TÜRKİYE DE PARA VE MALİYE POLİTİKALARININ GÖRELİ ETKİNLİĞİ: VAR ANALİZİ ÖZET

Transkript

1 TÜRKİYE DE PARA VE MALİYE POLİTİKALARININ GÖRELİ ETKİNLİĞİ: VAR ANALİZİ Dr. Orhan KARACA Doğan Burda Dergi Yayıncılı ve Pazarlama A.Ş., Eonomist Dergisi, ÖZET Para ve maliye politialarının göreli etinliği itisat literatüründei esi ve önemli bir tartışma onusudur üresel resesyonundan sonra bu politiaların birço ülede yoğun olara ullanılması, bu onunun yeniden ilgi görmesine neden olmuştur. Aynı durum Türiye için de geçerlidir. Bu çalışmada Türiye dei para ve maliye politialarının göreli etinliği, üç aylı veriler ullanılara, 2004: III-2017: I dönemi için araştırılmıştır. Çalışmada VAR modeline dayalı üç teni olan Granger nedenselli analizi, eti tepi fonsiyonları ve varyans ayrıştırması ullanılmıştır. Çalışmanın sonucunda Türiye de para politiasının maliye politiasından daha etin olduğu bulunmuştur. Anahtar elimeler: Para Politiası, Maliye Politiası, VAR Analizi. THE RELATIVE EFFECTIVENESS OF MONETARY AND FISCAL POLICIES IN TURKEY: VAR ANALYSIS ABSTRACT The relative effectiveness of monetary and fiscal policies is an old and important debate in the economics literature. The intense use of these policies following the global recession has led to a renewed interest on this issue. The same situaiton is valid for Turey, too. In this study, the relative effectiveness of monetary and fiscal policies in Turey is examined using quarterly data for the period 2004: III-2017: I. Granger causality analysis, impulse response functions and variance decomposition which are the three techniques based on VAR model were used in the study. As a result of the study, it is found that monetary policy is more effective than fiscal policy in Turey. Keywords: Monetary Policy, Fiscal Policy, VAR Analysis. 227

2 1. Giriş Para politiası ile maliye politiası, eonomi politiasının ii ana dalıdır. Eonomi politiası, devletin birtaım araçları ullanara belli eonomi amaçlara ulaşma çabasıdır. Eonomi politialarıyla ulaşılmaya çalışılan belli başlı amaçlar; yüse istihdam, fiyat istirarı ve hızlı eonomi büyüme olara sıralanabilir. Bu amaçlara ulaşma için ullanılan politialar, ullandıları araçlar diate alınara, genelde para ve maliye politiaları olara ii gruba ayrılmatadır. Para politiası, paranın mitarını, maliyetini ve firmalar ile hanehallarının beleyişlerini etileyere temel eonomi amaçlara ulaşmaya yöneli olara oluşturulan stratejiler bütünüdür (Önder, 2005: 4). Maliye politiası da temel eonomi amaçlara ulaşma için amu harcamaları ve gelirlerinin büyülü ve bileşiminde yapılması gereen düzenlemeler şelinde tanımlanabilir (Ataç, 2009: 36). Eonomi politiası amaçlarına ulaşma açısından para politiasının mı yosa maliye politiasının mı daha etin olduğu itisat literatüründei önemli tartışma onularından biridir. Bu onu özellile 1960 lı ve 1970 li yıllarda Keynesci ve Monetarist (Parasalcı) itisatçılar tarafından yoğun olara tartışılmıştır (Kretzmer, 1992: 21). Bu tartışmada Keynesciler maliye politiasının daha etin olduğunu iddia ederen, Monetaristler ise para politiasının daha etin olduğunu savunmuştur. Hatta uç notada para politiasının tamamen etisiz olduğunu öne süren Keynesci itisatçılar ile maliye politiasının tamamen etisiz olduğunu iddia eden Monetarist itisatçılar da ortaya çımıştır. Bu onuda özellile 1960 larda ve 1970 lerde ço sayıda ampiri çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların bulguları doğrultusunda günümüzde para ve maliye politialarının etinliğine ilişin uç görüşlere inanan ço fazla itisatçı almasa da, bu ii politianın göreli etinliğine ilişin tartışmalar hala sürmetedir. Ayrıca üresel resesyonundan sonra birço ülenin esi büyüme performansına geri dönememiş olması, son yıllarda para ve maliye politiaları üzerindei ilgiyi terar canlandırmış gibi de görünmetedir. Benzer nedenden dolayı para ve maliye politiaları son dönemde Türiye de de gündemden pe düşmemetedir. Diğer pe ço üle gibi Türiye de üresel resesyonundan sonra esi büyüme performansına geri dönememiştir. Bu da eonomiyi desteleme için son yıllarda hem para politiasının hem de maliye politiasının yoğun olara ullanılmasına yol açmıştır. Bu notada Türiye de para ve maliye politialarının ne ölçüde etin olduğu sorusu ala gelmetedir. Bu çalışmada işte bu sorudan hareetle Türiye de para ve maliye politialarının etin olup olmadığı araştırılmatadır. Çalışmanın alan ısmı şöyle organize edilmiştir. İinci Bölüm de ilgili literatürün özeti verilmiştir. Üçüncü Bölüm de çalışmada ullanılan yöntem ve veri seti tanıtılmatadır. Dördüncü Bölüm, yapılan ampiri analizleri içermetedir. Beşinci Bölüm de ise çalışmada ulaşılan sonuçlar özetlenmete ve değerlendirilmetedir. 2. Literatür Özeti Devletin eonomiye para ve maliye politialarıyla müdahalesi, itisat literatürünün gündemine Keynes in (1936) ünlü çalışmasıyla girmiştir. Keynes öncesi dönemde haim olan Klasi itisat teorisi eonomide dengeden sapmaların geçici olduğuna ve bir endini düzeltme meanizmasının bulunduğuna inanıyor, bu yüzden de devlet müdahalesine arşı çııyordu. Keynes ise 1930 lardai Büyü Bunalım ın getirdiği tecrübeler sonrasında bu endini düzeltme meanizmasının ço yavaş işlediğini öne sürmüş ve devletin müdahalesinin gereli olduğunu savunmuştur. Keynes in önerisi, toplam arzda bir sorunun bulunmadığı ısa dönemde, devletin toplam talebi arttıraca politialar izleyere eonominin dengeye gelmesine yardımcı olmasıdır. Keynes in görüşlerinin taraftar bulmasıyla ortaya çıan Keynesci itisat teorisi 1970 lere adar haimiyetini sürdürmüştür. Faat Keynesci itisat, 1950 lerden itibaren, Klasi görüşü yeniden canlandırmaya çalışan Monetarist itisatçıların yoğun eleştirileriyle arşılaşmıştır. Keynesci ve Monetarist itisatçılar arasında 1950 lerden 1970 lere adar süren yoğun tartışmaların önemli bir boyutunu para ve maliye politialarının etinliği onusu oluşturmuştur. Keynesci itisatçılar maliye politiasının daha etin olduğunu ileri süreren, Monetarist itisatçılar ise, devletin eonomiye müdahalesine arşı çımala birlite, para politiasının daha etin olduğunu savunmuştur. Keynesci ve Monetarist itisatçıların para ve maliye politialarının etinliği onusundai bu farlı görüşleri, para talebinin ve yatırımların faiz esneliğine ilişin varsayımlarının farlı olmasından aynalanmatadır. Keynesci itisatçılar para talebinin faiz esneliğinin yüse ve yatırımların faiz esneliğinin düşü olduğunu savunuren, Monetarist itisatçılar tam tersi görüştedir. Para talebinin faiz esneliğinin yüse ve yatırımların faiz esneliğinin düşü olması, para arzındai bir artışın faizlerde büyü bir düşüşe yol açması ama faizdei bu düşüşün yatırımları sınırlı ölçüde uyarması demetir. Bu durumda maliye politiasıyla, amu harcamalarını arttırara ve/veya vergileri azaltara, toplam talepte para politiasına göre daha fazla bir yüseliş sağlanabilir. Para talebinin faiz esneliğinin düşü ve yatırımların faiz esneliğinin yüse olması ise, para arzındai bir artışın faizlerde sınırlı bir düşüş yaratması ama faizdei bu düşüşün yatırımları daha fazla uyarması anlamına gelmetedir. Bu durumda para politiası etin bir şeilde ullanılabilir. Böyle bir durumda maliye politiası ise, faizlerde yarattığı yüseliş nedeniyle, özel setör yatırımlarını azaltara dışlama (crowding-out) etisine yol açacağı için etin olmayacatır. 228

