İŞLETMELERİN ÇEVRESİ VE ÇEVRE FAKTÖRLERİ Yrd.Do.Dr. Gaye Açıkdilli Yrd.Doç.Dr. Erdem Kırkbeşoğlu İşletmelerin iç işleyiş yapılarını oluşturma ve düzenleme aşaması ile faaliyetlerini yürütme aşamasında iç ve dış çevresini sürekli değerlendirmeleri ve bu çevrede var olan değişik faktörlere göre işletme sistemlerini kurmaları veya gerektiğinde yeni değişimlere kurulu sistemlerini uydurmaları gerekmektedir. İşletme İç ve Dış Çevresi Girişimci amaçları doğrultusunda işletmenin nasıl ortaya çıktığı, üretim faktörlerinin temin edilmesi sonucu nasıl bir yapının oluştuğu ve bu yapıya nasıl işlerlik kazandırıldığı soruları işletme sitemi ve işlevlerinin incelenmesini gerektirir. 1
İşletme İç Çevresi ve Sistemi Sistem: Aralarında karşılıklı ilişki olan parçaların birbirleriyle ilişkilerinin belirlenmesi ve düzenlenmesi sonucu ortaya çıkan bir bütündür. İşletme Sistemi Ögeleri: - Girdi - Süreç - Çıktı - Geri Bildirim ve Kontrol Bir sistem 4 öğeden oluşur ; Girdi: doğal, insan, sermaye, bilgi kaynağı Süreç. İşletmenin dış çevreden aldığı tüm maddi ve insana dayalı kaynaklar ile bilgi, işletme amaçlarına uygun şekilde değişik işletme birimleri tarafından değerlendirilir, kullanılır, değişime uğrar Çıktı: işletmenin süreç sonrası dış çevreye sunduğu temelde mal ve hizmetlerdir İşletme Sistemi ve İşleyişi Geri bildirim ve kontrol: işletmenin belirli bir faaliyet döneminde dış çevrede, dolayısıyla işletme içinde elde ettiği sonuçlar, işletme içi ve dışı değişimler ile bunlara yönelik değerlendirmelerdir. Böylece bir sonraki faaliyet dönemine yönelik gerekli yönetsel önlemlerin alınmasına ve işletmenin mevcut sisteminde değişiklik yapılmasına imkan verir. 2
İşletmenin İç Çevresi ve İşletme İşlevleri (Fonksiyonları) Bu sistem statik değildir. İşletme dışı ve içi ortaya çıkan değişimlere ve ihtiyaçlara uyum sağlayacak düzenlemeler sürekli yapılabilir. İşletmenin üretim kaynaklarını verimli kullanımı, amaçlarına ulaşması, işletmenin gelecekte ortaya çıkabilecek fırsatlardan yararlanabilmesi ve tehditlere karşı önlemler alabilmesi, dinamik bir sistem yapısını ve yönetim anlayışını gerekli kılar. Model Bir İşletmenin İşlevsel Yapısı 1. Genel İşlev (Evrensel İşlev): Yönetim 2. Türsel İşlevler 2.1.Temel İşlevler (Temel Amaca Doğrudan Yönelen İşlevler) 2.1.1. Üretim İşlevi 2.1.2. Pazarlama İşlevi 2.2. Kolaylaştırıcı (Destek) İşlevler 2.2.1. Finans İşlevi 2.2.2. İnsan Kaynakları (Personel) İşlevi 3. Diğer (Çok Çeşitlilik Gösteren) İşlevler 3.1. Halkla İlişkiler İşlevi 3.2.Araştırma ve Geliştirme (AR-GE) İşlevi 3.3. Muhasebe İşlevi 3.4. Tedarik (Satın Alma) İşlevi 3.5. Çevre Koruma ve Çevre Mühendisliği İşlevi, v.b. İŞLETMENİN DIŞ ÇEVRESİ Dış çevre faktörleri işletmenin sistemini, işleyişini ve yaşamını olumlu veya olumsuz yönde sürekli etkileyecek durumlar yaratabilir. Olumlu etki ve gelişmeler=fırsat Olumsuz etki ve gelişmeler=tehdit Fırsatlardan yararlanma+tehditlerden sistemi koruyucu önlemler alma 3
