I
II
ÝÇÝNDEKÝLER BÝRÝNCÝ BÖLÜM TÜRKÝYE EKONOMÝSÝ Sayfa TÜRKÝYE EKONOMÝSÝNÝN GENEL GÖRÜNÜMÜ... 3 I- 2005 YILI GENEL EKONOMÝK HEDEFLERÝ... 9 A. BÜYÜME... 9 B. KAYNAKLAR-HARCAMALAR DENGESÝ... 10 II- III- MÝLLÝ GELÝR VE SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI A. GAYRÝ SAFÝ MÝLLÝ HASILA... 13 1. Gayri Safi Milli Hasýladaki Geliþmeler... 13 2. Harcamalar Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla... 19 3. Gelir Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla... 24 4. Kiþi Baþýna Gayri Safi Milli Hasýla... 25 B. SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI... 26 C. YATIRIM TEÞVÝK BELGELERÝ... 29 ÜRETÝM A. TARIM... 35 1. Bitkisel Üretim... 36 2. Hayvancýlýk ve Yem Üretimi... 39 3. Su Ürünleri... 40 4. Ormancýlýk... 40 B. SANAYÝ... 40 1. Ýmalat Sanayi... 43 2. Madencilik... 45 C. ENERJÝ... 46 1. Taþkömürü... 47 2. Linyit... 47 3. Hidrolik Enerji ve Elektrik... 47 4. Ham Petrol... 49 5. Güneþ Enerjisi ve Jeotermal Enerji... 50 D. HÝZMETLER... 50 1. Haberleþme... 50 2. Turizm... 52 3. Ulaþtýrma... 52 a) Hava Yolu Ulaþtýrmasý... 53 b) Deniz Yolu Ulaþtýrmasý... 54 c) Demir Yolu Ulaþtýrmasý... 54 d) Kara Yolu Ulaþtýrmasý 55 4. Ýnþaat 55 5. Þirketler ve Protesto Edilen Senetler 58 III
IV- ÝÞGÜCÜ VE ÝSTÝHDAM A. NÜFUS... 61 B. YURT ÝÇÝ ÝSTÝHDAM... 62 C. TÜRKÝYE ÝÞ KURUMU ÇALIÞMALARI... 64 1. Yurt Ýçi Çalýþmalar...64 2. Dýþ Ülkelere Giden Ýþgücü...65 D. TOPLU ÝÞ SÖZLEÞMELERÝ... 65 E. SOSYAL GÜVENLÝK...66 F. ÝÞSÝZLÝK SÝGORTASI... 68 V- KAMU MALÝYESÝ KAMU MALÝYESÝ... 71 A. KONSOLÝDE BÜTÇE UYGULAMALARI... 73 1. Genel Durum...73 2. Konsolide Bütçe Giderleri... 75 3. Konsolide Bütçe Gelirleri... 77 a) Genel Geliþmeler... 77 b) Vergiler...77 c) 2004 Yýlý Tahsilat Oranlarý...78 4. Konsolide Bütçe Nakit Dengesi... 79 B. KATMA BÜTÇE... 80 C. VERGÝ YÜKÜ VE VERGÝ ESNEKLÝÐÝ... 80 1. Vergi Yükü... 80 a) Vergi Gelirlerine Göre... 80 b) Vergi ve Benzeri Gelirlere Göre... 81 2. OECD Üyesi Ülkelerde Vergi Yükü... 81 3. Vergi Esnekliði... 82 D. ÖZELLEÞTÝRME... 82 VI- VII- DEVLET BORÇLARI 1. KONSOLÝDE BÜTÇE BORÇLARI... 87 A. Ýç Borç... 87 a) Ýç Borç Stokunun Türlerine Göre Daðýlýmý ve Yapýsý...88 b) Vade ve Faiz Oranlarý... 91 c) Mali Baskýnlýk Oraný... 92 B. Konsolide Bütçe Dýþ Borçlarý... 93 2. DIÞ BORÇLAR... 94 a) Dýþ Borç Stoku...94 b) Dýþ Borçlarýn Daðýlýmý... 94 c) Dýþ Borç Servisi... 96 d) Dýþ Borçlarla Ýlgili Göstergeleri... 97 e) Taahhüt Bazýnda Saðlanan Krediler... 98 PARA, BANKA VE MALÝ PÝYASALAR A. GENEL DURUM... 101 B. PARA POLÝTÝKALARI... 103 1. Merkez Bankasý Analitik Bilançosu... 103 IV
2. Açýk Piyasa Ýþlemleri (APÝ)... 105 3. Para Arzlarý...106 4. Bankalararasý Para Piyasasý (INTERBANK)... 109 5. Döviz ve Efektif Piyasasý... 110 a) Ýþlem Hacmi... 110 b) Döviz Kurlarý... 111 6. Mevduat... 116 7. Krediler... 118 8. Mevduat ve Kredi Faizleri... 120 a) Tasarruf Mevduatý Faizleri... 120 b) Ticari Kredi Faiz Oranlarý... 121 9. Türk Lirasý Referans Faiz Oraný (TRLIBOR) ve Ýþlem Hacmi... 121 10. Reeskont ve Avans Ýþlemlerinde Faiz Oranlarý... 122 11. Zorunlu Karþýlýk ve Umumi Disponibilite Oranlarý... 122 C. MENKUL KIYMET PÝYASALARI... 123 1. Birinci El Piyasalar... 123 a) Kamu Kesimi Menkul Kýymet Ýhraçlarý... 123 b) Özel Kesim Menkul Kýymet Ýhraçlarý... 124 2. Ýkinci El Piyasalar... 124 a) Ýþlem Hacmi...124 b) Ýstanbul Menkul Kýymetler Borsasý (ÝMKB)... 125 D. ALTIN PÝYASASI... 129 VIII- IX- FÝYATLAR A. FÝYATLARDAKÝ GENEL GÖRÜNÜM... 133 B. TOPTAN EÞYA FÝYATLARI... 134 1. Genel Olarak... 134 2. Sektörel Fiyat Hareketleri... 135 a) Tarým... 135 b) Ýmalat Sanayi... 136 c) Madencilik ve Taþocakçýlýðý... 137 d) Elektrik, Gaz ve Su... 138 C. TÜKETÝCÝ FÝYATLARI... 139 1. Kentsel Yerler Tüketici Fiyatlarý... 139 2. Kýrsal Yerler Tüketici Fiyatlarý... 141 D. ÝÇ TÝCARET HADLERÝ...142 E. BÝNA ÝNÞAATI MALÝYET ENDEKSÝ... 143 F. ÇÝFTÇÝNÝN ELÝNE GEÇEN FÝYATLAR ENDEKSÝ...143 G. ALTIN FÝYATLARI... 144 ÖDEMELER DENGESÝ A. DIÞ TÝCARET... 149 1. Ýhracat... 149 2. Ýthalat... 151 3. Dýþ Ticaret Dengesi...153 4. Dýþ Ticaret Hacmi... 153 5. Ýhracatýn Ýthalatý Karþýlama Oraný... 154 V
6. Ülkeler Ýtibariyle Dýþ Ticaret... 154 a) Ülkelere Göre Ýhracat... 154 b) Ülkelere Göre Ýthalat... 155 7. Serbest Bölgeler Dýþ Ticaret Hacmi... 157 8. Dýþ Ticaret Endeksleri... 158 B. ÖDEMELER DENGESÝ... 159 1. Cari Ýþlemler Dengesi... 159 a) Dýþ Ticaret Dengesi... 160 b) Hizmetler Dengesi... 160 c) Yatýrým Geliri Dengesi... 161 d) Cari Transfeler... 162 2. Sermaye ve Finans Hesabý... 162 a) Doðrudan Yatýrýmlar... 163 b) Portföy Yatýrýmlarý... 163 c) Diðer Yatýrýmlar...164 d) Vadelerine Göre Finans Hareketleri... 164 e) Rezerv Hareketleri... 165 ÝKÝNCÝ BÖLÜM DÜNYADAKÝ EKONOMÝK GELÝÞMELER DÜNYA EKONOMÝSÝNÝN GENEL GÖRÜNÜMÜ... 169 A. DÜNYA EKONOMÝSÝ... 172 1. Geliþmiþ Ekonomiler... 172 2. Yükselen Piyasalar ve Geliþmekte Olan Ülkeler... 182 B. DÜNYA TÝCARETÝ... 189 1. Geliþmiþ Ekonomiler... 190 2. Yükselen Piyasalar ve Geliþmekte Olan Ülkeler... 192 C. CARÝ ÝÞLEMLER DENGESÝ... 194 D. ÖZEL SERMAYE HAREKETLERÝ... 196 E. YÜKSELEN PÝYASALAR VE GELÝÞMEKTE OLAN ÜLKELERDE DIÞ BORÇLAR... 198 AVRUPA BÝRLÝÐÝNDEKÝ GELÝÞMELER VE TÜRKÝYE A. AVRUPA BÝRLÝÐÝNDEKÝ GELÝÞMELER... 203 B. TÜRKÝYE-AVRUPA BÝRLÝÐÝ ÝLÝÞKÝLERÝ... 206 BAÞLICA EKONOMÝK DÜZENLEMELER... 217 VI
SUNUÞ Bu Rapor, Türkiye ve dünya ekonomisi hakkýnda bilgi vermek amacýyla hazýrlanmýþtýr. Raporun birinci bölümünde Türkiye ekonomisine iliþkin geliþmelere, milli gelir, üretim, iþgücü ve istihdam, kamu maliyesi, devlet borçlarý, para, banka, mali piyasalar, fiyatlar ve ödemeler dengesi konularýna yer verilmiþtir. Raporun ikinci bölümünde ise dünyadaki ekonomik geliþmelerle ilgili bilgiler yer almýþtýr. VII
VIII
II MÝLÝ GELÝR VE SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI 11
12
MÝLLÝ GELÝR A. GAYRÝ SAFÝ MÝLLÝ HASILA 1. Gayri Safi Milli Hasýladaki Geliþmeler GSMH, ekonomide baþlayan canlanmayla birlikte 2002 yýlýnda reel olarak yüzde 7.9, 2003 yýlýnda da yüzde 5.9 oranýnda artmýþtýr. Sektörler itibariyle, 2003 yýlýnda sanayi ve hizmet sektöründe büyüme oranlarý sýrasýyla yüzde 7.8 ve yüzde 6.7 olurken, tarým sektörü bir önceki yýla göre yüzde 2.4 oranýnda küçülmüþtür. Tablo II-1 TARIM, SANAYÝ, HÝZMETLER VE GSMH (1987 Üretici Fiyatlarý ile Milyar TL.) Ana Sektörler ve GSMH Sektör Paylarý (Yüzde) Büyüme Hýzý (Yüzde) Tarým Sanayi Hizm. GSYÝH NDAFG GSMH Tarým Sanayi Hizm. Tarým Sanayi Hizm. GSYÝH GSMH 1990 13 746 21 873 47 960 83 578 1 013 84 592 16.3 25.9 56.7 7.0 9.3 9.9 9.3 9.4 1991 13 663 22 504 48 186 84 353 534 84 887 16.1 26.5 56.8-0.6 2.9 0.5 0.9 0.3 1992 14 249 23 911 51 242 89 401 922 90 323 15.8 26.5 56.7 4.3 6.2 6.3 6.0 6.4 1993 14 129 25 898 56 564 96 590 1 086 97 677 14.5 26.5 57.9-0.8 8.3 10.4 8.0 8.1 1994 14 045 24 433 52 843 91 321 412 91 733 15.3 26.6 57.6-0.6-5.7-6.6-5.5-6.1 1995 14 230 27 476 56 182 97 888 1 140 99 028 14.4 27.7 56.7 1.3 12.5 6.3 7.2 8.0 1996 14 879 29 335 60 531 104 745 1 335 106 080 14.0 27.7 57.1 4.6 6.8 7.7 7.0 7.1 1997 14 550 32 337 65 745 112 631 2 243 114 874 12.7 28.1 57.2-2.2 10.2 8.6 7.5 8.3 1998 15 953 32 922 67 239 116 114 3 190 119 303 13.4 27.6 56.4 9.6 1.8 2.3 3.1 3.9 1999 15 064 31 248 64 334 110 645 1 398 112 043 13.4 27.9 57.4-5.6-5.1-4.3-4.7-6.1 2000 15 642 33 171 69 977 118 790 355 119 145 13.1 27.8 58.7 3.8 6.2 8.8 7.4 6.3 2001 14 711 30 722 64 453 109 885-2 102 107 783 13.6 28.5 59.8-6.0-7.4-7.9-7.5-9.5 2002 15 808 33 502 69 302 118 612-2 275 116 338 13.6 28.8 59.6 7.5 9.1 7.5 7.9 7.9 2003 15 422 36 101 73 962 125 485-2 320 123 165 12.5 29.3 60.1-2.4 7.8 6.7 5.8 5.9 Kaynak : DİE Not : İzafi banka hizmetleri sektörlere dağıtılmıştır. NDAFG : Net dış alem faktör gelirlerini ifade eder. Grafik II-1 15 12 9 6 3 0-3 -6-9 -12-15 ANA SEKTÖRLER ÝTÝBARÝYLE BÜYÜME (Yüzde) 12.4 14.4 7.9 6.3 3.9 5.9-6.1-9.5 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004/I 2004/II Tarým Sanayi Hizmetler GSMH 13