3 Keynesci ve Monetarist itisatçıların para ve maliye politialarının etinliği onusundai görüşleri, Hics (1937) tarafından geliştirilen IS-LM modeliyle gösterilebilir. IS-LM modeli, mal ve para piyasalarındai arşılılı etileşimi ve eşanlı dengeyi ortaya oyan bir modeldir. Yatay esende milli gelirin ve diey esende faizin yer aldığı bir düzlemde IS eğrisi mal piyasasını dengeye getiren yatırım-tasarruf eşitlilerini ifade eder ve aşağı doğru eğimlidir. IS eğrisinin negatif eğimli olmasının nedeni, düşü faiz oranlarının yatırımları arttırara toplam talebi yüseltmesidir. Yüse faiz oranlarında ise tersi olur. Böylece IS eğrisi üzerinde düşü faizler yüse gelir düzeyine, yüse faizler de düşü gelir düzeyine arşılı gelmetedir. Aynı düzlemde LM eğrisi ise para piyasasını dengeye getiren para arzı ve para talebi eşitlilerini ifade ederen eğimi yuarı yönlüdür. LM eğrisinin pozitif eğimli olmasının nedeni, Keynesci itisatın liidite tercihi teorisiyle para talebini işlem, ihtiyat ve speülasyon güdüsüyle para talebi şelinde üçe ayırması ve il iisini milli gelirin fonsiyonu olara görüren üçüncüsünü faizin fonsiyonu olara abul etmesidir. Bu durumda milli gelir düzeyi yüseliren işlem ve ihtiyat güdüsüyle para talebi artaca, eonomide para stou veriyen, bu talep ise speülasyon güdüsüyle elde tutulan para azaltılara arşılanacatır. Bunun sonucu da faizlerin yüselmesi olacatır. Böylece LM eğrisi üzerinde düşü faizler düşü milli gelir düzeyine, yüse faizler de yüse milli gelir düzeyine arşılı gelmetedir. Eonomide denge toplam talep düzeyi ise IS ve LM eğrilerinin esiştiği yerde oluşmatadır. Şeil 1. Keynesci ve Monetarist Görüşte Para ve Maliye Politialarının Etisinin IS-LM Modeliyle Gösterimi a) Keynesci Görüşte Para Politiasının Etisi (b) Keynesci Görüşte Maliye Politiasının Etisi (c) Monetarist Görüşte Para Politiasının Etisi (d) Monetarist Görüşte Maliye Politiasının Etisi Şeil 1 in a panelinde Keynesci görüşe uygun olara çizilen IS (yatırımların faiz esneliği düşü olduğu için nisbeten di) ve LM (para talebinin faiz esneliği yüse olduğu için nisbeten yatı) eğrileriyle para politiasının etisi gösterilmetedir. Burada para arzındai bir artış LM eğrisini sağa aydırıren, faizlerdei yüse bir düşüşe arşılı gelirde sınırlı bir artış olmatadır. IS ve LM eğrilerinin yine Keynesci görüşe göre çizildiği b panelinde ise genişletici maliye politiasıyla IS eğrisi sağa aydığında faizdei sınırlı bir artışa arşılı 229

