ELEKTRİK KONUSUNU HATIRDA TUTMA ÜZERİNE KAVRAM KARİKATÜRLERİ VE HARİTALARININ ETKİSİ

Transkript

1 25. BÖLÜM ELEKTRİK KONUSUNU HATIRDA TUTMA ÜZERİNE KAVRAM KARİKATÜRLERİ VE HARİTALARININ ETKİSİ Özlem ATEŞ, Fatma ŞAŞMAZ ÖREN DOI: /

2 Elektrik Konusunu Hatırda Tutma Üzerine Kavram Karikatürleri ve Haritalarının Etkisi Giriş Öğrenme-öğretme sürecine aktif ve etkin katılım sağlayan, araştıran, sorgulayan, problem çözen, üreten ve eleştirel bakış açısına sahip fen okuryazarı bireyler yetiştirmek, son yıllarda yayınlanan ve sonrasında güncellenen fen öğretimi programlarının başlıca hedefleri arasında yer almaktadır (MEB 2005, 2013, 2018). Bu hedeflere ulaşabilmek için, fen öğretiminde anlamlı öğrenmenin ve etkili kavram öğretiminin gerçekleştirilmesinin gerekliliği bu programlarda sıkça vurgulanmaktadır. Dolayısıyla hedeflere uygun öğrenme-öğretme ortamlarının oluşturulması ve öğrenme araçlarının geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır. Fen kavramlarının soyut doğası gereği ve birçok farklı nedenlerle (ön bilgilerin eksikliği, medya etkisi, günlük hayat dili ve fizik dili farklılığı, kişisel deneyimler, içgüdüsel inançlar vb.) öğrencilerde fen bilgisi alanına yönelik kavram yanılgıları oluşabildiği için sıradan yöntem ve tekniklerin kullanımı etkili kavram öğretiminde yetersiz kalmaktadır. Alanyazın incelendiğinde görsel araç kullanımının kavram öğretimi üzerindeki etkisini inceleyen ve öğretime katkısını vurgulayan birçok çalışma mevcuttur (Brandt vd., 2001; Glynn ve Takahashi, 1998; Treagust, Chittelborough ve Mamiala, 2002). Söz konusu araçlar arasında yer alan kavram karikatürleri ve kavram haritaları yaklaşık olarak 40 yıldır fen öğretimi alanında sıklıkla kullanılmakta ve bu alandaki önemini korumaktadır. Kavram karikatürleri; içerisinde yer alan karakterlerin günlük yaşamda karşılaşılan bilimsel bir olay üzerine farklı bakış açılarındaki diyalogları ile oluşturulan, öğrenenlerin karakterler üzerinden tartışmaya davet edildiği, bilinen karikatürlerden farklı olarak mizahi ve abartılı unsurlar barındırmayan, etkili ve yenilikçi bir yaklaşım sağlamak için ortaya atılmış görsel araçlardır (Kabapınar, 2005; Keogh ve Naylor, 1999, 2000; Keogh, Naylor ve Wilson, 1998; Stephenson ve Warwick, 2002). Bu araçlar öğrencilerin var olan bilgilerini sorgulamalarını, bu bilgilerin yenileri ile ilişkilendirilmesini, yanılgıların belirlenmesini/giderilmesini ve öğrencilerin derse yönelik motivasyonlarının artmasını sağlar (Keogh ve Naylor, 1996; Keogh vd., 1998). Keogh vd. ne (1998) göre kavram karikatürleri; fen öğretmek, öğrencilerin ve öğretmen adaylarının bilimsel konuları anlama düzeylerini değerlendirmek, gençleri bilimsel tartışmalara yönlendirmek, müzelerde ve sergi merkezlerindeki bilimsel sorulara olan ilgiyi canlandırmak ve halkın farkındalığını, ilgisini ve anlayışını teşvik etmek gibi çeşitli amaçlarla ve durumlarda kullanılmaktadır. Kavram karikatürlerinin; farklı eğitim seviyelerinde kullanımı ve başarıya etkisi (Aydın ve Özyürek, 2014; Chin ve Teou, 2009; Demir, 2008; İnel, Balım ve Evrekli, 2009; Kabapınar, 2005; Keogh ve Naylor, 1999; Morris, Merritt, Fairclough, Birrell ve Howitt, 2007; Stephenson ve Warvick, 2002; Türkoğuz ve Cin, 2013) kavram yanılgılarının tespit edilmesindeki/giderilmesindeki rolü (Erdoğan ve Özsevgeç, 2012; Minárechová, 2016; Şaşmaz-Ören, Karatekin, Erdem ve Ormancı, 2012) ve değerlendirme amaçlı kullanımı (Chin ve Teou, 2008; Kandil-İngeç, 2008; Song, Heo, Krumenaker ve Tippins, 2008; Şaşmaz-Ören ve Ormancı, 2011) üzerine birçok çalışmaya rastlamak mümkündür li yıllardan bu yana etkili fen/kavram öğretiminin gerçekleştirilebilmesi için sıklıkla vurgulanan