Alt sektörler itibariyle bakýldýðýnda ise imalat sanayii yüzde 8.5, toptan ve perakende ticaret yüzde 11, ulaþtýrma ve haberleþme yüzde 8.6, ithalat vergisi yüzde 22.6 oranlarýnda büyürken; inþaat sanayii yüzde 9.3, mali kuruluþlar yüzde 5.9 ve madencilik ve taþocakçýlýðý yüzde 3.3 oranýnda gerilemiþtir. Bu sektörlerden imalat sanayiinin büyümeye katkýsý 2.1, toptan ve perakende ticaretin 2.1, ulaþtýrma ve haberleþmenin 1.2, ithalat vergisinin 1.2 puan olmuþtur. Son iki yýlda yakalanan yüksek büyüme hýzý 2004 yýlýnda da devam etmiþ, GSMH ilk çeyrekte yüzde 12.4, ikinci çeyrekte ise yüzde 14.4 büyümüþtür. Ýkinci çeyrekteki bu büyüme oraný, son 14 yýlda görülen en yüksek büyümedir. Yýlýn ilk altý aylýk dönemi itibariyle büyüme oraný yüzde 13.5 olarak gerçekleþmiþtir. Tarým sektöründe ikinci dönemde yüzde 3.5 oranýnda artýþ kaydedilmesine raðmen ilk dönemde meydana gelen yüzde 8.4 oranýnda gerileme sonucu ilk altý aylýk dönemde yüzde 0.6 oranýnda gerileme gerçekleþmiþtir. Sanayi sektöründe ilk dönemde yüzde 10.4, ikinci üç aylýk dönemde yüzde 15.0 büyüme olmuþ ve ilk altý aylýk dönemde yüzde 12.8 oranýnda artýþ kaydedilmiþtir. Hizmetler sektörü ise ilk çeyrekteki yüzde 11.3 ve ikinci çeyrekteki yüzde 13.9 oranlarýndaki artýþlarla ilk yarýda yüzde 12.7 oranýnda reel büyüme göstermiþtir. 14
15
16
2004 yýlýnýn altý aylýk döneminde imalat sanayii yüzde 14, toptan ve perakende ticaret yüzde 18.8, ulaþtýrma ve haberleþme sektörü de yüzde 7.6 oranýnda büyümüþtür. Bu sektörlerden imalat sanayiinin büyümeye katkýsý 3.9, toptan ve perakende ticaretin 3.8 puan olmuþtur. Bu dönemde ithalattaki yüksek oranlý artýþlar nedeniyle ithalat vergisinde yüzde 33.5 oranýnda artýþ gerçekleþirken net dýþ alem faktörleri gelirlerinin büyümeye katkýsý 1.3 puan olmuþtur. 17
18
2. Harcamalar Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla Harcamalar yöntemiyle hesaplanan GSYÝH 2002 yýlýnda yüzde 7.9, 2003 yýlýnda da yüzde 5.8 oranýnda artmýþtýr. 2003 yýlýnda kamu tüketim harcamalarý yüzde 2.4 azalýrken özel tüketim harcamalarý yüzde 6.6 oranýnda artmýþ ve toplam tüketim harcamalarýnda yüzde 5.6 oranýnda bir artýþ gerçekleþmiþtir. Özel tüketim harcamalarýndaki artýþta dayanýklý tüketim mallarýndaki yüzde 24, hizmetlerdeki yüzde 7.5 ve gýda ve içki tüketimindeki yüzde 4.1 oranlarýndaki artýþlar belirleyici olmuþtur. Kamu tüketiminde ise maaþ ve ücretlerdeki artýþ yüzde 0.8 de kalýrken diðer cari harcamalarda yüzde 5.9 oranýnda azalma olmuþtur. Söz konusu yýlda özel sektör yatýrýmlarýnda yüzde 20.3 oranýndaki artýþa karþýlýk kamu sabit sermaye yatýrýmlarý yüzde 11.5 oranýnda azalmýþ, sabit sermaye oluþumu yüzde 10 oranýnda artýþ göstermiþtir. 2002 yýlýnda yüzde 9.3 artan toplam yurtiçi talep 2003 yýlýnda da ayný oranda artmýþtýr. 2003 yýlýnda GSYÝH büyümesinde baþta ihracat olmak üzere özel tüketim harcamalarý ve özel sektör yatýrýmlarý ile stok deðiþmelerinin pozitif katkýlarý belirleyici olmuþtur. Ancak ihracat 6.3 puan katký saðlarken ithalatýn eksi 9.4 puan katkýsý sonucu net ihracatýn GSYÝH daki büyümeye etkisi eksi 3.1 puan olmuþtur. 19
20
21
Harcamalar yöntemiyle hesaplanan GSYÝH 2004 yýlýnýn ilk çeyreðinde yüzde 10.1 oranýnda artarken ikinci çeyrekteki artýþ yüzde 13.4 e yükselmiþtir. Böylece 2004 yýlýnýn ilk altý aylýk döneminde yüzde 11.9 oranýnda artýþ gerçekleþmiþtir. 2004 yýlýnýn ilk altý aylýk döneminde toplam tüketim harcamalarý özel tüketim harcamalarýndaki artýþýn katkýsýyla ilk üç ayda yüzde 9.9 ve ikinci üç ayda yüzde 13.6 olmak üzere yüzde 11.8 büyümüþtür. Özel tüketim harcamalarý ilk çeyrekte yüzde 10.6 ve ikinci çeyrekte de yüzde 16.4 olmak üzere ilk altý aylýk dönemde yüzde 13.5 artarken, kamu tüketim harcamalarý ilk çeyrekte yüzde 2.4 oranýnda artmýþ, ancak ikinci çeyrekte yüzde 7.9 oranýnda gerileyerek ilk altý aylýk dönemde yüzde 3.5 oranýnda küçülmüþtür. Toplam sabit sermaye yatýrýmlarý ise kamu kesimindeki gerilemeye karþýlýk özel sektör yatýrýmlarýndaki artýþlarýn katkýsýyla ilk üç aylýk dönemde yüzde 52.6 ve ikinci üç ayda yüzde 51.7 oranýndaki artýþlarla ilk altý aylýk dönemde yüzde 52.1 oranýnda büyüme göstermiþtir. Kamu yatýrýmlarýnda ilk çeyrekte yüzde 11.3 ve ikinci çeyrekte yüzde 9.1 olmak üzere ilk altý ayda yüzde 9.6 oranýnda bir küçülme gerçekleþmiþtir. Özel sektör 22
23
yatýrýmlarý ise ilk çeyrekteki yüzde 60.6, ikinci çeyrekte yüzde 68.7 oranýnda artýþ yaþanmasý sonucu ilk altý aylýk dönemde yüzde 65.1 oranýnda artmýþtýr. 2004 yýlýnýn ilk yarýsýnda da özel tüketim harcamalarý, özel sektör yatýrýmlarý, ihracat ve stok deðiþmeleri GSYÝH büyümesini belirleyen faktörler olmaya devam etmiþtir. Ancak, ilk yarýda ithalattaki artýþýn ihracattan fazla olmasý nedeniyle, ihracatýn 5.7 puan katkýsýna karþýlýk ithalatýn katkýsýnýn eksi 14.4 puan olmasý sonucu net ihracatýn katkýsý eksi 8.8 puan olmuþtur. Özel sektör yatýrýmlarýnýn ilk çeyrekte 8.8 ve ikinci çeyrekte 11.3 puan olmak üzere altý aylýk dönemdeki GSYÝH oluþumuna 10.1 puanlýk katkýsý olmuþtur. Böylece 2004 yýlýnýn ilk altý aylýk döneminde toplam yurtiçi talepte yüzde 20.2 oranýnda artýþ gerçekleþmiþtir. 3. Gelir Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla Gelir yöntemine göre hesaplanan GSYÝH 2002 yýlýnda 277.6 katrilyon lira iken 2003 yýlýnda yüzde 29.6 artarak 359.8 katrilyon lira olmuþtur. 2003 yýlýnda GSYÝH içinde iþletme artýðýnýn payý yüzde 50 düzeyinde kalýrken, üretim ve ithalat vergilerinin payý yüzde 16.3 e yükselmiþ, iþgücü ödemelerinin payý yüzde 26.1 e, sabit sermaye tüketiminin payý da yüzde 7.6 ya gerilemiþtir. 24
4. Kiþi Baþýna Gayri Safi Milli Hasýla 2002 yýlýnda 1987 fiyatlarýyla 1 milyon 670 bin 893 lira olan kiþi baþýna GSMH, 2003 yýlýnda yüzde 4.2 artarak 1 milyon 741 bin 783 liraya yükselmiþtir. Dolar bazýnda kiþi baþýna GSMH 2002 yýlýnda 2598 dolar iken, 2003 yýlýnda yüzde 30.2 oranýnda artarak 3383 dolara yükselmiþtir. 25
B. SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI 2004 yýlýnda toplam sabit sermaye yatýrýmlarýnýn bir önceki yýla göre cari fiyatlarla yüzde 41.6 oranýnda artarak 81.3 katrilyon lira düzeyinde gerçekleþeceði tahmin edilmektedir. Bu tutarýn yüzde 24.6 sý kamu kesimine, yüzde 75.4 ü de özel kesime aittir. 2004 yýlýnda sabit sermaye yatýrýmlarýnda kamu kesiminde yüzde 3.1 ve özel sektördeki yüzde 41.5 reel artýþ sonucu yüzde 29.3 büyüme beklenmektedir. 2005 yýlýnda toplam sabit sermaye yatýrýmlarýnýn yüzde 19.2 artýþla 97 katrilyon lira olmasý ve bunun yüzde 26.2 si olan 25.4 katrilyon lirasýnýn kamu, yüzde 73.8 si olan 71.5 katrilyon lirasýnýn da özel sektör tarafýndan gerçekleþtirilmesi programlanmýþtýr. Sabit fiyatlarla ise kamu kesiminde yüzde 17.6, özel kesimde ise yüzde 8 artýþlarla yüzde 10.5 reel büyüme hedeflenmiþtir. 26
