Selma SABANCIOĞULLARI**, Meral KELLECİ***, Selma DOĞAN****, Zehra GÖLBAŞI***

C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2007, 11 (2) ENTEGRE EĞİTİM PROGRAMINDA ÖĞRENİM GÖREN HEMŞİRELİK ÖĞRENCİLERİNİN EMPATİK EĞİLİM DÜZEYLERİNİN YILLARA GÖRE İNCELENMESİ* Selma SABANCIOĞULLARI**, Meral KELLECİ***, Selma DOĞAN****, Zehra GÖLBAŞI*** ÖZ Amaç: Araştırma bir hemşirelik yüksekokulunda entegre eğitim programında öğrenim gören hemşirelik öğrencilerinin empatik eğilim düzeylerini yıllara göre incelemek amacıyla yapılmıştır. Yöntem: Araştırma, Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu nda 2004-2005 öğretim yılında entegre eğitim programında öğrenime başlayan ve her yılın sonunda veri toplama formalarını eksiksiz dolduran 54 öğrenci üzerinde yürütülmüştür. Veriler, Kişisel Bilgi Formu ve Empatik Eğilim Ölçeği ile toplanmıştır. Veri analizi tekrarlı ölçümlerde varyans analizi, bağımlı gruplarda iki ortalama arasındaki farkın önemlilik testi ve bağımsız gruplarda T testi kullanılmıştır. Bulgular: Öğrencilerin empatik eğilim puan ortalaması, birinci yılın sonunda 69.11 ± 7.25, ikinci yılın sonunda 73.81 ± 8.87 ve üçüncü yılın sonunda 76.74 ± 7.76 dır. Üçüncü yılın sonunda öğrencilerin empatik eğilim puanlarında birinci yılın sonundaki değere göre 7.62 ± 8.38 puanlık artış olmuştur. Sonuç: Sonuç olarak, entegre eğitim programında öğrenim gören öğrencilerin empatik eğilim puanları yıllara göre bir artış göstermektedir. Buna göre eğitim sisteminin empatik eğilim düzeyini farklı özelliklere sahip olan öğrencilerde benzer şekilde geliştirdiği söylenebilir. Anahtar Sözcükler: Hemşirelik eğitimi, hemşirelik öğrencileri, empatik eğilim, entegre eğitim. ABSTRACT The Empathic Tendency in Nursing Students Educated with Integrated Method According to the Years Aim:The aim of this study is to examine the development of emphatic tendency in nursing student who are educated with integrated method according to years.. Method: This descriptive study was performed on 54 students at Cumhuriyet University Scool of Nursing who were started to the education in 2004-2005 years and filled out the data forms regularly at the end of the each years. Data were collected by İndividual Information Form and The Scale of Emphatic Tendency improved by Dökmen (1994). ANOVA and t test were used for analysis of the data Results: Empathic tendency point averages of the students were found at the end of the first class X=69.11±7.25, at the end of the second class X=73.81±8.87, and at the end of the third class X=76.74±7.76. At the end of the third year, the average of the emphatic tendency point of the students increased ( X=7.62+8.38 ) according to the end of the first year. The results showed that education program improve the empathic tendency of nursing students. Key Words: Nursing students, nursing education, empathic tendency, integrated education GİRİŞ Empati, Dökmen (1994) tarafından bir kişinin kendini karşısındaki kişinin yerine koyarak, olaylara onun bakış açısı ile bakması ve o kişinin duygu ve düşüncelerini doğru olarak anlaması ve bu durumu iletmesi sürecidir şeklinde tanımlamaktadır (Dökmen 1994). Empatik eğilim ise, empatinin