görsel araçlardan diğeri ise kavram haritalarıdır. Kavramlar arasındaki ilişkinin iki boyutlu grafiksel ifadesi olan kavram haritaları, öğrencilerin bilişsel yapısını önermeler şeklinde ortaya çıkarmak, ne bildiğini anlamak ve bilişsel yapısındaki değişmeleri incelemek için kullanılmaktadır (Novak 1990; Novak ve Cañas, 2008; Novak ve Gowin, 1984). Bu yönleriyle kavram haritaları etkili bir öğrenme-öğretme ve değerlendirme aracı olarak görülmektedir (Fry ve Novak, 1990; Kaya, 2003; Markham, Mintzes ve Jones, 1994). Ayrıca kavram haritaları müfredat hazırlama stratejisi olarak da kullanılmaktadır (Novak, 1990). Kalaycı ve Çakmak (2000), kavram haritalarının öğrenciler için özellikle bilişsel örgütlemeyi güçlendirme ve yaratıcılık konularında, öğretmenler için ise sunum ve değerlendirmede kolaylık sağlayan araçlar olduğunu ifade etmiştir. Fen öğretiminde kavram haritaları ile ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde değerlendirme (Byerbach ve Smith, 1990; Kandil-İngeç, 2008; Kurnaz ve Pektaş, 2013; Soika ve Reiska, 2014), öğrenci tutumlarını ya da görüşlerini belirleme (Şahin, 2002; Şen ve Özgün-Koca, 2002), öğretim amaçlı kullanma (Bahar, 2001; Kurnaz, 2010), kavram yanılgılarının belirlenmesi (Aykutlu ve Şen, 356

3 Değişen Dünyada Eğitim 2012; Çıldır ve Şen, 2006) ve başarıya/öğrenme düzeyine etkisi (Ajaja, 2011; Ayvacı ve Devecioğlu, 2002; Boujaoude ve Attich, 2008; Chawla ve Singh, 2015; Czerniak ve Haney, 1998; Çömek, Akınoğlu, Elmacı ve Gündoğdu, 2016; Guastello, Beasley ve Sinatra, 2000; Jegede, Alayemola ve Okebukola, 1990; Karakuyu, 2010; Kinchin, 2000; Markow ve Lonning, 1998; Mun, Kim, Kim ve Krajcik, 2014; Ugwu ve Soyibo, 2004) üzerine gerçekleştirilen birçok çalışma bulunmaktadır. Kavram karikatürlerinin ve kavram haritalarının birlikte ya da ayrı ayrı çeşitli değişenler üzerine etkilerinin incelendiği çalışmaların yanı sıra bu görsel araçların farklı tekniklerle/yöntemlerle birlikte kullanıldığı durumlardaki etkililiğini ölçen ya da bunların etkililiğini kıyaslayan çalışmalar da mevcuttur. Bazı çalışmalarda kavramsal değişim metinleri ile kavram karikatürlerinin (Çil, 2014), kavram karikatürleri ile bağlam temelli öğrenmenin (Ültay, 2015), kavram karikatürleri ile zihin haritalarının (Evrekli ve Balım, 2010), interaktif kavram karikatürleri ve kavram haritalarının (Akbaş ve Toros, 2016) ve analojiler, kavram karikatürleri ve TGA tekniklerinin (Özyılmaz-Akamca ve Hamurcu, 2009) birlikte kullanımının etkililiğinin ölçülmesi amaçlanmıştır. Bazı çalışmalarda ise kavram haritaları ile işbirlikli öğrenme etkinliklerinin (Bot ve Eze, 2016), kavram haritaları ile çürütme metinlerinin (Adesope, Cavagnetto, Hunsu, Anguiano ve Lloyd, 2017), kavram haritaları ile rehberli keşif yönteminin (Ikedolapo ve Adetunji, 2009), kavram haritaları ile işbirlikli öğrenme ve öğrenme halkasının (Ajaja, 2013), kavram haritaları ile zihin haritalarının (Tarkashvand, 2015) etkililikleri kıyaslanmıştır. Kavram haritalarının ve kavram karikatürlerinin birlikte, ayrı ayrı ya da farklı tekniklerle/yöntemlerle kullanılması durumunda öğrencilerin başarılarının/kavramsal anlama düzeylerinin anlamlı bir şekilde arttığı (Czerniak ve Haney, 1998; Guastello vd., 2000; Kwon ve Cifuentes, 2009; Rao, 2004; Türkoğuz ve Cin, 2013; Ültay, 2015) ya da bu gruplar arasında anlamlı bir farkın bulunamadığı çalışmalar (Boujaoude ve Attich, 2008; Çimer ve Çimer; 2002; Lin, Chang, Hou ve Wu, 2015; Snead ve Young, 2003) mevcuttur. Ancak alanyazında kavram karikatürlerinin ve kavram haritalarının etkililiğinin birbiriyle kıyaslandığı çalışmalara rastlanmamıştır. Fen öğretiminde çeşitli amaçlarla ve uzun yıllardır kullanılmakta