INTERNATIONAL JOURNAL OF ECONOMIC STUDIES

Transkript

1 INTERNATIONAL JOURNAL OF ECONOMIC STUDIES ULUSLARARASI EKONOMİK ARAŞTIRMALAR DERGİSİ December 2017, Vol:3, Issue:4 Aralı 2017, Cilt:3, Sayı:4 e-issn: p-issn: journal homepage: Türiye de Turizm ve Beşeri Sermaye Gelişimi İlişisi: Yalaşımı 1 The Relationship Between Tourism and Human Capital Development in Turey: Causality Approach Dile TANDOĞAN Yrd. Doç. Dr., Karadeniz Teni Üniversitesi, Turizm MYO, dtandogan@tu.edu.tr MAKALE BİLGİSİ ÖZET Maale Geçmişi: Geliş 10 Eylül 2017 Düzeltme Geliş 5 Eim 2017 Kabul 15 Kasım 2017 Anahtar Kelimeler: Turizm, Beşeri Sermaye Gelişimi, Toda ve Yamamoto Sınaması 2017 PESA Tüm haları salıdır Bu çalışmanın amacı, Türiye de turizm ve beşeri sermaye gelişimi arasındai ilişinin incelenmesidir. Turizm ve beşeri sermaye gelişimi arasındai nedenselli ilişisi, dönemi için Toda ve Yamamoto nedenselli sınaması yardımıyla araştırılmıştır. Elde edilen bulgular neticesinde, beşeri sermaye gelişiminden turizme doğru te yönlü bir nedenselli ilişisinin varlığı tespit edilmiştir. Bu ampiri bulgunun önemi beşeri sermaye gelişimine yöneli yatırımların turizmi olumlu yönde etileyeceğini ortaya oymasıdır. Niteim politia yapıcılar sürdürülebilir turizm faaliyetlerine yöneli uygulama planlarında bu ilişiyi diate alara hem beşeri sermaye gelişimine hem de turizme atı sunabilecelerdir. ARTICLE INFO Article History: Received 10 September 2017 Received in revised form 5 October 2017 Accepted 15 November 2017 Keywords: Tourism, Human Capital Development, Toda and Yamamoto Causality Test 2017 PESA All rights reserved ABSTRACT The aim of this study is to analyze the relationships between tourism and human capital development in Turey. The causality relationship between tourism and human capital development was investigated with Toda and Yamamoto Causality approach for the period of According to the findings, it is observed that there is a unidirectional causality from human capital development to tourism. The significance of this empirical finding is that the investment in human capital development will affect tourism positively. So policy maers will be able to contribute both tourism and human capital development by developing practices that will tae account of this relationships for sustainable tourism activities. 1 Bu çalışma 9-11 Kasım 2017 tarihinde Anara da düzenlenen ICPESS 2017 de sunulan tam metin bildirinin genişletilmiş halidir.

2 D.TANDOĞAN / The Relationship Between Tourism and Human Capital Development in Turey: Causality GİRİŞ Turizm odalı büyüme hipotezi, turizmin eonomi büyümeye atısını ihracat etisi ile ilişilendirmetedir. Turizm üle eonomisi için döviz azancı oluşturması ile hem ulusal hem de bölgesel geliri pozitif yönde etileyere işi başına düşen gelir artışına atı sunmatadır. Bu notadan hareetle, turizm ve beşeri sermaye gelişimi arasındai ilişi, turizme bağlı olara ortaya çıan gelir artışının servet etisi oluşturara beşeri sermaye gelişimine atı sunaca olabilmesindendir. Niteim geliri artan birey, beşeri sermaye gelişimine (eğitim harcamaları, sağlı harcamaları vb.) daha ço yatırım yapabilecetir. Böylelile beşeri sermaye gelişimindei artışın turizm setörü gelişimini destelemesi belenmetedir. Diğer yandan turizm setörü ev sahibi üle için yeni iş imânları geliştirme, fairliğin azaltılmasına yardımcı olma, vb. etilere neden olara hayat standartlarının yüselmesine