27
2005 yýlý programýnda kamu sabit sermaye yatýrýmlarýnýn yüzde 43.7 sinin konsolide bütçe, yüzde 18.6 sýnýn KÝT ler, yüzde 2.6 sýnýn Ýller Bankasý tarafýndan gerçekleþtirilmesi hedeflenmiþtir. Toplam kamu sabit sermaye yatýrýmlarýnýn yüzde 31.5 lik kýsmý ise mahalli idarelere ait bulunmaktadýr. 28
C. YATIRIM TEÞVÝK BELGELERÝ 2003 yýlýnda teþvik belgesine baðlanan yatýrým tutarýnda 64.7 oranýnda artýþ olmuþ ve 26.1 katrilyon TL tutarýnda teþvik belgeli yatýrým gerçekleþtirilmiþtir. Tarým sektöründe yüzde 83.8, imalat sanayii sektöründe yüzde 43.4, hizmetler sektöründe yüzde 120.9 artýþ kaydedilmiþ, enerji sektöründe yüzde 2, madencilik sektöründe ise yüzde 46.4 oranýnda azalma olmuþtur. 29
2004 yýlý Ocak-Eylül dönemi itibariyle teþvik belgeli yatýrým tutarý önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 26.6 oranýnda azalarak 16.1 katrilyon liraya gerilemiþtir. Tarýmda yüzde 22.8, madencilik sektöründe yüzde 85.6, enerjide yüzde 52.6 oranýnda artýþ olmuþ, hizmetlerde yüzde 56.1, imalatta yüzde 5 oranýnda azalma gözlenmiþtir. 2004 yýlý Ocak-Eylül dönemi itibariyle 3088 adet Yatýrým Teþvik Belgesi verilen 16.1 katrilyon liralýk yatýrýmýn gerçekleþmesi durumunda yaklaþýk 128 bin kiþiye istihdam saðlanmasý beklenmektedir. 30
31
32
IV ÝÞGÜCÜ VE ÝSTÝHDAM 59
60
ÝÞGÜCÜ VE ÝSTÝHDAM A. NÜFUS 2000 yýlý Genel Nüfus Sayýmý kesin sonuçlarýna göre Türkiye nüfusu on yýllýk dönemde yüzde 20.1 artarak 67 milyon 803 bin 927 kiþiye ulaþmýþtýr. Bu dönemde yýllýk nüfus artýþ hýzý binde 18.28 e gerilemiþtir. Nüfusun yüzde 64.9 unun yaþadýðý þehirlerdeki artýþ yüzde 32, yüzde 35.1 inin yaþadýðý köy nüfusundaki artýþ ise yüzde 2.8 olmuþtur. Nüfusun yüzde 49.3 ünü kadýnlar, yüzde 50.7 sini de erkekler oluþturmuþtur. 2001 yýlýnda 68.6 milyon olarak tahmin edilen yýl ortasý nüfusun 2002, 2003,2004 ve 2005 yýllarýnda sýrasýyla 69.6 milyon, 70.7 milyon,71.8 milyon ve 72.8 milyon kiþi olacaðý hesaplanmýþtýr. 2001, 2002 ve 2003 yýllarýnda yüzde 1.6 olarak tahmin edilen yýllýk nüfus artýþ hýzýnýn 2004 ve 2005 yýllarýnda da yüzde 1.5 seviyesinde olmasý beklenmektedir. Tablo IV-1 NÜFUSUN YERLEÞÝM YERLERÝ VE CÝNSÝYETE GÖRE DAĞILIMI (Bin Kişi) Toplam Þehir Köy Nüfus % Nüfusu % 2/1 Nüfusu % 3/1 Kadın % 4/1 Erkek % 5/1 (1) Artış (2) Artış % (3) Artış % (4) Artış % (5) Artış % 1927 13 648 _ 3 306-24.2 10 342-75.8 7 084 _ 51.9 6 564 _ 48.1 1935 16 158 18.4 3 803 15.0 23.5 12 355 19.5 76.5 8 221 16.0 50.9 7 937 20.9 49.1 1940 17 821 10.3 4 346 14.3 24.4 13 475 9.1 75.6 8 922 8.5 50.1 8 899 12.1 49.9 1945 18 790 5.4 4 687 7.8 24.9 14 103 4.7 75.1 9 344 4.7 49.7 9 447 6.2 50.3 1950 20 947 11.5 5 244 11.9 25.0 15 703 11.3 75.0 10 375 11.0 49.5 10 573 11.9 50.5 1955 24 065 14.9 6 927 32.1 28.8 17 137 9.1 71.2 11 831 14.0 49.2 12 233 15.7 50.8 1960 27 755 15.3 8 860 27.9 31.9 18 895 10.3 68.1 13 591 14.9 49.0 14 164 15.8 51.0 1965 31 391 13.1 10 806 22.0 34.4 20 586 8.9 65.6 15 394 13.3 49.0 15 997 12.9 51.0 1970 35 605 13.4 13 691 26.7 38.5 21 914 6.5 61.5 17 598 14.3 49.4 18 007 12.6 50.6 1975 40 348 13.3 16 869 23.2 41.8 23 479 7.1 58.2 19 603 11.4 48.6 20 745 15.2 51.4 1980 44 737 10.9 19 645 16.5 43.9 25 092 6.9 56.1 22 042 12.4 49.3 22 695 9.4 50.7 1985 50 664 13.2 26 866 36.8 53.0 23 799-5.2 47.0 24 992 13.4 49.3 25 672 13.1 50.7 1990 56 473 11.5 33 326 24.0 59.0 23 147-2.7 41.0 27 866 11.5 49.3 28 607 11.4 50.7 2000 67 804 20.1 44 006 32.0 64.9 23 798 2.8 35.1 33 457 20.1 49.3 34 347 20.1 50.7 2000(*) 67 420 1.7 43 647 3.7 64.7 23 773-1.8 35.3 33 367 1.7 49.5 34 053 1.7 50.5 2001(*) 68 529 1.6 44 726 2.5 65.3 23 803 0.1 34.7 33 925 1.7 49.5 34 605 1.6 50.5 2002(*) 69 626 1.6 45 808 2.4 65.8 23 818 0.1 34.2 34 477 1.6 49.5 35 149 1.6 50.5 2003(*) 70 712 1.6 46 894 2.4 66.3 23 818 0.0 33.7 35 025 1.6 49.5 35 688 1.5 50.5 2004(*) 71 789 1.5 47 985 2.3 66.8 23 804-0.1 33.2 35 568 1.6 49.5 36 221 1.5 50.5 2005(*) 72 844 1.5 49 072 2.3 67.4 23 772-0.1 32.6 36 101 1.5 49.6 36 743 1.4 50.4 Kaynak : DİE Not : Artış oranları bir önceki döneme göredir. (*) Yıl ortası nüfus tahmini 61
1990-2000 döneminde en yüksek nüfus artýþý yüzde 30.6 ile Marmara Bölgesinde olurken, bunu yüzde 28.1 ile Güneydoðu Anadolu Bölgesi izlemiþ; en düþük artýþ ise yüzde 3.7 ile Karadeniz Bölgesinde olmuþtur. NÜFUSUN BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI (Sayım Gününde Bulunulan Yere Göre) Tablo IV-2 Nüfus Sayısı Artış Yıllık Artış Dağılım (%) Bölgeler 1990 Sayımı 2000 Sayımı (Yüzde) Hızı (Binde) 1990 2000 Marmara 13 295 878 17 365 027 30.6 26.69 23.5 25.6 Ege 7 594 977 8 938 781 17.7 16.29 13.4 13.2 Akdeniz 7 026 489 8 706 005 23.9 21.43 12.4 12.8 Ýç Anadolu 9 913 306 11 608 868 17.1 15.78 17.6 17.1 Karadeniz 8 136 713 8 439 213 3.7 3.65 14.4 12.4 Doğu Anadolu 5 348 512 6 137 414 14.7 13.75 9.5 9.1 Güneydoğu Anadolu 5 157 160 6 608 619 28.1 24.79 9.1 9.7 Toplam 56 473 035 67 803 927 20.1 18.28 100.0 100.0 Kaynak: DİE Not:1990 Genel Nüfus Sayımının kesin sonuçları, 2000 Genel Nüfus Sayımı günündeki idari bölünüşe göre yeniden düzenlenmiştir. B. YURT ÝÇÝ ÝSTÝHDAM 2003 yýlýnda sivil iþgücü önceki yýla göre yüzde 0.7 azalýþla 23 milyon 640 bin kiþiye düþmüþ ve bunun 21 milyon 147 bin kiþisi istihdam edilmiþtir. Toplam istihdamýn yüzde 33.9 u tarým, yüzde 18.2 si sanayi, yüzde 4.6 sý inþaat ve yüzde 43.4 ü de hizmet sektörlerindedir. 2002 yýlýnda yüzde 25.3 oranýnda artan iþsiz sayýsý 2003 yýlýnda yüzde 1.2 artýþla 2 milyon 493 bin kiþi olmuþtur. Ýþsizlik oranlarý ise 2001, 2002 ve 2003 yýllarýnda sýrasýyla yüzde 8.4, 10.3 ve 10.5 oranlarýnda gerçekleþmiþtir. 2002 yýlýnda bir önceki yýla göre eðitimli genç iþsiz sayýsý yüzde 17.6 artarak 501 bin kiþi olmuþken 2003 yýlýnda bu sayý yüzde 8.4 azalarak 459 bin kiþiye düþmüþtür. Eðitimli gençlerdeki iþsizlik oraný ise 2002 yýlýnda yüzde 29.1 iken 2003 yýlýnda düþüþ göstermiþ ve yüzde 27.8 olarak gerçekleþmiþtir. 2004 yýlýnýn birinci döneminde 22 milyon 731 bin kiþi olan sivil iþgücünün 19 62 milyon 902 bini, ikinci döneminde ise 24 milyon 457 bin kiþi olan sivil iþgücünün 22 milyon 188 bini istihdam edilmiþtir. 2004 yýlýnda sivil istihdam ilk dönemde 2003 yýlýnýn ayný dönemine göre yüzde 1.7 azalýþ gösterirken, ikinci döneminde ise geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 2.3 artýþ göstermiþtir. 2004 yýlýnýn bir ve ikinci dönemlerinde kayýtlý iþsiz sayýsý 2003 yýlýnýn ayný dönemlerine göre sýrasýyla yüzde 0.5 ve 6.1 oranýnda azalýþ göstermiþtir. 2004 yýlýnýn birinci döneminde geçen yýlýn ayný döneminde yüzde 12.3 olan iþsizlik oraný yüzde 12.4 olmuþtur. 2004 yýlýnýn ikinci döneminde ise geçen yýlýn ayný döneminde yüzde 10.0 olan iþsizlik oraný yüzde 9.3 e düþmüþtür. Eðitimli gençlerdeki iþsizlik oraný ise 2004 yýlýnýn bir ve ikinci dönemlerinde geçen yýlýn ayný dönemlerine göre sýrasýyla yüzde 19.8 ve yüzde 2 artýþ göstererek yüzde 33.4 ve yüzde 26.1 oranlarýnda gerçekleþmiþtir.