duygusal boyutunu oluşturmakta ve bireyin empati yapma potansiyelini göstermektedir (Dökmen 1994; Öz 1998; Terakye 1994; Yıldırım1992). Duyguları anlama-duygusal yaşantılardan etkilenme dolayısı ile yardım etme isteği empatik eğilimli kişilerde söz konusudur (Terakye 1994). Hemşirelik bir yardım mesleğidir. Empati hemşirelik bakımının dolayısıyla yardım edici ilişkinin en temel bileşenlerindendir (Özcan, 1996). Hemşirelerin hastalarına yardımcı olabilmeleri, empatik eğilime sahip olmalarını ve empatik eğilim becerisinin istenilen düzeyde geliştirilmiş olmasını gerektirir (Öz, 1997). * XI. Ulusal IV. Uluslararası Hemşirelik Kongresi nde sözel bildiri olarak sunulmuştur ** Araş.Gör., Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu, Sivas *** Yrd.Doç.Dr., Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu, Sivas **** Prof.Dr., Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu, Sivas 1

Sabancıoğulları, Kelleci, Doğan, Gölbaşı Doğan a göre (2001), Wilson ve Kneisl (1988), empatik anlayış olmadan kişilerin duygusal dünyalarına girmenin mümkün olamayacağını ve gerçek anlamda bir yardım yapılamayacağını belirtmektedirler. Mete ve Gerçek (2005) e göre La Monica ve Karschmer (1978) hemşireler hastalara empatik bir tutumla yaklaştıklarında onların gereksinimlerini daha doğru saptayabilir ve olumlu sonuçlar elde edebilirler şeklinde ifade etmektedirler. Çünkü hemşire tarafından anlaşıldığını hisseden birey önemsendiğini, ona güvenildiğini ve değer verildiğini düşünür. Bu durumda hemşirenin bireye ulaşması kolaylaşır ve birey hemşirenin bakımını kabul eder. Empatinin etkin kullanımı hastanın memnuniyetini ve genel sağlık durumunu da olumlu yönde etkiler. Erken taburcu olarak daha kısa sürede üretken olan bireyin mutluluğu artarken ekonomik kazancı da artmış olur (Mete ve Gerçek 2005; Olson ve Hanchet 1997; Reynolds ve ark. 2000). Empatik eğilim çeşitli kaynaklarda genelde bir kişilik özelliği olmakla birlikte eğitim yoluyla geliştirilebilir bir özellik olarak da ifade edilmektedir (Hodges 1991; Mete ve Gerçek 2005; Mete ve ark 2001; Öz 1998-1992; Yıldırım 1992). Dolayısıyla hemşirelik öğrencilerinin eğitimleri sırasında bu özelliklerini geliştirmeleri gerekir. Yıldırım (1992) a göre Aspy ve arkadaşları (1967) doğuştan empatik olunmadığını, empatinin eğitim yoluyla kazanıldığını, nitekim deneyimli terapistlerin diğerlerine kıyasla daha empatik davranabildiklerini bildirmektedirler. Empati ile ilgili yapılan çalışmaların bir kısmı empatinin eğitimle geliştirilebilecek bir özellik olduğu sonucuna varırken (Karaaslan ve Özgür 2000; Mete ve ark 2001; Pek ve ark 2001; Regan 2000; Yıldırım ve ark 2001; Wikström 2001), bir kısım çalışmada ise eğitimin empatiye etkisi olmadığı sonucuna varılmıştır (Hodges 1991; Hojat ve ark 2004; Lauder ve ark.2002; Mete ve Gerçek 2005; Yurttaş ve Yetkin 2003). Empati eğitiminde didaktik yaklaşım (anlatım), rol yapma, modelden öğrenme, video kullanımı, psikodrama gibi birçok eğitim yönteminin kullanıldığı bilinmektedir. Çalışmalar, eğitim yönteminin çeşitliliğindeki artışın empati düzeyini olumlu yönde etkilediğini göstermektedir (Mete ve Gerçek 2005). Regan (2000) tarafından yapılan bir çalışmada