de atı sunmatadır. Ayıca bölge halının yeme içme, dinlenme ve gezi faaliyetlerine yöneli tesislere ulaşımının olaylaşması ve fırsatlarının artması ile sosyal açıdan da yaşam alitesine eti etmetedir. Diğer yandan ev sahibi üle vatandaşları ile turistlerin bilgi biriimlerini birbirlerine atarmaya yöneli etileşim süreçleri ültürel etileşime de atı sunmatadır. Söz onusu atılar hem ev sahibi üle vatandaşları için hem de ziyarete gelen turistler için beşeri sermaye gelişimlerine yöneli etiler barındırmatadır. Niteim bireylerin yetenelerini geliştirmelerine yardımcı olaca fırsatlar (dinlenme ve iyi değerlendirilen boş zaman ya da yeni şeyler öğrenme ve bilgi biriimi artışına bağlı verimlili artışı) hayat şartlarını iyileştirmelerine atı sunabilecetir. Dünyada gidere daha fazla sayıda birey iş, gezi, dinlenme, bilgi seviyesini artırma, sağlı, yeni eşifler, macera, dini inanç vb. amaçlarla seyahat ararları almatadır. Turizm faaliyetlerine yöneli harcamaların her geçen yıl artması hem daha ço bireyin seyahat ararı aldığını hem de seyahat harcamaları için bütçelerinden gidere artan oranda pay ayırdılarını göstermetedir yılında uluslararası turist sayısı bir öncei yıla göre %3.9 artara 1 milyar 235 milyon işiye ulaşmıştır. Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü (UNWTO), uzun dönem tahmin raporunda, 2030 yılına adar bu raamın 1 milyar 800 milyon işiye ulaşacağını belirtmetedir yılında uluslararası turistlerin onalama, yeme-içme, eğlence, alışveriş ve diğer mal ve hizmet harcamaları milyar $ olara gerçeleşmiştir. Bu tutar reel olara bir öncei yıla göre %2.6 lı artışa işaret etmetedir (UNWTO, 2017: 3-5). Dolayısıyla seyahat faaliyetlerine bağlı olara ortaya çıan artan turizm gelirlerinden hem gelişmiş üleler hem de Türiye nin de içinde bulunduğu gelişmete olan üleler daha ço pay alma çabası içindedirler. Türiye Turizm Stratejisi 2023 hedeflerinde yer alan 63 milyon turist, 86 milyar $ dış turizm geliri ve turist başına yalaşı 1.350$ harcama (TÜİK verilerine göre 2016 yılı turist başına ortalama harcama 701 $ olara gerçeleşmiştir) yapılmasını hedeflemetedir. Türiye nin söz onusu turizm hedeflerine ulaşmadai başarısı, cesaret ve ararlılıla uygulanaca olan gereli atılımların önemini ortaya oymatadır. Bu bağlamda turizm ve beşeri sermaye gelişimi arasındai ilişinin araştırılması ve bu doğrultuda alınaca ararların ve uygulanaca politiaların belirlenmesi önem arz etmetedir. Zira turizm setörünün oda notasında bulunan beşeri sermaye unsuru turizm setörünün gelişimine fazlasıyla eti edece en dinami unsur olara endini göstermetedir. Planlama süreçlerinde, turizm setörü gelişimine yöneli faaliyetler, alınmanın üç özel onusu olan beşeri sermaye gelişimi, yosulluğun azaltılması ve eonomi büyüme onuları için teşvi niteliğinde çabalar içermelidir. Kalınmanın bu üç onusu yalnızca bireysel refahı değil aynı zamanda bireylerin verimli olduları setörel ve toplumsal atılımları da ortaya oyar. Herhangi bir alınma stratejisinin etileri bu üç onudan biri olmadığında diğerlerinin başarısını azalttığı, eonomi ve sosyal durgunlu risini artırara sürdürülemez bir durum ortaya oyduğu görülmüştür (Rivera, 2016: 221). Sonuç olara turizme yöneli amu politiaları aslında beşeri sermaye gelişimi ve verimliliği artırma çabalarına da hizmet etmetedir. Diğer yandan beşeri sermaye gelişimine yöneli yatırımlar verimlili artışlarına hız azandırara işi başına düşen geliri mevcut durumundan urtarıp yüseltmenin önünü açmış olacatır. Bu sebeple turizm setörünü geliştirmeye yöneli faaliyetler beşeri sermaye 526 International Journal of Economic Studies, December 2017, Vol:3, Issue:4, pp