Nokia çevredeki değişimleri en çabuk hisseden ve bu doğrultuda hareket eden işletmelerden biridir. Kağıt firması olarak iş hayatına atılan Nokia 1920lerde kablolu TV sektörüne, 1960 larda TV ve bilgisayar monitörü yaparak elektronik işine, 1980 lerle birlikte de mobile telekomünikasyondaki hareketliliği göz önüne alarak bu sektöre girmiştir. Günümüzde cep telefonu alanında lider firmalardan biridir. İşletmelerin Makro ve Mikro Dış Çevre Faktörleri İŞLETMELERİN MAKRO DIŞ ÇEVRESİ İşletmenin kuruluş aşamasından itibaren ve faaliyetlerini sürdürürken doğrudan veya dolaylı ilişkide olduğu ulusal mikro çevresindeki tüm kişi ve kuruluşların içinde yer aldığı ulusal sınırları içinde kalan genel çevresi ve bu çevreyi oluşturan faktörlerdir. Demografik çevre Kültürel ve sosyal çevre Ekonomik çevre Politik ve hukuki çevre Teknolojik çevre Doğal çevre Demografik Çevre Ulusal makro çevre içinde yer alan tüm nüfusun; miktar, yaş, cinsiyet, eğitim ve öğrenim düzeyi, mesleki durum, aile yapısı, nüfusun ulusal boyutta kent ve kırsal kesimlere dağılımı bir çok alt özellikten oluşur. işletme sistemlerinin demografik çevreyle olan ilişkisi sadece ürünlerini değerlendirme amaçlı değildir. Nüfus aynı zamanda işletmenin bir üretim girdisi olan insan kaynaklarını da içermektedir. 4
Kültürel ve Sosyal Çevre Sosyal çevre: işletmeyi sarmalayan, doğrudan veya dolaylı olarak ilişki içinde olmayı gerektiren kültür, alt kültür ve sosyal sınıflardan oluşan makro çevre faktörü kümesidir. Kültür genel olarak bir toplumun üyeleri tarafından paylaşılan ve benimsenen temel değerleri, tercih, tutum ve inançları, gelenek ve görenekleri ile davranışlarından oluşan yapısıdır. Kültür bir toplumun bütününe yönelik nitelikte etkiler ortaya çıkarıyorsa genel kültürel çevre bir toplumun içindeki bazı değişik gruplar arasında paylaşılan değer, yaşam şekli ve davranışlarını yansıtıyorsa alt kültürel çevreden bahsedilir. Sosyal sınıf ve gruplar sosyal çevre içinde bazı ortak değer, ilgi, tutum ve davranışları paylaşan ve bazı özelliklere sahip daha az sayıda kişilerden oluşan topluluktur. General motors firmasının Nova marka otomobili İspanyolca gitmeyen, anlamına gelmesi yüzünden zor durumda kalması, Mist marka alkollü içeceğin, Mist Almanca da dışkı anlamına geldiği için zor durumda kalması. 5
Ekonomik Çevre Bir toplumun ekonomik yapısı, uygulanan ekonomik sistemler, bu sistemlerde oluşan piyasa türleri, ekonomik piyasa mekanizmasını oluşturan fiyat ve fiyat dışı ekonomik faktörler, üretim faktörleri, bunların paylaşımı Ekonomik Çevre Ulusal gelirin tüketim ve tasarruf harcamaları olarak nasıl değerlendirildiği, kişisel ulusal gelirin değişik gruplara göre paylaşımı, tüketim ve tasarruf edilen kısımları, toplumun tüketim ve tasarruf eğilimleri, talebin gelir ve fiyat esnekliği önemli ekonomik göstergelerdir. Politik ve Hukuki Çevre Politik çevre, genelde bir toplumun nasıl ve hangi politik düşünce veya düşüncelerin egemenliği doğrultusunda yönetildiğini gösterir. Politik sistemin ve politik düşüncenin en önemli yansıması kişi ve kuruluşlar arası ilişkilerin düzenlenmesinde olur. Teknolojik Çevre Teknolojik çevre faktörlerindeki hızlı değişim işletme sistemlerinde sürekli bir değişimi zorunlu kılmaktadır. Teknoloji insan yaşamını daha kolaylaştıran, iyileştiren, güvence altına alan, ihtiyaçlarını daha iyi gidereceği umulan her türlü yeni ve çağdaş faaliyet ve uygulama ile buna imkan sağlayan donanımlar, araç ve gereçler ile sağlanan sistemlerdir. 6