hemşirelik eğitiminde hemşire-hasta ilişkisinin öğretiminde oyun oynama yönteminin kullanılmasının öğrencilerde, kontrol grubuna göre empatik iletişimi arttırdığı bulunmuş, fakat etkisinin uzun sürmediği belirlenmiştir. Hemşirelerin 2 empatik eğilim ve iletişim becerisini ölçen ve eğitimin empatik eğilime ve iletişim becerisine etkisini değerlendiren Ankara'da bir üniversite hastanesinde gerçekleştirilen çalışmada, 150 hemşirenin empatik eğilimlerinin ortalaması yaklaşık 70 puan bulunmuş, ayrıca empati becerisinin eğitimle gelişebildiği ortaya konmuştur (Öz 1992; Terakye 1994). Empatik eğilime sahip olmanın empatik beceri düzeyini artırdığı bilinmektedir. Bu doğrultuda, Mete, Özdağ ve ark. (2001) PDÖ modelinin hemşire öğrencilerin empatik beceri düzeylerine etkisini incelemişler ve öğrencilerin güz dönemi başlangıcındaki empatik beceri puanlarının bahar dönemi sonunda arttığını saptamışlardır. Dökmen (1989) ise yaptığı bir araştırmada psikodrama grubuna katılan öğrencilerin empatik beceri düzeylerinin, katılmayanlara kıyasla anlamlı olarak yükseldiğini bulmuştur. Bu çalışmalara karşılık, Mete ve Gerçek (2005) in PDÖ yöntemi ile eğitim gören hemşirelik öğrencileri ile yaptıkları çalışmalarında, birinci sınıf (74.19±8.26), ikinci sınıf (74.95±7.11), üçüncü sınıf (72.85±6.47) ve dördüncü sınıf öğrencilerin (76.63±7.53) empatik eğilim puan ortalamaları arasında fark bulunamamıştır. Yıldırım (1992) tarafından yapılan bir çalışmada Psikoloji ve Psikolojik Danışma ve Rehberlik birinci ve dördüncü sınıf öğrencilerinin empatik eğilim puan ortalamaları arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır. Bu sonuca göre, PDR ve Psikoloji programlarından her ikisinin de öğrencilerin empatik eğilim düzeylerinin gelişmesine fazlaca bir katkı sağlayamadığı bulunmuştur. Aynı şekilde Dereboy ve ark (2005) tarafından 36 kişi ile birinci sınıf tıp öğrencileri ile yaptıkları çalışmalarında öğrencilere empatik eğilime etkisini değerlendirmek amacıyla temel iletişim becerileri dersi öncesi ve sonrası ölçek uygulanmıştır. Bu çalışmanın sonucunda öğrencilerin empatik eğilim ölçek puanlarının ön test ve son test puan ortalamalarının farklarını istatistiksel olarak anlamlı bulmamışlardır. Karaaslan ve Özgür (2001) tarafından 127 dördüncü sınıf öğrencisi ile yapılan ruh sağlığı ve hastalıkları hemşireliği dersi uygulamasının, öğrencilerin empatik eğilim ve becerisine etkisinin incelendiği çalışmada, öğrencilerin ders öncesi empatik eğilim puan ortalamaları 71.31 iken ders sonrasında 72.13 olduğu belirlenmiş ve aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Empati ile ilgili yapılan bazı çalışmaların öneri bölümlerinde eğitimin empatik eğilim geliştirmeye etkisini daha güvenilir saptayabilmek için izleme çalışmalarının yapılması önerilmektedir (Öz 1998; Regan 2000; Yıldırım 1992). Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu nda 2004 2005 eğitim ve öğretim yılından