3 Turizm/ Beşeri Sermaye Gelişimi veya Yaşam Kalitesi D.TANDOĞAN / Türiye de Turizm ve Beşeri Sermaye Gelişimi İlişisi: Yalaşımı gelişimi çabalarına da atı sunaca ve benzer şeilde beşeri sermaye gelişimi de turizm hizmetlerinin alitesini artırara setörünün ilerlemesine yardımcı olabilecetir. Ayrıca tenoloji ve iletişimdei ilerlemelere bağlı olara hem bilgiye ulaşma hem de seyahat etme olaylaşmıştır. Bunun sonucu olara da daha ço seyahat eden birey, gere bilgi biriimini artırma gere dinlenme ve aliteli zaman geçirme suretiyle beşeri sermaye gelişimine atı sunara turizme yöneli faaliyetlerini artırabilmetedirler. Literatürde yer alan ve ulaşılabilen çalışmalar irdelendiğinde turizm ve beşeri sermaye gelişimi arasındai ilişiyi ele alan çalışmaların sınırlı sayıda olduğu Türiye özelinde ise ampiri bazda incelenmediği belirlenmiştir. Dolayısıyla çalışmanın amacı Türiye için beşeri sermaye gelişimi ve turizm setörü arasındai ilişinin irdelenmesi ve literatürde yer alan bu boşluğun doldurulmasıdır. Bu nedenle çalışma ii ısım olara belirlenmiştir. Çalışmanın birinci ısmında literatür incelemesi sonucu onu ile ilgili ulaşılan çalışmalar özet şelinde verilmiştir. İinci ısımda sırasıyla veri seti ve eonometri yöntem ile eonometri bulgular sunulmuştur. Sonuçta elde edilen bulgular değerlendirilmiştir. 1. Literatür Literatürde turizm ile beşeri sermaye gelişimi arasındai ilişileri inceleyen ampiri bazdai çalışmaların sınırlı sayıda olması nedeniyle beşeri sermaye gelişimini temsilen ullanılan beşeri sermaye gelişim endesi (HDI) ve sağlı göstergeleri ile turizm arasındai ilişileri de ele alan çalışmalar da irdelenmiştir. Literatürde tespit edilebilen çalışmalar özet tablo halinde Tablo 1 de sunulmuştur. Tablo 1: Turizm ile Beşeri Sermaye Gelişim Endesi, Yaşam Kalitesi ve Sağlı Arasındai İlişiyi İnceleyen Literatür Özeti Yazar(lar) Değişenler Yöntem Üle (Dönem) G ve GO Biagi ve TUR; Turizm Toplam 63 Panel diğ. Endesi, Üle Regresyon (2017) BSG; HDI ( ) Rivera (2016) Ridderstaat ve diğ. (2016) BSG; HDI TUR; Turizm Gelirleri, YK; HDI Engle-Granger Koentegrasyon, ECM, Granger ARDL, Granger Evator Aruba Adası ( ) Bulgular Regresyon sonuçları turizmin HDI yı pozitif etilediğini ortaya oymuştur. Ayrıca ouma yazma oranı ile turizm arasında güçlü bir ilişi belirlenmiştir. HDI ve turizm arasında oentegre ilişi tespit edilmiştir. Hata düzeltme modeli sonuçları, turizmin ısa dönemde HDI yı etilemediği anca uzun dönemde etilediğini ortaya oymuştur. Granger nedenselli testi sonuçları ise HDI dan turizme doğru te yönlü bir nedenselli ilişisinin varlığını tespit etmiştir. Ampiri bulgular değişenler arasında oentegre ilişinin varlığını ortaya oymuştur. ARDL nedenselli sınaması bulguları hem ısa dönemde hem de uzun dönemde turizmden HDI ya doğru nedenselli ilişisini ortaya oymuştur. Granger nedenselli testi sonuçları ise değişenler arasında çift yönlü ilişinin varlığını ortaya oymuştur. Uluslararası Eonomi Araştırmalar Dergisi, Aralı 2017, Cilt:3, Sayı:4, ss