Doğal Çevre Toprak, su ve hava koşullarından oluşur. İşletmenin ihtiyaç duyduğu doğal üretim kaynaklarını sağlama açısından önemlidir. Sanayi işetmeleri ihtiyaç duydukları doğal kaynakları bolca bulunduğu ve kolayca temin edildikleri yerleri kuruluş yeri olarak seçebilir. İşletmenin enerji ihtiyacını karşılama şeklinde işletmeye katkısı vardır. İşletme sistemini ve işleyişini doğrudan (kuraklıktarım işletmesi, kötü hava koşulları-turizm işletmesi) ve dolaylı (ürünlerin kalitesini bozan, nem, ulaşım zorluğu yaratan hava koşulu) olarak etkileyebilir. Doğal Çevre Doğal çevrenin işletmeler tarafından bilinçsizce kullanılması ve işletme çıktılarının doğal çevreye aktarılması, doğal çevre sistemini bozmakta, bir yandan doğal çevre kaynaklarının hızla tükenmesine neden olurken diğer yandan da doğal çevrenin kirlenmesi sonucunu doğurmaktadır. Aşırı sanayi üretimi, bazı işletmelerin geleceğini dolaylı şekilde etkilerken, genel olarak toplumun yaşamını tehlikeye düşüren ekolojik dengenin bozulmasına dayalı olumsuzluklar yaratmaktadır. İŞLETMELERİN MİKRO ÇEVRESİ İşletmelerin faaliyetlerini sürdürme aşamasında doğrudan veya dolaylı ilişkiler kurduğu çevredir. Bu çevre ve faktörleri işletme sistemini ve faaliyetlerini doğrudan ve dolaylı olarak etkileyebilir. İşletmenin yakın mikro çevresi İşletme sistemi ile çok yakın ilişkili olan, sistemi doğrudan etkileyebilen ve işletme faaliyetlerinden etkilenen kişi ve kuruluşlar - sahip ve ortaklar, - yönetici ve çalışanlar - tedarikçi kişi ve kuruluşlar ile işletmenin ürünlerini aracılık yoluyla piyasaya süren, tanıtan ve diğer fayda yaratıcı faaliyetleri yapan aracılar - doğrudan veya dolaylı rekabet eden kişi ve kuruluşlar - tüketiciler/müşteriler İşletmenin genel mikro çevresi Genel olarak dolaylı şekilde ilişkide olduğu ulusal çevresi içinde yer alan kuruluş ve örgütler -merkezi ve yerel yönetimler -mesleki ve kitlesel örgütler, -demokratik kitle örgütleri ve kamu oyu 7
İşletmenin Yakın Mikro Çevresi İşletme sahipleri (Girişimciler) ve ortakların beklentileri tatmin edici karlılık beklentisi (karlılık sıralamasında neredeyiz?) İşletmenin sürekliliği, büyümesi ve topluma fayda yaratıcı yaklaşımlar sergilemesi (sosyal sorumluluk projeleri, istihdam yaratma kapasitesi) İşletme sisteminin verimli çalıştırılması, yönetilmesi (çıktı/girdi oranı) İşletme sistemi ile ilgili tüm iç ve dış gelişmeler ve alınan önlemler hakkında bilgi verilmesi (yeni veya riskli yatırımlara girerken yönetim kurulunun onayını almak) dış çevre ve piyasa koşullarına uygun önlemler alınması (makro çevredeki değişimlere karşı önceden pozisyon almak) İşletmenin sahip ve ortaklarının ticari kredi, toplumsal itibar ve prestijlerinin korunması (ortakların iflas etmemiş olması, karşılıksız çeklerinin olmaması, piyasaya borcunun olmaması, sahteciliğe karışmaması) İşletmenin Yakın Mikro Çevresi Yönetici ve çalışanlar Ücret ve ücret artışları Çalışanların işletme içinde dikey ve yatay ilişkilerle ilgili beklentileri Çalışanlar arası oluşan sosyal ortam ve sağlanan imkanlar Yükseltme ve başarıyı değerlendirme kriterleri İş güvenliği ve gelecek kaygısı Sendikal hakların tanınması İşletmedeki gelişmelerden çalışanlara bilgi verilmesi ve onlardan görüş alınması Bu beklentilerin karşılanmaması işletme içi çalışma ortamının bozulmasına, çatışmalara, verimliliğin düşmesine, grev yapılmasına ve çalışanlar, işletme ve sendikalar arası sürtüşmelerin ortaya çıkmasına neden olur. Ast ve