ir Batı Trkçesi varyantı olan Tuna Bulgarcasından 9. yzyıla ait Grek harfli etinler kalıştır. En önelileri Tuna Bulgar Hanları listesi ve Nagy-Szent Miklós hazinesindeki taşlardan iri zerine yazılış olan Boyla Çoan yazıtıdır. Orta Trkçe Dönei Trk dili tarihinin etinlerle dzenli olarak izleyeildiğiiz en uzun, yaklaşık 1000 yıllık döneidir. Bu dönei öncelikle dilde varyantlaşa açısından ele alırsak şu tespitlerde ulunailiriz: 11. yzyılda, Uygurcanın yerini alan doğudaki Karahanlı Trkçesi, 14. yzyıldaki Harez- Kıpçak yazı dili zerinden 15. yzyılda Çağatay yazı diline dönşş ve 19. yzyılın sonuna kadar Asya Trklerince kullanılıştır. Ancak Çağataycanın ortak yazı dili olası, 15.-20. yzyıllar arasında dilde varyantlaşa oladığı anlaına gelez. Çağatayca ir lingua franca duruundaydı ve Arap alfaesi de varyantlar arasında oluşan seslik farkları öneli çde örtyordu. Trk dilinin, Çağatay yazı dili ile 20. yzyıla kadar ulaşan doğu kolunun yanında, Oğuz varyantını kullanan Trklerin atıya göçleri sonucunda, 13. yzyıldan aşlayarak, Anadolu da Oğuz varyantına dayalı Eski Anadolu Trkçesi adını verdiğiiz yazı dili ortaya çıkıştır. Orta Trkçe döneinde, u iki teel yazılı varyant dışında kalan farklı Trkçeler de vardı: Volga kıyısında yaşayan, Bulgar/Çuvaş tipi (r/l) ir varyant kullanan Volga Bulgarlarından 14. yzyıla ait Arap harfli ezar taşları kalıştır. Bu varyant ugn yalnız Çuvaşça ile tesil edilektedir.
BİTMEYEN ÖYKÜ: ALFABE TARTIŞMALARI rapor Yakutlar, daha 14. yzyılda, ugnk yurtları olan Kuzey Siirya daki Yakutistan a çekilişler ve Çağatay yazı dilini hiç kullanaışlardır. Dilleri de Çuvaşça gii çok farklı ir yönde gelişiştir. Litvanya, Polonya ve Kırı da yaşayan Musevi Trklerin kullandığı Karaice veya Karay varyantının en eski etinleri 16. yzyıldan kaladır. Kıpçak Trkleriyle yoğun ilişkileri ulunan Ukrayna-Polonya Erenileri kendi dillerini ırakarak Kıpçakların Trkçesiyle konuşup yazaya aşlaışlardır. En eskileri 16. yzyıldan kala olan u varyanta ait etinler, Ereni Kıpçakçası dil yadigarları olarak ilinir. Altaylarda, Gney Siirya da ve Orta Asya ozkırlarında yaşayan Trk halkları da çoğunlukla göçee oldukları ve okua yaza iledikleri için Çağataycayı hiç tanıaışlardır. Çağatayca Orta Asya daki yerleşik Trk topluluklarının, aşlıca Özek ve Uygurların, ayrıca Volga-Ural gesindeki Trklerin yazı dili olarak kullanılıştır. Çağatay yazı dilini kullanan u topluluklarda da konuşa varyantsız değildi. Varyantlar arasındaki farkların giderek yesi ve Çağataycanın zaanla ir st dile dönşesi sonucunda, konuşurlar kendi varyantlarını yazı diline dönştre yoluna girişlerdi. Trken edeiyatının en nl şairi Mahdukulı 18. yzyılda şiirlerini Çağatayca değil, Trkence yazıştır. Tatar aydını Adlkayyu Nasıri, 19. yzyılın ortalarında eserlerini ilk kez Tatarca ile yazıya geçiriş ve Tatar yazı dilinin teellerini atıştır. Yine aynı dönede Kazak edeiyatçısı Aay Kunanayev ve eğitici Iıray Altınsarın Rus ve Batı edeiyatı klasiklerini ilk kez Kazakçaya çevirerek u yazı dilinin teellerini atışlardır. Benzer ir gelişe, Eski Anadolu Trkçesinden sonra Osanlı yazı dilinin egeen olduğu atıda da yaşanış, nl Azeri draaturgu Mirza Fethali Ahundov, 19. yzyılın aşında koedilerini Osanlıca ile değil Azeri varyantı ile yazış ve u yazı dilinin kurucusu oluştur. Yaklaşık 1000 yıllık u dönede şu alfaeler kullanılıştır: 29 II. Arap Yazısı 10. yzyılın ortalarında İslaiyetle tanışan Karahanlılar, Trkçeyi Arap harfleriyle yazan ilk Trk halkı oluştur. Divanu lgati -t-trk ve Kutadgu Bilig u alfaeyle yazılan ilk Trkçe etinlerdir. Sai kökenli u alfae Trklerin kullandığı en uzun sreli ve en yaygın alfae oluştur. İki teel yazı dili, Çağatay ve Oğuz varyantları, neredeyse 20. yzyıla kadar u alfae ile yazılışlardır. Aşağıda göreceğiiz gii ugn Çin sınırları içinde kalan Yeni Uygurca Arap alfaesiyle yazılaya deva etektedir. Yukarıda söz ediliş olan Volga Bulgar ezar yazıtları da Arap harflidir. Ancak Orta Trkçe dönei oyunca, daha sınırlı alanlarda kullanılan aşka alfaelerle de karşılaşırız.