STGP Sivil Toplum Geliþtirme Programý Proje Geliþtirmede Mantýksal Çerçeve Yaklaþýmý Hazýrlayanlar Güneþin Aydemir Sunay Demircan Feray Salman AB Komisyonu tarafýndan desteklenmektedir.
Proje Geliþtirmede Mantýksal Çerçeve Yaklaþýmý STGP
Kapak resmi : P. Picasso / Don Quixote Tasarým : Ahmet Iþýkman ANKARA 2004
I. Giriþ Sivil Toplum Kuruluþlarý, yaþamýn pek çok alanýnda, toplumun zararýna olduðunu düþündükleri sorunlarý tanýmlama ve çözümler üretme görevini üstleniyor, bu konularda çaba gösteriyorlar. Amaçlarýna ulaþmak yönünde fikirler geliþtiriyor ve bu fikirleri hayata geçirmeye çalýþýyorlar. Sivil toplum kuruluþlarýnýn etkinliklerinin, sayýlarýnýn ve destekçilerinin artmasý, kapasitelerinin geliþmesi ile þüphesiz daha eþit ve mutlu bir yeryüzünde yaþayacaðýz. Elinizdeki bu kitapçýk, hayallerini gerçekleþtirmek isteyen sivil toplum kuruluþlarýna, proje fikirlerini somut gerçeklere dönüþtürebilmenin bir yöntemini sunmaktadýr. Soyut fikirleri, somut faaliyetlere dönüþtürmek için, bütün dünyada yaygýn olarak kullanýlmakta olan "mantýksal çerçeve yaklaþýmýný" özet olarak sunan bu yayýný, içerisinde verilen örnekten yola çýkarak kendi fikirlerinizi projelendirmekte kullanabilirsiniz. Kitapçýk içerisinde, - Projenin tanýmý ve proje döngüsü - Proje hazýrlamada mantýksal çerçeve yaklaþýmýnýn tanýmý, amacý, hazýrlanma yöntemine iliþkin bilgiler bir örnek eþliðinde verilmektedir. 3
II. Proje Nedir? Proje, belirli bir hedefe ulaþmak amacýyla zamanýn ve kaynaklarýn kullanýmýný planlayan faaliyetler dizisidir. Finansal, teknik ve insani kaynaklarýn bir sonuç üretmek üzere belirli bir zaman diliminde ve yerde planlý kullanýmý üzerine kurulmuþtur. Proje; - Faaliyetleri belirli bir hedefe yönlendirir, - Zaman ve kaynak planlamasýna olanak saðlar, - Ýzleme ve deðerlendirmeye olanak saðlar, - Kaynak bulunmasýna yardýmcý olur, - Hedeflere ulaþýlmasýnýn önündeki risklere ve engellere iliþkin bilgi sahibi olunmasýný ve önlem alýnabilmesine olanak saðlar, - Fikrin anlatýmýný ve faaliyetlere katýlýmcýlýðý kolaylaþtýrýr, - Sonuçlarýn sürdürülebilirliðini artýrýr. Proje Döngüsü Bir proje fikrinin ortaya çýkmasýndan projenin tamamlanmasýna kadar geçen süre içindeki tüm aþamalarý ifade etmektedir. Proje Döngüsü, - Fikrin belirlenmesi - Analiz edilmesi - Planlanmasý - Kaynak bulunmasý - Uygulanmasý - Ýzlenmesi ve Deðerlendirilmesi aþamalarýndan oluþur. Projenin izlenmesi ve deðerlendirilmesi Projenin uygulanmasý 5 6 Proje fikrinin belirlenmesi 1 4 Projeye kaynak bulunmasý Bu kitapçýðýn konusunu, proje döngüsü içinde ilk üç sýrada yer alan fikrin belirlenmesi, analizi ve planlama aþamalarý oluþturmaktadýr. Her bir aþamada proje fikrinizi geliþtirirken nasýl bir yol izlemeniz gerektiði önerilecek ve örneklerle yardýmcý olunmaya çalýþýlacaktýr. 3 2 Proje fikrinin analiz edilmesi, ilgi sahipleriyle toplantýlar Projenin planlanmasý 4
III. Proje Geliþtirme ANALÝZ Proje Fikri Çevremizde sorun olarak gördüðümüz ve çözmeyi düþündüðümüz olgular bizi proje hazýrlamaya doðru götürür. Evinizin akýtan çatýsý, sokakta satýcýlýk yapan çocuklarýn sayýsýnda artýþ ya da tarým topraklarýnýn tuzlanarak verimliliðin düþüþü gibi pek çok sorun size bir proje fikri verebilir. Proje hazýrlarken ilk adým olarak, çalýþma alanlarýnýzda sorun olarak gördüðünüz konularý sýralayarak baþlayabilirsiniz. Kurumunuzun bu sorunlara yönelik geliþtirdiði yaklaþýmlar neler olabilir? Hangi sorun sizi en çok rahatsýz ediyor? Hangi sorunu çözmek için çalýþmak, proje geliþtirmek istiyorsunuz? Bu sorularýn yanýtlarýný bulduktan sonra, üzerinde proje yapýp, çözmeye niyetlendiðimiz sorunumuza ait mevcut durumu hep birlikte deðerlendirmemiz gerekiyor. DÝKKAT: Proje hazýrlarken sýkça düþülen yanýlgýlardan biri faaliyet ya da hedeflerin belirlenmesiyle iþe baþlamaktýr. Sorunun gerçek kaynaklarýna ulaþmadan ve sorunu somut olarak yaþayanlarýn durumunu bilmeden geliþtirilecek faaliyetler sorunun ortadan kaldýrmanýza yardýmcý olmayabilir. Mevcut Durumun Ýncelenmesi Projenin planlanmasý için gerekli veriler bu aþamada elde edilir. Çözmek istediðimiz sorun ya da deðiþtirmek istediðimiz þeylerin içinde bulunduðu mevcut koþullar, özellikleri, sorunla ilgili taraflarýn durumlarý, düþünce ve tavýrlarý bu aþamada netleþtirilir. 5
Sorun Analizi Ýsterseniz bir örnek üzerinden gidelim: Varsayalým, Orta Anadolu'da 600 bin nüfuslu bir ilimizde, sokakta çalýþan çocuklarýn sayýsý 5 bini geçti ve gittikçe de artýyor. Buna baðlý olarak çocuk haklarý ihlal ediliyor. Yoksul aileleri için çocuklarý sokakta çalýþtýrmak okula yollamaktan daha cazip hale geliyor, çocuklar suça itiliyor ve sosyal düzen bozuluyor gibi çok sorunlu bir durumla karþý karþýyayýz. Bu soruna çözüm üretmeye baþlamadan önce, sokakta çalýþan çocuklarýn kentin hangi bölgesinde yaþadýklarý, bu çocuklarýn suça katýlma oranlarýnýn ne olduðu, okullaþma oranlarýnýn ne olduðu, hangi ailelerin çocuklarýnýn sokakta çalýþtýðý, bununla ilgili yapýlmýþ olan araþtýrmalar, anketler, vb, bu çocuklara yönelik her hangi bir kamusal ya da baþka bir kuruluþ program ya da projesinin var olup olmadýðý, sokakta çalýþan çocuklarý koruyucu hangi yasal çerçevenin var olduðu, ilgili yasalarýn uygulamaya geçirilme düzeylerinin neler olduðu konusunda sorunu çevreleyen mevcut durumun fotoðrafýný çekebiliriz. Siz de, ilgilendiðiniz konuyla ilgili durumu ortaya koyarak analize baþlayabilirsiniz. Sorun analizine baþladýðýmýzda, kendimize sormamýz gereken çok temel birkaç soru var: Deðiþtirmek istediðimiz, ya da sorun olarak gördüðümüz þey nedir? Önce bunu tanýmlayýp, tam adýný koymamýz gerekiyor. Bu sorunun kaynaðý ya da kaynaklarý nelerdir? Sorunlar arasýnda neden-sonuç iliþkisi kuruldu mu? Sorun analizi sýrasýnda neler yapacaksýnýz? - Konu ile ilgili görülen sorunlarý ve varlýðý istenmeyen durumlarý geliþigüzel sýralayýn. - Bu sorunlar arasýndan size göre en önemli olaný seçin. - Tanýmladýðýnýz diðer sorunlarý neden-sonuç iliþkisi içinde seçtiðiniz sorunla iliþkilendirin. Seçili sorunu ortaya çýkaran nedenleri aþaðýya, sorunun yarattýðý sonuçlarý da yukarý yerleþtirin. - Þemada yer alan sorunlarýn hepsi gerçek olmalý, hayali ya da gelecekte ortaya çýkmasý beklenen sorunlar olmamalýdýr. Her sorunun doðru þekilde ifade edilmiþ olmasý önemlidir. Elde ettiðimiz þemaya, "Sorunlar Þemasý" adýný verelim. 6