olan bu iki önemli ve etkili görsel araçtan hangisinin fen konularına yönelik öğrenci başarısında ya da diğer değişkenler açısından daha etkili olduğunun saptanması önemlidir. Fen kavramları içerisinde kavram öğretimi, kavram yanılgılarının tespiti ve giderilmesi üzerine en çok ve yaygın olarak çalışılan konulardan birisi elektriktir (Asami, King ve Monk, 2000; Ateş ve Eryılmaz, 2011; Aykutlu ve Şen, 2011; Çıldır ve Şen, 2006; Duit ve Rhöneck, 1997; Küçüközer ve Kocakülah, 2007; Öner ve Arslan, 2005; Shipstone vd., 1988). Dolayısıyla soyut doğası gereği ve birçok kavram yanılgısı içermesi nedeniyle uzun yıllardır çalışılan elektrik konusuna ve kavramlarına yönelik olarak etkisi birçok çalışmada vurgulanmış kavram karikatürlerinin ve kavram haritalarının etkilerinin karşılaştırılması önemlidir. Bu nedenle bu çalışmada öğretmen adaylarının elektrik konusunu hatırda tutma düzeyleri üzerine kavram karikatürleri ve kavram haritalarının kıyaslanması amaçlanmıştır. Bununla birlikte çalışmada hatırda tutma düzeyleri açısından öğretmen adaylarının cinsiyetleri arasında anlamlı bir farklılık olup olmadığının belirlenmesi bir diğer alt amaç olarak ifade edilebilir. Araştırmanın Deseni ve Katılımcılar Yöntem Araştırmada kavram karikatürleri ve kavram haritalarının elektrik konusunu hatırda tutma düzeyine etkisinin kıyaslanması için ön test-son test kontrol gruplu yarı deneysel araştırma deseni kullanılmıştır. Yarı deneysel desenlerde yansız (seçkisiz) atama yapılmadan oluşturulmuş gruplar belli değişkenler açısından eşleştirilmeye çalışılır (Fraenkel ve Wallen, 1996). Araştırma Ege bölgesinde yer alan orta büyüklükte bir üniversitenin Eğitim Fakültesi nde öğrenim gören farklı şubelerdeki 112 son sınıf Fen Bilgisi öğretmen adayı ile gerçekleştirilmiştir. 58 öğretmen adayından oluşan bir grup deney, 54 öğretmen adayından oluşan başka bir grup ise kontrol grubu olarak adlandırılmıştır. Grupların hangisinin deney hangisinin kontrol grubu olacağına seçkisiz atama yoluyla karar verilmiştir. 357

4 Elektrik Konusunu Hatırda Tutma Üzerine Kavram Karikatürleri ve Haritalarının Etkisi Veri Toplama Araçları Çalışmada Özkıdık (2010) tarafından öğrencilerin Yaşamımızdaki Elektrik ünitesini anlama düzeylerini belirlemek amacı ile hazırlanmış 25 çoktan seçmeli sorudan oluşan Yaşamımızdaki Elektrik Ünitesi Akademik Başarı Testi kullanılmıştır. Alan uzmanı öğretim üyelerinin ve fen öğretmenlerin görüşleri dikkate alınarak hazırlanan testin güvenirlik katsayısı araştırmacı tarafından.82 olarak hesaplanmıştır (Özkıdık, 2010). Benzer şekilde bu çalışmadaki 112 öğretmen adayından elde edilen veriler doğrultusunda başarı testinin güvenirlik katsayısı.81 olarak bulunmuştur. Uygulama Süreci Araştırma Özel Öğretim Yöntemleri II dersi kapsamında yer alan mikro öğretim uygulamaları süresince gerçekleştirilmiştir. Bu ders Türkiye deki eğitim fakültelerinin fen bilgisi öğretmenliği programında dördüncü yıl, birinci dönemde yer alan, iki saati teorik, iki saati uygulama olan zorunlu bir derstir. Teorik ders saatinde öğretim elemanı tarafından alan öğretimine yönelik bazı yöntem ve teknikler (5E öğrenme modeli, analojiler, kavram öğretimine yönelik kavram karikatürleri, kavram haritaları vb.) sunulmaktadır. Uygulama saatinde ise öğretmen adayları teorik saatte gördükleri yöntem ve tekniklere uygun biçimde mikro öğretim uygulamaları yapmaktadır. Mikro öğretim uygulamaları ilkokul ya da ortaokul programının fen konularını (örneğin; kuvvet ve hareket, madde, çevre, elektrik vb.) işleyecek biçimde gerçekleştirilmektedir. Sonuç olarak dersin içeriğine uygun biçimde öğretmen adayları tarafından ilköğretim fen konularında özel öğretim yöntemlerinin