üst arasındaki çatışma sorun yaratır. İşletmenin Yakın Mikro Çevresi Tüketiciler ve müşteriler Hedef alınan tüketicilerin değişik tür beklentilerine cevap verilmek için onların istek ve ihtiyaçlarının iyi araştırılması ve belirlenmesi zorunludur. Tüketici ile kurulan ilişkiler yalnızca mal ve hizmetlerin tüketicilere sunulması değil, tüketicilerin satın alma sorası beklentilerinin karşılanmasını da zorunlu kılar. Tüketiciyi koruma yasası İşletmenin Yakın Mikro Çevresi İşletmenin ihtiyaç duyduğu girdileri sağlayan kişi ve kuruluşlar ile işletme çıktılarının piyasalarda sunulmasına aracılık yapan ve destek olan kişi ve kuruluşlar Hammadde ve yarı mamul madde, işletme malzemesi ve makineler gibi girdi üreten ve satanlar Elektrik, su ve diğer enerji kaynaklarını sağlayanlar Ticari ve yatırım fonlarını sağlayan, yönlendirenler Tüm ihtiyaçların temin edilmesinde aracılık yapan, stoklama ve taşımacılık hizmeti sunanlar Bilgi satan veya pazar araştırması yapanlar Dışarıdan temizlik ve yemek gibi hizmet sağlayanlar Mal ve hizmetleri piyasalara dağıtımında veya ihtiyaç duyan kesimlere sunulmasında ticari ve yardımcı aracılık faaliyeti yapanlar Piyasaya her türlü bilgi aktarma ve ürünlerin tanıtılmasına yardımcı olanlar Malların taşınması, stoklanması, sigortalanması türü hizmetler yapanlar Malların satış sonrası bakım, onarım, montajı türü satış sonrası faaliyet yürütenler 8
C&C çiçek şirketi bölgedeki en büyük otuz çiçek üreticisi ile anlaşmış, her birine kendine sistem ağı ile bağlı bir bilgisayar yerleştirmiş, bu ağ yoluyla günde iki kere sipariş geçiyor, üreticilere kutu, vazo kurdele gibi malzemeler C&C tarafından veriliyor, ayrıca üreticiler paketlenmiş çiçek talepleri konusunda eğitiliyor, Fedex ile anlaşma yapılmış istenen çiçekler iki günde teslim ediliyor. Şirketin piyasa değeri 10 milyar dolara yükselmiş. İşletmenin Yakın Mikro Çevresi Rakipler İşletmelerin benzer veya ikame mal ve hizmet üreten diğer işletmelerle aynı piyasalarda rekabet etmeleri söz konusudur. İşletmelerden beklenen piyasanın uygun gördüğü ve kabul ettiği ahlak kurallarına uygun biçimde rekabet etmeleridir. Markaları taklit etme Aksi durumda haksız rekabet ortaya çıkar. Rakip işletmeleri kötüleyen reklamlar 9
Endüstri hırsızlığı yoluyla rakip işletmelerin AR-GE yatırımlarını ele geçirme rakipleri zorlayan fiyat indirimleri yapma gizli anlaşmalar İŞLETMELERİN GENEL MİKRO ÇEVRESİ Merkezi ve Yerel Yönetimler işletmelerin ilişkilerinde şunlar önemlidir: Alt yapı imkanları ve yararlanma koşulları, teşvik ve özendirici imkanlar ve bunlardan yararlanma koşulları Vergi ve benzeri borçları zamanında ödemeleri, Bölgesel kalkınmaya destek olmaları-istihdam İŞLETMELERİN GENEL MİKRO ÇEVRESİ Mesleki Kuruluş ve Örgütler işletmelerin kendi aralarındaki ilişkilerin dayanışma içinde düzgün ve meslek kural ve standartlarına uygun yürütülmesini sağlar, işletmelerin tüm kesimlere yönelik ilişkilerinin istenen şekilde olmasını sağlar. Bu kuruluşlar mesleki dayanışma ve güç birliği oluşturarak ortaya çıkan bazı makro çevresel konularda ve tehditlerde temsil ettikleri kesimlerin haklarını savunma ve onların çıkarlarını koruma işlevi yapmaktadırlar. 10