DÝKKAT: Sorunu tanýmlamak, bir maçta rakip takýmý tanýmak ve tanýmlamaya benzer. Nasýl kazanacaðýnýza dair ip uçlarý üretmek ve oyun stratejinizi kurmak için, rakibin zayýf noktalarýný, güçlü yanlarýný ve aldýðý destekleri bilip, kaðýt üzerinde analizini yapmanýz gerekir. Örneðimize dönersek, sokakta çalýþan çocuklarýn sayýsýnýn artmasý gibi bir sorunun altýnda yatan nedenler neler olabilir? Ailelerin gittikçe yoksullaþmasý, çok çocukluluk ve bu konuda çalýþan kurumlarýn yeterli olmamasý olabilir mi? Peki bu nedenlerin nedenleri neler olabilir? Görebileceðiniz gibi bu nedenler bir süre sonra, bir birlerine eklene eklene dev bir aðaç gövdesine dönecekler. Bu aðacý þema haline getirip, adýna da sorunlar þemasý diyelim mi? Sokakta çalýþan çocuk sayýsý artýyor Aileler giderek yoksullaþýyor Çok çocukluluk oraný yüksek Toplumsal örgütlenme zayýf ve bu konuda çalýþan kurumlar güçlü deðil Ýþ ve istihdam olanaklarý sýnýrlý Ülkede ekonomik kriz var Geleneksel davranýþ biçimleri hakim Çocuk iþ gücünden yararlanma eðilimi yüksek Ailelerin eðitim düzeyi düþük Konu ile ilgili çalýþan STK sayýsý az Uzman personel yok Yeterli yerel ve kamusal proje yürütülmüyor Ailelerin iþ becerileri yok Kente göç oraný yüksek Yeterli eðitim çalýþmasýnýn olmamasý Mevcut çalýþmalar çocuklarýn ailelerine ulaþmýyor Gönüllü sayýsý az Yeterli kaynak ayrýlmýyor Konuyla ilgili bilinç düzeyi düþük 7
Ýlgi Sahipleri/Paydaþlar Analizi Ýlgi sahipleri/paydaþlar kimlerdir? Son yýllarda sýkça kullanýlan bu terim, çözmeye çalýþtýðýnýz sorun ya da proje konunuzla doðrudan ya da dolaylý olarak ilgili olan gruplarý ifade eder. Bu gruplarý þu þekilde sýnýflandýrabiliriz: - Sorunu doðrudan yaþayanlar/ çözümden olumlu fayda saðlayacak olanlar - Potansiyel yandaþ, destekçiler - Potansiyel karþýtlar, projeden zarar görme riski taþýyanlar - Etkin proje tarafý olabilecek gruplar Bunlar kiþiler olabileceði gibi kurumlar ya da gruplar da olabilir. Sonra, ilgi sahiplerinin projenizden alacaðý faydalarý ve görecekleri zararlarý karþýlarýna yazýnýz. En sonunda da, bu gruplarýn aralarýndaki iliþkileri belirtin. Örneðin, projeden yarar elde etmesi olasý iki grup arasýnda farklý nedenlerden ötürü, geçmiþten gelen sorunlar olabilir ve bu projenin baþarýsýný etkileyebilir. DÝKKAT: Proje ortaklarý, projenin ilgi sahiplerinden farklýdýr. Ortaklar, proje faaliyetlerini gerçekleþtiren, tüm sorumluluðunu ve maliyetlerini de üstlenen taraflardýr. Ýlgi sahibi/paydaþlar analizine baþladýðýnýzda, ilk olarak yukarýdaki gruplara giren kiþileri ya da kurumlarý listelemeniz gerekir. Ýlgi sahipleri/paydaþlarýn ihtiyaçlarýný ve beklentilerini, sorunun çözümündeki katkýlarýnýn ne olacaðýný (zayýf ve güçlü yanlarýný) belirleyin. 8
Yine örneðimize dönersek, sokakta çalýþan çocuk sayýsýnýn artmasý sizce kimleri ilgilendirir? Öncelikle çocuklarý elbette. Sonra ailelerini, bu konuda çalýþan sivil toplum kuruluþlarýný, konuyla ilgili kamu kurumlarýný. Bunlar sorun çözüldüðünde ilk faydalanacak gruplardýr. Daha sonra sorundan dolaylý olarak etkilenen gruplarý belirlememiz gerekiyor. Esnaf etkilenebilir mi? Belediye? Sorunun çözülmesi konusunda destek olacaðý düþünülen kurumlarda belirlenmelidir. Tabipler Odasý, Ýl Milli Eðitim Müdürlüðü, Belediye, Valilik, gibi. Bu kurumlarýn bir bölümü konuyla doðrudan ilgili olacaklar ve projenin ortaklarý arasýna katýlmalarý gerekecektir. Bazý kurumlar ise olmazsa olmaz sýnýfýna girerler. Onlarý katmadan projeyi baþlatmak ve hedefe ulaþmak imkansýzdýr. DÝKKAT: Projeden olumlu ve olumsuz etkilenecek kiþi veya gruplarý proje hazýrlama sürecine baþýndan itibaren dahil etmek projenin baþarýsýný artýran en önemli etkenlerden biridir. Ýlgi Sahipleri Etkin Proje Taraflarý/ Proje Ortaklarý Belediye Proje Faydalanýcýlarý Çocuklar, Aileler, Sivil Toplum Kuruluþlarý, Kamu Yöneticileri, Ýl Saðlýk Müdürlüðü Projeden Etkilenenler Potansiyel Yandaþ Ýl ve ilçe Sosyal Yardýmlaþma Vakýflarý, Tabipler Odasý, Milli Eðitim Müdürlüðü Potansiyel Karþýt Geleneksel tutum, deðerler ve bu konudaki taraflar 9
Hedef Analizi Daha önce sorunu nasýl tanýmladýysak, burada da o sorunu ortadan kaldýrarak varmak istediðimiz yeri-durumu tanýmlayacaðýz. Yani, maça çýkmadan önce rakibi tanýdýktan sonra, maçýn nasýl bir sonuçla bitmesini istiyorsunuz, bu konudaki beklentiniz nedir? gibi sorularýn yanýtlarýný vermeniz gerekiyor bu noktada. Hedef analizi sýrasýnda, sorun analizinde ortaya konulan olumsuz durumlarýn olumlu hale gelmiþ olmalarý hayal edilir. Böylelikle, gerçekleþtirilecek ve planlanmakta olan projenin sebep olacaðý deðiþiklikler belirlenmiþ olacaktýr. Baþka bir deyiþle bu çalýþma sonucunda ortaya çýkacak olan hedefler þemasý, sorunlar þemasýnýn olumlu halidir. Hedefler þemasýna þu aþamalardan sonra ulaþýlýr: - Sorunlar þemasý üzerindeki bütün sorunlarý, istenilen ve baþarýlmasý mümkün hedef cümleleri halinde yeniden yazýn. - Hedefler þemasýndaki cümleler, olumlu olduklarý kadar gerçekçi bir biçimde ifade edilmiþ olmalýdýrlar. - Hedefler arasýndaki sebep-sonuç iliþkisini kontrol ederek hedeflerinizin gerçekçi ve ulaþýlabilir olduðuna emin olun. Sokakta çalýþan çocuklarýn sayýlarýný azaltmak istiyorsak, ailelerin gelirinde artýþ, çok çocukluluk oranýnda azalma olmalýdýr. Ayrýca bu konuda çalýþan kurumlarýn kapasiteleri geliþtirilmeli ve toplumsal örgütlenme saðlanmalýdýr. Bu olumlu geliþmeler gerçekleþmediði durumda sokakta çalýþan çocuklarýn sayýlarýndaki artýþý durdurmamýz, sorunu ortadan kaldýrmamýz olasý deðildir. Bu örneðe ait baþka sorunlar bulduysanýz, onlarý da hedefler haline getirebilirsiniz? 10
DÝKKAT: Hedefleri tanýmladýðýnýz cümleler, -mek, -mak ekleriyle biten, emir kipi içeren cümleler yerine, sorunlarýn doðrudan olumlu hallerini gösteren Cümleler olmalýdýr. Merak etmeyiniz, bu cümleler daha sonra hedef cümlelerine dönüþecekler. Þu anda sorunlara ait hayalleriniz yazýlýyor bir anlamda. Sokakta çalýþan çocuk sayýsý azalýyor Ailelerin gelirinde artma var Çok çocukluluk oraný azalýyor Toplumsal örgütlenme ve bu konuda çalýþan kurumlar güçleniyor Ýþ ve istihdam olanaklarý çeþitleniyor Ülke ekonomisi istikrarlý Geleneksel davranýþ biçimlerinde olumlu deðiþim Çocuk iþgücünden yararlanma eðiliminde azalma Ailelerin eðitim düzeyi artýyor Konu ile ilgili çalýþan STK sayýsýnda artýþ var Uzman personel yetiþiyor Yerel ve kamusal proje sayýsýnda artýþ var Ailelerin iþ becerileri geliþiyor Kente göçte azalma görülüyor eðitim çalýþmalarý yeterli düzeyde Mevcut çalýþmalar çocuklarýn ailelerine ulaþýyor Gönüllü desteði artýyor Kaynak yaratýlýyor Konuyla ilgili bilinç düzeyinde yükselme var 11