uygulamaları mikro öğretim biçiminde sunulmaktadır. Araştırmada 58 öğretmen adayından oluşan bir grup kavram karikatürleriyle, 54 öğretmen adayından oluşan diğer grup ise kavram haritalarıyla mikro öğretimlerini yapmıştır. Bu çalışma kapsamında yer alan uygulamalar Özel Öğretim Yöntemleri dersi içeriğinde bulunan Laboratuvar Yaklaşımları ve Deney Türleri konularında gerçekleştirilmiştir. Uygulamaların Fen dersi düzeyi ise 7. Sınıf Yaşamımızdaki Elektrik ünitesi olarak belirlenmiştir. Çalışmada etkisi incelenecek değişken olarak son yıllarda fen öğretiminde sıklıkla kullanılan ve önemli görsel özellikler taşıyan kavram karikatürleri ve kavram haritaları seçilmiştir. Bunların seçilmesinin en önemli sebeplerinden bir diğeri de Yaşamımızdaki Elektrik ünitesinin içeriğine ve öğretimine daha uygun olmalarıdır. Uygulamalar süresince öncelikle öğretim elemanı tarafından dersin teorik saatlerinde kavram haritaları ve kavram karikatürlerine yönelik sunumlar yapılmış, uygulama saatlerinde ise öğretmen adayları tarafından örnek etkinlikler hazırlanmıştır. Ön test olarak Yaşamımızdaki Elektrik Ünitesi Akademik Başarı Testi tüm gruplara uygulanmıştır. Ardından öğretmen adayları bu üniteyi 4-5 kişilik mikro öğretim grupları biçiminde paylaşarak söz konusu iki yöntemle sunmuştur. Bu süreçte hazırlanan kavram karikatürü ve kavram haritası örneklerine Ek 1 ve Ek 2 de yer verilmiştir. Mikro öğretimler bittikten üç hafta sonra öğrencilerin elektrik ünitesini hatırda tutma düzeylerine yöntemin etkisini belirleyebilmek amacıyla aynı başarı testi yeniden uygulanmıştır. Araştırmaya yönelik uygulama süreci Tablo 1 de özetlenmiştir. Tablo 1. Uygulama Süreci. Süre Süreç Öğrenci Sayısı Tüm Gruplar Hafta 1 Yaşamımızdaki Elektrik Ünitesi Akademik Başarı 112 Testinin uygulanması Kontrol Grubu Hafta (1-4) Kavram haritaları yoluyla Elektrik ünitesi 7. sınıf 54 düzeyinde mikro öğretim uygulamaları Deney Grubu Hafta (1-4) Kavram karikatürleri yoluyla Elektrik ünitesi sınıf düzeyinde mikro öğretim uygulamaları Tüm Gruplar Hafta 7 Yaşamımızdaki Elektrik Ünitesi Akademik Başarı Testinin uygulanması

5 Verilerin Analizi Değişen Dünyada Eğitim Verilerin analizi SPSS 17 paket programı kullanılarak yapılmıştır. Öğretmen adaylarının başarı puanlarına yönelik betimleyici istatistik olarak ortalama ve standart sapma değerlerine bakılmıştır. Deney ve kontrol gruplarının başarı puanları arasındaki ve cinsiyetler arasındaki farkın anlamlılığının test edilmesi için ilişkisiz t-testi kullanılmıştır. Araştırmada anlamlılık düzeyi.05 olarak kabul edilmiştir. Bulgular Başarı testinden elde edilen verilerin normal dağılıma uygunluğunu test etmek için basıklık ve çarpıklık değerlerine bakılmıştır. Ön ve son testler için çarpıklık değerleri -.60 ile -.52, basıklık değerleri ise.37 ile 1.30 arasında değişmektedir. Bu değerler -2 ve +2 arasında olduğundan (George ve Mallery, 2010) verilerin normal dağıldığı kabul edilmiştir. Deney ve kontrol gruplarına ait başarı ön test ve son test puan ortalamaları ile standart sapma değerleri Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Akademik Başarı Testinin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri. Ön Test Son Test N x ss x ss Deney grubu (kavram karikatürü) Kontrol grubu (kavram haritası) Tablo 2 incelendiğinde her iki grubun başarı testi ortalamalarında artış olmakla birlikte deney grubunun başarı puan ortalamasındaki artışın daha fazla olduğu (.56 puan) görülmektedir. Deney ve kontrol gruplarındaki öğretmen adaylarının başarı ön test puanları arasında anlamlı bir fark olup olmadığını belirlemek için t-testi yapılmıştır. Bu test sonuçları Tablo 3 te verilmiştir. Tablo 3. Deney ve Kontrol