4 Turizm/ Sağlı Turizm/ Beşeri Sermaye Gelişimi ve Yaşam Kalitesi D.TANDOĞAN / The Relationship Between Tourism and Human Capital Development in Turey: Causality Croes ve Rivera (2015) BSG; HDI Engle-Granger Koentegrasyon, Granger Evator ( ) Elde edilen bulgulara göre turizm ve HDI arasında oentegre ilişisinin varlığı tespit edilmiştir. Granger nedenselli testi sonuçları ise HDI dan turizme doğru te yönlü bir nedenselli ilişisinin varlığını ortaya oymuştur. Tablo 1: Turizm ile Beşeri Sermaye Gelişim Endesi, Yaşam Kalitesi ve Sağlı Arasındai İlişiyi İnceleyen Literatür Özeti (Devamı) Mehregan ve diğ. (2012) BSG; HDI ve HDI Bileşenleri (Gelir, Eğitim ve Doğumda Yaşam Belentisi) ARDL İran ( ) Elde edilen bulgulara göre HDI dan turizme doğru pozitif yönlü bir ilişi tespit edilmiştir. Ayrıca HDI bileşenlerinin de gelen turist sayısı üzerinde pozitif etisi belirlenmiştir. Croes (2012a) TUR; Reel Turizm Geliri, BSG; HDI Granger Kosta Ria ve Niaragua ( ) Elde edilen bulgulara göre Niaragua da turizm ve HDI arasında çift yönlü, Kosta Ria da ise turizmden HDI ya doğru te yönlü bir nedenselli ilişisi belirlenmiştir. Croes (2012b) Göçer ve Aydın (2016) TUR; Reel Turizm Geliri, BSG; HDI Tur; Turizm Gelirleri, SA;Dotor Sayısı ve Sağlı Harcamaları ECM, Granger Mai (2012) Çolu Yapısal Kırılmalı Eş Bütünleşme, Toda- Yamamoto Kosta Ria, Niaragua ( ) Türiye ( ) Elde edilen bulgulara göre Niaragua da turizmin HDI yı pozitif etilediği belirlenmiştir. Ayrıca nedenselli testi sonuçları turizmden HDI ya doğru te yönlün nedenselli ilişisini ortaya oymuştur. Kosta Ria sonuçları ise turizm ve HDI arasında negatif bir ilişi ortaya oymuştur. Ayrıca HDI dan turizme doğru te yönlü bir nedenselli ilişisi belirlenmiştir. Elde edilen bulgulara göre, değişenlerin uzun dönemde eş bütünleşi hareet ettileri tespit edilmiştir. Diğer yandan nedenselli testi sonuçları turizm gelirleri ve dotor sayısı arasında çift yönlü, sağlı harcamalarından turizm gelirlerine doğru ise te yönlü bir nedenselli ilişisi ortaya oymuştur. 528 International Journal of Economic Studies, December 2017, Vol:3, Issue:4, pp

5 Turizm/ Sağlı D.TANDOĞAN / Türiye de Turizm ve Beşeri Sermaye Gelişimi İlişisi: Yalaşımı Zeren (2015) SA; Kişiye Düşen Dotor Sayısı Hacer ve Hatemi-J Avustralya ( ), Kanada ( ), Macaristan ( ), Hindistan ( ), Güney Kore ( , Türiye ( ) Elde edilen bulgular, Hindistan için sağlı setöründen turizme doğru te yönlü, Güney Kore için sağlı setörü ile turizm arasında çift yönlü nedenselli ilişisinin varlığını ortaya oymuştur. Tablo 1: Turizm ile Beşeri Sermaye Gelişim Endesi, Yaşam Kalitesi ve Sağlı Arasındai İlişiyi İnceleyen Literatür Özeti (Devamı) Lee (2010) SA; Kişiye Düşen Dotor Sayısı ARDL, Granger Singapur ( ) Elde edilen bulgular sonucunda uzun dönemde sağlı hizmetlerinden turizme doğru te yönlü bir nedenselli ilişisi tespit edilmiştir. Lee Hung (2010) ve SA; Kişi Başına Düşen Kamu Sağlı Harcamaları Granger Singapur ( ) Granger nedenselli testi sonuçları Singapur da sağlı ve turizm arasında çift yönlü ilişinin varlığını ortaya oymuştur. Not: TUR; Turizm, BSG; Beşeri Sermaye Gelişimi, HDI: Beşeri Sermaye Gelişim Endesi, G; Gelişmiş Üle, GO; Gelişmete Olan Üle, YK; Yaşam Kalitesi, SA; Sağlı Hizmetleri, ARDL: Gecimesi Dağıtılmış Otoregresif Model, ECM: Hata Düzeltme Modeli. İncelenen çalışmalardan elde edilen bulgular, beşeri sermaye gelişimi ve beşeri sermaye bileşenleri ile turizm arasındai ilişiyi açıça ortaya oymuştur. Söz onusu ilişiler değişenler arasında çift yönlü ya da te yönlü olara belirlenmiştir. Bu farlılı üle grupları, belirlenen zamana aralığı ve ullanılan yöntem farlılığından aynalanmış olabilir. Sonuç olara incelenen çalışmalarda, turizm ve beşeri sermaye gelişimi arasındai pozitif ilişi ortaya onmuştur. Diğer yandan ampiri bazda Türiye için beşeri sermaye gelişimi ve turizm arasındai ilişiyi ele alan çalışmaların belirlenememiş olması çalışmanın literatürdei bu boşluğu dolduracağını da ortaya oymatadır. 