Strateji Analizi Bu aþama, kendi kapasitemizi tanýdýðýmýz ve tanýmladýðýmýz aþamadýr. Yeteneklerimizi, gücümüzü, güçsüz yanlarýmýzý ortaya koymamýz gerekiyor. Ýlgi grubu analizinde destekçilerimizi de gördük. Þimdi, karþýmýzda bir dev gibi duran hedefler aðacýnda (þemasýnda) hangi kutulara gücümüz yetiyor, hangilerinin altýnda kalýrýz burada karar vereceðiz. o o o o o o o o Kaynaklarýn uygunluðu Varolan kapasite Politik esneklik Etkinlik Sosyal kabul Eþitsizliklerin azaltýlmasýna katký Ayný konuda yapýlan diðer projelerle tamamlayýcýlýk Aciliyet Planlama aþamasýna geçmeden önce atýlmasý gereken en önemli adýmlardan biri projenin hangi hedeflere yönleneceðinin belirlenmesidir. Projenin ilgileneceði alan seçilirken aþaðýda önerilen yolu izleyebilirsiniz: - Ulaþmak istediðiniz ve istemediðiniz hedefleri tanýmlayýn ve gruplayýn. Böylece çeþitli stratejiler ortaya çýkacaktýr. - Hangi stratejinin sizin görüþünüzü en iyi temsil ettiðini deðerlendirin. Bu deðerlendirme için aþaðýdaki kriterleri kullanabilirsiniz. DÝKKAT! Hedefler þemasý üzerinde yoðunlaþýlacak bölüm, kendi içinde bütün ve ulaþýlabilir olmalýdýr. Eðer dýþarýda kalan alan proje baþarýsý için mutlak bir öneme sahipse stratejiyi yeniden deðerlendirmek gerekebilir. Örneðimize dönersek: Derneðimizin kapasitesi ve alýnabilecek destekler gerçekçi olarak deðerlendirildiðinde, çok çocukluluðu azaltma için, ailelerin eðitim düzeyini artýrma hedefi seçilmiþtir. Çünkü, kapasitemizin ve bizimle iþbirliði yapma isteðindeki gruplarýn bu konuda güçlü olduðu ortaya çýkmýþtýr. O halde proje stratejisi baþarýlý olabileceðimiz hedeflere doðru yönelmelidir. Böylelikle proje stratejimiz belirginleþmiþ oluyor. 12
Sokakta çalýþan çocuk sayýsý azalýyor Ailelerin gelirinde artma var Çok çocukluluk Azalýyor Toplumsal örgütlenmeve bu konuda çalýþan kurumlar güçleniyor Ülkede ekonomik kriz yok Hizmet ve bilgiye ulaþmadaki sorunlar çözüldü Konu ile ilgili etkin çalýþan STK sayýsý artýyor Ýþ ve istihdam olanaklarý çeþitleniyor Çocuk iþ gücünden yararlanma Yönünde eðilim azalýyor Gönüllü destek artýyor Kente uygun iþ becerileri geliþiyor Geleneksel deðerler de olumlu deðiþim Uzman personel yetiþiyor Göçte azalma Ailenin eðitim düzeyi artýyor Kaynak ayrýlýyor Yeterli eðitim çalýþmasý var Yeterli yerel ve kamusal proje var Anne-Baba eðitim seviyesi artýyor Mevcut çalýþmalar çocuklarýn ailelerine ulaþýyor Artýk bitti! diyorsanýz, yanýlýyorsunuz. Daha önümüzde aþýlmasý gereken büyük bir adým var: Planlama. 13
PLANLAMA Analiz aþamasýnda elde ettiðimiz verileri planlama sürecinde, mantýklý bir çerçeveye oturtmamýz gerekir. Planlama süreci, projemizin hangi kaynaklarla, hangi sürelerde, kimler tarafýndan yapýlacaðýný ortaya koyar. Planlama aþamasýna rahatça geçebilmek için birçok alternatif strateji içinden seçtiðimiz kýsmý ayýrmamýz ve onun üzerinde yoðunlaþmamýz gerekiyor. Mantýksal Çerçeve Tablosu Bir projenin; - neden yürütülecek olduðunu, - neyi baþarmayý hedeflediðini, - baþarýya hangi yollarla ulaþacaðýný, - baþarýya ulaþmasýnda hangi dýþsal koþullarýn etkin olduðunu, - baþarýnýn ölçülmesinde kullanýlacak gösterge ve ölçütleri ve bunlarla ilgili bilginin nerede bulunacaðýný, Mantýksal çerçeve tablosunda bulmak mümkündür. Planlama süreci sonunda ortaya çýkan ürün, özünde bir tablodur. Mantýksal çerçeve ismi verilen bu tablo, proje ile ilgili hemen hemen bütün bilgileri kýsa ve öz bir biçimde sunar. Mantýksal çerçeve tablosu sadece projenin geliþtirilmesi aþamasýnda deðil, projenin yürütülmesi sýrasýnda da etkin biçimde kullanýlýr ve güncellenir, projenin dýþýnda olan kiþiler, örneðin finans saðlayan kurumlar tarafýndan kolay anlaþýlmasýný ve izlenmesini saðlar. Projenin izlenmesinde ve deðerlendirilmesinde kullanýlan önemli kriterler, bu tabloda yer alan, ölçülebilir göstergelerdir. 14
Projenin yapýsý Göstergeler Doðrulama Kaynaklarý Dýþsal Koþullar/Varsayýmlar Genel Hedef: Projenin çözümlenmesine katkýda bulunacaðý genel hedefler Proje Amacý: Proje ile edinilen kazanç, proje alaný veya hedef grubu üzerindeki etki ya da deðiþiklik Sonuçlar/Çýktýlar: Projenin amacýnýn gerçekleþmesine katkýda bulunacak ara hedeflerin elde edilmesi için faaliyetlerin yürütülmesi sonucunda elde edilecek ölçülebilir sonuçlar Faaliyetler: Projenin amacýna ulaþmasýný saðlayacak ölçülebilir çýktýlarý elde etmek için planlanmýþ bütün görevler Genel Hedefin gerçekleþip gerçekleþmediðini ölçmede kullanýlan nicel deðerler Proje amacýnýn gerçekleþip gerçekleþmediðini ölçmede kullanýlan nicel ve nitel deðerler Sonuçlara ulaþýlmasýný saðlayacak çýktýlarýn nicelik, nitelik ve zamanlama açýsýndan tanýmlanmasýný saðlayan ölçütler GÝRDÝLER: Faaliyetlerin gerçekleþmesi için gerekli olan teknik ve insani kaynaklarýn nicelik ve zaman açýsýndan tanýmlanmasý Göstergeleri deðerlendirme sýrasýnda kullanýlacak ya da kanýtlayacak kaynaklar ve yöntemler Göstergeleri deðerlendirme sýrasýnda kullanýlacak ya da kanýtlayacak kaynaklar ve yöntemler Göstergeleri deðerlendirme sýrasýnda kullanýlacak ya da kanýtlayacak kaynaklar ve yöntemler BÜTÇE Proje amacýnýn genel hedefe katkýda bulunmasý için gerekli olan dýþsal faktörler Projenin kontrolü altýnda üretilen çýktýlarýn proje amacýna katkýda bulunabilmesi için gereksindiði dýþsal faktörler Planlanmýþ faaliyetlerin ulaþmasý gereken sonuçlarý üretebilmesi için gerekli olan dýþsal faktörler Hedeflerin mantýksal düzeni Mantýksal çerçeve tablosunun ilk sütunu projenin deðiþik seviyelerdeki hedeflerinden oluþur. Bu hedefler, projenin uzun, orta ve kýsa vadede gerçekleþtireceði düþünülen amaçlarýdýr. Tabloda, her bir hedef, bir üstteki hedefin gerçekleþmesine katkýda bulunacak þekilde yerleþtirilir. Hedeflerin yukarýdan aþaðýya sýralanmasý, üst-alt iliþkisine dayandýðý için tabloda bir mantýksal düzen söz konusudur. 15