C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2007, 11 (2) itibaren eğitim programında değişiklik yapılarak entegre bir müfredat programı uygulanmaya başlamıştır. Eğitim programı temel olarak ilgili konu alanlarının temel bilgi tutum ve becerilerini içerecek şekilde sağlıktan hastalığa doğru yapılandırılmıştır. Programda öğrencilerin hemşirelik bakım becerilerinin, Fonksiyonel Sağlık Örüntüleri Modeli doğrultusunda, sistematik ve biyopsikososyal bir yaklaşımla geliştirilmesinin yanı sıra etkili iletişim, empati, eleştirel düşünme, sorun çözme, vb. beceriler kazanmaları hedeflenmektedir. İletişim becerisi geliştirmeye yönelik konular, 4 yıllık eğitim programı süresince yürütülen mesleki dersler kapsamında genelden özele doğru yer almaktadır Derslerde konular; yetişkin öğrenme ilkelerine uygun olarak, öğrencilerin aktif katılımını sağlayacak şekilde rol oynama, olgu analizi, yaşantıdan öğrenme, günlük tutma, etkileşim raporu analizi, grup tartışmaları vb. yöntem ve teknikler kullanılarak yürütülmektedir. Son sınıftaki internlik uygulamasında ise öğrenciler ile birlikte klinik ve saha uygulamaları sırasında bireylerle iletişimleri değerlendirilmektedir. AMAÇ Araştırma, entegre eğitim programında öğrenim gören hemşirelik öğrencilerinin empatik eğilim düzeylerinin yıllara göre gelişimini incelemek amacıyla yapılmıştır. YÖNTEM Araştırma, Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu öğrencileri üzerinde gerçekleştirilmiştir. İzlem çalışması niteliğinde olan bu araştırmada 2004-2005 öğretim yılında başlayan birinci sınıf öğrencilerinin tamamı (N=82) örnekleme alınmış, araştırma her yılın sonunda veri toplama formlarını eksiksiz dolduran 54 öğrenci ile tamamlanmıştır. Veriler, Kişisel Bilgi Formu ve Empatik Eğilim Ölçeği ile toplanmıştır. Kişisel Bilgi Formu; Araştırma verilerinin toplanması için öğrenci hemşirelerin sosyo-demografik özelliklerini içeren ve 8 sorudan oluşan bilgi formu kullanılmıştır. Bilgi formunda öğrencilerin sınıfı, yaşı, cinsiyeti, kardeş sayısı, mezun olduğu lise, büyüdüğü yer, aile tipi, ailesinin gelir durumuna ilişkin sorular yer almaktadır. Empatik Eğilim Ölçeği (EE Ölçeği); Empatik Eğilim Ölçeği (EEÖ), bireylerin günlük yaşamdaki empati kurma potansiyellerini ölçmek amacıyla Dökmen (1988) tarafından geliştirilmiştir. Likert tipte bir ölçek olup, 20 sorudan oluşmakta ve her soruya 1 den 5 e kadar puan verilmektedir. Ölçekten alınacak minimum puan 20, maksimum puan ise 100 dür. Toplam puan deneklerin empatik eğilim puanlarını ifade eder. Puanın yüksek olması, empatik eğilimin yüksek olduğunu; düşük olması empatik eğilimin düşük olduğunu gösterir. Form ve ölçek öğrencilere sınıf ortamında açıklanarak sözlü onamları alınmış ve araştırmaya katılmak isteyen öğrencilere her yılın sonunda sınıf ortamında uygulanmıştır. Veri girişi ve analizi araştırmacılar tarafından SPSS 10.0 paket programı kullanılarak yapılmıştır. Sosyo-demografik veriler için sayı ve yüzde testi, öğrencilerin yıllara göre empatik eğilim puanları arasındaki ilişkiyi belirlemede tekrarlı ölçümlerde varyans analizi, bağımlı gruplarda iki ortalama arasındaki farkın önemlilik testi ve bağımsız gruplarda T testi kullanılmıştır. BULGULAR Öğrencilerin ilk yıl yaş ortalaması 19.11 ± 0.98, % 64.8 i düz lise mezunu ve % 27.8 i okulu ilk sırada tercih etmiştir. Öğrencilerin % 64.8 i en uzun süre ile il merkezinde yaşamış ve %83.3 ü çekirdek aileye sahiptir. Öğrencilerin ortalama kardeş