2.Veri Seti, Eonometri Yöntem ve Bulgular Veri Seti ve Eonometri Yöntem Türiye de turizm ile beşeri sermaye gelişimi arasındai ilişiler dönemi için yıllı veriler ile Toda ve Yamamoto (1995) nedenselli sınaması yardımıyla araştırılmıştır. Turizm setörü, ziyaretçi sayısı [( ) dönemi TURSAB, ( ) dönemi TÜİK eletroni Uluslararası Eonomi Araştırmalar Dergisi, Aralı 2017, Cilt:3, Sayı:4, ss

6 D.TANDOĞAN / The Relationship Between Tourism and Human Capital Development in Turey: Causality veri tabanından temin edilmiştir] ile temsil edilmiştir. Beşeri sermaye gelişimini temsilen ullanılan sağlı ve eğitim göstergeleri sırasıyla doğumda yaşam belentisi ile oul başına düşen öğrenci sayısı (meslei ve teni oullar) değişenleridir. Değişenlere ve elde edildileri aynalara yöneli bilgiler Tablo 2 de yer almatadır. Değişenler TURİZM BEŞERİ SERMAYE EĞİTİM SAĞLIK Tablo 2: Değişenlere Ait Tanımlamalar Değişenlerin Kısaltması TS (Turist Sayısı) ÖS (Öğrenci Sayısı) DYB (Doğuşta Belenen Yaşam Süresi) Değişenlerin Açılanması Ziyaretçi Sayısı (Yabancı ve Yurt Dışında İamet Eden Vatandaş Sayıları Toplamı) Oul Başına Düşen Öğrenci Sayısı (Meslei ve Teni Oullar) Doğuşta Belenen Yaşam Süresi Temin Edildiği Kayna TURSAB, TÜİK TÜİK ( (İstatisti Göstergeler) Dünya Banası (WB) Logaritmi dönüşümü yapılan değişenler arasındai nedenselli sınamasına geçilmeden önce değişenlerin durağanlı seviyeleri birim ö testi yardımıyla belirlenir. Değişenler arasında nedenselli ilişisini belirleme için faydalanılan Toda ve Yamamoto (1995) nedenselli sınamasının il aşamasında değişenlerin seviye değerlerinin yer aldığı vetör otoregressif (VAR) sisteminin optimal gecime uzunluğu () Aaie veya diğer bilgi riterleri yardımıyla belirlenmetedir. İinci aşamada VAR modeline değişenlerin masimum bütünleşme derecesi (d max ) adar gecime elenere model VAR ( + d max ) altında terar tahmin edilir. Değişenlerin d max seviyeleri birim ö sınaması yardımı ile en büyü durağanlı seviye değeri olara belirlenmetedir. Son aşamada VAR ( + d max ) modeli Görünürde İlişisiz Regresyon (SUR) ile tahmin edilere gecimeli VAR atsayı matrisine Modified Wald Test (MWALD) sınaması uygulanara nedenselli durumuna arar verilir. Buna göre atsayıların grup olara sıfıra eşit olduğunu ortaya oyan H 0 hipotezinin red edilmesiyle, ilgili atsayıdan bağımlı değişene doğru nedenselliğin yönüne arar verilir. Değişenler arasındai nedenselli ilişisini ortaya oyma için SUR ile tahmin edilen x, y ve z değişenlerinin seviye değerlerinin yer aldığı üçlü VAR sistemleri (1), (2) ve (3) te sunulmuştur. y t = β 0 + β 1i y t i + β 2j y t j + Θ 1i x t i + Θ 2j x t j (1) + σ 1i z t i + σ 2j z t j + ε 1t x t = α 0 + δ 1i y t i + δ 2j y t j + φ 1i x t i + φ 2j x t j (2) + ρ 1i z t i + ρ 2j z t j + ε 2t z t = τ 0 + θ 1i y t i + θ 2j y t j + ω 1i x t i + ω 2j x t j (3) 530 International Journal of Economic Studies, December 2017, Vol:3, Issue:4, pp