4 gelirde daha fazla yüseliş olduğu görülmetedir. Şeil 1 in c panelinde Monetarist görüşe uygun olara çizilen IS (yatırımların faiz esneliği yüse olduğu için nisbeten yatı) ve LM (para talebinin faiz esneliği düşü olduğu için nisbeten di) eğrileriyle para politiasının etisi gösterilmetedir. Burada LM eğrisini sağa aydıran genişletici bir para politiası faizlerde sınırlı bir düşüşle gelirde daha fazla artış yaratmatadır. Şeil 1 in d panelinde ise yine Monetarist görüşe uygun olara çizilen IS ve LM eğrileriyle genişletici bir maliye politiasının etisi gösterilmetedir. Burada genişletici maliye politiası faizlerde aşırı bir yüselişe yol açaren gelirde sınırlı bir artış yaratmatadır. Yuarıda da belirtildiği gibi, bunun nedeni, genişletici maliye politiasının yol açtığı dışlama etisidir. Para ve maliye politialarının etinliğine ilişin bu ii teori görüşten hangisinin geçerli olduğunu ampiri olara ortaya oymaya yöneli il girişim Monetarist itisatçılardan gelmiştir. Friedman & Meiselman (1963), ABD nin dönemi yıllı ve 1946: II-1958: IV dönemi üç aylı verilerini ullanara, çeşitli alt dönemler için regresyon analizleri yapmıştır. Bu analizler sonucunda para arzı ile tüetim arasındai orelasyonun mali değişenler ile tüetim arasındai orelasyondan daha güçlü olduğunu bulmuşlar, bunu da para politiasının daha etin olduğunun anıtı olara sunmuşlardır. Friedman & Meiselman ın (1963) bu bulguları onuyla ilgili ampiri çalışmaları tetilemiş ve Keynesci itisatçıların cevabı gecimemiştir. Hester (1964), Ando & Modigliani (1965) ile DePrano & Meyer (1965), Friedman & Meiselman ın (1963) analizlerindei bazı metodoloji sorunlara diat çeere maliye politiasıyla ilgili sonuçlarının geçerli olmadığını iddia etmişlerdir. Bu metodoloji sorunların başlıcaları, Friedman & Meiselman ın (1963) maliye politiası değişeni olara ullandıları otonom harcamaları aşırı basitleştirme nedeniyle yanlış tanımlamaları, 2. Dünya Savaşı nın etilerini gözardı etmeleri ve eş zamanlı ilişiye odalanara politia değişililerinin gecimeli etilerini diate almamalarıdır. Niteim Hester (1964), Ando & Modigliani (1965) ile DePrano & Meyer (1965), Friedman & Meiselman ın (1963) maliye politiası değişeni olara ullandığı otonom harcamaları alternatif şeillerde tanımlayara ve de 2. Dünya Savaşı yıllarını analizden dışlayara, ABD de maliye politiasının da en az para politiası adar etin olduğuna ilişin bulgular ortaya oymuşlardır. Andersen & Jordan (1968), bu eleştirileri diate alara, ABD de para ve maliye politialarının etinliğini, 2. Dünya Savaşı sonrasına den gelen 1952: I-1968: II dönemine ilişin üç aylı verilerle, maliye politiasına ilişin yeni değişenlerle ve gecimeli bir modelle araştırmışlardır. Bu metodoloji değişiliğine arşın, Andersen & Jordan (1968), Friedman & Meiselman ı (1963) desteleyen bulgulara ulaşmıştır. Bu çalışmada nominal gayri safi milli hasıladai (GSMH) değişim para arzı ve mali değişenlerdei değişimin cari ve gecimeli değerleriyle regresyona soulduğunda, para arzı değişeninin atsayıları istatistisel olara anlamlı, mali değişenlerin atsayıları ise istatistisel olara anlamsız bulunmuştur. Bu da para politiasının maliye politiasından daha etin olduğu şelinde yorumlanmıştır. Geliştirildiği uruma (ABD nin merez banası olan FED in St. Louis şubesinin araştırma bölümü) istinaden literatürde St. Louis modeli veya St. Louis denlemi olara bilinen Andersen & Jordan ın (1968) çalışması da Friedman & Meiselman ın (1963) çalışması gibi büyü yanı yapmış ve de aynen onun gibi metodoloji eleştirilere uğramıştır. Batten & Thornton (1986), bu eleştirileri üç başlı altında toplamatadır. Birinci eleştiri, önemli dışsal değişenlere yer verilmemesi nedeniyle çalışmada bir model urma hatası olduğu yönündedir. İinci eleştiri, bağımsız değişen olara ullanılan para ve maliye politiası değişenlerinin bağımlı değişen olan nominal GSMH dei değişimi sadece etilemeyip aynı zamanda ondan etilendiği (ii yönlü nedenselli) gereçesiyle modelde eşanlı denlem sapması olduğunu öne sürmetedir. Üçüncü eleştiri, modelde para ve maliye politiası için uygun değişenlerin ullanılmadığı şelindedir. Bunlara e olara, Andersen & Jordan ın (1968) bulgularının ele aldıları örneleme özgü olduğu veya, ullandıları gecimesi dağıtılmış tahmin teniği de dahil olma üzere, eonometri modeldei değişililere arşı sağlam olmadığı da iddia edilmiştir (Batten & Thornton, 1986: 9). Niteim De Leeuw & Kalchbrenner (1969), eşanlı denlem sapması olasılığını azaltma için para ve maliye politiası değişenlerini yeniden tanımlayıp Andersen & Jordan ın (1968) analizlerini terarladılarında maliye politiası değişenlerinin atsayılarının da istatistisel olara anlamlı çıtığını bulmuşlardır. Silber (1971), St. Louis modelini 1953: I-1969: I dönemi verilerine modeldei gecime sayısını arttırara ve bu dönemi Cumhuriyetçi Parti idaresi (1953: I-1960: IV) ve Demorat Parti idaresi (1961: I-1969: I) şelinde iiye ayırara uyguladığında, iinci dönemde maliye politiasının da etin olduğu bulgusunu elde etmiştir. Benjamin Friedman (1977), St. Louis modelinin bir başa uyarlaması olan Andersen & Carlson (1970) çalışmasındai 1953: I-1969: IV şelindei örnelem dönemini uzatara 1953: I-1976: II dönemi için aynı analizi terarladığında, maliye politiası değişeninin atsayısının da istatistisel olara anlamlı çıtığı sonucuna ulaşmıştır. Keynesci ve Monetarist itisatçılar arasındai para ve maliye politialarının etinliğine ilişin bu tartışmanın şiddeti 1970 lerin ortalarından itibaren azalmaya başlamıştır (Kretzmer, 1992: 22). Anca bu onudai çalışmalar sona ermemiştir. Bu çalışmalar bir taraftan ABD den gelişmiş ve gelişmete olan diğer ülelere doğru 230