İŞLETMELERİN GENEL MİKRO ÇEVRESİ Demokratik Kitle Örgütleri ve Kamuoyu İşletmelere ve uygulamalarına karşı bir dayanışma gerçekleştirme amaçlı olabilir. (tüketici örgütü, sendikalar) Toplumsal yaşam ve dayanışmanın gereği kurulan işletmeleri dolaylı yönden ilgilendiren kitlesel örgütler olabilir (Yeşilay derneği) Kamuoyu: işletmenin amaçlarına ulaşmasında beklentileri ve etkileri olan değişik toplumsal gruplar ve onların görüşleri İŞLETMELERİN GENEL MİKRO ÇEVRESİ İşletme içi kamuoyu: tüm çalışanlar, işletme sahip ve ortakları ile değişik düzeyde yöneticiler ve onların görüşleri İşletme dışı kamuoyu: Finans çevresi (banka, yatırımcı, menkul kıymet aracıları ve benzer finansal kuruluşlardan oluşan toplumsal kesim) İletişim organları (kitlesel ve yerel yayın yapan tüm iletişim araçları) Yerel halk (işletmenin kurulduğu ve faaliyetlerini yoğun olarak yürüttüğü bölge insanlarını oluşturduğu grup) İŞLETMELERİN ULUSLARARASI ÇEVRESİ Uluslararası düzeyi tercih etmelerinin sebepleri Değişik piyasalara yönelerek satış ve kazanç olanaklarını arttırmak Değişik ülkelerin sağladığı işletmecilik maliyetlerini azaltıcı imkanlardan yaralanma Rekabet güçlerini arttırarak teknoloji ve işletmecilik bilgilerine ulaşmak isteme Uluslararası piyasaya çıkış şekilleri Dış ticaret (ithalat/ihracat) Sözleşmeli dışa açılma ve stratejik işbirliği (lisans, ortak girişim, üretim ve yönetim sözleşmesi) Başka ülkelerde yatırım Uluslararası e-ticaret 11
İŞLETMELERİN ULUSLARARASI ÇEVRESİ İşletmelerde etik Küresel çevre İşletmecilik faaliyetleri ekonomik ve ticari boyutta ele alındığında tüm dünya ve işletmeleri ilgilendiren yasal, politik, ekonomik organizasyonlar ve düzenlemeler Her yabancı ülke çevresi Faaliyetlerini yönelttikleri her ülkeye özgü makro ve mikro çevre faktörleri Bireysel boyutta etik: bir bireyin izlemesi gereken iyi ve doğru standartlardır. Toplumsal boyutta etik: toplum bireylerinin iyi veya doğru olarak nasıl davranacaklarını açıklayan ilke, değerler ve standartlardır Genel etik: toplumsal ve ülkesel hatta ülkelerarası ilişkilerde dikkate alınan, olması gereken iyi veya doğru olarak değerlendirilen kurallar ilke ve ahlaki standartlardır Özel etik: sadece belirli bir bireyin, toplumsal grubun, örgütün veya sektörün uyması gereken doğru veya iyi olarak nitelendirilen ahlaki değerler, kurallar ve standartlar (işletme etiği) İşletmede etik bilincin yerleşmesi için benimsenecek yaklaşımlar: Birinci yaklaşım: işletmenin değişik yönetsel düzeylerinde bulunan yöneticiler alacakları kararları ve olası sonuçlarını sürekli etik yönlü değerlendirmelidirler. İkinci yaklaşım: Faydacılık (karar ve uygulamalardan etkilenecek kişi ve çevreler için fayda en iyi düzeyde mi?) Haklar (karar ve uygulamalar yasalara ve insan haklarına ne denli uygundur?) Adalet (karar ve uygulamalar ne denli tarafsız ve adildir?) Sorumluluk (karar ve uygulamalar tüm tarafların birbirlerine yönelik beklenti ve sorumlulukları ile uyumlu mu?) Johnson ve Johnson ın bebe yağı yanmak için kullanılıyordu. Johnson ve Johnson güneşin zararlı etkilerini göz önüne alarak bebe yağının yanmaya yardımcı ürün olarak pazarlanmasını durdurdu. Bu şirkete 5 milyon dolar zarar ve bebe yağı satışlarında %50 azalışla sonuçlandı. Ancak, bu durum Johnson ve Johnson a müşteri gözünde en etik kültüre sahip işletme olarak belirlenmiştir. (W. Kiechel a manager s career in the new economy fortune april 4 1994 68-72) 12