7 D.TANDOĞAN / Türiye de Turizm ve Beşeri Sermaye Gelişimi İlişisi: Yalaşımı + υ 1i z t i + υ 2j z t j + ε 3t (1), (2) ve (3) te yer alan y, x ve z sırasıyla turizm, sağlı ve eğitim göstergelerini temsil etmetedir. Toda-Yamamoto nedenselli sınaması denlem (1) ve (2) üzerinden gerçeleştirilere MWALD sınaması, (1) için H 0 = Θ 1,1 = Θ 1,2 = = Θ 1, = 0 test edilere reddedilirse x den y ye doğru bir nedenselli ilişisi olduğu belirlenir. Benzer şeilde y den x e doğru bir nedenselli ilişisinin varlığı denlem (2) de H 0 = δ 1,1 = δ 1,2 = = δ 1, = 0 için MWALD sınaması yardımıyla H 0 hipotezinin reddedilmesi ile belirlenmiş olur. Sonuçta y ve x arasında çift yönlü bir nedenselli ilişisi tespit edilmiş olur. Denlem (1) ve (3) üzerinden gerçeleştirilece olan MWALD sınaması sonucu, (1) için H 0 = σ 1,1 = σ 1,2 = = σ 1, = 0 test edilere reddedilirse z den y ye doğru bir nedenselli ilişisi olduğu belirlenmiş olur. y den z ye doğru ise H 0 = θ 1,1 = θ 1,2 = = θ 1, = 0 hipotezinin reddedilmesiyle bir nedenselli ilişisi belirlenir. Böylelile y ve z arasında çift yönlü bir nedenselli ilişisinin varlığı tespit edilir. Son olara denlem (2) ve (3 ) üzerinden gerçeleştirilen MWALD sınaması, (2) için H 0 = ρ 1,1 = ρ 1,2 = = ρ 1, = 0 test edilere reddedilmesi ile z den x e ve benzer şeilde H 0 = ω 1,1 = ω 1,2 = ω 1, = 0 hipotezinin reddedilmesi ile de x den z ye doğru bir nedenselli ilişisinin varlığı belirlenmiş olur. Dolayısıyla x ve z arasında çift yönlü nedenselli ilişisi tespit edilmiş olur Eonometri Bulgular lnts, lndyb ve lnös değişenlerinin durağanlı seviyeleri Genişletilmiş Dicey-Fuller (ADF) birim ö testi yardımıyla araştırılmıştır. Birim ö testi sonucu elde edilen sonuçlar Tablo 3 te sunulmuştur. Tablo 3 te yer alan sonuçlara göre lnts sabitli-trendli modelde seviye değerlerinde durağan tespit edilmiştir. lndyb ve lnös ise sırasıyla sabitli modelde iinci farında ve sabitli modelde seviyesinde durağan olara belirlenmiştir. Tablo 3: ADF Birim Kö Sınaması Sonuçları Değişen ler ADF test istatistiği Düzey ADF test istatistiği Birinci Far ADF test istatistiği İinci Far Trendsiz Trendli Trendsiz Trendli Trendsiz Trendli lnts (0) a (8) a (0) a (0) lndyb (3) (3) (3) (2) a (2) a (2) lnös b (3) b (4) a (0) (4) Not: Parantez içindei değerler AIC riterine göre belirlenen optimal gecime uzunluğunu, a ve b sırasıyla %1 ve %5 anlamlılı seviyesini göstermetedir. Değişenlerin önünde yer alan ln; logaritmi dönüşümü ifade etmetedir. Birim ö testi sonuçlarından hareetle d max = 2 olara tespit edilmiştir. Diğer yandan nın belirlenebilmesi için 5 gecimeli VAR sisteminden elde edilen bilgi riterleri Tablo 4 te sunulmuştur. Tablo 4: VAR Sistemi Optimal Gecime Uzunluğu () Belirlenmesi Gecime Uzunluğu FPE AIC SC HQ e e e * e e-13* * * Not: * optimal gecime uzunluğunu göstermetedir. Tablo 4 ten görüldüğü üzere lnts, lndyb ve lnös değişenlerinin seviye değerlerinin yer aldığı VAR sisteminin optimal gecime uzunluğu, FPE (Final Prediction Error), AIC (Aaie Uluslararası Eonomi Araştırmalar Dergisi, Aralı 2017, Cilt:3, Sayı:4, ss

8 D.TANDOĞAN / The Relationship Between Tourism and Human Capital Development in Turey: Causality Information Criterion) ve HQ (Hannan-Quin Information Criterion) bilgi riterlerinden yararlanılara 5 olara tespit edilmiştir. Bilgi riterlerinden faydalanara urulan VAR (5) sisteminin ters ölerinden birinin birim çember içinde yer almaması nedeniyle sistemin istirar oşulunu sağlamadığı tespit edilmiştir. Bu nedenle SC (Schwarz Information Criterion) bilgi riterinden yararlanılara optimal gecime uzunluğu 3 olara tespit edilmiş ve VAR (3) sistemi