5 ayaren, bir taraftan da yeni eonometri yöntemlerle yapılmaya başlamıştır. Batten & Hafer (1983), Darrat (1984), Chowdhury (1988), Kretzmer (1992), Owoye & Onafowora (1994) ve Rahman (2005) bu çalışmalara örne olara gösterilebilir. Batten & Hafer (1983), St. Louis modelinin biraz değiştirilmiş bir versiyonunu 6 gelişmiş üleye (Kanada, Fransa, Almanya, Japonya, Birleşi Krallı, ABD) uygulamış, para politiasının bu ülelerin hepsinde etin olduğu sonucuna ulaşıren, maliye politiasının ise sadece Fransa da ve istirarsız bir şeilde de Birleşi Krallı ta etin olduğu bulgusuna ulaşmıştır. Darrat (1984), St. Louis modelinin biraz değiştirilmiş bir versiyonunu 5 Güney Ameria ülesine (Brezilya, Şili, Mesia, Peru, Venezuella) uygulamış, bu ülelerin tamamında maliye politiasının büyümeyi etilediği sonucuna ulaşıren, para politiasının sadece Brezilya ve Peru da büyüme üzerinde etili olduğunu bulmuştur. Chowdhury (1988), St. Louis modelinin biraz değiştirilmiş bir versiyonunu 6 Avrupa ülesine (Avusturya, Belçia, Danimara, Hollanda, Norveç, İsveç) uygulamış, Danimara, Norveç ve İsveç te para politiasının ve Belçia ile Hollanda da maliye politiasının eonomi ativite üzerinde etili olduğu sonucuna varıren, Avusturya onusunda bir arara varamamıştır. Kretzmer (1992), ABD de para ve maliye politialarının etinliğini 1950: II-1991: IV dönemi için vetör otoregresyon (vector autoregression: VAR) yöntemiyle araştırmış, zaman içinde gücü azalmala birlite hala para politiasının maliye politiasından daha etin olduğu bulgusunu elde etmiştir. Owoye & Onafowora (1994), 10 Afria ülesinde (Burundi, Etiyopya, Gana, Kenya, Fas, Nijerya, Sierra Leone, Güney Afria, Tanzanya, Zambiya) para ve maliye politialarının göreli önemini VAR yöntemiyle araştırmış, Gana, Kenya, Fas, Nijerya ve Güney Afria da para politiasının, Burundi, Etiyopya, Sierra Leone, Tanzanya ve Zambiya da ise maliye politiasının daha önemli olduğunu bulmuştur. Rahman (2005), VAR yöntemini ullanara Bangladeş te döneminde para politiasının etin olduğu bulgusunu elde etmiştir. Bütün bu çalışmaların sonucunda, Monetarist itisatçılar Keynesci itisatçıları maliye politiasının etisiz olduğu onusunda ina edemeseler de, para politiasının önemini abul ettirmişlerdir. McCallum (1986: 10), daha 1980 lerin ortasında, endisini Monetarist olara tanımlayan ço az itisatçı olsa da, maroeonomi analizlerde mali değişenlerin yerini parasal değişenlerin almaya başladığına diat çemiştir. Bernane & Gertler (1995: 27), 1990 ların ortasında, itisatçıların çoğunun, en azından ısa dönemde, para politiasının reel eonomiyi etilediğini abul ettiğini söylemetedir. Maniw (2002: 311), günümüzde para ve maliye politiasının etinliği onusundai uç görüşlere inanan ço az itisatçı aldığını belirtmetedir. Maniw e (2002: 311) göre, faizlerin hem yatırımları hem de para talebini etilediğini gösteren anıtların ortaya çıması, hem para hem de maliye politiasının toplam talebin önemli belirleyicileri olduğunu göstermiştir. Para ve maliye politialarının etinliği onusu Türiye de de bazı itisatçıların ilgisini çemiştir. Döne (1995), Türiye de para ve maliye politialarının etinliğini dönemine ilişin yıllı verilerle ve regresyon analiziyle araştırmış, para politiasının maliye politiasından daha etin olduğu sonucuna varmıştır. Dimen (2006), St. Louis modelini Türiye nin dönemi yıllı verilerine uygulamış, sonuçta para politiasının maliye politiasından daha etin olduğu bulgusuna ulaşmıştır. Düzgün (2010), Türiye de para ve maliye politialarının etinliğini 1987: I-2007: III dönemine ilişin üçer aylı verilerle ve gecimesi dağıtılmış otoregresif model (autoregressive distributed lag: ARDL) yalaşımına dayalı eşbütünleşme ve hata düzeltme modeli yöntemleriyle araştırmış, sonuçta maliye politiasının para politiasından daha etin olduğunu rapor etmiştir. Faat Düzgün ün (2010) çalışmasında maliye politiası değişeninin eonomi büyüme üzerindei etisi negatif çımıştır ve bu aslında maliye politiasının da etin olmadığı anlamına gelmetedir. 3. Model, Yöntem ve Veri Seti İlgili literatürde para ve maliye politialarının etinliğinin genelde St. Louis modeli veya onun çeşitli versiyonlarıyla araştırılmasına arşın, bu modele getirilen eleştiriler nedeniyle bu çalışmada Kretzmer in (1992) izinden gidilere VAR modeli ullanılmıştır. Sims (1980) tarafından geliştirilen VAR modeli, sistemde yer alan ço sayıda değişenin geçmiş değerleriyle ifade edildiği ve her bir denlemin en üçü areler (EKK) yöntemiyle tahmin edilebildiği bir çözüm teniğidir. Çalışmamızda ullandığımız VAR modeli aşağıdai gibi gösterilebilir: Yt 1 jyt j jm t j jgt j u1 t (1) M t 2 jyt j jm t j jgt j u2t (2) Gt 3 jyt j jm t j jgt j u3t (3) 231