Ana Hedef Projenin yönünü belirleyen en üst seviyedeki uzun dönemli hedeftir. Projeler genel olarak ana hedefe ulaþamazlar, sadece gerçekleþmesine katkýda bulunurlar. Bu durumda, ana hedef soyut, gerçekleþmesini dilediðimiz, ideal bir hedef yada hayalimizdir. Ana hedefin, proje stratejisi içinde yer almasý, projenin hangi yöne baktýðýný, nasýl bir soruna çözüm arayýþý içinde olduðunu ve çözümün hangi parçasýný üstlendiðinin ortaya konmasý bakýmýndan gereklidir ve söz konusu proje dýþýnda, çözüm için baþka proje fikirlerine olan ihtiyacýn görülmesi açýsýndan da deðerlidir. Örneðimizdeki proje önerisinde Ana Hedef, Sokakta çalýþan çocuk sayýsýnýn azaltýlmasý için ailelerin çok çocuk sahibi olma eðiliminin önüne geçilmesi dir. Proje, varlýðý ile bu hedefin gerçekleþmesini saðlamayacak sadece katkýda bulunacaktýr. Proje Hedefi Proje hedefi, ana hedefe göre, çok daha iyi, net tanýmlanmýþ, ulaþýlabilir bir hedef olmalýdýr. Burada bizden beklenen, Ýngilizcedeki karþýlýðý ile SMART bir hedef oluþturmamýzdýr. Yani: S (specific) özgün, M(measurable) ölçülebilir, A (achievable) ulaþýlabilir, R(realistic) gerçekçi, T (time related) zaman belirten. Mantýksal çerçeve içinde proje hedefini SMART hale getiren, biraz sonra göreceðimiz, hedefin göstergeleri ve varsayýmlarýdýr (dýþsal koþullar da denilebilir). Örnek projemizin, proje hedefi ne olabilir? Ailelerin eðitim düzeyini artýrarak, tecrübenin paylaþýlmasýný saðlama olabilir mi? Bu, proje süresi sonunda çalýþýlan pilot alanlarda ailelerin eðitim düzeyinin artmasý ve baþka alanlarda uygulanabilecek bir yöntem geliþtirilebileceðini umuyoruz demektir. Projenin genel baþarýsý bu hedef içinde belirlenecek olan göstergelere ulaþýlýp ulaþýlmadýðý sorularak ölçülür. 16
Sonuçlar/Çýktýlar Sonuçlar, proje süresi içinde ulaþýlabilecek kýsa dönemli hedeflerdir. Bu kýsa dönemli hedeflere ulaþmak için ölçülebilir, gerçekçi, özgün, zamana dayalý ürün ve hizmetlerin elde edilmesi gerekir. Planlanmýþ faaliyetlerin gerçekleþtirilmesi sonucunda elde edilecek ürün ve hizmetler de çýktýlardýr. Her projenin birden fazla sayýda sonucu vardýr. Proje sonuçlarýnýn toplamý projeyi hedefine götürür. Mantýksal Çerçeve Tablosu / Proje Projenin yapýsý Göstergeler Doðrulama Kaynaklarý Dýþsal Koþullar/Varsayýmlar Genel Hedef: Sokakta çalýþan çocuk sayýsýnýn azaltýlmasý için ailelerin çok çocuk sahibi olma eðilimin önüne geçilmesi 10 yýl içinde çok çocuklu ailelerin sayýsýnda % 15 oranýnda azalma Sokakta çalýþan çocuk sayýsýnda 10 yýl içinde %15 oranýnda azalma Ýstatistikler Gözlemler Proje Amac ý: Ailelerin eðitim düzeyinin artýrýlmasý ve edinilen deneyimin yaygýnlaþtýrýlmasý Pilot alandaki ailelerin sosyal seviyelerinde 5 yýl içinde iyileþme Ýstatistikler Gözlemler Aileler hizmet ve bilgiye kolayca eriþiyorlar Ailelerin çocuklarýný okula gönderme konusunda istekliliði sürüyor Sonuçlar/Çýktýlar: 1. Yeterli içerikte ve etkinlikte eðitim çalýþmalarý 2. Eðitim seviyesi yükselmiþ anne ve babalar 3. Mevcut çalýþmalardan yararlanan aileler Faaliyetler: 1.1. Eðitim konularýný saptamak 1.2. Çalýþýlacak pilot alaný ve aileleri tespit etmek 1.3. Eðitmenlerin eðitimini saðlamak 1.4. Raporlama 2.1. Okur-yazarlýk kurslarý düzenlemek 2.2. Üreme saðlýðý kurslarý açmak 2.3. Raporlama 3.1. Koordinasyon toplantýlarý düzenlemek 5 sene sonunda en az 5 pilot alanda davranýþ deðiþikliðinin gözlenmesi. 1 sene sonunda eðitim kitlerini hazýrlanmak. 2. sene sonunda en az 2 pilot alanda eðitim çalýþmasý yapmak ve 3. senenin sonunda pilot alanlarý 5 e çýkarmak 5 sene sonunda en az 10 ailede geleneksel bakýþýn ortam þartlarýna uyuyor olmasý 5 sene sonunda okur yazarlýðýn %75 artmasý 5 sene sonunda en az 5 pilot alanda en az 5 er ailenin (toplam 25) üreme saðlýðý konusunda bilgisini içselleþtirmiþ olmasý 5 sene sonunda alandan kopuk yürütülen projelerin %50sinin alana dönük olarak yürütülmeye baþlanmasý Araçlar/Girdiler Teknik personel: uzman, eðitici, anketör,... Yayýnlar Gözlemler Proje raporlarý Basýlý Eðitim kitleri Anket sonuçlarý Proje raporlarý Okur yazarlýk kurs kayýtlarý Kontraseptif kullaným kayýtlarý Proje raporlarý Önceki projelerin arþivleri Proje Kütüphanesi ve arþivi BÜTÇE Yeterli uzmanlýk var Kurumlar ortak hedefler doðrultusunda çalýþma anlayýþýný sürdürüyor Aileler istekli Mevcut çalýþmalarý yürüten kurumlar istekli Kurumlar arasý iþbirliði mevcut Aileler istekli ve yeterli sayýda Kurumlar kendi üstlerine düþen görevleri yerine getirmede istekli ÖN KOÞUL: 17
Dýþsal koþullar / Riskler / Varsayýmlar Projenin etki alaný dýþýnda olan, ancak projenin baþarýsýný etkileyen koþullardýr. Sadece hedef ve faaliyetlerin olduðu bir tablo gerçeði tam anlamýyla yansýtmaz. Çevreden soyutlanmýþ bir projenin baþarýsý ise her zaman tartýþýlýr. Bu nedenle, dýþsal koþullar ayrýntýlý olarak tanýmlanmalý ve ciddiye alýnmalýdýr. - Dýþsal koþullarýn; ana hedef, proje hedefi ve sonuçlarla olan mantýksal düzenini kontrol edin. - Dýþsal koþullarýn olumlu geliþmeler olduðu varsayýmýný düþünün. Cümleleriniz olumlu olsun. Dýþsal koþullarý tanýmlamak ve mantýksal çerçeve tablosuna yerleþtirmek için aþaðýdaki önerileri izleyebilirsiniz: - Faaliyetlerin baþlayabilmesi için gerekli olan önkoþullarýn neler olduðunu belirleyin. Önkoþullar faaliyetlerin gerçekleþebilirliði ve sürdürülebilirliði için bir altyapý oluþtururlar. - En baþta oluþturduðunuz hedefler þemasýnda proje hedefleri dýþýnda kalan hedefleri tanýmlayýn. Bu hedefler sizin dýþsal koþullarýnýzý oluþturacak. DÝKKAT! Bu hedefler arasýndaki mantýksal düzeni bozmayýn! 18
Örnek projenin odaklandýðý alan, ailelerin eðitim düzeyinin artýrýlmasý idi. Proje bu hedef dýþýndaki hedefler için herhangi bir faaliyet öngörmez. Ancak proje hedefi dýþýnda kalan, toplumsal örgütlenmenin geliþtirilmesi ve ailelerin gelirlerindeki artýþ olmaksýzýn projenin ana hedefi olan sokakta çalýþan çocuk sayýsýnýn azalmasýna tam olarak ulaþmasý mümkün deðildir. Proje bu haliyle ana hedefe ancak katký koyabilir. Proje hedefi dýþýnda kalan hedefler ise dýþsal koþullar olarak mantýksal çerçeve tablosunda yerlerini alýrlar. DÝKKAT! Herhangi bir dýþsal koþulun projenin faaliyetleri ve hedeflerini olumsuz etkileyecek olup olmadýðýný kontrol ediniz. Bazý durumlarda, bir dýþsal koþul projenin baþarýlý olmasýný varlýðýyla engelleyebilir ve projeyi gereksiz hale getirir. Baþka bir deyiþle projeniz, o dýþsal koþulu ortadan kaldýrmadan projeyi yürütmeniz imkansýzdýr. Bu tip dýþsal koþullara katil dýþsal koþul/varsayým denir. Çok sýk rastlanmamakla beraber, bu tip durumlarda projenin hedefinin deðiþtirilmesi yoluna gidilir. Örneðin Karadeniz'deki kükürt düzeyini düþürmek gibi bir hedef belirlediyseniz ve kükürtün de deniz altýndan doðal olarak, sürekli çýktýðýný öðrendiyseniz, bu bir katil varsayýmdýr ve hedefinizi deðiþtirmenize neden olur. 19