urulmuştur. E1 de VAR(3) sistemin ters ölerinin yer aldığı birim çember görülmetedir. E1 den de görüldüğü üzere ters ölerin birim çember içinde yer aldığı ve sistemin istirar oşulunu sağladığı belirlenmiştir. Elde edilen bu sonuçlar neticesinde VAR( + d max ), VAR(5), SUR yöntemi ile tahmin edilmiştir. Daha sonra değişenler arasında nedenselliğin olup olmadığına ve varsa yönüne arar verebilme için ilgili denlemlerde yer alan bağımsız değişen atsayılarının il 3 tanesine yapılan MWALD sınaması sonuçları Tablo 5 te sunulmuştur. Tablo 5: Toda ve Yamamoto Sınaması Sonuçları H 0= İlişisi Yotur Χ 2 Değeri Prob Değeri Sonuç Θ 11 = Θ 12 = Θ 13 = H 0 Reddedilir lnts lndyb δ 11 = δ 12 = δ 13 = H 0 Reddedilemez lndyb lnts σ 11 = σ 12 = σ 13 = H 0 Reddedilir lnts lnös θ 11 = θ 12 = θ 13 = H 0 Reddedilemez lnös lnts ρ 11 = ρ 12 = ρ 13 = H 0 Reddedilemez lndyb lnös ω 11 = ω 12 = ω 13 = H 0 Reddedilir lnös lndyb Tablo 5 ten de görüldüğü üzere lndyb den lnts ye doğru nedenselliğin olmadığını gösteren H 0 boş hipotezi reddedilere lndyb den lnts ye doğru te yönlü bir nedenselli ilişisinin varlığı tespit edilmiştir. Diğer yandan lnts den lndyb ye doğru nedenselli ilişisinin olmadığını belirten H 0 hipotezi reddedilemediğinden lnts den lndyb ye doğru bir nedenselli ilişisinin varlığı belirlenememiştir. Benzer şeilde lnös den lnts ye doğru nedenselli ilişisinin olmadığı yönünde urulan H 0 boş hipotezinin de reddedilmesiyle lnös den lnts ye doğru te yönlü bir nedenselli ilişisi belirlenmiştir. lnts den ln ÖS ye doğru nedenselli ilişisinin olmadığını belirten boş hipotezin reddedilememesi ile lnts den lnös ye doğru bir nedenselli ilişisinin varlığı belirlenememiştir. Son olara lndyb den lnös ye doğru bir nedenselli ilişisinin olmadığını belirten H 0 boş hipotezinin reddedilememesi ile lndyb den lnös ye doğru te yönlü bir nedenselli ilişisinin varlığı belirlenmiştir. Ayrıca lnös den lndyb ye doğru nedenselli ilişisinin olmadığını belirten boş hipotezin reddedilememesi ile lnös ile lndyb arasında bir nedenselli ilişisi belirlenememiştir. Sonuç olara lndyb den lnts ye, lnös den lnts ye ve lndyb den lnös ye doğru te yönlü bir nedenselli ilişisinin varlığı belirlenmiştir. SONUÇ ve DEĞERLENDİRME Turizmin döviz azandırıcı fonsiyonu ihracat etisi oluşturara işi başına düşen gelire atı sunmatadır. Kişi başına düşen gelir artışı beşeri sermaye gelişimine atı sunara turizmin gelişimini de destelemetedir. Niteim beşeri sermaye gelişimi turizm faaliyetlerini hem sayı hem de alite açısından desteleyecetir. Literatürde turizm ile beşeri sermaye gelişimi arasındai ilişi ampiri bazda az sayıda çalışma tarafından irdelendiği Türiye özelinde ise ele alınmadığı tespit edilmiştir. Bu amaçla çalışma Türiye de dönemi için turizm ile beşeri sermaye gelişimini temsilen ullanılan eğitim ve sağlı değişenleri arasındai ilişileri Toda ve Yamamoto nedenselli sınaması yardımıyla araştırmıştır. Turizm; turist sayısı, beşeri sermaye; eğitim, oul başına düşen öğrenci sayısı (meslei ve teni oullar), sağlı, doğuşta belenen yaşam süresi değişenleri ile temsil edilmiştir. Elde edilen bulgular, beşeri sermaye gelişiminden turizme doğru te yönlü bir nedenselli ilişisinin varlığını ortaya oymuştur. Bu sonucun önemi, eonomi büyüme sürecinde önemli role sahip olan beşeri sermaye gelişiminin turizmi etilemesidir. Daha açı bir ifadeyle, beşeri sermayedei gelişimin turizm setörüne atı sunacağının belirlemesidir. 532 International Journal of Economic Studies, December 2017, Vol:3, Issue:4, pp