Tablo IV-3 YURT ÝÇÝ ÝSTÝHDAM (Bin Kişi) 2001 2002 2003 2004 Yıllık Yıllık I. Dönem II. Dönem III. Dönem IV. Dönem Yıllık I. Dönem II. Dönem Sivil Ýşgücü 12 522 12 955 13 019 12 999 13 365 13 095 13 091 13 052 13 505 Sivil Ýstihdam 11 076 11 111 11 013 11 286 11 556 11 461 11 287 11 017 11 774 Ýşsiz 1 447 1 844 2 006 1 713 1 809 1 634 1 804 2 035 1 731 KENT KIR TOPLAM Ýşsizlik Oranı (%) 11.6 14.2 15.4 13.2 13.5 12.5 13.8 15.6 12.8 Eðitimli Genç Ýþsiz(1) 330 385 354 329 434 310 356 364 253 Eðitimli Genç Ýþs. Oraný(%) 27.7 31.0 29.5 28.1 34.2 26.3 29.7 32.6 24.3 Eksik Ýstihdam 815 756 783 585 650 670 675 664 503 Eksik Ýstihdam Oranı (%) 6.5 5.8 6.0 4.5 4.9 5.1 5.2 5.1 3.7 Sivil Ýşgücü 10 969 10 863 10 069 11 116 11 374 10 111 10 549 9 679 10 952 Sivil Ýstihdam 10 449 10 243 9 231 10 411 10 856 9 349 9 860 8 885 10 414 Ýşsiz 520 620 838 705 518 762 689 794 538 Ýşsizlik Oranı (%) 4.7 5.7 8.3 6.3 4.6 7.5 6.5 8.2 4.9 Eðitimli Genç Ýþsiz(1) 96 116 102 81 125 99 103 142 172 Eðitimli Genç Ýþs. Oraný(%) 20.1 24.2 23.5 18.9 25.7 22.8 22.9 35.8 29.4 Eksik Ýstihdam 589 541 378 528 499 496 468 512 499 Eksik Ýstihdam Oranı (%) 5.4 5.0 3.8 4.7 4.4 4.9 4.4 5.3 4.6 Sivil Ýşgücü 23 491 23 818 23 088 24 115 24 739 23 206 23 640 22 731 24 457 Sivil Ýstihdam 21 525 21 354 20 244 21 697 22 412 20 810 21 147 19 902 22 188 Ýşsiz 1 967 2 464 2 844 2 418 2 327 2 396 2 493 2 829 2 269 Ýşsizlik Oranı (%) 8.4 10.3 12.3 10.0 9.4 10.3 10.5 12.4 9.3 Eðitimli Genç Ýþsiz(1) 426 501 456 410 559 409 459 506 425 Eðitimli Genç Ýþs. Oraný(%) 25.5 29.1 27.9 25.6 31.8 25.4 27.8 33.4 26.1 Eksik Ýstihdam 1 404 1 297 1 161 1 113 1 149 1 166 1 143 1 176 1 002 Eksik Ýstihdam Oranı (%) 6.0 5.4 5.0 4.6 4.6 5.0 4.8 5.2 4.1 Kaynak : DİE Not: 2003 yılı öncesi sonuçlar, 2000 Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarına göre revize edilmiştir. (1) :15-24 yaþ grubu içinde, lise ve daha yüksek eðitimli olanlar. Tablo IV-4 SÝVÝL ÝSTÝHDAMIN SEKTÖREL DAĞILIMI 2001 2002 2003 2004 Yıllık Yıllık I II III IV Yıllık I II Tarım 8 089 7 458 6 639 7 731 8 389 6 799 7 165 6 412 7 820 Sanayi 3 774 3 954 3 769 3 798 3 881 3 836 3 846 3 844 3 961 Ýnşaat 1 110 958 676 1 006 1 107 1 026 965 723 1 073 Hizmetler 8 551 8 984 9 160 9 161 9 034 9 150 9 171 8 923 9 334 TOPLAM 21 524 21 354 20 244 21 696 22 411 20 811 21 147 19 902 22 188 Tarım 37.6 34.9 32.8 35.6 37.4 32.7 33.9 32.2 35.2 Sanayi 17.5 18.5 18.6 17.5 17.3 18.4 18.2 19.3 17.9 Ýnşaat 5.2 4.5 3.3 4.6 4.9 4.9 4.6 3.6 4.8 Hizmetler 39.7 42.1 45.2 42.2 40.3 44.0 43.4 44.8 42.1 TOPLAM 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Kaynak : DİE Not: 2003 yılı öncesi sonuçlar, 2000 Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarına göre revize edilmiştir. Dağılım Yüzde Bin Kişi 63
C. TÜRKÝYE ÝÞ KURUMU ÇALIÞMALARI 1. Yurt Ýçi Çalıþmalar Türkiye Ýþ Kurumu na yapýlan baþvurulara göre; Türkiye genelinde iþ isteyenlerin sayýsý 2003 yýlýnda yüzde 71.5 gibi büyük bir artýþ göstermiþtir. 2003 yýlýnda açýk iþler ve iþe yerleþtirme oranlarýnda sýrasýyla yüzde 7.2 ve 47.7 oranlarýnda gerileme olmuþtur. 2003 yýlýnda kamudaki 43 bin 955 açýk iþlerden 39 bin 459 unda, özel sektördeki 85 bin 303 açýk iþlerlerden 25 bin 939 unda iþe yerleþtirme gerçekleþmiþtir. TÜRKÝYE ÝÞ KURUMUNA BAÞVURULAR Tablo IV-5 YILLIK Ocak-Mayıs Değiþme Yüzde Mayıs 2001 2002 2003 2003 2004 2002 2003 2004 Ýþ Ýsteyenler 327 417 324 760 557 092 270 223 228 595-0.8 71.5-15.4 Açık Ýþler 226 899 139 275 129 258 57 870 48 559-38.6-7.2-16.1 Kamu 144 692 102 211 43 955 21 040 18 600-29.4-57.0-11.6 Özel 82 207 37 064 85 303 36 830 29 959-54.9 130.2-18.7 Ýþe Yerleþtirmeler 213 998 125 071 65 398 30 238 30 069-41.6-47.7-0.6 Kamu 143 890 100 589 39 459 19 517 16 467-30.1-60.8-15.6 Özel 70 108 24 482 25 939 10 721 13 602-65.1 6.0 26.9 Ýþe Yerleþtirme Oranı (%) 65.4 38.5 11.7 11.2 13.2-41.1-69.5 17.5 Kaynak: Türkiye İş Kurumu 2004 yýlýnýn Ocak-Mayýs döneminde ise geçen yýlýn ayný dönemine göre iþ isteyenlerin sayýsýnda yüzde 15.4 oranýnda azalýþ olmuþ, ayný þekilde açýk iþlerde de yüzde 16.1 azalýþ olmuþtur. Söz konusu dönemde iþe yerleþtirmeler yüzde 0.6 azalmýþ ve iþ isteyenlerin yüzde 13.2 si iþe yerleþtirilmiþtir. Tablo IV-6 2002 2003 2004 (Ocak-Mayıs) Ýþ Açık Ýþe Ýþ Açık Ýþe Ýþ Açık Ýþe Ýsteyenler Ýþler Yerleþtirme Ýsteyenler Ýþler Yerleþtirme Ýsteyenler Ýþler Yerleþtirme Ocak 32 012 6 734 6 228 69 982 16 012 7 206 47 688 7 721 4 392 Þubat 23 557 6 765 6 170 42 272 11 121 5 555 35 165 6 844 4 154 Mart 35 965 11 504 9 031 63 175 11 494 7 430 52 731 9 705 7 448 Nisan 30 961 9 477 8 099 51 902 9 715 4 764 52 258 12 964 6 297 Mayıs 29 565 9 665 8 078 42 657 10 938 4 914 40 753 11 325 7 778 Haziran 19 471 10 894 9 802 45 708 11 996 7 790 Temmuz 23 176 22 452 21 640 32 180 8 863 5 509 Ağustos 23 797 8 349 6 557 45 032 6 488 3 631 Eylül 25 671 7 428 6 706 43 467 20 397 4 572 Ekim 25 069 19 515 17 709 40 706 9 069 5 704 Kasım 22 356 6 921 6 610 24 846 5 188 3 484 Aralık 33 160 19 571 18 441 55 165 7 977 4 839 TOPLAM 324 760 139 275 125 071 557 092 129 258 65 398 228 595 48 559 30 069 Kaynak: Türkiye İş Kurumu 64 TÜRKÝYE ÝÞ KURUMUNA AYLIK BAÞVURULAR
2. Dıþ Ülkelere Giden Ýþgücü 1961 yýlýndan 2004 yýlý Haziran ayý sonuna kadar Türkiye Ýþ Kurumu nun yurt dýþýna gönderdiði iþçi sayýsý 1 milyon 924 bin 360 kiþiye ulaþmýþtýr. 2003 yýlýnda 10 bin 816 kiþi Rusya Federasyonu na, 6 bin 64 kiþi Suudi Arabistan a, 3 bin 366 kiþi Almanya ya, 2 bin 515 kiþi Libya ya, 4 bin 957 kiþi Türk Cumhuriyetlerine, bin 698 kiþi Afganistan a ve 4 bin 735 kiþi de diðer ülkelere olmak üzere toplam 34 bin 151 kiþi yurt dýþýna gönderilmiþtir. 2004 yýlýnýn Ocak- Haziran döneminde ise yurt dýþýna gönderilenlerin sayýsý 18 bin 720 kiþi olmuþtur. DIÞ ÜLKELERE GÝDEN ÝÞÇÝLER Tablo IV-7 Kümülatif, Kiþi 1961-1997 1 767 304 1998 1 793 211 1999 1 810 686 2000 1 824 331 2001 1 844 573 2002 1 871 489 2003 1 905 640 2004(*) 1 924 360 Kaynak : Türkiye İş Kurumu (*) Haziran sonu itibariyle. YURTDIÞINA GÝDEN ÝÞÇÝLERÝN ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI Tablo IV-8 2004 2002 2003 Ocak-Haziran 1961-2004(*) Almanya 3 367 3 366 917 686 675 Fransa 341 422 216 57 534 Hollanda 131 431 1 25 999 Libya 1 037 2 515 343 233 361 S.Arabistan 6 399 6 064 631 481 719 Rusya Federasyonu 10 160 10 816 7 303 28 279 Türk Cumhuriyetleri 3 261 4 957 3 919 12 137 Gürcistan 375 357 185 917 Ukrayna 131 131 Afganistan _ 1 698 1 342 3 040 Hırvatistan 373 373 Irak 191 601 1 812 44 852 Diğer Ülkeler 1 654 2 924 1 547 361 480 TOPLAM 26 916 34 151 18 720 1 936 497 Kaynak : Türkiye İş Kurumu (*) 30.06.2004 tarihi itibariyle. D. TOPLU ÝÞ SÖZLEÞMELERÝ 2003 yýlýnda 793 ü kamu kesiminde, 814 ü özel kesimde olmak üzere toplam 1607 toplu iþ sözleþmesi yapýlmýþtýr. Bu sözleþmeler 7 bin 806 iþyerinde çalýþan 629 bin 240 iþçiyi kapsamaktadýr. 2004 yýlýnýn ilk sekiz aylýk döneminde ise, 523 ü kamu, 314 ü özel sektörde olmak üzere toplam 4 bin 595 iþyerindeki 157 bin 763 iþçiyi kapsayan 837 toplu iþ sözleþmesi yapýlmýþtýr. 65