sayısı 3.44 ± 1.36 ve %50.0 ı ailenin ilk çocuğu, %50.0 ı yurtta, %33.3 ü ise ailesi ile birlikte kalmaktadır. Tablo 1. Öğrencilerin Tanıtıcı Özellikleri Öğrencilerin Tanıtıcı Özellikleri Sayı % Mezun olduğu lise Düz lise 35 64.8 Anadolu lisesi ve Süper lise 19 35.2 Büyüdüğü yer İl merkezi 35 64.8 İlçe merkezi 17 31.5 Kasaba veya köy 2 3.7 Aile tipi Çekirdek aile 45 83.3 Geniş aile 9 16.7 Ailenin Ekonomik durumu Yeterli 24 44.4 Kısmen yeterli 30 55.6 Yaşanılan yer Öğrenci yurdu 27 50.0 Ailesi ile birlikte 18 33.3 Öğrenci evinde 9 16.7 Toplam 54 100.0 3

Sabancıoğulları, Kelleci, Doğan, Gölbaşı Tablo 2. Öğrencilerin Yıllara Göre Empatik Eğilim Ölçek Puanlarının Dağılımı Birinci yıl sonunda İkinci yıl sonunda Üçüncü yıl sonunda Empatik Eğilim Ölçek Puan Ortalamaları X ± SD 69.11 ± 7.25 73.81 ± 8.87 76.74 ± 7.76 1.yıl- 2.yıl empati; t=-4.01, p=0.000 2. yıl- 3.yıl empati; t=-3.24, p=0.002 1. yıl- 3.yıl empati; t=-6.68, p=0.000 F=44.68 P=0.000 Öğrencilerin empatik eğilim puan ortalaması, birinci yılın sonunda 69.11 ± 7.25, ikinci yılın sonunda 73.81 ± 8.87 ve üçüncü yılın sonunda 76.74 ± 7.76 dır. Ortalamalar arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlıdır (p<0.01). Üçüncü yılın sonunda öğrencilerin empatik eğilim puanlarında birinci yılın sonundaki değere göre 7.62 ± 8.38 puanlık artış olmuştur. Tablo 3. Öğrencilerin Mezun Oldukları Liseye Empatik Eğilim Puan Artış Ortalaması N EEÖ puan artış ortalaması X ± SD Düz lise 35 9.34 ± 8.51 Anadolu lisesi ve Süper lise 19 4.47 ± 7.35 t= 0.76 p= 0.04 Öğrencilerin aile tipi, kaçıncı çocuk olduğu, yaşadıkları yer, şu anda kaldıkları yer ve okulu tercih sırasına göre empatik eğilim puan artışı arasında anlamlı fark bulunmamıştır. Ancak düz liseden mezun öğrencilerin empatik eğilim puanlarında (birinci yıl X=68.0, üçüncü yıl X=77.34) ortalama 9.34 ± 8.51 lik bir artış meydana gelirken, bu değer anadolu ve süper liseden mezun öğrencilerde (birinci yıl X=71.15, üçüncü yıl X=75.63) 4.47 ± 7.35 olup, aradaki fark anlamlıdır (p<0.05). 4 TARTIŞMA Empati, yardım edici ilişkide hemşirenin bireyi ve sorunlarını tanımlayabilmek için geliştirmesi gereken en temel niteliklerdendir. Empatik eğilim genelde bir kişilik özelliği olmakla birlikte eğitim yoluyla geliştirilebilir bir özelliktir ve hemşirelik öğrencilerinin eğitimleri sırasında bu özelliklerini geliştirmeleri gerekir (Hodges,1991). Çalışmamızda öğrencilerin empatik eğilim ortalama puanları eğitim yılı arttıkça artış göstermiştir birinci yılın sonunda 69.11 ± 7.25, ikinci yılın sonunda 73.81 ± 8.87 ve üçüncü yılın sonunda 76.74 ± 7.76 dır. Öz ün (1998) klasik sistemde eğitimlerine devam eden hemşirelik son sınıf öğrencileriyle aynı ölçekle yaptığı çalışmada öğrencilerin empatik eğilim ortalama puanını x:70.25 olarak bulmuştur. Öz ün çalışması ile bizim çalışmamız son sınıf öğrencileri açısından kıyaslandığında bizim çalışmamızın üçüncü yıl sonuçlarında öğrencilerin empatik eğilim puan ortalamaları X=76.74 iken Öz ün çalışmasında klasik sistemde öğrenim gören 4.sınıfların empatik eğilim puan ortalamaları X=70.25 dir. Tutuk, Al ve Doğan (2002) ın klasik sistemde eğitim gören 1.2.3. ve 4. sınıf hemşirelik öğrencilerinin