6 Burada modeldei gecime sayısı, u lar ise olasılılı hata terimleridir. VAR modeli literatüründe hata terimleri eti, yenili veya şo gibi isimlerle adlandırılır. Bu hata terimleri, VAR modelinin tahminiyle elde edilen atsayıların yorumlanması güç olduğundan genellile eti-tepi analizlerine ve varyans ayrıştırmasına başvurulması nedeniyle önem taşımatadır. Eti-tepi analizi, sistem içinde yer alan her bir değişene sıra ile verilen şolar (hata payı) arşısında hem ilgili değişenin hem de diğerlerinin tepilerinin ölçüldüğü bir tenitir (Bozurt, 2007: 94). Bu teni, bir değişende meydana gelen bir değişmenin diğerlerini nasıl etilediğinin ölçülmesini sağlamatadır. Varyans ayrıştırması ise bir değişene ilişin öngörü hata varyansının diğer değişenler tarafından açılanma oranını gösteren bir tenitir (Bozurt, 2007: 99). Bu teni sayesinde istatistii şoların değişenler üzerindei sayısal etileri görülebilmetedir. VAR modelinde değişenler arasındai ilişilerin araştırılmasında ullanılan bir teni de Granger in (1969) ünlü çalışmasına dayanan nedenselli analizidir. Bu tenile değişenler arasındai nedenselliğin yönünün belirlenmesi mümün olmatadır. Yuarıdai modelde yer alan değişenler ise şöyledir. Y, reel gayri safi yurtiçi hasıladai (GSYH) nispi değişim ya da bir başa deyişle eonomi büyümedir. Para politiası göstergesi olan M, para politiası faizindei nispi değişimdir. Maliye politiası göstergesi olan G ise reel faiz dışı bütçe harcamalarındai nispi değişimdir. Bu değişenlerle ilgili açılamalar E Tablo 1 de verilmetedir. E Şeil 1 de de değişenlerin çizimleri yer almatadır. Serilerin bulunabilirliği ve yapılan bazı testler ile VAR modelindei masimum gecime sayıları diate alınara, çalışmanın örnelem periyodu 2004: III-2017: I dönemi olara belirlenmiştir. Bu dönem üçer aylı 51 gözlemi içermetedir. Anca bazı testlerde ve VAR modelinde ullanılan masimum gecime sayıları da hesaba atılırsa çalışmanın örnelem periyodu 2003: II-2007: I dönemi olmata ve gözlem sayısı da 56 ya çımatadır. Bu dönemin seçilmesinde Türiye de para ve maliye politialarının atif olara ullanılmaya anca bu dönemde başlanabilmesi de etili olmuştur. Türiye de para politiası atif olara 2001 rizinden sonra ullanılmaya başlamıştır larda ve 2001 rizi sırasında dev boyutlara ulaşan bütçe açılarının ontrol altına alınıp maliye politiasına oyun alanı açılabilmesi ise 2000 li yılların ortalarında mümün olmuştur. Kretzmer in (1992) izinden gidilere, Türiye de para ve maliye politialarının VAR modeline dayalı göreli etinliği yuarıda bahsedilen üç tenile araştırılacatır. Bu amaçla ullanılaca il teni Granger nedenselli analizi, iinci teni eti-tepi fonsiyonları ve üçüncü teni de varyans ayrıştırması olacatır. 4. Analiz Sonuçları Sahte regresyon probleminden (bz. Granger & Newbold, 1974) açınma için, zaman serisi analizlerinde ullanılan serilerin durağan olması geremetedir. Çalışmamızda ullandığımız seriler durağan olup bu şartı sağlamatadır (bz. E Tablo 2). Yapılan testler sonucunda VAR modeli için en uygun gecime uzunluğunun 3 olduğu bulunmuş (bz. E Tablo 3 ve E Şeil 2) ve model bu şeilde urulmuştur. Modelin urulmasından sonra il olara Granger nedenselli analizi yapılmıştır. Bu analizin sonuçları Tablo 1 de verilmetedir. Bu sonuçlara göre Y ile M ve Y ile G arasında arşılılı nedenselli varen, M ile G arasında ise herhangi bir nedenselli ilişisi yotur. Bu durum Türiye de hem para politiasının hem de maliye politiasının eonomi büyümeyi etilediğini ve eonomi büyümeden de etilendiğini ifade etmetedir. Yani arada bir geri besleme ilişisi vardır. Bu eonomi teorisine uygundur. Deme i para ve maliye politiaları eonomi büyümedei duruma göre ayarlanmata ve eonomi büyüme üzerinde etili de olmatadır. Anca Granger nedenselli analizi bu etinin derecesi haında bilgi vermemetedir. Bu onuda bilgi sahibi olma için eti-tepi fonsiyonları ile varyans ayrıştırması analizine başvurma geremetedir. Tablo 1. VAR Granger Nedenselli Analizi Sonuçları Bağımsız değişenler Bağımlı değişenler Y M G Y * 00*** M 0.030** G 0.026** Tablodai sayılar Wald testlerine ilişin i-are istatistilerinin esin olasılı değerleridir. ***, ** ve * işaretleri, %1, %5 ve %10 istatistisel anlamlılı seviyelerinde, ilgili bağımsız değişenden bağımlı değişene doğru nedenselliği ifade etmetedir. 232

7 VAR modelinden eti-tepi fonsiyonları ile varyans ayrıştırması sonuçlarının elde edilmesinde ullanılan en yaygın yöntem Cholesy ayrıştırmasıdır. Faat bu yöntemde elde edilen sonuçlar değişenlerin modeldei sıralamasından etilenmetedir. Çünü il sıradai değişen sistemdei diğer değişenlere verilen eş zamanlı şolardan etilenmezen, son sıradai değişen diğer değişenlere verilen şolardan eş zamanlı olara da etilenmetedir. Uygulamada en doğru sonuçlara ulaşabilme için genellile değişenlerin en dışsaldan en içsele doğru sıralanmasına çalışılmatadır. Değişenlerin en dışsaldan en içsele doğru sıralanmasında ise eonomi teorisinden ya da Granger nedenselli araliziyle belirlenen nedenselli ilişilerinden yararlanılmatadır. Anca bu yöntem de en doğru sonuçlara ulaşmayı garanti etmemetedir. Bu nedenle uygulamada genelde muhtemel değişi sıralamalar denenmete ve sonuçlar arşılaştırılmatadır. Eğer arada ço far yo ise ulaşılan sonuçlar güvenilir olara abul edilebilir. Arada ço far olması halinde ise e araştırma ihtiyacı doğmatadır. Şeil 2. Y nin Bir Standart Hatalı Şoa Kümülatif Tepisi Cholesy Sıralaması: M G Y Cholesy Sıralaması: G M Y Y nin Y ye Tepisi Y nin M ye Tepisi Y nin G ye Tepisi Cholesy ayrıştırmasıyla elde edilen eti-tepi fonsiyonlarında sonuçlar değişenlerin sıralamasından etilendiği için, şeilde ii farlı sıralamaya göre sonuçlar verilmiştir. Şeil, seiz çeyreli dönemdei ümülatif tepileri göstermetedir. Kesili çizgiler, ± 2 standart hatalı güven aralılarını belirtmetedir. Kesili çizgilerin iisinin de sıfır eseninin aynı tarafında yer alması istatistisel anlamlığı ifade etmetedir. Şeil 2, VAR modelinden elde edilen ümülatif eti-tepi fonsiyonlarını göstermetedir. Grafilerde diey esende ilgili değişene verilen bir standart hatalı artış şouna diğer değişenlerin verdiği tepinin yönü ve büyülüğü gösterilmetedir. Yatay esende ise şoun verilmesinden sonra geçen seiz çeyretei yani ii yıllı 233