Gruplarının Ön Test Başarı Puanlarının t-testi Sonuçları. Grup N x S sd t p Ön test Deney Kontrol Yapılan analiz sonucunda (Tablo 3) her iki grupta bulunan öğretmen adaylarının başarı testinden aldıkları ön test puan ortalamalarının birbirine yakın olduğu ve grup puanları arasında.05 düzeyinde anlamlı bir ilişkinin olmadığı [t(110)=-.34, p>.05] tespit edilmiştir. Bu bulgu doğrultusunda grupların başarı ön test puan ortalamaları bakımından birbirine denk oldukları söylenebilir. Deney ve kontrol gruplarındaki öğretmen adaylarının başarı son test puanları arasında anlamlı bir fark olup olmadığını belirlemek için yapılan t-testi sonuçları ise Tablo 4 te verilmiştir. Tablo 4. Deney ve Kontrol Gruplarının Son Test Başarı Puanlarının t-testi Sonuçları. Grup N x S sd t p Son test Deney Kontrol Tablo 4 te görüldüğü gibi kavram karikatürleriyle uygulamaların yapıldığı deney grubundaki öğretmen adaylarının ön-test başarı puanı ortalaması (x =19.31), kavram haritalarıyla uygulamaların yapıldığı kontrol grubundaki öğretmen adaylarının puan ortalamasından (x =18.93) daha yüksektir. 359

6 Elektrik Konusunu Hatırda Tutma Üzerine Kavram Karikatürleri ve Haritalarının Etkisi Ancak, yapılan t-testi sonucunda deney ve kontrol gruplarının son test akademik başarı puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılığın olmadığı [t(110)=-.73, p>.05] saptanmıştır. Öğretmen adaylarının cinsiyetleri ile başarı testinden elde ettikleri puan ortalamaları arasındaki farklılığın istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığını belirlemek amacıyla yapılan t-testi sonuçları Tablo 5 te verilmiştir. Tablo 5. Deney ve Kontrol Gruplarının Başarı Puanlarının Cinsiyet Değişkeni Açısından t-testi Sonuçları. N x S sd t p Kız Erkek Tablo 5 incelendiğinde erkeklerin başarı puan ortalamasının (x =19.78) kızların puan ortalamasından (x =18.82) daha yüksek olduğu görülmektedir. Ancak analiz sonucunda anlaşıldığı üzere, öğretmen adaylarının başarı puanlarındaki bu fark cinsiyetlerine göre [t(110)=-1.73, p>.05] anlamlı farklılık oluşturacak düzeyde değildir. Analizler kontrol [t(110)=-1.09, p>.05] ve deney [t(110)=-1.73, p>.05] grupları için ayrı ayrı yapıldığında da sonuç değişmemektedir. Dolayısıyla kavram karikatürleriyle ve kavram haritalarıyla mikro öğretim gerçekleştirilen gruplardaki öğretmen adaylarının hem kendi grupları içerisinde hem de ön test ile son test başarı puanlarında cinsiyetlerine göre anlamlı farklılığın olmadığı saptanmıştır. Tartışma, Sonuç ve Öneriler Bu çalışmanın amacı, öğretmen adaylarının elektrik konusunu hatırda tutma düzeyleri açısından kavram haritaları ve kavram karikatürlerinin etkisinin kıyaslanmasıdır. Bu amaç doğrultusunda bir grup öğretmen adayı kavram haritaları, diğer bir grup öğretmen adayı ise kavram karikatürleri kullanarak mikro öğretimler gerçekleştirmiştir. Bu uygulamaların öncesinde ve uygulamalar bittikten üç hafta sonrasında öğretmen adaylarına elektrik konusuna yönelik bir başarı testi uygulanmıştır. Çalışma sonuçları analiz edildiğinde hatırda tutma ile ilgili olarak her iki grubun da başarı puanlarının arttığı fakat grupların arasında anlamlı farklılığın olmadığı tespit edilmiştir. Alanyazında kavram haritaları ve kavram karikatürlerinin etkisinin kıyaslandığı çalışmalara rastlanmamakla birlikte bu görsel araçların farklı öğretim yöntem ya da tekniklerle kıyaslandığı ve bu araştırma ile benzer bulgulara ulaşan çalışmalar mevcuttur. Oloyede ve Aleoye (2009) kavram haritası ile rehberli keşif yöntemi, Lehman, Carter ve Kahle (1985) ise kavram haritası ile V-diyagramı kullanılarak yapılan öğretimler arasında öğrencilerin akademik başarıları açısından anlamlı farklılığın tespit