empatik eğilim puan ortalamalarının sınıf büyüdükçe artış gösterdiğini bulmuşlardır (birinci sınıflarda X=62.2 iken, ikinci sınıflarda X=65.8, üçüncü sınıflarda X=70.0, dördüncü sınıflarda ise X=67.4 olarak saptamışlar ve gruplar arasındaki farkı istatistiksel olarak anlamlı bulmuşlardır (F:3.09, p<0.05). Ancak bu çalışmada da üçüncü sınıf öğrencilerinin empatik eğilim ortalama puanları X=70.0, son sınıf öğrencilerinin empatik eğilim ortalama puanları ise X=67.4 olarak saptanmıştır ve bizim çalışmamızın üçüncü yıl empatik eğilim ortalamasından düşük bulunmuştur. Yanı sıra Mete ve Gerçek (2005) in PDÖ yöntemi ile eğitim gören hemşirelik öğrencileri ile yaptıkları çalışmalarında, üçüncü sınıf öğrencilerinin empatik eğilim ortalama puanlarını X=72.85 olarak bulmuşlardır. Bu çalışmanın sonucu da bizim çalışmamızdaki üçüncü sınıfa gelmiş öğrencilerin empatik eğilim puan ortalamalarından düşüktür. Bu çalışma sonuçları doğrultusunda eğitim sistemimizin öğrencilerin empatik eğilim düzeylerine geliştirmeye olumlu bir etki gösterdiğini söyleyebiliriz. Özdağ, Mete ve ark (2001) nın 43 birinci sınıf öğrencisi ile yaptıkları çalışmalarında PDÖ modelinin hemşire öğrencilerin empatik beceri düzeylerine etkisini incelemişler ve öğrencilerin güz dönemi başlangıcındaki empatik eğilim puan ortalamaları X=68.93 iken, bahar dönemi sonunda

C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2007, 11 (2) X=70.3 olarak saptamışlardır ve aradaki fark istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur. Empatik beceri puan ortalamalarının ise dönem başında X=143.23 iken dönem sonunda X=163.30 olduğu belirlenmiştir ve aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.005). Bu araştırma sonucunu araştırmacılar, PDÖ sürecinin öğrencilerin empatik beceri düzeyleri üzerinde etkili olduğu fakat empatik eğilim düzeylerine yeterli derecede etkili olmadığı şeklinde yorumlamışlardır (Özdağ, Mete ve ark, 2001). Karaaslan ve Özgür (2001) tarafından 127 dördüncü sınıf öğrencisi ile yapılan ruh sağlığı ve hastalıkları hemşireliği dersi uygulamasının, öğrencilerin empatik eğilim ve becerisine etkisinin incelendiği çalışmada öğrencilerin ders öncesi empatik eğilim puan ortalamaları X=71.31 iken ders sonrasında X=72.13 olduğu belirlenmiş ve aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Aynı çalışmada öğrencilerin empatik beceri puan ortalamaları ders öncesi X=140.17 iken ders sonrasında X=153.24 olarak bulunmuş ve aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Pek, Yıldırım ve ark (2001) hemşirelik öğrencilerinin 4 yıllık eğitimleri süresince empatik beceri gelişimlerini izlemek amacıyla longitudinal olarak yaptıkları çalışmalarında öğrencilerin empatik beceri puan ortalamalarının birinci yılda X=145.45, ikinci yılda X=150.72, üçüncü yılda X=160.75, dördüncü yılda X=179.0 olduğu ve birinci yıl ile dördüncü yıl, ikinci yıl ile dördüncü yıl arasında anlamlı ilişki saptamışlardır (p<0.05). Bu çalışmanın sonucu, öğrencilerin empatik becerilerinin her yıl geliştiği ve son yılda en yüksek düzeye ulaştığını göstermektedir. Çalışmamızın sonuçları ve diğer çalışma sonuçları empatik eğilimin genelde bir kişilik özelliği olmakla birlikte aynı