TOPLU ÝÞ SÖZLEÞMELERÝ Tablo IV-9 Yapılan Toplu Kapsadığı Kapsadığı YILLAR SEKTÖR Sözleþme Sayısı Ýþyeri Sayısı Ýþçi Sayısı TOPLAM 1 773 7 453 255 059 2002 KAMU 1 113 4 741 131 852 ÖZEL 660 2 712 123 207 TOPLAM 1 607 7 806 629 240 2003 KAMU 793 5 800 391 526 ÖZEL 814 2 006 237 714 TOPLAM 837 4 595 157 763 2004(*) KAMU 523 2 209 71 962 ÖZEL 314 2 386 85 801 Kaynak : Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (*) 31.08.2004 tarihi itibariyle. E. SOSYAL GÜVENLÝK Sosyal güvenlik kuruluþlarýna tabi toplam aktif iþtirakçi sayýsý 2003 yýlýnda yüzde 4.5 artarak 11 milyon 407 bin 235 kiþi olmuþtur. T.C. Emekli Sandýðý na tabi iþtirakçilerin sayýsýnda yüzde 1.5, SSK ya tabi iþtirakçilerin sayýsýnda yüzde 7.5 ve Bað-Kur a tabi iþtirakçilerin sayýsýnda ise yüzde 1.9 oranlarýnda artýþ olmuþtur. Ýþtirakçilerin yüzde 21.1 i T.C. Emekli Sandýðý na, yüzde 49.2 si Sosyal Sigortalar Kurumu na ve yüzde 29.7 si de Bað-Kur a tabi çalýþanlardýr. Bu kuruluþlardan yaþlýlýk, malullük, dul ve yetim aylýðý alanlarýn sayýsý ise 2003 yýlýnda yüzde 4.6 oranýnda artarak 6 milyon 849 bin 5 kiþiye ulaþmýþtýr. Bunlarýn yüzde 21.4 ü T.C. Emekli Sandýðý ndan, yüzde 57.5 i Sosyal Sigortalar Kurumu ndan ve yüzde 21.1 i de Bað-Kur dan aylýk almaktadýr. Tablo IV-10 Kiþi Deð.% Dað.% Kiþi Deð.% Dað.% Kiþi Deð.% Dað.% 1- T.C. Emekli Sandığı A-Aktif Ýþtirakçiler 2 372 777 6.1 21.7 2 408 148 1.5 21.1 2 409 764 0.1 20.3 B-Aylýk Alanlar 1 408 941 3.9 21.5 1 466 678 4.1 21.4 1 508 497 2.9 21.4 A/B 1.68 2.1 1.64-2.5 1.60-2.7 2- Sosyal Sigortalar Kurumu A-Aktif Ýþtirakçiler 5 223 283 6.9 47.8 5 615 238 7.5 49.2 6 000 000 6.9 50.5 B-Aylýk Alanlar 3 747 573 5.3 57.2 3 935 523 5.0 57.5 4 050 678 2.9 57.4 A/B 1.39 1.6 1.43 2.4 1.48 3.8 3- Bağ-Kur A-Aktif Ýþtirakçiler 3 321 332-0.5 30.4 3 383 849 1.9 29.7 3 465 325 2.4 29.2 B-Aylýk Alanlar 1 393 670 3.7 21.3 1 446 804 3.8 21.1 1 497 818 3.5 21.2 A/B 2.38-4.0 2.34-1.9 2.31-1.1 4- TOPLAM (1+2+3) A-Aktif Ýþtirakçiler 10 917 392 4.4 100.0 11 407 235 4.5 100.0 11 875 089 4.1 100.0 B-Aylýk Alanlar 6 550 184 4.6 100.0 6 849 005 4.6 100.0 7 056 993 3.0 100.0 A/B 1.67-0.2 1.67-0.1 1.68 1.0 Kaynak : T.C. Emekli Sandığı, SSK, Bağ-Kur Not : Birden fazla sosyal güvenlik kurumuna tabi hizmeti bulunanlar aylık bağlanan sosyal güvenlik kuruluşunda dikkate alınmıştır. (*) SSK'da aktif iştirakçiler 2004 tahmini, aylık alanlar Eylül ayı; T.C Emekli Sandığı Ağustos; Bağ-Kur Temmuz ayı itibariyledir. 66 SOSYAL GÜVENLÝK KAPSAMINDA ÇALIÞANLAR VE AYLIK ALANLAR 2002 2003 2004(*)
2003 yýlýnda Aktif Ýþtirakçi/Aylýk Alan oraný, T.C. Emekli Sandýðý nda 1.64, SSK da 1.43 ve Bað-Kur da 2.34 olmak üzere toplamda 1.67 dir. Elde edilebilen veriler çerçevesinde 2004 yýlý toplam iþtirakçi sayýsý önceki yýla göre yüzde 4.1 artýþla 11 milyon 875 bin 89 a çýkarken, aylýk alanlarýn sayýsý ise yüzde 3 artýþla 7 milyon 56 bin 993 e ulaþmýþ ve Aktif iþtirakçi/aylýk alan oraný SSK da artarken T.C. Emekli Sandýðý ve Bað-Kur da gerilemiþ; toplamda ise 1.68 de kalmýþtýr. Tablo IV-11 SOSYAL GÜVENLÝK KURUMLARINDAN AYLIK ALANLAR T.C. EMEKLÝ SANDIĞI Yaþlılık Dul ve (Emekli) % Malullük % Yetim % Toplam % 2001 867 010 5.6 28 403 2.4 460 145 2.6 1 355 558 4.5 2002 903 677 4.2 29 208 2.8 476 056 3.5 1 408 941 3.9 2003 947 680 4.9 29 751 1.9 489 247 2.8 1 466 678 4.1 2004(*) 982 769 3.7 30 340 2.0 495 388 1.3 1 508 497 2.9 SOSYAL SÝGORTALAR KURUMU Yaþlılık Dul ve (Emekli) % Malullük % Yetim(**) % Toplam % 2001 2 418 992 7.6 61 649 3.2 1 079 997 4.7 3 560 638 6.6 2002 2 555 965 5.7 62 542 1.4 1 129 066 4.5 3 747 573 5.3 2003 2 694 834 5.4 62 709 0.3 1 177 980 4.3 3 935 523 5.0 2004(*) 2 786 080 3.4 62 811 0.2 1 201 787 2.0 4 050 678 2.9 BAĞ-KUR Yaþlılık Dul ve (Emekli) % Malullük % Yetim % Toplam % 2001 788 834 6.6 16 681 4.1 538 325 3.3 1 343 840 5.2 2002 820 546 4.0 16 749 0.4 556 375 3.4 1 393 670 3.7 2003 852 981 4.0 16 391-2.1 577 432 3.8 1 446 804 3.8 2004(*) 886 019 3.9 16 585 1.2 595 214 3.1 1 497 818 3.5 TOPLAM Yaþlılık Dul ve (Emekli) % Malullük % Yetim % Toplam % 2001 4 074 836 7.0 106 733 3.1 2 078 467 3.9 6 260 036 5.9 2002 4 280 188 5.0 108 499 1.7 2 161 497 4.0 6 550 184 4.6 2003 4 495 495 5.0 108 851 0.3 2 244 659 3.8 6 849 005 4.6 2004(*) 4 654 868 3.5 109 736 0.8 2 292 389 2.1 7 056 993 3.0 Kaynak : T.C. Emekli Sandığı, SSK, Bağ-Kur Not: %'ler bir önceki yıla göre değişimi göstermektedir. (*) Bağ-Kur Temmuz,Emekli Sandığı Ağustos,Sosyal Sigortalar Kurumu Eylül ayı itibariyledir. (**) Dul ve yetimlerin içine iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölüm geliri alanlarla sürekli iş görmezlik geliri alanlar da dahil edilmiştir. 67