8 bir dönemdei gelişim taip edilmetedir. Grafilerdei esili çizgiler değişenlerin tepisi için ± 2 standart hatalı güven aralılarını göstermete ve sonuçların istatistisel olara anlamlı olup olmadığını tespit etmeye yaramatadır. Bu esili çizgilerin her iisinin de sıfır eseninin üzerinde veya altında olması istatistisel olara anlamlı bir eti olduğunu göstermetedir. Güven aralılarını gösteren esili çizgilerden birinin sıfır eseninin üzerinde diğerinin altında olması durumunda ise söz onusu etinin istatistisel olara anlamlı olmadığı anlaşılmatadır. Şeil 2 de ii farlı Cholesy sıralamasıyla elde edilen ümülatif eti-tepi fonsiyonları yer almatadır. Eonomi teorisine dayanılara ii sıralamada da Y değişenine en sonda yer verilmiş, sadece M ve G nin yerleri değiştirilmiştir. İi sıralamada elde edilen sonuçlar olduça benzer görünmetedir ve dolayısıyla güvenilir olara abul edilebilir. Şeil 2 dei eti-tepi fonsiyonu sonuçları çalışmada ele alınan dönemde Türiye de para politiasının etin olduğuna işaret etmetedir. Her ii sıralamada da Y nin M dei bir standart hatalı artış şouna istatistisel olara anlamlı bir şeilde negatif tepi verdiği görülmetedir. Bu para politiası faizindei bir artışın eonomi büyümede düşüşe yol açtığı anlamına gelmetedir i eonomi teorisine uygun bir sonuçtur. Şeildei ± 2 standart hatalı güven aralılarını belirten esili çizgilerin her iisinin de en baştan itibaren sıfır eseninin altında yer alması, para politiası faizindei bir artışın seiz çeyreli inceleme dönemi boyunca eonomi büyüme üzerinde istatistisel olara anlamlı ve alıcı bir düşüşe yol açtığını ifade etmetedir. Şeil 2 dei eti-tepi fonsiyonu sonuçları çalışmada ele alınan dönemde Türiye de maliye politiasının ise etin olmadığına işaret etmetedir. Her ii sıralamada da Y nin G dei bir standart hatalı artış şouna verdiği tepinin il üç çeyre boyunca sıfır dolayında seyrettiği ve anca dördüncü çeyreten itibaren yüselebildiği görülmetedir. Y nin G ye gecimeli bir şeilde pozitif tepi vermesi reel faiz dışı harcamalardai bir artışın gecimeli olara eonomi büyümede de artışa yol açtığı anlamına gelmetedir i bu da eonomi teorisine uygun bir sonuçtur. Anca ± 2 standart hatalı güven aralılarını belirten esili çizgilerin birinin sıfır eseninin üzerinde birinin de altında yer alması bu etinin istatistisel olara anlamlı olmadığını ifade etmetedir. Bu da maliye politiasının etin olmadığı anlamına gelmetedir. Çalışmada son olara varyans ayrıştırması analizi yapılmıştır. Tablo 2 de VAR modelinden elde edilen varyans ayrıştırması sonuçları yer almatadır. Tablodai değerler seiz çeyreli yani ii yıllı dönemde Y değişeninin öngörü hata varyansının yüzde olara ne adarlı bölümünün diğer değişenlere ve endisine verilen şolar tarafından açılandığını göstermetedir. Eti-tepi fonsiyonu analizinde olduğu gibi varyans ayrıştırması analizinde de ii farlı Cholesy sıralamasıyla sonuçlar elde edilmiştir. Burada da eonomi teorisine dayanılara ii sıralamada da Y değişenine en sonda yer verilmiş ve sadece M ve G nin yerleri değiştirilmiştir. Her ii sıralamada elde edilen varyans ayrıştırması sonuçlarının olduça benzer olduğu görülmetedir. Bu da söz onusu sonuçların güvenilir olara abul edilebileceği anlamına gelmetedir. Broos (2008: ), uygulamada bir değişene ilişin öngörü hata varyansının çoğunun genellile bu değişenin endisine verilen şolar tarafından açılandığını belirtmetedir. Bu çalışmadai varyans ayrıştırması sonuçlarında da durum böyle görünmetedir. Bu durumda değerlendirme yapılıren değişenlerin endi şolarından aynalanan bölümden ziyade diğer değişenler tarafından açılanan bölüme diat etme geremetedir. Tablo 2. Y nin Varyans Ayrıştırması Sonuçları Dönem Y M G Cholesy Sıralaması: M G Y Cholesy Sıralaması: G M Y