zamanda eğitim yoluyla geliştirilebilir bir özellik olduğunu da göstermektedir. Buna karşılık, empatik eğilimin eğitimden etkilenmediği sonucuna varan çalışmalar da bulunmaktadır. Mete ve Gerçek (2005) in PDÖ yöntemi ile eğitim gören hemşirelik öğrencileri ile yaptıkları çalışmalarında, birinci sınıf (X=74.19±8.26), ikinci sınıf (X=74.95±7.11), üçüncü sınıf (X=72.85±6.47) ve dördüncü sınıf öğrencilerinin (X=76.63±7.53) empatik eğilim puan ortalamaları arasında fark bulunmamıştır (Mete ve Gerçek, 2005). Yıldırım (1992) tarafından yapılan bir çalışmada Psikoloji ve Psikolojik Danışma ve Rehberlik birinci ve dördüncü sınıf öğrencilerinin empatik eğilim puan ortalamaları arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. Bu sonuca göre, PDR ve Psikoloji 5 programlarından her ikisinin de öğrencilerin empatik eğilim düzeylerinin gelişmesine fazla bir katkı sağlamadığı bulunmuştur (Yıldırım, 1992). Aynı şekilde Dereboy ve ark (2005) tarafından 36 kişi ile birinci sınıf tıp öğrencileri ile yaptıkları çalışmalarında öğrencilere empatik eğilime etkisini değerlendirmek amacıyla temel iletişim becerileri dersi öncesi ve sonrası ölçek uygulanmıştır. Bu çalışmanın sonucunda yazarlar öğrencilerin empatik eğilim puanlarının ön test (X=72.25) ve son test puan ortalamalarının (X=72.8) farklarını istatistiksel olarak anlamlı bulmamışlardır (Dereboy ve ark, 2005). Bu sonuçların aksine bizim çalışmamızın sonuçları empatik eğilimin, eğitim yoluyla geliştirilebilir bir özellik olduğunu yansıtmaktadır. Öğrencilerin aile tipi, kaçıncı çocuk olduğu, yaşadıkları yer, şu anda kaldıkları yer ve okulu tercih sırasına göre empatik eğilim puan artışı arasında anlamlı fark bulunmamıştır. Aynı şekilde hemşirelik ve tıp öğrencilerinde, eğitimin empatik eğilime etkisini belirlemeye yönelik yapılan diğer çalışmalarda da öğrencilerin bireysel özellikleri ile empatik eğilim ortalama puanları arasında anlamlı bir ilişki bulunmamıştır (Dereboy ve ark 2005; Karaaslan ve Özgür 2001; Tutuk ve ark 2002). Ancak düz liseden mezun öğrencilerin empatik eğilim puanlarında (birinci yıl X=68.0, üçüncü yıl X=77.34) ortalama 9.34 ± 8.51 lik bir artış meydana gelirken, bu değer anadolu ve süper liseden mezun öğrencilerde (birinci yıl X=71.15, üçüncü yıl X=75.63) 4.47 ± 7.35 olup, aradaki fark anlamlıdır (p<0.05). Bu sonuç, başlangıçta empatik eğilim ortalama puanları düşük olan öğrencilerin başlangıçta empatik eğilim ortalama puanları yüksek olan öğrencilere göre, eğitimden daha fazla yararlandıklarını da göstermektedir. Benzer şekilde Dereboy ve ark (2005) nın 36 kişilik 1.sınıf tıp öğrencileri ile yaptıkları çalışmada da, başlangıçta empatik eğilim düzeyi yüksek olan (81.1) öğrencilerin iletişim dersi sonrası empatik eğilim puanları (79.2) nda 1.9 puanlık bir düşüş olurken, başlangıçta empatik eğilim düzeyi düşük olan (63.4) öğrencilerin iletişim dersi sonrası empatik eğilim puanlarında (66.4) 3.0 puanlık bir artış olmuştur. SONUÇ VE ÖNERİLER Elde edilen bulgulara göre, C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu entegre programında öğrenim gören öğrencilerin empatik eğilim düzeyleri orta derecenin üzerinde olup, yıllara göre bir artış göstermektedir.