F. ÝÞSÝZLÝK SÝGORTASI 2003 Aralýk ayýnda iþsizlik ödeneði alan iþsiz sayýsý 52 bin 965 kiþiyken 2004 Aðustos ayý itibariyle bu rakam 73 bin 827 kiþiye ulaþmýþtýr. 2003 Aralýk ayýnda 10.6 trilyon lira olan iþsizlere yapýlan aylýk ödeme tutarý ise 2004 Aðustos ayýnda 18 trilyon lira olmuþtur. 2003 yýlý Aralýk ayý itibariyle Ýþsizlik Sigortasý Fonunun iþçi ve iþveren primleri, devlet katkýsý, faiz gelirleri, idari para cezalarý, gecikme zammý ve diðer gelir ve iratlardan oluþan toplam gelirleri yaklaþýk 9.1 katrilyon lirayken bu rakam 2004 yýlý Aðustos ayýnda 12.2 katrilyon liraya ulaþmýþtýr. Söz konusu fonun 2003 Aralýk ayýnda 209.5 trilyon lira olan giderleri ise 2004 yýlý Aðustos ayý itibariyle 365.1 trilyon lira olmuþtur. ÝÞSÝZLÝK SÝGORTASI ÖDEMELERÝ Tablo IV-12 Ýþsizlik Ödeneği Alan Sayısı 2003 2004 Ýþsizlik Ödeme Miktarı Ödeneği Alan (Milyar TL) Sayısı Ödeme Miktarı (Milyar TL) OCAK 42 882 7 091 56 145 12 794 ŞUBAT 55 161 9 942 64 579 15 285 MART 51 870 9 520 66 627 14 964 NÝSAN 61 907 12 347 68 345 15 818 MAYIS 60 928 11 047 70 031 16 585 HAZÝRAN 60 139 10 746 70 739 16 852 TEMMUZ 58 969 10 674 70 554 17 249 AĞUSTOS 62 335 11 720 73 827 18 021 EYLÜL 60 398 10 851 EKÝM 56 664 10 703 KASIM 57 475 10 746 ARALIK 52 965 10 592 Kaynak: Türkiye İş Kurumu Tablo IV-13 2002 2003 2004 Ocak-Ağustos GELÝRLER 5 036 088 9 138 869 12 223 566 Ýþçi Ýþveren Pirimleri 1 779 481 2 815 070 3 683 713 Gecikme Zammý 8 711 45 660 66 760 Devlet Katkýsý 671 185 1 016 013 1 305 963 Faiz Geliri 2 575 977 5 259 074 7 162 076 Ýdari Para Cezalarý 734 3 052 5 054 GÝDERLER 56 999 209 501 365 093 TOPLAM FON VARLIĞI 4 979 089 8 929 368 11 858 473 Kaynak:Türkiye İş Kurumu ÝÞSÝZLÝK SÝGORTASI FONU GELÝR-GÝDER TABLOSU (Milyar TL) 68
VI DEVLET BORÇLARI 85
86
DEVLET BORÇLARI 1. KONSOLÝDE BÜTÇE BORÇLARI A. Ýç Borç 2003 yýlýnda iç borç stoku cari fiyatlarla önceki yýla göre yüzde 29.7 oranýnda artarak 194.4 katrilyon lira olmuþtur. Ýç borç stoku 2004 yýlý Aðustos sonu itibariyle, 184 katrilyon lirasý tahvil, 30.3 katrilyon lirasý bono olmak üzere toplam 214.3 katrilyon liraya yükselmiþ olup, önceki yýl sonuna göre yüzde 10.2 artýþ göstermiþtir. Tablo VI-1 ÝÇ BORÇLAR ( Milyar TL ) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 (*) 2004 (1) (*) A-TOPLAM ÖDEME 5 264 585 14 471 510 25 477 768 37 577 493 164 360 842 141 059 233 166 357 352 121 350 487 1. ANAPARA 3 287 422 8 844 833 15 579 145 18 968 070 123 876 596 97 590 694 113 721 373 85 241 272 Tahvil 917 626 2 426 865 6 116 357 12 006 317 96 418 348 48 178 116 45 653 394 48 496 426 Bono 2 226 386 6 080 345 9 462 788 6 961 754 27 458 248 49 412 577 68 067 979 36 744 845 Konsolide Borçlar 40 0 0 0 0 0 0 0 Kýsa Vadeli Avans 143 371 337 623 0 0 0 0 0 0 2. FAÝZ 1 977 163 5 626 676 9 898 623 18 609 423 40 484 246 43 468 540 52 635 979 36 109 216 Tahvil 860 394 2 587 441 4 889 437 16 966 538 34 608 486 30 991 320 35 495 349 27 326 607 Bono 1 099 736 3 035 836 5 004 947 1 640 332 5 875 760 12 477 220 17 140 629 8 782 609 Konsolide Borçlar 0 0 0 0 0 0 0 0 Kýsa Vadeli Avans 17 033 3 399 4 239 2 553 0 0 0 0 B-TOPLAM BORÇLANMA 6 370 002 14 254 324 26 886 405 32 468 545 209 613 234 125 303 125 158 238 383 105 132 105 Tahvil 3 185 561 4 708 064 20 027 769 26 685 862 164 183 336 58 900 026 101 777 186 63 484 914 Bono 3 074 400 9 546 260 6 858 635 5 782 683 45 429 899 66 403 099 56 461 198 41 647 192 Konsolide Borçlar 0 0 0 0 0 0 0 0 Kýsa Vadeli Avans 110 041 0 0 0 0 0 0 0 C-NET BORÇLANMA 3 082 580 5 409 490 11 307 260 13 500 475 85 736 639 27 712 432 44 517 010 19 890 834 Tahvil 2 267 935 2 281 198 13 911 412 14 679 545 67 764 988 10 721 909 56 123 791 14 988 487 Bono 848 014 3 465 915-2 604 152-1 179 070 17 971 651 16 990 522-11 606 781 4 902 346 Konsolide Borçlar - 40 0 0 0 0 0 0 0 Kýsa Vadeli Avans - 33 330-337 623 0 0 0 0 0 0 D-BORÇ STOKU 6 283 425 11 612 885 22 920 145 36 420 620 122 157 260 149 869 691 194 386 700 214 277 534 Tahvil 3 570 812 5 771 980 19 683 392 34 362 937 102 127 926 112 849 835 168 973 626 183 962 113 Bono 2 374 990 5 840 905 3 236 753 2 057 683 20 029 334 37 019 856 25 413 074 30 315 421 Konsolide Borçlar 0 0 0 0 0 0 0 0 Kýsa Vadeli Avans 337 623 0 0 0 0 0 0 0 DAĞILIM Tahvil 56.8 49.7 85.9 94.4 83.6 75.3 86.9 85.9 Bono 37.8 50.3 14.1 5.6 16.4 24.7 13.1 14.1 Konsolide Borçlar 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Kýsa Vadeli Avans 5.4 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 BORÇ STOKU 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Ýç Borç Stoku/GSMH (%) 21.4 21.7 29.3 29.0 69.2 54.5 54.5 Ýç Borç Stoku / M2Y 58.9 57.5 56.5 64.1 114.6 112.1 128.7 123.6 Kaynak : Hazine Müsteşarlığı Not : Genel gider, iskonto gideri ve faiz vergisi iadeleri hariç. * Geçici (1) Ocak-Ağustos itibariyle 87
2003 yýlýnda iç borç stokunun yüzde 67.1 i nakde baðlý iken bu oran 2004 yýlýnýn Aðustos ayý sonu itibariyle itibariyle yüzde 71.4 e yükselmiþtir. Ýç borçlarýn GSMH ya oraný 2003 yýlýnda 2002 yýlýndaki düzeyini koruyarak yüzde 54.5 olmuþtur. Grafik VI-1 100 80 60 ÝÇ BORÇ STOKU/GSMH Yüzde 69.2 54.5 54.5 40 20 21.4 21.7 29.3 29.0 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 a) Ýç Borç Stokunun Türlerine Göre Daðýlýmý ve Yapýsý Toplam iç borç stoku içerisinde tahvillerin payý 2003 yýlýnda yüzde 86.9 iken bu oran 2004 yýlý Aðustos ayý sonunda yüzde 85.9 a gerilemiþtir. 88
Sabit getirili senetlerin toplam iç borç stoku içerisindeki payý 2003 yýlý sonunda yüzde 35.3 e yükselirken deðiþken faizli senetlerin payý yüzde 42.8 düzeyinde kalmýþtýr. Ayný yýl döviz cinsinden senetlerin payý yüzde 12.7 ye, dövize endeksli senetlerin payý ise yüzde 9.2 ye düþmüþtür. 2004 yýlý Aðustos ayý sonunda iç borç stokunun yüzde 41.1 i sabit getirili, yüzde 40.4 ü deðiþken faizli, yüzde 13.3 ü döviz cinsinden ve yüzde 5.3 ü de dövize endeksli olmak üzere yüzde 18.6 sý dövize baðlýdýr. 89
Diðer taraftan, 2003 yýlýnda ihraç edilen bono ve tahvillerin yüzde 75.5 i bankalar, yüzde 21.8 i kamu sektörü, yüzde 2.7 si özel sektör ve yüzde 0.1 i de tasarruf sahiplerince satýn alýnmýþtýr. 2004 yýlýnda Aðustos ayý sonu itibariyle ihraç edilen 105 katrilyon liralýk bono ve tahvilin yüzde 87.4 ü bankalara, yüzde 9.7 si kamuya, yüzde 2.9 u da özel sektöre satýlmýþtýr. 2003 yýlýnda toplam iç borç servisinin yüzde 68.4 ü olan anapara ödemeleri önceki yýl sonuna göre yüzde 16.5 oranýnda artarak 113.7 katrilyon liraya, faiz ödemeleri ise yüzde 21.1 artýþla 52.6 katrilyon liraya yükselmiþtir. Toplam iç borç servisi ise önceki yýla göre yüzde 17.9 oranýnda artarak 166.4 katrilyon lira olmuþtur. 90
2004 yýlý Aðustos ayý sonu itibariyle iç borç servisi ödemeleri 121.4 katrilyon lira düzeyinde gerçekleþmiþ olup bunun yüzde 70.2 si anapara, yüzde 29.8 i ise faiz ödemelerinden oluþmaktadýr. b) Vade ve Faiz Oranlarý 2002 yýlýnda satýlan bono ve tahvillerde yýllýk ortalama vade 210 gün iken 2003 yýlýnda 277 güne yükselmiþ, yýllýk ortalama bileþik faiz oraný ise yüzde 63.7 den yüzde 44.37 ye düþmüþtür. 2003 yýlý Aralýk ayýnda yüzde 28.04 e kadar gerileyen ortalama bileþik faiz oraný 2004 yýlýnda 23.12-28.93 bandýnda dalgalanarak Eylül ayýnda yüzde 25.59 olmuþtur. 91