9 Cholesy ayrıştırmasıyla elde edilen varyans ayrıştırmasında sonuçlar değişenlerin sıralamasından etilendiği için, tabloda ii farlı sıralamaya göre sonuçlar verilmiştir. Tablo, seiz çeyreli dönemde Y nin öngörü hata varyansının yüzde olara ne adarının diğer değişenlere ve endisine verilen şolar tarafından açılandığını göstermetedir. Böyle yaptığımızda Tablo 2 dei varyans ayrıştırması sonuçlarının da çalışmada ele alınan dönemde Türiye de para politiasının maliye politiasından daha etin olduğuna işaret ettiğini söyleyebiliriz. Her ne adar bu sonuçlarda seiz çeyreli dönem sonunda Y nin öngörü hata varyansının açılanmasında G nin payının M nin payından biraz daha fazla olduğu görülse de dönem içindei gelişim ço farlıdır. Dönem içindei gelişime baıldığında para politiasının eonomi büyümeye maliye politiasına ıyasla ço hızlı eti ettiği görülmetedir. Y nin öngörü hata varyansının açılanmasında M nin payı daha iinci çeyrete %20 yi buluren, aynı dönemde G nin payı ise %1 e bile ulaşamamatadır. M nin payı dördüncü çeyrete bir mitar gerileyip %16 civarına otururen, G nin payı ise anca bu dönemde ayda değer bir büyülüğe ulaşıp %15 e yalaşmatadır. Yani para politiasının etisi çotan görülüp tamamlanmışen maliye politiasının etisi daha yeni görülmeye başlamatadır. 5. Sonuç Eonomi politiası amaçlarına ulaşma için para politiasının mı yosa maliye politiasının mı daha etin olduğu itisat literatüründei önemli tartışma onularından biridir. Bu onu özellile 1960 lı ve 1970 li yıllarda Keynesci ve Monetarist itisatçılar tarafından yoğun olara tartışılmıştır. Bu tartışmada Keynesciler maliye politiasının daha etin olduğunu iddia ederen, Monetaristler ise para politiasının daha etin olduğunu savunmuştur. Bu onuda ço sayıda ampiri çalışma da yapılmıştır. Bu çalışmaların sonucunda Monetarist itisatçılar Keynescileri maliye politiasının etisiz olduğu onusunda ina edemeseler de para politiasının önemini abul ettirmişlerdir. Günümüzde para ve maliye politialarının etinliği onusundai uç görüşlere inanan ço az itisatçı almıştır. Faat göreli olara maliye politiasının mı yosa para politiasının mı daha etin olduğu onusundai tartışmalar sürmetedir. Ayrıca üresel resesyonundan sonra birço ülenin esi büyüme performansına geri dönememiş olması, son yıllarda para ve maliye politiaları üzerindei ilgiyi terar canlandırmıştır. Diğer pe ço üle gibi Türiye de üresel resesyonundan sonra esi büyüme performansına geri dönememiştir. Bu da eonomiyi desteleme için son yıllarda hem para politiasının hem de maliye politiasının yoğun olara ullanılmasına yol açmıştır. Bu notada Türiye de para ve maliye politialarının ne ölçüde etin olduğu sorusu ala gelmetedir. Bu çalışmada işte bu sorudan hareetle Türiye de para ve maliye politialarının etin olup olmadığı araştırılmıştır. Çalışmada Türiye de para ve maliye politialarının etinliği 2004: III-2017: I dönemine ilişin üçer aylı verilerle ve VAR modeliyle araştırılmıştır. Çalışmanın sonucunda, ele alınan dönemde, Türiye de para politiasının maliye politiasından daha etin olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. VAR modelinde eonomi performansın göstergesi olara reel GSYH dei nispi değişim yani eonomi büyüme (Y), para politiasının göstergesi olara TCMB nin para politiası faizindei nispi değişim (M), maliye politiasının göstergesi olara da reel faiz dışı harcamalardai nispi değişim (G) ullanılmıştır. Bu değişenler arasındai ilişi ise VAR modeline dayalı üç teni olan Granger nedenselli analizi, eti-tepi fonsiyonları ve varyans ayrıştırması ile araştırılmıştır. Granger nedenselli analizinde Y ile M ve Y ile G arasında arşılılı nedenselli çımıştır. Bu durum Türiye de hem para politiasının hem de maliye politiasının eonomi büyümeyi etilediğini ve eonomi büyümeden de etilendiğini ifade etmetedir. Yani arada bir geri besleme ilişisi vardır. Eti-tepi fonsiyonları Y nin M dei bir standart hatalı artış şouna belendiği gibi negatif işaretli ve istatistisel olara anlamlı bir tepi verdiğini gösteriren, G dei bir standart hatalı artış şouna ise istatistisel olara anlamlı bir tepi vermediğini göstermiştir. Bu ise para politiasının maliye politiasından daha etin olduğu anlamına gelmetedir. Varyans ayrıştırması da bu sonucu destelemiştir. Varyans ayrıştırması sonuçlarında Y nin öngörü hata varyansının açılanmasında M ve G nin benzer paylara sahip olduları ama M nin payı ço hızlı artaren G nin payının ço yavaş yüseldiği görülmüştür. Bu da para politiasının eonomi büyümeye maliye politiasına ıyasla ço daha hızlı eti ettiği anlamına gelmetedir. 235

10 Kaynaça Andersen, L. C., & Jordan, J. L. (1968). Monetary and fiscal actions: A test of their relative importance in economic stabilization. Federal Reserve Ban of St. Louis Review, November, Andersen, L. C., & Carlson, K. M. (1970). A monetarist model for economic stabilization. Federal Reserve Ban of St. Louis Review, April, Ando, A., & Modigliani, F. (1965). The relative stability of monetary velocity and the investment multiplier. The American Economic Review, 55(4), Ataç, B. (2009). Maliye politiası: Gelişimi, amaçları, araçları ve uygulama sorunları. 8. Bası, Anara: Turhan Kitabevi. Batten, D. S., & Thornton, D. L. (1986). The monetary-fiscal policy debate and the Andersen-Jordan equation. Federal Reserve Ban of St. Louis Review, October, Batten, D. S., & Hafer, R. W. (1983). The relative impact of monetary and fiscal actions on economic activity: A cross-country comparison. Federal Reserve Ban of St. Louis Review, January, Bernane, B. S., & Gertler, M. (1995). Inside the blac box: The credit channel of monetary policy transmission. The Journal of Economic Perspectives, 9(4), Bozurt, H. (2007). Zaman serileri analizi. Bursa: Ein Kitabevi. Broos, C. (2008). Introductory econometrics for finance. 2nd ed., Cambridge: Cambridge University Press. Chowdhury, A. R. (1988). Monetary policy, fiscal policy and aggregate economic activity: Some further evidence. Applied Economics, 20(1), Darrat, A. F. (1984). The dominant influence of fiscal actions in developing countries. Eastern Economic Journal, 10(3), De Leeuw, F., & Kalchbrenner, J. (1969). Monetary and fiscal actions: A test of their relative importance in economic stabilization comment. Federal Reserve Ban of St. Louis Review, April, DePrano, M., & Mayer, T. (1965). Tests of the relative importance of autonomous expenditures and money. The American Economic Review, 55(4), Dicey, D. A., & Fuller, W. A. (1979). Distributions of the estimators for autoregressive time series with a unit root. Journal of the American Statistical Association, 74(366), Dicey, D. A., & Fuller, W. A. (1981). Lielihood ratio statistics for autoregressive time series with a unit root. Econometrica, 49(4), Dimen, N. (2006). Nominal GSUH ve politia tercihi: St. Louis model uygulaması. Atatür Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 20(2), Döne, E. (1995). Relative effectiveness of monetary and fiscal policies on GNP in the Turish economy. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6, Düzgün, R. (2010). Türiye eonomisinde para ve maliye politialarının etinliği. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(11), Friedman, B. M. (1977). Even the St. Louis model now believes in fiscal policy. Journal of Money, Credit and Baning, 9(2), Friedman, M., & Meiselman, D. (1963). The relative stability of monetary velocity and the investment multiplier in the United States, In The Commission on Money and Credit, Stabilization Policies (pp ). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Granger, C. W. J. (1969). Investigating causal relations by econometric models and cross-spectral methods. Econometrica, 37(3), Granger, C. W. J. & Newbold, P. (1974). Spurious regressions in econometrics. Journal of Econometrics, 2(2), Hester, D. D. (1964). Keynes and the quantity theory: A comment on the Friedman-Meiselman CMC paper. The Review of Economics and Statistics, 46(4),