edilemediğini belirtmiştir. Bu çalışma bulgularının aksine Ikedolapo ve Adetunji (2009), kavram haritaları ve rehberli keşif yöntemi arasında öğrencilerin son test başarı puanları açısından anlamlı farklılığın olmadığını ancak kalıcılık puanları arasında kavram haritaları kullanan grubun lehine bir farklılık olduğunu tespit etmiştir. Benzer şekilde Bot ve Eze (2016) kavram haritası kullanımının işbirlikli öğrenme yöntemine, Adesope vd., (2017) ise bilgisayar destekli kavram haritalarının, bilgisayar destekli çürütme metinlerine göre daha etkili olduğunu ifade etmiştir. Batdı (2014), kavram haritası tekniği ile geleneksel öğrenme yöntemini kıyaslayan 41 deneysel çalışmadan oluşan bir meta analiz araştırması yapmıştır. Bu araştırma sonucunda kavram haritası kullanımının akademik başarı ve kalıcılık puanları üzerinde pozitif ve geniş düzeyde etkiye sahip olduğunu belirtmiştir. Benzer şekilde kavram karikatürlerinin (Ceylan, 2014; Durmaz, 2007; Eroğlu, 2010; Özüredi, 2009) ya da kavram karikatürleriyle birlikte kullanılan farklı yöntem/tekniklerin (Evrekli ve Balım, 2010; Özyılmaz-Akamca ve Hamurcu, 2009; Şaşmaz-Ören ve Yılmaz, 2013) akademik başarıya etkisinin araştırıldığı çalışmalarda geleneksel yöntemle ders işlenen gruplara nazaran anlamlı farklılık tespit edilmiştir. Bu bulguların aksine kavram karikatürü ve geleneksel yöntemle öğrenim gören gruplar arasında anlamlı farklılığın bulunmadığı çalışmalara (Balım, İnel ve Evrekli 2008; Çiçek, 2011; Demirel ve Aslan, 2014) da rastlanmaktadır. 360

7 Değişen Dünyada Eğitim Arıkurt (2014), kavram karikatürleri ile kavramsal değişim metinlerinin etkisini kıyasladığı çalışmasında uzay araştırmaları konusunda kavram karikatürleri ile yapılan öğretimin akademik başarı açısından daha etkili olduğunu, gök cisimleri ve güneş sistemi konularında ise her iki yöntemle yapılan öğretimin arasında anlamlı farklılığın olmadığını belirtmiştir. Dolayısıyla alanyazın incelendiğinde, kavram haritalarının ya da kavram karikatürlerinin çok farklı konularda, düzeylerde ya da gruplarda uygulandığı ve farklı yöntemlerle etkileşimlerinin akademik başarıya olumlu etki ettiği ya da anlamlı farklılık oluşturmadığı çalışmalar ile karşılaşılmaktadır. Bu çalışmada deney ve kontrol gruplarının aralarında elektrik konusunu hatırda tutma açısından anlamlı farklılık tespit edilmemiştir. Bu durum, her iki görsel aracın da (kavram haritaları ve kavram karikatürleri) öğretim süreçlerinde kullanımının öğretmen adaylarının akademik başarıları açısından etkili olmasından kaynaklanmış olabilir. Ayrıca, uygulama konusu olarak soyut doğası gereği görsellerle zenginleştirmeye uygun olan elektrik konusunun seçilmesi de kavram karikatürleri ve kavram haritalarının öğretmen adaylarının bu konuyu hatırda tutma düzeyleri ile ilgili benzer etkiye neden olmasını sağlamış olabilir. Bu çalışmanın diğer amacı, öğretmen adaylarının elektrik konularını hatırda tutma düzeyleri açısından cinsiyetleri arasında anlamlı bir farklılığın olup olmadığının belirlenmesidir. Çalışma sonuçları analiz edildiğinde öğretmen adaylarının başarı puanlarının cinsiyetlerine göre anlamlı farklılık göstermediği tespit edilmiştir. İlgili alanyazın incelendiğinde bu çalışma bulgularına benzer şekilde kavram haritası ya da kavram karikatürü kullanımının erkek ve kız öğrencilerin akademik başarıları açısından benzer etkiye neden olduğunu açıklayan araştırmalara rastlanmaktadır (Ajaja, 2011; Ezeudu, 2013; Ikedolapo ve Adetunji, 2009; Rao, 2004). Bu bulgunun aksine Bot ve Eze (2016), kavram haritası ve işbirlikli öğrenme yöntemi kullanılarak yapılan öğretimin öğrencilerin akademik başarılarına etkisinin kıyaslandığı çalışmasında, kavram