9 D.TANDOĞAN / Türiye de Turizm ve Beşeri Sermaye Gelişimi İlişisi: Yalaşımı Niteim eğitimli ve sağlılı bireyler turizme yöneli faaliyetlerini artırara turizm setörünün gelişimine atı sunabilecelerdir. Diğer yandan setörde yer alan eğitimli ve sağlılı bireylerin turizm faaliyetlerinin alitesini artıraca becerilere sahip olmalarının yanı sıra değişen turizm ihtiyaçlarına daha olay ve hızlı cevap verebilece donanıma sahip olaca olmaları da turizm setörünün gelişimini desteleyebilecetir. Böylece turizm setöründe beşeri sermaye unsuruna bağlı gelişece olan verimlili artışları da setörün büyümesini hızlandırabilecetir. KAYNAKÇA Biagi, Bianca, Ladu, Maria Gabriela Ladu ve Vicente Royuela (2017), Human Development and Tourism Specialization. Evidence from a Panel of Developed and Developing Countries, International Journal of Tourism Research, Vol.19, No.2, pp [ ] Croes, Robertico (2012a), Assessing Tourism Development from Sen s Capability Approach, Journal of Travel Research, Vol.51, No.5, pp Croes, Robertico (2012b), Tourism, Poverty Relief, and the Quality-of-Life in Developing Countries, Handboo of Tourism and Quality-of-Life Research, Editor: Uysal Muzaffer, Perdue Richard., Sirgy M. Joseph (eds.), [ ] Croes, Robertico ve Rivera Manuel (2015), Tourism and Human Development, Revista Latino Americana de Turismologia (RLAT), Vol.1, No.2, pp publication/ _tourism_and_human_development_robertico_c roes, [ ] Göçer, İsmet ve Nur Aydın (2016), Türiye de Sağlı Değişenlerinin Turizm Gelirine Etisi: Çolu Yapısal Kırılmalı Bir Analiz, Çanırı Karatein Üniversitesi İİBF Dergisi, C.6, S.1, ss Lee, Chew Ging (2010), Health care and tourism: Evidence from Singapore, Tourism Management, Vol.31, No.4 pp Lee, Chew Ging ve Woan Ting Hung (2010), Tourism, Health and Income in Singapore, International Journal of Tourism Research, Vol.12, No.4 pp Mehregan, Nader, Hamid Kordbacheh ve Azam Abari (2012), Foreign Tourism and Human Development in Iran, International Proceedings of Economics Development & Research, Vol.50, No.4, pp Ridderstaat, Jorge, Robertico Croes ve Peter Nijamp (2016), The Tourism Development Quality of Life Nexus in a Small Island Destination, Journal of Travel Research, Vol.55, No.1, pp Rivera, Manuel A. (2016), The Synergies between Human Development, Economic Growth, and Tourism within a Developing Country: An Empirical Model for Ecuador, Journal of Destination Mareting & Management, Vol.6, No.3, pp [ ] Toda, Hiro Y. ve Tau Yamamoto (1995), Statistical Inference in Vector Autoregressions with Possibly Integrated Processes, Journal of Econometrics, Vol.66, No:1, pp TURSAB, Türiye Seyahat Acentaları Birliği, Turizm Verileri, [ ] TÜİK, Turizm İstatistileri, [ ] UNWTO, (2017), UNWTO Tourism Highlights, , [ ] Uluslararası Eonomi Araştırmalar Dergisi, Aralı 2017, Cilt:3, Sayı:4, ss

10 D.TANDOĞAN / The Relationship Between Tourism and Human Capital Development in Turey: Causality Zeren, Fatma (2015), A Re-Examination of The Relationship between Tourism and Healthcare, Journal of Applied Research in Finance and Economics, Vol.1, No.1, pp E1: AR Karateristi Polinomun Ters Köleri Çemberi Grafi 1: AR Karateristi Polinomun Ters Köleri Çemberi Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial International Journal of Economic Studies, December 2017, Vol:3, Issue:4, pp