2003 yýlý Aralýk ayýnda 277 gün olan aðýrlýklý ortalama vade, 2004 yýlýnda dalgalý bir seyir izlemiþ ve Eylül ayýnda 386 güne çýkmýþtýr. 2004 yýlý Ocak-Eylül döneminde ortalama vade önceki yýldaki ayný döneminin ortalamasý olan 273 günden 329 güne yükselirken ortalama bileþik faiz de yüzde 49.59 dan yüzde 25.58 e gerilemiþtir. c) Mali Baskýnlýk Oraný Ýç borç stokunun para arzýna (M2Y) bölünmesi ile elde edilen bu oran; 2002 yýlý sonunda yüzde 112.1 iken, 2003 yýlý sonunda yüzde 128.7 ye yükselmiþtir. 2004 yýlýnýn ilk üç ayýnda yükseliþ göstererek Mart ayýnda yüzde 132.4 olan mali baskýnlýk oraný Aðustos ayýnda yüzde 123.6 ya gerilemiþtir. Nakde baðlý iç borç stokunun para arzýna bölünmesi ile elde edilen baskýnlýk oraný ise 2003 yýlý sonunda yüzde 86.4 iken 2004 yýlýnýn Mart ayýnda yüzde 91.5 e kadar yükselerek Aðustos ayýnda yüzde 88.3 olmuþtur. 92
B. Konsolide Bütçe Dýþ Borçlarý 2002 yýlý sonunda 56.8 milyar dolar olan Konsolide bütçe dýþ borç stoku 2003 yýlý sonunda yüzde 11.6 oranýnda artarak 63.4 milyar dolara yükselmiþ olup 2004 yýlý Aðustos ayý sonu itibariyle 63.8 milyar dolar olmuþtur. 93
2. DIÞ BORÇLAR a) Dýþ Borç Stoku Kamu ve özel sektör toplamý olarak dýþ borç stoku 2003 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 11.9 oranýnda artarak 145.8 milyar dolar olmuþtur. 2004 yýlýnýn Haziran ayý sonunda dýþ borç stoku önceki yýl sonuna göre yüzde 1.7 oranýnda artýþla 148.2 milyar dolara yükselmiþtir. b) Dýþ Borçlarýn Daðýlýmý 2003 yýlýndaki 145.8 milyar dolar dýþ borç tutarýnýn 122.8 milyar dolarý orta ve uzun vadeli, 23 milyar dolarý ise kýsa vadeli borçlardan oluþmaktadýr. 94
2003 yýlýnda yüzde 7.8 oranýnda artan orta ve uzun vadeli dýþ borçlar, 2004 yýlý Haziran ayý itibariyle de yüzde 0.5 oranýnda azalarak 122.1 milyar dolara gerilemiþtir. Kýsa vadeli borçlar ise 2003 yýlýnda yüzde 40.1 oranýnda artarken 2004 yýlýnýn Haziran ayý sonunda yüzde 13.4 artmýþ ve 26.1 milyar dolara ulaþmýþtýr. 2003 yýlýnda toplam borç stoku içerisindeki orta ve uzun vadeli borçlarýn payý yüzde 84.2 iken, 2004 yýlýnýn Haziran ayýnda yüzde 82.4 e gerilemiþtir. 2003 yýlýnda kamu sektörünün orta ve uzun vadeli borç payý 48.2, TCMB ve özel sektörün paylarý sýrasýyla yüzde 14.7 ve yüzde 21.3 olmuþtur. 2004 Haziran ayý itibariyle ise kamu sektörünün payý yüzde 47.3, TCMB nýn payý yüzde 12.7 ve özel sektörün payý yüzde 22.4 dür. 2004 yýlý Haziran ayý itibariyle orta ve uzun vadeli dýþ borç stokunda kamu kesimi borcu yüzde 0.2 oranýnda azalarak 70.1 milyar dolara, Merkez Bankasýnýn borcu yüzde 12.8 oranýnda azalarak 18.8 milyar dolara gerilemiþtir. Özel kesimin borcu ise yüzde 7.2 oranýnda artarak 33.2 milyar dolara ulaþmýþtýr. Toplam dýþ borç stoku içerisinde kýsa vadeli dýþ borçlarýn payý 2003 yýlýnda yüzde 15.8 e, 2004 yýlýnýn Haziran ayý sonunda da yüzde 17.6 ya yükselmiþtir. Bu yükseliþte ticari bankalarýn ve diðer sektörler kalemlerinin etkisi olmuþtur. 2004 yýlý Haziran ayý sonunda 26.1 milyar dolar olan kýsa vadeli borçlarýn 11.1 milyar dolarý ticari bankalara, 12.1 milyar dolarý diðer sektörlere aittir. Merkez Bankasýnýn borcu ise 2.9 milyar dolardýr. Kýsa vadeli dýþ borçlarýn alacaklýlar arasýnda daðýlýmýna bakýldýðýnda 2003 yýlýnda ticari banka kredilerinde yüzde 59.2, özel kesim kredilerinde yüzde 31.3 oranýnda artýþ; 2004 yýlý Haziran ayý sonunda ise ticari banka kredilerinde yüzde 16, özel kesim kredilerinde ise yüzde 11.9 oranýnda artýþ olduðu görülmektedir. Orta ve uzun vadeli dýþ borç stokunda, resmi kurumlardan alýnan borçlar 2003 yýlýnda yüzde 7 oranýnda artarak 42.9 milyar dolara ulaþýrken, 2004 yýlý Haziran ayý sonunda da yüzde 4.5 azalarak 41 milyar dolara düþmüþtür. Resmi kreditörlerden olan uluslararasý kuruluþlardan alýnan kredilerde 2003 yýlýnda yüzde 8.6 artýþ olurken 2004 yýlý Haziran ayý sonunda yüzde 4 oranýnda azalýþ olmuþtur. Hükümet kuruluþlarýndan alýnan krediler 2003 yýlýnda yüzde 1.7 oranýnda artmýþ, 2004 yýlý Haziran ayýnda ise 6.4 oranýnda azalmýþtýr. Özel sektörden saðlanan krediler ise 2003 yýlýnda yüzde 8.2 oranýnda, 2004 95
yýlý Haziran ayýnda da yüzde 1.6 oranýnda artmýþtýr. Haziran ayý sonunda bankalardan alýnan borç yüzde 3.1 oranýnda artarak 46 milyar dolar, tahvil alacaklýlarý ise yüzde 1.2 oranýnda artarak 27.9 milyar dolar olmuþtur. 2004 yýlý Haziran ayý itibariyle 148.2 milyar dolar olan toplam dýþ borç stokunun yüzde 49.3 ü ABD Dolarý, yüzde 31.7 si Euro, yüzde 14.8 i SDR, yüzde 2.6 sý Japon Yeni cinsinden olup, diðer yabancý para cinsinden olan borçlarýn payý yüzde 1.5 dir. c) Dýþ Borç Servisi 2003 yýlýndaki 27.8 milyar dolarlýk dýþ borç ödemesinin 20.8 milyar dolarý anapara ve 7 milyar dolarý faiz ödemesinden oluþmuþtur. 2004 yýlýnýn Ocak-Haziran döneminde ise 12.5 milyar dolarý anapara ve 3.5 milyar dolarý faiz olmak üzere 16 milyar dolar dýþ borç ödemesi yapýlmýþtýr. 96
d) Dýþ Borçlarla Ýlgili Göstergeler Dýþ borçlarýn GSMH ya oraný 2002 yýlýnda yüzde 72.1 e çýkmýþ iken 2003 yýlýnda yüzde 60.9 a gerilemiþtir. Toplam döviz gelirlerinin toplam dýþ borçlara oraný da 2002 yýlýnda yüzde 46.7 iken 2003 yýlýnda yüzde 51.2 ye yükselmiþtir. Uluslararasý rezervlerin toplam dýþ borçlarý karþýlama oraný 2002 yýlýnda yüzde 29.2 e iken, 2003 yýlýnda yüzde 30.8 e yükselmiþtir. Bu oran 2004 yýlý Haziran ayý itibariyle yüzde 30.7 olmuþtur. Dýþ borç servisinin GSMH ya oraný bir önceki yýla göre artarak 2002 yýlýnda yüzde 15.9, 2003 yýlýnda ise gerileyerek yüzde 11.6 olarak gerçekleþmiþtir. 2002 yýlýnda gerçekleþtirilen dýþ borç servis ödemeleri ülkenin döviz gelirlerinin yüzde 47.4 ü iken, 2003 yýlýnda yüzde 37.2 ye gerilemiþtir. 2004 yýlý Haziran ayý sonu itibariyle de yüzde 38.4 e yükselmiþtir. Dýþ borç servisini oluþturan anapara ve faiz ödemelerinin, ihracattan saðlanan döviz gelirlerine oraný 2003 yýlýnda yüzde 54.3 iken 2004 yýlý Haziran ayýnda bu oran yüzde 51.9 olmuþtur. 97
e) Taahhüt Bazýnda Saðlanan Krediler Taahhüt bazýnda kamu ve özel sektörce saðlanan orta ve uzun vadeli kredilerin tutarý 2002 yýlýnda 35.5 milyar dolar iken 2003 yýlýnda bu tutar 17 milyar dolar olmuþtur. 2004 yýlýnýn ilk altý aylýk döneminde ise 14.4 milyar dolar tutarýnda kredi saðlanmýþtýr. 98
V KAMU MALÝYESÝ 69