11 Hics, J. R. (1937). Mr. Keynes and the Classics : A suggested interpretation. Econometrica, 5(2), Keynes, J. M. (1936). The general theory of employment, interest and money. London: Macmillan. Kretzmer, P. E. (1992). Monetary vs. fiscal policy: New evidence on an old debate. Federal Reserve Ban of Kansas City Economic Review, 77(2), MacKinnon, J. G. (1996). Numerical distribution functions for unit root and cointegration tests. Journal of Applied Econometrics, 11(6), Maniw, N. G. (2002). Macroeconomics. 5th ed., New Yor: Worth Publishers. McCallum, B. T. (1986). Monetary versus fiscal policy effects: A review of the debate. In R. W. Hafer (Ed.), The monetary vs. fiscal policy debate (pp. 9-29). Totowa, NJ: Rowman and Allanheld. Owoye, O., & Onafowora, O. A. (1994). The relative importance of monetary and fiscal policies in selected African countries. Applied Economics, 26(11), Önder, T. (2005). Para politiası: Amaçları, araçları ve Türiye uygulaması. TCMB Uzmanlı Yeterlili Tezi, Anara. Phillips, P. C. B., & Perron, P. (1988). Testing for a unit root in time series regression. Biometria, 75(2), Rahman, M. H. (2005). Relative effectiveness of monetary and fiscal policies on output growth in Bangladesh: A VAR approach. Bangladesh Journal of Political Economy, 22(1-2), Silber, W. L. (1971). The St. Louis equation: Democratic and Republican versions and other experiments. The Review of Economics and Statistics, 53(4), Sims, C. A. (1980). Macroeconomics and reality. Econometrica, 48(1), E Tablo 1. Araştırmada Kullanılan Değişenler ve Kaynaları Değişen Açılama Kayna Y M G Reel gayri safi yurtiçi hasıladai nispi değişim, bir başa deyişle eonomi büyümedir. TÜİK ten elde edilen 2009=100 bazlı mevsim ve tavim etisinden arındırılmış harcamalar yöntemiyle zincirlenmiş gayri safi yurtiçi hasıla hacim endesinin logaritmi birinci sıra farı alınara hesaplanmıştır. Para politiası faizindei nispi değişimdir. Para politiası faizi olara 2011 öncesi için TCMB nin geceli borç alma ve borç verme faizlerinin ortalaması, 2011 ve sonrası için TCMB ağırlılı ortalama fonlama maliyeti ullanılmıştır. Çalışmada ullanılan değişen, TCMB-EVDS den elde edilen bu serinin logaritmi birinci sıra farı alınara hesaplanmıştır. Reel faiz dışı bütçe harcamalarındai nispi değişimdir. Hazine Müsteşarlığı ndan elde edilen nominal serinin 2003=100 bazlı Tüetici Fiyat Endesi ile deflate edilere reel hale getirilmesinden sonra Tramo-Seats yöntemiyle mevsimsel olara düzeltilmesi ve daha sonra da logaritmi birinci sıra farının alınmasıyla hesaplanmıştır. TÜİK TCMB-EVDS Hazine Müsteşarlığı 237

12 TÜİK: Türiye İstatisti Kurumu; TCMB-EVDS: Türiye Cumhuriyet Merez Banası Eletroni Veri Dağıtım Sistemi. E Şeil 1. Araştırmada Kullanılan Değişenlerin Çizimleri.06 Y M G E Tablo 2. Serilerin Durağanlığının Tespiti İçin Birim Kö Testi Sonuçları Değişen ADF PP 238

13 Y ** (2) *** (2) M *** (0) *** (5) G *** (2) *** (22) ADF, Dicey & Fuller (1979 & 1981) tarafından geliştirilen genişletilmiş Dicey-Fuller birim ö testidir. PP, Phillips & Perron (1988) tarafından geliştirilen Phillips-Perron birim ö testidir. Birim ö testleri sabit terimli modelle yapılmıştır. Parantez içindei sayılar, ADF testinde modele değişenin aç gecimeli değerinin elendiğini, PP testinde test istatistiği düzeltiliren ullanılan bant genişliğini göstermetedir. ADF testinde masimum gecime 4 olara alınmış ve uygun gecime uzunluğu Aaie bilgi riteri (AIC) ullanılara belirlenmiştir. ***, ** ve * işaretleri, %1, %5 ve %10 düzeylerinde istatistisel anlamlılığı ifade etmete ve serinin birim öe sahip olmadığını yani durağan olduğunu göstermetedir. MacKinnon a (1996) dayanan riti değerler, %1, %5 ve %10 anlamlılı düzeyleri için sırasıyla , ve dir. E Tablo 3. VAR Modelinin Gecime Sayısının Tespiti Gecime sayısı AIC LM(1) LM(2) LM(3) LM(4) *** *** *** VAR modeline dışsal olara sabit terim elenmiştir. AIC, Aaie bilgi riteridir. Buradai + işareti en uygun gecime uzunluğunu ifade etmetedir. LM, VAR modelinin hata terimleri için yapılan ardışı bağımlılı testidir. LM sembolünün yanında parantez içinde bulunan sayılar testin gecime sayısı, tablodai sayılar LM istatistiğinin esin olasılı değerleridir. ***, ** ve * işaretleri, %1, %5 ve %10 istatistisel anlamlılı seviyelerinde ardışı bağımlılı bulunduğunu göstermetedir. VAR modelinin sonuçlarının güvenilir olabilmesi için hata terimlerinde ardışı bağımlılı olmaması geremetedir. E Şeil 2. AR Karateristi Polinomunun Ters Köleri

14 AR arateristi polinomunun ters ölerinin birim çemberin içinde yer alması, tahmin edilen VAR modelinin istirarlı olduğunu ifade etmetedir. 240