Göstergeler ve Doðrulama Kaynaklarý Göstergeler, herhangi bir hedefin gerçekleþip gerçekleþmediðini anlamamýza yardýmcý olan parametrelerdir. Hedeflerimizi ölçülebilir hale (SMART) getirirler. Çoðunlukla, her bir hedef için birden fazla gösterge bulunur. Göstergelerin hepsi beraber hedeflerin baþarýsý hakkýnda güvenilir veri saðlar. Bu nedenle göstergeler açýkca; - nitelik, - nicelik, - zaman ve - mekaný tanýmlarlar. Göstergelerin en belirgin özellikleri, doðrulanabilir ve ölçülebilir olmalarýdýr. Örneðin, 5 sene sonunda en az 5 pilot alanda en az 5'er ailenin (toplam 25) üreme bilgisini içselleþtirmiþ olmasý cümlesi, - belli bir zaman süresi içinde (5 sene sonunda), - çalýþma yapýlacak belli sayýda alan ve belli sayýda gruptan (en az 5 pilot alanda en az 5'er ailenin), - alýnmasý beklenilen sonucu (üreme bilgisinin içselleþtirilmiþ olmasý) Ýfade etmektedir. Oysa, göstergemiz ailelerin üreme bilgisini içselleþtirmiþ olmalarý biçiminde olsaydý, somut ve ölçülebilir bir gerçeði yansýtmayacaktý. Doðrulama kaynaklarý, göstergelerin bulunabileceði somut belgelerdir. Örneðin, veriler, raporlar, istatistikler, toplantý tutanaklarý, ölçüm çalýþmalarýnýn sonuçlarýdýr. Doðrulama kaynaklarý sütununu doldururken ilk sorulacak soru göstergelerin gerçekleþtiðini nasýl kanýtlayabilirim? sorusudur. Örneðin, 5 sene sonunda en az 5 pilot alanda en az 5'er ailenin (toplam 25) üreme bilgisini içselleþtirmiþ olduðunu yapýlacak anketlerin analiz edilen sonuçlarýndan ve bu sonuçlarýn anýldýðý raporlardan öðrenebilir ve kanýtlayabiliriz. 20
Faaliyetler Projenin her bir sonucuna ulaþmasý için yapýlmasý gereken iþlerdir. Eylem anlattýklarý için faaliyet ifade eden cümleler mek, -mak ekleriyle biter. Örnek projede Eðitim çalýþmalarýnýn içerik ve etkinlik bakýmýndan yeterli olmasý sonucuna ulaþabilmek için; Eðitim konularýný saptamak. Çalýþýlacak pilot alanlarý ve aileleri seçmek. Konu ile ilgili çalýþan kurumlarý bir araya getirmek ve eylem planý hazýrlamak gerekmektedir. Sizce diðer sonuçlara ulaþmak için hangi faaliyetleri yürütmek gereklidir? Bu aþamadan sonra detaylý bir maliyet tablosu ve iþ planý hazýrlamak gerekecektir. Maliyet tablosu ve iþ planý, proje teklifinin hazýrlanmasý ve bütçenin oluþturulmasý için ön adýmdýr. Bu kitapçýkta konunun daha fazla daðýlmamasý için maliyet ve iþ planý hazýrlamaya yer verilmemiþtir. 21
Proje Hazýrlamanýn 10 altýn kuralý: 1. Deðiþtirmek istediðiniz sorunu, en baþta çok iyi tanýyýp, tanýmlamanýz gerekiyor. Dikkat: Sorunu tanýmlamadan, analizini yapmadan projeye baþlamak projenin kitlenmesine yol açabilir. 2. Baþkalarýna ihtiyacýnýz var! Sorunlarý tek baþýna ortadan kaldýrmak kolay deðil. O sorunu yaþayan ve deðiþtirmek isteyen insanlarla birlikte hareket etmek size güç verir. Ayrýca unutmayýn ki sizi rahatsýz eden sorun baþkalarýnýn yaþam gerekçesi olabilir. Bu nedenle sorunu ortadan kaldýrmak isterken baþka gruplar için siz ve projeniz sorun olabilirsiniz. Yani paydaþ analizi çok önemli. Baþta önemsemediðiniz bir kiþi dahi ilerde tüm projeyi engelleyebilir. 3. Kendinizi tanýyýn! Gücünüz ne kadar? Yanýnýza kimleri alabiliyorsunuz? Bu olanaklar ve güçle sorunun ne kadarýný deðiþtirebileceksiniz? Lütfen tüm sorunu çözebileceðinizi düþünüp projeyi geniþ tutmayýn. Sorunun en altýndan baþlayýn. Gerçekçi olsun ama üstesinden gelebileceðiniz þekilde olsun. Hedeflerinizi de buna göre belirleyin. 4. Paraya göre proje yapmayýn! O verilen paranýn verilme gerekçesi sizin kurumunuzun prensipleriyle, amaçlarýyla, misyonuyla uyuþuyor mu? O parayý aldýktan sonra projeyi uygulayabilecek kapasiteniz var mý? 5. Bir üst hedef belirleyin kendinize. Sonra da ona ulaþmak için küçük küçük alt hedefler (ya da proje hedefleri). Aktiviteler hedef olamazlar. Konferans düzenlemek bir hedef deðil aktivitedir. Konferans ile ulaþmak istediðiniz þey sizin hedefiniz olmalý. 6. Paydaþ analizine ek olarak projede farklý gruplarla-kurumlarla ortaklýklar kurmanýn yararlý olabileceðini ciddi olarak düþünün. Devletle-diðer STK'lar ile ve özel sektörle neden ortak olmayýsýnýz? Ortaklýk yapmayý düþündüðünüz gurup ya da kiþileri projenin planlama aþamasýnda sürece katýn. Projeyi birlikte hazýrlayýn. Proje baþladýktan sonra onlara gitmek doðru deðil. 22
7. Sponsora göre projelerde küçük deðiþiklikler yapýn. Her kurumun beklentisi farklýdýr. 8. Projenizin ölçülebilir-net ve somut çýktýlarý olmasýna dikkat edin. 9. Her projenin bir halkla iliþkiler-iletiþim stratejisi olmalý. Proje çýktýlarýnýzýaktivitelerinizi insanlara nasýl duyuracaksýnýz? Proje süresince sorunlarý çözmede nasýl bir iletiþim stratejisi izleyeceksiniz? Bu arada dýþardan destek almayý düþünüyor musunuz? Tüm bunlarý önceden düþünüp, planlayýp projeye dahil edin. 10. Projenizin bir sonraki adýmýný önceden düþünün. Proje bittiðinde ne olacak? Projenin sürdürülebilirliliðini planlamak, sorunlarý çözdükten sonra iyileþtirilmiþ durumu sürdürebilmek için gerekli. Hastayý iyileþtirmek yeterli deðil, bir de iyileþmiþ gövdenin hayatýný sürdürmesi için nasýl yaþamasý gerektiðini planlamak var. 23
Kaynakça Çevre Koruma Projeleri Geliþtirme Eðitimi Dosyasý, UNDP GEF-SGP ve DHKD 2001 Bir Proje Önerisinin Tanýmlanmasý, Hazýrlanmasý ve Yazýlmasý, Alain Lambert/Ramsar Bürosu STGP Proje Hazýrlama Kurs Notlarý, Feray Salman 24
STGP SÝVÝL TOPLUM GELÝÞTÝRME PROGRAMI Sivil Toplum Destek Birimi Uður Mumcu Cad. 59 / 4 G.O.P. 06700 Ankara Tel : 0.312. 447 77 81 Fax : 0.312. 447 77 84 e-mail : bilgi@stgp.org www.stgp.org
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi Mantıksal Çerçeve Yaklaşımı Çerçevesinde Proje Oluşturma ve Yönetme Kılavuzu Hazırlayan: Feray Salman STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 1