70
KAMU MALÝYESÝ 2004 yýlýnda konsolide bütçe kapsamýndaki kuruluþlarýn tamamýnda yeni bütçe sýnýflandýrmasýna geçilmiþtir. Analitik Bütçe Sýnýflandýrmasý (ABS) olarak adlandýrýlan yeni sistem ile kamu harcamalarýnda verimliliðin, etkinliðin ve denetimin artýrýlmasý, mali yapýda saydamlýðýn ve hesap verilebilirliðin saðlanarak bütçenin daha þeffaf, fonksiyonel ve etkin olmasý amaçlanmýþtýr. Bu çerçevede fonksiyonel sýnýflandýrmayý da içeren bütçe, kamu harcamalarýnýn ekonomik faaliyetler üzerindeki etkilerinin analizine imkan saðlayan yapýsý ve uluslar arasý karþýlaþtýrmalarýn yapýlmasýna elveriþli detaylý bir kurumsal kod sistemi ile program sorumlularýnýn tespitine imkan vermektedir. ABS 2005 yýlýndan itibaren mahalli idareler, sosyal güvenlik kurumlarý, düzenleyici ve denetleyici kurumlar ile özel bütçeli kurum ve kuruluþlarda, 2006 yýlýndan itibaren ise döner sermayeli kuruluþlar ile KÝT hariç diðer kurum ve kuruluþlarda uygulanacaktýr. Bu kapsamda bundan sonraki yýllarda da temel teþkil etmesi ve daha iyi analize imkan saðlamasý, daha saðlýklý karþýlaþtýrmalar yapýlabilmesi amacýyla 2003 yýlýndan itibaren analitik bütçe sýnýflandýrmasýna göre tablolar oluþturulmuþtur. Yeni sistemde bütçe gelir ve giderlerinin izlenme þekli deðiþmektedir. Program Bütçe Kod Sisteminde (PBS) red ve iadeler ait olduklarý gelir kalemlerinin içine dahil ediliyor, gider kýsmýnda ise harcama kalemi olarak gösteriliyordu. ABS de emeklilere vergi iadeleri hariç reddiyat gelir olarak yazýlmayýp harcama kalemi olarak ise gösterilmemektedir. Bununla birlikte PBS ne ayrýþtýrýlamamasý nedeniyle bazý harcama kalemlerinde karþýlaþtýrma yapýlamamaktadýr. Bu nedenle karþýlaþtýrýlabilirliði temin etmek için Tablo V-I dýþýndaki tablolar PBS ne göre 71
KONSOLÝDE BÜTÇE GERÇEKLEŞMELERÝ (TRÝLYON TL) Tablo V-1 Yıl Sonu Ocak-Eylül 2003 2003 (1) 2004 (2) Değişim % (1/2) KONSOLÝDE BÜTÇE HARCAMALARI 132,822 95,968 100,858 5.1 FAÝZ DIŞI HARCAMALAR 74,298 49,455 55,683 12.6 I.PERSONEL ve SOSYAL GÜVENLÝK PRÝMLERÝ 28,238 21,168 24,782 17.1 II.MAL VE HÝZMET ALIMLARI 11,053 5,424 5,244-3.3 - Saðlýk 2,668 1,371 1,382 0.8 - Diðer Mal ve Hizmet Alýmlarý 8,386 4,054 3,862-4.7 III.FAÝZ GÝDERLERÝ 58,524 46,513 45,176-2.9 - Ýç Borç Faizi 52,717 42,121 40,397-4.1 - Dýþ Borç ve Diðer Faiz Ödemeleri 5,807 4,392 4,779 8.8 IV.CARÝ TRANSFERLER 25,001 17,958 20,989 16.9 - Sosyal Güvenlik Kurumlarýna Transferler 15,922 12,824 14,800 15.4 - Tarýmsal Destekleme Ödemeleri 2,805 2,047 2,703 32.1 - Diðer 6,274 3,088 3,907 26.5 V.SERMAYE GÝDERLERÝ 7,464 3,230 3,235 0.2 VI.SERMAYE TRANSFERLERÝ 101 30 172 473.4 VII.BORÇ VERME 2,167 1,455 1,224-15.9 - KÝT Sermaye 877 565 652 15.4 - Diðer 1,290 890 572-35.7 VIII.YEDEK ÖDENEKLER 273 190 37-80.4 Konsolide Bütçe Gelirleri 100,250 71,751 79,778 11.2 A.Genel Bütçe Gelirleri 98,559 70,364 78,448 11.5 I.Vergi Gelirleri 84,316 60,126 64,851 7.9 - Gelir, Kar ve Sermaye Kazanç. Üz. Al. Ver. 25,684 17,946 18,770 4.6 - Mülkiyet Üzerinden Alýnan Vergiler 1,216 896 1,072 19.6 - Dahilde Alýnan Mal ve Hizmet Vergileri 40,664 29,340 30,311 3.3 - Uluslararasý Ticaret ve Muame. Al. Ver. 12,579 8,978 12,121 35.0 - Diðer Vergiler 2,557 1,851 1,153-37.7 - Ýdari Harçlar ve Üc. Sanayi Dýþý Arizi S. 1,617 1,115 1,423 27.6 II.Vergi Dışı Gelirler 12,927 8,774 12,846 46.4 - Teþebbüs ve Mülkiyet Geliri 611 406 789 94.2 - Mali Olmayan Teþekkül ve Kamu Mali Kur. Gel. 3,070 2,028 3,389 67.1 - Diðer Mülkiyet Gelirleri 1,560 1,046 2,677 156.0 - Para Cezalarý ve Cezalar 2,030 1,401 1,602 14.3 - Çeþitli Vergi Dýþý Gelirler 2,880 2,002 2,472 23.5 - Kiþi ve Kurumlardan Alýnan Paylar 2,456 1,663 1,568-5.7 - Deðerli Kaðýtlarýn Satýþý 319 227 348 53.6 III.Sermaye Gelirleri 187 142 109-23.2 IV.Alınan Bağışlar ve Yardımlar 1,129 1,322 642-51.4 V.Alacaklardan Tahsilat 0 0 0 B.Katma Bütçe Gelirleri 1,692 1,387 1,330-4.1 Red ve Ýadeler 7,632 5,608 - Konsolide Bütçe Gelirleri (Red ve Ýadeler Hariç) 92,618 66,142 79,778 20.6 BÜTÇE DENGESİ -40,204-29,826-21,080-29.3 FAİZ DIŞI DENGE 18,321 16,688 24,095 44.4 (*) PBS'de borçlanma genel gideri faiz harcamalarının içinde gösterilirken ABS'de mal ve hizmet alımlarında gösterildiği için faiz dışı denge rakamında PBS'ye göre farklılık vardır. 72
hazýrlanmýþ verilerden oluþturulmuþtur. Aþaðýda verilen Tablo V-I de ise 2003 yýlýna ait veriler, 2004 yýlý ile mukayese edilebilmesi amacýyla ABS esas alýnarak hazýrlanmýþtýr. Ancak bu tablodaki bazý alt harcama kalemleri ABS ne geçiþte ayrýþtýrýlamamasý nedeniyle tam dönüþtürülememektedir. A. KONSOLÝDE BÜTÇE UYGULAMALARI Konsolide bütçe, vergi yükü ve özelleþtirme ile ilgili geliþmeler aþaðýdaki bölümlerde yer almýþtýr. 1. Genel Durum 2003 yýlýnda olduðu gibi 2004 yýlýnda da maliye politikalarýnýn temel hedefi önemli oranda faiz dýþý fazla vererek kamu borç stokunun azaltýlmasý ve çevrilebilirliðini saðlamak olmuþtur. Bu hedefler doðrultusunda gelir artýrýcý ve harcama disiplini saðlayýcý tedbirlere ve düzenlemelere devam edilmiþtir. 2002 yýlýnda yüzde 42.1 e düþen konsolide bütçe giderlerinin GSMH ya oraný 2003 yýlýnda yüzde 39.4 e gerilemiþtir. 2002 yýlýnda yüzde 27,5 e gerileyen bütçe gelirlerinin GSMH ya oraný ise 2003 yýlýnda yüzde 28.1 e çýkmýþtýr. Vergi gelirlerinin GSMH ya oraný 2002 yýlýnda yüzde 21.7, 2003 yýlýnda ise bir miktar yükselerek yüzde 23.6 olmuþtur. Bütçe gelirlerinin giderleri karþýlama oraný 2002 yýlýnda yüzde 65.3 e, 2003 yýlýnda ise yüzde 71.4 e yükselmiþtir. Bu geliþmelere paralel olarak vergi gelirlerinin giderleri karþýlama oraný da 2002 yýlýnda yüzde 51.5 e, 2003 yýlýnda da artarak yüzde 60 a ulaþmýþtýr. Tablo V-2 KONSOLÝDE BÜTÇE ÝLE ÝLGÝLÝ ORANLAR (Yüzde) 2001 2002 2003 2004 GT Bütçe Gelirleri/GSMH 29.2 27.5 28.1 28.1 Vergi 22.5 21.7 23.6 23.7 Diðer 6.7 5.8 4.5 4.4 Bütçe Giderleri/GSMH 45.7 42.1 39.4 36.1 Faiz Hariç Gider 22.4 23.2 22.9 22.2 Personel 8.6 8.4 8.5 8.4 Diðer Cari 3.0 2.9 2.3 2.0 Yatýrým 2.4 2.5 2.0 1.6 Transfer 31.7 28.2 26.6 24.0 Faiz 23.3 18.9 16.4 13.8 Sosyal Güvenlik 2.9 4.1 4.5 3.9 Bütçe Dengesi/GSMH -16.5-14.6-11.3-8.0 Faiz Hariç Denge/GSMH 6.8 4.3 5.2 5.8 Bütçe Gelirleri/Giderler 64.0 65.3 71.4 77.8 Vergi Gelirleri/Giderler 49.3 51.5 60.0 65.6 Kaynak: Maliye Bakanlığı GT: Gerçekleþme Tahmini 73