Sabancıoğulları, Kelleci, Doğan, Gölbaşı Eğitim süresi içinde gerek iletişim dersleri gerekse diğer dersler ile klinik ve saha uygulamalarının öğrencilerin empatik eğilimlerinin gelişmesine olumlu katkı sağladığı söylenebilir. Öğrencilerin empatik eğilim puanları üzerinde mezun oldukları lise dışında diğer bireysel ve aile özelliklerinin etkisi bulunmamaktadır. Buna göre, eğitim programının öğrencilerin empatik eğilim düzeyini farklı özelliklere sahip olan öğrencilerde benzer şekilde geliştirdiği söylenebilir. Diğer yandan; uygulanan entegre eğitim programının etkinliğini daha iyi değerlendirebilmek için, farklı eğitim programlarında öğrenim gören diğer hemşirelik öğrencilerinin empati ve iletişim becerilerini karşılaştıran çalışmalar yapılmasının uygun olacağı düşünülmektedir. KAYNAKLAR Dereboy Ç ve ark (2005) Tıp eğitiminde eşduyumu öğretmek. Türk Psikiyatri Dergisi 2005; 16(2):83-89. Dökmen Ü (1988) Empatinin Yeni bir modele dayanılarak ölçülmesi ve psikodrama ile ölçülmesi. A. Ü. Eğitim Bilimleri Dergisi 21(1-2):155-190. Dökmen Ü (1994) İletişim Çatışmaları ve Empati, İstanbul, Sistem Yayıncılık. Hodges SA (1991) An experiment in the development of empathy in students nurses. Journal of Advanced Nursing, 33(1):1296-1300. Hojat M, Mangione S, Nasca TJ ve ark (2004) An emprical study of decline in empathy in medical school, Med Educ, 38:934-41. Karaaslan A, Özgür G (2001) Ruh sağlığı ve hastalıkları hemşireliği dersi uygulamasının öğrencilerin empatik eğilim ve becerilerine etkisinin incelenmesi. I.Uluslararası & VIII. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı. Antalya, s.311-314. Lauder W, Reynolds W ve ark (2002) A Compersion of therapeutic commitment, role support, role competency and emphaty in three cohorts of nursing students, Journal of Psychiatric & Mental Nursing, 9(4):483-494. Mete S ve Gerçek E (2005) PDÖ yöntemiyle eğitim gören hemşirelik öğrencilerinin empatik eğilim ve becerilerinin incelenmesi. C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi 2005, 9 (2):11-17 Olson J ve Hanchet E (1997) Nurse- expressed empathy, patient outcomes and development of a middle-range theory, Journal of Nursing Scholarship, 29(1): 73-79. Öz F (1992) Hemşirelerin Empatik Beceri ve Eğilim Düzeyine Eğitimin Etkisi, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara. Öz F (1998) Son sınıf hemşirelik öğrencilerinin empatik eğilimleri, empatik becerileri ve akademik başarıları arasındaki ilişki. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2(2):32-38. Özcan A (1996) Hemşire Hasta İlişkisi ve İletişim. İzmir, Saray Medikal Yayıncılık. Özdağ Ş, Mete S ve ark (2001) Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu nda uygulanan probleme dayalı öğretim yönteminin öğrencilerin empati düzeylerine etkisi. I.Uluslararası & VIII.Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı. Antalya, s.370-373. Pek H, Yıldırım Z ve ark (2001) Marmara Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu öğrencilerinin empatik beceri gelişimi: Longitudinal bir çalışma. I. Uluslararası & VIII. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı. Antalya, s. 428-430. Regan R (2000) The effect of gaming on the empathic communication of associate degree nursing students. http://proquest.umi.com/pqdweb?did=731868961&sid=2&fmt =2&clientId=53712&RQT=309&VName=PQD (Erişim Tarihi 26 Ağustos 2007). Reynolds W, Scott PA ve ark (2000) Nursing empathy and perception of moral, Journal of Advanced Nursing, 32(1):235 Terakye G (1994) Hasta Hemşire İlişkileri, Ankara, Aydoğdu Ofset. Tutuk A, Al D, Doğan S (2002) Hemşirelik öğrencilerinin iletişim becerisi ve empati düzeylerinin belirlenmesi. C. Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 2002, 6 (2):36-41. Wikström BM (2001) Work of art dialogues an educational technique by which students discover personal knowledge of emphaty, International Journal of Nursing Practice, 7(1):24-29. Yıldırım İ (1992) Psikolojik danışma ve rehberlik programı öğrencileri ile psikoloji programı öğrencilerinin empatik eğilim ve empatik beceri düzeyleri. H. O. Eğitim Fakültesi Dergisi, 7:193 208. Yıldırım Z, Yazıcı S ve ark (2001) Marmara Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu lisans öğrencilerinin devam ettikleri sınıflara göre empatik becerilerinin değerlendirilmesi. I.Uluslararası & VIII. Ulusal Hemşirelik Kongresi Kitabı. Antalya, s.259-263. Yurttaş A, Yetkin A (2003) Sağlık Yüksekokulu öğrencilerinin empatik becerileri ile problem çözme becerilerinin karşılaştırılması, Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi,6(1):1-13 6