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi I. GİRİŞ: 1950'lerden bu yana kalkınma gündemi yararlanıcı toplulukların yaşam kalitelerini iyileştirmeyi amaçlayan proje ya da programlarla karakterize edilmektedir. Bu proje ve programlarla olağanüstü insan ve fiziksel kaynakların kulllanılmasına rağmen, çoğu proje/program beklentilerin gerisinde sonuçlar vermektedir. Projeler yarar sağlamayı hedefledikleri toplulukların öncelikli gereksinimlerine yanıt verememekte, öngörülen çıktılar üretilememekte, üretildiği durumlarda kalıcı kılınamamakta, hedef gruplar yeterince yararlanamamakta, proje maliyetleri öngörülenden daha yüksek hale gelmekte, uygulamada öngörülen zamanlar aşılmakta ve zaman zaman da öngörülmeyen ve istenmeyen çıktılar üretilebilmektedir. Projeden yararlanacak olanların proje tanımlama sürecine yeterince ya da hiç katılmamaış olmasından kaynaklanan proje yönetimindeki zayıflıklar, proje finansman yönetimindeki eksiklikler, uygulama sırasında izleme mekannizmaasının yer almamış olması, proje faaliyetlerinin proje amacı ile yeterince ilişkili olmaması, projenin tasarımısırasında projenin dış koşullarının gözetilmemeiş olması, yukarıda sözü edilen başarısızlıklara katkıda bulunmaktadır. Proje ve programların hedeflerine ulaşması için başarısızlıkları ortadan kaldırmak ve proje yönetimini güçlendirmek üzere yaklaşık son otuz yıldan bu yana bazı araçlar geliştirildi. Proje döngüsü yönetimi, mantıksal çerçeve, hızlı değerlendirme teknikleri gibi isimler altında geliştirilen bu yöntemler proje ve programları destekleyen fon sahipleri tarafından giderek benimsendi. Bu rehberin ve bu rehber eşliğinde verilen eğitim programlarının amacı da, toplumsal yarar üretmek için faaliyette bulunan sivil toplum kuruluşlarının ister dışsal ister kendi öz kaynaklarına dayalı olsun tüzüklerinde ve çalışma programlarında yer alan hedefleri, hedefledikleri grupların yararına en etkili, en verimli ve en kalıcı biçimde hayata geçirmelerine destek olmaktır. STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 2
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi I.1. Tanımlar I.1.a. Proje ve Programlar Projeler, belirli bir zaman ve bütçe çerçevesinde, belirli bir amaca ulaşmayı sağlayacak sonuçları üretmek üzere beşeri ve fiziksel kaynakların bir araya getirilmesi olarak tanımlanır. Projeler, büyüklükleri, amaçları ve süreleri açısından çeşitlidir. Projeler, bir topluluk içinde sınırlı girdilerle ve görece kısa bir zaman içinde somut çıktılar üretmek üzere başlatılabilir. Ya da daha uzun bir zaman dilimi içinde büyük mali kaynaklarla yalnızca fayda üreten projeler de olabilir. Bir köyde yetişkin eğitimi projesinden bir ülkede okul ağındaki çocuklar için temel eğitim projesine kadar örnekler vermek olanaklıdır. İlki yalnızca bir öğretmen ve birkaç eğitim malzemesi ile gerçekleştirilebilecekken, ikincisi pek çok sayıda okul, öğretmen, eğitim materyali ve idareye gereksinim duyar. Projeler tek başına ya da bir programın altında diğer projelerle birlikte aynı hedefe hizmet edebilirler. Örneğin, Sürdürülebilir Kırsal Kalkınma Programı altında organik tarım projesi, kadınların güçlendirilmesi projesi, doğal kaynakların kirliliğe karşı korunması projesi, sulama sisteminin geliştirilmesi projesi, okur-yazarlığın artırılması projesi vb., pek çok alt proje sürdürülebilir kırsal kalkınma hedeflerine erişmeye katkıda bulunabilirler. Büyüklüğü ve niteliği farklı olsa da proje yönetimi için gerekli olan süreçler aynıdır. I.1.b. Proje Döngüsü Bir süreç ifade eden proje döngüsü altı temel aşamayı içinde barındırır. Bu aşamalar: 1. Tanımlama: ilk proje fikrinin ve ön tasarımın ortaya çıkarıldığı aşama 2. Hazırlama: projenin teknik ve operasyonel açıdan detaylı olarak tasarlandığı aşama STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 3
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi 3. Değerlendirme: tasarımı tamamlanmış olan projenin teknik, mali, ekonomik, kadın-erkek eşitliği, sosyal, kurumsal ve çevresel perspektif açısından değerlendirildiği aşama 4. Önerinin Hazırlanması, Onaylanma ve Finansman: proje önerisinin yazılması ve finansmanının sağlanması aşaması 5. Uygulama ve İzleme: Projede öngörülen faaliyetlerin hayata geçirilmesi, sürekli kontrol ve geri besleme aşaması 6. Değerlendirme: Projenin geri besleme yoluyla belirli aralıklarla gözden geçirilmesi ve bir sonraki proje döngüsüne başlangıç etmesi AŞAMA 1: Tanımlama AŞAMA 6: değerlendirme AŞAMA 5: uygulama ve izleme PROJE DÖNGÜSÜ AŞAMALARI AŞAMA 2: hazırlama AŞAMA 3: değerlendirme AŞAMA 4: önerinin hazırlanması onay ve finansman sağlanması Döngü, her aşamanın bir diğerine zemin oluşturduğu süreklilik gösteren bir süreçtir. Örneğin, proje tanımlama sürecinde (Aşama 1) elde edilen bilgiler, proje tasarımı sürecine (Aşama 2) temel oluşturur. Aşama 3 ise daha önce birbirini izleyen iki aşama sırasında üretilen bilginin projenin hayata geçirilebilirliğini ve sürdürülebilirliğini farklı perspektifler doğrultusunda sağlayıp sağlamadığını gözden geçirir. Aşama 1-3, bir projenin kurgusunun yapıldığı aşamalardır. Eğer bu aşamalar uygun ise daha sonraki aşamalar başarılı bir biçimde tamamlanabilir. STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 4
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi II. PROJE DÖNGÜSÜ YÖNETİMİ VE MANTIKSAL ÇERÇEVE YAKLAŞIMI II. 1. Adım 1: Projenin tanımlanması Proje döngüsünün ilk adımı projenin tanımlanmasıdır. Proje fikri nereden geliyor? Proje topluluğun gereksinimlerini nasıl yansıtıyor? İlk Adımlar: Değişim için harekete geçme Bir projenin tanımlanmasına yönelik ilk adım farklı kaynaklardan gelebilir. İlk dürtü, sorun yaşayan ve bu sorunu algılamış olan topluluktan gelebildiği gibi ya da bir değişimde katalizör olarak rol almak isteyen dışsal bir oluşumdan da gelebilir. Örneğin, kamu hizmetlerine erişimleri kısıtlı olan fiziksel engelli yurttaşların gereksinimlerini karşılayacak bir proje fikrinin yanısıra, temel eğitimde bilgiye erişimin dijital hale getirilmesi için eğitim sisteminin değiştirilmesi için fikir oluşturmak. Sorunun niteliği ve paydaşlar analizi Sorundan etkilenmiş toplumun en önemli ihtiyaçları, sorunu yaşamayanların en önemli olarak tanımladıklarıyla her zaman uyuşmayabilir. Projede toplum ilgisini ve desteğini harekete geçirmek için doğrudan onların ihtiyaçlarına yanıt verecek çözümler üretmek gerekir. Proje üretenler, toplulukların ihtiyaçlarının homojen olduğu kanısına kapılmamalıdırlar. Bir topluluğun içindeki farklı insanlar birbirinden farklı ve zaman zaman da birbiriyle çatışan ihtiyaç ve isteklere sahip olurlar. Örneğin kadınların güçlendirilmesini hedefleyen bir proje erkeklerin bir kısmını tehdit edebilir. Bir sorunun nadiren tek bir sosyal ya da ekonomik kaynağı vardır. Bir sorunun doğası, üç düzeyde gözden geçirilebilir: Bir sorun, makro düzeyde ortaya çıkan bir kısıtlamadan kaynaklanabilir, örneğin yasal sistem ya da o soruna yönelik politika yoksunluğu gibi. Kısıtlılıklar orta düzeyde olabilir örneğin insanların hizmetlere erişimini kısıtlayıcı düzenlemeler gibi. Ya da kısıtlılıklar ev ve yerel topluluk STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 5
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi düzeyinde olabilir, örneğin bazı kültürel normlar hane halkının ya da topluluğun bazı üyelerini karar verme mekanizmasından dışlıyor olabilir Bir sorun, kendi dışsal ortamından bağımsız olarak ele alınamaz. Sorunun mutlaka her düzeyde (sorunun politika ve yasal düzeyde belirleyicileri, sorunun uygulama düzleminde belirleyicileri ve sorunun mikro düzeyde belirleyicileri) ele alınması gerekir. Bu çerçevede ihmal edilmeyecek olan ise her düzeyde paydaşların rolünün de tanımlanabilmesidir. Paydaşlar: Proje ile ilişkisi olan kişiler, gruplar, kurumlar ya da kuruluşların hepsi projenin paydaşları olarak tanımlanır. Paydaşlar doğrudan ya da dolaylı biçimde proje sürecinden olumlu ya da olumsuz biçimde etkilenecek olanlardır. Birincil Paydaşlar: Projeden doğrudan olumlu ya da olumsuz etkilenecek olanlardır. Projenin temel yararlanıcıları da hedef gruplar ve nihai yararlanıcılar olarak bu gurupta yer alır. İkincil Paydaşlar: Birincil paydaşlara hizmet sağlamada aracılık edecek olanlardır. Bunlar, fon kuruluşları, uygulama, izleme ve destekçi kuruluşlardır. Kilit Paydaşlar: Değişimi yaratacak olan kuruluşlar Paydaşlar çözülmek istenen sorunun niteliğine bağlı olarak değişirler. Örneğin kişiler yaş, cinsiyet, eğitim, etnik köken, din, ve meslek olarak birbirlerinden farlılık gösterirler; hane halkları, hane halkı reisinin cinsiyeti, medeni durum, gelir, iş durumlarına göre farklılaşırlar; topluluklar ise yer, sahip olunan kaynaklar, altyapıya ve hizmetlere erişim açısından farklılaşırlar. Burada sorulması gereken sorular: 1. Paydaşlar kimlerdir 2. Kaybedecek neleri var 3. Paydaşların aralarında cinsiyetle ilişkili farklılaşma var mı 4. Paydaşlar, değişimde neyi korumak istiyorlar 5. Ne tür yararları gerçekleştirmek istiyorlar Paydaş Analizi tekniği ile ilgili olarak bkz sayfa... STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 6
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi Durum Analizi Kuruluşun ya da organizasyonun üzerine eğileceği durumu ya da sorunu tanımlamasının ilk aşamasını bu durum ya da sorunla ilgili durum analizlerinin yapılması oluşturur. Bu analizler, sorun alanına yapılacak müdahale için gerekli olan temel bilgiyi oluşturur. Uzmanlar tarafından yapılan fizibile etüdleri, ön değerlendirme raporları mevcut durum analizi için önemli belgelerdir. Bu analizler teknik, ekonomik, sosyal ve çevre durumuna ilişkin analizleri kapsar. Bütün proje programlaması, mevcut durumun analizi ve projenin üzerinde duracağı sorunun tanımı ile başlamalıdır. Projenin başarısı, sorunun ne kadar kesinlikte ve doğrulukta anlaşıldığına bağlıdır. Bu aşamada yararlanıcıların perspektifi son derece önemlidir. Durum analizi, paydaşların içinde yer aldığı koşulların ayrıntılı bir biçimde gözden geçirilmesidir. Durum analizi iki aşamalı yapılabilir: 1. Sorunla ilgili olarak mevcut kaynaklar, toplumsal ve kurumsal yapılar, zaman içinde gerçekleşen değişim 2. Sosyal ve ekonomik durum saptaması Potansiyel Projenin Tanımlanması: Durum analizini tamamladıktan sonra, elde edilen bilgilerin doğruluğunun sınanması, eksik kalan bilgilerin tamamlanması ve paydaşlara kendi sorunlarını bütn boyutlarıyla algılayacakları bir perspektifin sunularak öncelikler konusunda fikir edinmelerini sağlamak üzere mevcut bilgiler paydaşlarla birlikte gözden geçirilir ve tartışılır. Bulguların gözden geçirilmesi süreci sonucunda proje önerisi olarak geliştirilebilecek pek çok tema ortaya çıkacaktır. Bu çerçevede, seçilecek proje temasının akılcı olup olmadığının anlaşılması gerekecektir. Bunun için aşağıdaki sorular çerçevesinde karar vermek gerekecektir. Sorunun nedenleri nelerdir? Sorunun ortaya çıkardığı etkiler nelerdir? Sorunun üstesinden gelebilecek hangi olanaklar vardır? Sorunun çözümüne eşlik edecek varsayımlar nelerdir? Sorunun nedenlerini ve ortaya çıkardığı etkileri belirlemek için kullanılan teknik için bkz sayfa... STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 7
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi PAYDAŞLAR ANALİZİ Paydaşlar Analizinin Önemi Bir proje ya da program içinde yer alan farklı aktörlerin çıkarlarını/beklentilerini, konumlarını, rollerini ve sorumluluklarını anlamada önemli bir araçtır. Mevcut durum analizinde tanımlanan sorunların gruplar, kişiler ve kuruluşlar tarafından nasıl algılandığını ve yaşandığını açığa çıkarır. Paydaşlar analizi yoluyla, projenin ana paydaşlarının çıkar ve ilgilerinin belirlenmesi, bunların projeyi riskler ve varsayımlar olarak nasıl etkileyeceklerini saptamak da olanaklı hale gelir. Paydaşlar Analizi nasıl gerçekleştirilir? Paydaşlar analizine bütün olası paydaşların listesini oluşturarak başlanır. Çocuklar, engelliler gibi alt-grupların algıları mutlaka içerilmelidir. Listede yer alan her ilgili grup özel bir kategoriye yerleştirilir ve proje içindeki rolü tanımlanır. Birincil ve ikincil paydaşlar arasında farklılaştırma yapılır. Kontrol Listesi: 1. Birincil ve ikincil paydaşların hepsi listede yer aldı mı? 2. Projenin potansiyel destekçileri ve karşıtları belirlendi mi? 3. Birincil paydaşlar meslek ya da gelir gruplarına ayrıldı mı? 4. Birincil paydaşların çıkarları ve beklentileri belirlendi mi? Analizin ikinci aşaması paydaşların beklentilerini ve çıkarlarını tanımlama sürecidir. Burada her bir paydaşın projenin çözmek istediği sorunlarla ilişkisi ölçülür. Kontrol Listesi: 1. Paydaşların projeden beklentileri nedir? 2. Paydaşlar için ne gibi yararları olacaktır? 3. Paydaşların projeye sunmak istedikleri (ya da kaçındıkları) kaynaklar neler? 4. Paydaşların proje açısından risk oluşturabilecek başka çıkarları var mı? 5. Paydaş listede yer alan diğer paydaşları nasıl değerlendiriyor? STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 8
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi Yukarıdaki konularda bilgi edinmek için birincil paydaşlar açısından sosyal bir analiz gerekirken, ikincil paydaşlar açısından kurumsal bir değerlendirme yeterli olabilir. Bu çerçevede birincil paydaşlar açısından yerinde bilgi toplamak önemlidir. ADIM 1: PAYDAŞLARIN BELİRLENMESİ (cinsiyet farklılaştırması ile birlikte 1 ) Projenin hedef ve nihai grupları (projeden olumlu etkilenecek olanlar ) Proje ortağı haline gelmeleri yararlı bulunanlar Projeyi kendilerine bir tehdit olarak hissettiği için projeye karşı olabilecekler Her durumda projeye katılacak olanlar ADIM 2: PAYDAŞLARIN ROLLERİNE GÖRE AYRIŞTIRILMASI İlgili taraf bir grup mu? (örgüt, insanlar grubu, vs.) projede çalışacak mı, eş finansman sağlayacak mı, Projeden yararlanacak mı? Destekleyici bir kuruluş mu? Denetleme fonksiyonu var mı ADIM 3: SOSYAL, EKONOMİK VE ÖRGÜTSEL ÖZELLİKLERİNİN TANIMLANMASI Sosyal ve ekonomik özellikleri nedir? Yapıları nasıl? Örgütlenmişler mi? Kararlar nasıl veriliyor? Statüleri nedir? ADIM 4: BEKLENTİ VE İLİŞKİLERİN TANIMLANMASI Projeden çıkarları ve beklentilerini tanımla Çeşitli paydaşlar arasındaki bağlantıları ve ilişkileri tanımla ADIM 5: POTANSİYELLERİN, KAYNAKLARIN VE KAPASİTELERİN BELİRLENMESİ Proje açısından yaralı olacak mevcut güçlü yanlar nedir? Projeye potansiyel katkıları nedir? Proje tarafından gözetilmek zorunda olunan zayıflıkları nelerdir? ADIM 7: SONUÇLARIN ÇIKARILMASI Grubu nasıl hesaba katmalıyız? Hangi etkinliği üstlenmeliyiz Grupla nasıl ilişki kurmalıyız? Paydaşlar Özellikler Beklentiler/Çıkarlar/ Hedefler Birincil Paydaşlar Hedef gruplar Nihai yararlanıcılar Olumsuz etkilenecek olanlar İkincil Paydaşlar İlgili Resmi Kurumlar Hizmet sunucuları STK'lar vs Potansiyeller, kaynaklar kapasiteleri ve Proje sonuçlar için STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 9
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi PAYDAŞLAR ANALİZİ ÖRNEK Paydaşlar Özellikler Beklentiler/Çıkarlar/ Hedefler Balıkçılar Geleneksel olarak önemli bir gelir kaynağı Küçük ama aktif bir kooperatif Sanayi Önemli bir ekonomik aktör İşçiler sendikasız Hükümet üzerinde güçlü etkiye sahipler Aileler Haneleri çoğu atıksularını nehire boşaltıyorlar Tehlikenin farkında değiller Ve diğerleri... Gelirdeki düşüş en azından duracak Balık avcılığı sınırlandığında direnç gösterecekler Karı maksimize etmek İmaj artırmaya önem veriyor Kar kaybına karşı güçlü bir direnç gösterecek Atıksu şebekesine bağlanmak istiyorlar Birilerinin atık toplamasını bekliyorlar Güçlü yanlar/zayıf yanlar Nehiri ve araziyi tanıyorlar En kirli noktaları biliyorlar Kirlilik kontrolü tedbirlerini destekliyorlar Yeni teknolojiler için mali kaynakları var Temiz teknoloji yoluyla kaynak tasarrufu potansiyeli var Hizmetler ödeme kapasiteleri istekleri var için yapma ve Proje sonuçlar için Tüm balıkçılar arasında bilinç artırma Kirlilik kontrolü tedbirleri alınmalı Kirli atığın bölge üzerindeki etkileri konusunda bilinçlerinin artırılması Projede alınacak tedbirler yoluyla imajlarını güçlendirme Kirli atığın bölge üzerindeki etkileri konusunda bilinçlerinin artırılması Çevre maliyetleri konusunda duyarlılaştırma koruma STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 10
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi SORUN ANALİZİ Tanımlar Sorun: Zayıf bir durumun ya da olumsuz bir durumun tasviridir. Sorun ağacı: Mevcut bir olumsuz durumun neden sonuç ilişkilerinin hiyerarşik bir biçimde sergilendiği diyagramdır. Sorun Analizi: Sorun analizi, hedef gruplar tarafından yaşanan gerçek ve mevcut sorunları tanımlar. Sorun analizi, sorunların kaynaklarını/nedenleriniortaya koymak açısından önemli bir araçtır. Sorunların neden-sonuç ilişkisi içinde ayrıntılı ve derinlemesine analizi sayesinde farklı çözümler tanımlamak olanaklı hale gelir. Sorun tanımlamasında çok sık karşılaşılan güçlüklerden biri de sorunun yokluk durumu olarak tanımlanmasıdır. Örneğin: kredi yokluğu, eğitim olanaklarının yokluğu, destek yokluğu, uygun olanakların yokluğu gibi. Sorunu böyle tanımlanması gerçek sorunun ortaya çıkmasını engeller. Dolayısıyla potansiyel çözümün keşfedilmesini de engeller. Örneğin, Üretimde azalmayı engellemek için krediye ihtiyaç duyulabilir. Ancak üretimdeki azalma satışların iyi olmamasından ve piyasa değerlerindeki düşüklükten de kaynaklanıyor olabilir. Buradaki en uygun çözüm ise piyasa değerini artırmak için ürünün farklılaştırılması girişimi olabilir. Sorun Ağacının Oluşturulması ADIM 1: Verili durum içindeki temel sorunları tanımla ADIM 2: Ağacı oluşturmak için bir sorunu seç (başlangıç sorun) ADIM 3: Başlangıç sorunu ile ilişkili diğer sorunları tanımla ADIM 4: Neden Sonuç ilişkisinin hiyerarşisini oluştur (Başlangıç sorununu ortaya çıkaran sorunları(nedenleri)ı aşağıya, Başlangıç sorununun dorudan etkilediği sorunları yukarı koy ) ADIM 5: Dışarıda kalan sorunlara da aynı yöntemi uygula ADIM 6: Ok yardımıyla sonuçları neden-sonuç hiyerarşisi içinde ilişkilendir ADIM 7: Diyagramı gözden geçir ve ilişki sistematiğini doğrula STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 11
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi SORUN ANALİZİ ÖRNEK Yerel halkın yaşam koşulları kötüye gidiyor Balık tüketicileri arasında hastalık sık görünüyor Halkın geliri azaldı Nehir balığının balıkçılar için Turizmin çekiciliği kalitesi kötüleşti Av azaldı azaldı Nehirin su kalitesi Bozuluyor Nehire Kontrolsüz Evler ve fabrikaların Fabrikalardaki atıksu Atık boşaltımı atıksuları doğrudan arıtımı standardlara Nehre gidiyor uymuyor Kirleticiler kontrol Halk atık boşaltmanın Atıksu arıtımı Yasal düzenlemeler edilemiyor tehlikesinin farkında için verilen atıksuların nehre değil teşvikler işlevsel değil boşaltılmasını önlemek için yeterli değil STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 12
Sivil Toplum Kuruluşları için Proje Döngüsü ve İletişim Eğitimi HEDEFLER ANALİZİ Hedefler Ağacı Nedir? Hedefler ağacı, sorunlar ağacında belirlenen sorunların iyileştirilmiş durumunu bir hiyerarşi içinde gösterir. Bunlar politikalardan araçlara, kurumlara, faaliyetlere, hizmetlere ve yararlanıcıların refahına, toplumdaki daha geniş hedeflere kadar uzanır. Hedef ağacı, projenin başarmayı seçtiği hedeflerin belirlenmesinin yanısıra, başarılamayacakların da belirlenmesini sağlar. Hedef ağacı aynı zamanda hedeflerin doğru düzeylerde yerleştirilmesini sağlayarak üretilecek sorunlar ve ulaşılacak amaçlara da referans verir. ADIM1: Sorun analizindeki olumsuz durumları olumlu duruma göre yeniden formüle et (arzu edilen, gerçekçi olarak ulaşılabilir) ADIM 2: Araçlar-amaçlar ilişkisini kontrol et ADIM 3: Eğer gerekiyorsa Revizyona tabi tut ADIM 4: Eğer uygun görünüyorlarsa ve bir üst aşamadaki hedefe ulaşmak için gerekli ise yeni hedefler ekle STGP- Sivil Toplum Geliştirme Programı 13