haritasını kullanan erkek öğrencilerin lehine anlamlı farklılık oluştuğunu ifade etmiştir. Araştırmalarda karşılaşılan bu farklılıklar uygulama yapılan bireylerin sosyo-ekonomik durumları, kültürel yapıları, yaş aralıkları ya da çalışma konuları ve yöntemlerindeki farklılıklardan kaynaklanmış olabilir. Yaklaşık 40 yıldır fen öğretimi alanında sıklıkla çalışılan kavram haritaları ve kavram karikatürlerinin; ayrı ayrı, birlikte ya da çeşitli öğretim yöntem ve teknikleriyle farklı düzeylerdeki gruplara uygulandığı ve birçok farklı değişken üzerindeki etkilerinin incelendiği göz önünde bulundurulduğunda, çalışma sonuçlarının kıyaslanması güç ve karmaşık hale gelmektedir. Bu nedenle kavram haritalarının ve kavram karikatürlerinin farklı konularda, düzeylerde ve örneklemlerdeki etkilerinin kıyaslandığı araştırmaların ve bunların bir araya getirileceği meta analiz çalışmalarının yapılması önerilebilir. Bu çalışmaların, hangi durumlarda hangi görsel aracı kullanmanın daha etkili olacağı hususunda fikir vermesi ve böylelikle fen öğretiminin zenginleştirilerek daha etkili yapılmasına olanak sağlaması açısından önemli olduğu düşünülmektedir. Kaynakça Adesope, O. O., Cavagnetto, A., Hunsu, N. J., Anguiano, C. ve Lloyd, J. (2017). Comparative effects of computer-based concept maps, refutational texts, and expository texts on science learning. Journal of Educational Computing Research, 55 (1), Ajaja, O. P (2011). Concept mapping as a study skill: effects on students achievement in biology. International Journal of Educational Sciences, 3(1), Ajaja, O. P. (2013). Which strategy best suits biology teaching? Lecturing, concept mapping, cooperative learning or learning cycle? Electronic Journal of Science Education, 17(1), Akbaş, Y. ve Toros, S. (2016). Sosyal bilgiler öğretiminde interaktif kavram karikatürleri ve kavram haritaları kullanımının akademik başarıya etkisi. Turkish Studies, 11(9), Arıkurt, E. (2014). Kavram karikatürlerinin ve kavramsal değişim metinlerinin ortaokul 7. Sınıf öğrencilerinin başarılarına, kavramsal değişimlerine ve tutumlarına etkisinin karşılaştırılması. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Giresun Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Giresun. 361

8 Elektrik Konusunu Hatırda Tutma Üzerine Kavram Karikatürleri ve Haritalarının Etkisi Asami, N., King, J. ve Monk, M. (2000). Tuition and memory: mental models and congnitive processing in Japanese children s work on d.c. electrical circuits. Research in Science and Technological Education, 18(2), Ateş, O. ve Eryılmaz, A. (2011). Effectiveness of hands-on and minds-on activities on students achievement and attitudes towards physics. Asia-Pacific Forum on Science Learning and Teaching, 12(1), Aykutlu, I. ve Şen, A. İ. (2012). Üç aşamalı test, kavram haritası ve analoji kullanılarak lise öğrencilerinin elektrik akımı konusundaki kavram yanılgılarının belirlenmesi. Eğitim ve Bilim, 37 (166), Ayvacı, H. ve Devecioğlu, Y. (2002). Kavram haritasının fen bilgisi başarısına etkisi (V. Ulusal Fen Bilimleri ve Matematik Eğitimi Kongresi). 10 Ocak 2018 tarihinde adresinden erişilmiştir. Bahar, M. (2001). Biyoloji eğitiminde kavram haritalarının kullanımı. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1(1), Beyerbach, B. A. ve Smith, J. M. (1990) Using a computerized concept mapping program to assess preservice teacher s thinking about effective teaching. Journal of Research in Science Teaching, 27(10), Bot, T. D. ve Eze, J. E. (2016). Comparative effects of concept mapping and cooperative learning strategies on senior secondary school students' achievement in mathematics-trigonometry in Kano state, Nigeria. European Journal of Science and Mathematics Education, 4(1), BouJaoude, S. ve Attieh, M. (2008). The effect of using concept maps as study tools on achievement in chemistry. Eurasia Journal of Mathematics, Science & Technology Education, 4(3), Brandt, L., Elen, J., Hellemans, J., Heerman, L., Couwenberg, I., Volckaert, L. ve Morisse, H. (2001). The impact of concept mapping and visualization on the learning of secondary school chemistry students. International Journal of Science Education, 23(12), Ceylan, Ö. (2015). Fen öğretiminde kavram karikatürü kullanımının 7. sınıf öğrencilerinin akademik başarılarına ve bilişsel yapılarına etkisinin incelenmesi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Sakarya Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Sakarya. Chawla, J. ve Singh, G. (2015). Effect of concept mapping strategy on achievement in chemistry of IX graders in relation to achievement motivation. Asia Pacific Journal of Research, 1(24), Chin, C. ve Teou, L. (2008). Using concept cartoons in formative assessment: scaffolding students argumentation. International Journal of Science Education, 31(10), Czerniak, C. M. ve Haney, J. J. (1998). The effect of collaborative concept mapping on elementary preservice teachers anxiety, efficacy, and achievement in physical science. Journal of Science Teacher Education, 9(4), Çıldır, I. ve Şen, A. İ. (2006). Lise öğrencilerinin elektrik akımı konusundaki kavram yanılgılarının kavram haritalarıyla belirlenmesi. H.Ü. Eğitim Fakültesi Dergisi, 30, Çiçek, T. (2011). İlköğretim 6. sınıf fen ve teknoloji dersinde kavram karikatürlerinin öğrenci başarısına, tutumuna ve kalıcılığına etkisi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Celal Bayar Üniversitesi, Fen bilimleri Enstitüsü, Manisa. Çil, E. (2014). Teaching nature of science through conceptual change approach: conceptual change texts and concept cartoons. Journal of Baltic Science Education, 13(3), Çimer, A. ve Çimer, S. O. (2002). Öğrencilerin biyoloji konularının tekrar edilmesinde bir araç olarak kavram haritası tekniğini kullanmaya karşı tutumları (V. Ulusal Fen Bilimleri ve Matematik Eğitimi Kongresi). 5 Ocak 2018 tarihinde 5/b_kitabi/PDF/Biyoloji/bildiri/t16d.pdf adresinden erişilmiştir. 362

9 Değişen Dünyada Eğitim Çömek, A., Akınoğlu, O., Elmacı, E. ve Gündoğdu, T. (2016). Fen eğitiminde kavram haritaları kullanımının akademik başarı ve tutuma etkisi. International Journal of Human Sciences, 13(1), Demirel, R. ve Aslan, O. (2014). The effect of science and technology teaching promoted with concept cartoons on students' academic achievement and conceptual understanding. Eğitimde Kuram ve Uygulama, 10(2), Duit, R. ve Rhöneck, C. V. (1997). Learning and understanding key concepts of electricity. 36 Ocak 2018 tarihinde adresinden erişilmiştir. Durmaz, B. (2007). Yapılandırıcı fen öğretiminde kavram karikatürlerinin öğrencilerin başarısı ve duyuşsal özelliklerine etkisi (Muğla ili merkez ilçe örneği). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Muğla Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Muğla. Erdoğan, A. ve Özsevgeç, L. C. (2012). Kavram karikatürlerinin öğrencilerin kavram yanılgılarının giderilmesi üzerindeki etkisi: sera etkisi ve küresel ısınma örneği. Turkish Journal of Education, 1(2), Eroğlu, N. (2010). 6. sınıf maddenin tanecikli yapısı ünitesindeki kavramların öğretiminde öğrenci ürünü karikatürlerin kullanımı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Sakarya Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Sakarya. Evrekli, E. ve Balım, A. G. (2010). Fen ve teknoloji öğretiminde zihin haritası ve kavram karikatürü kullanımının öğrencilerin akademik başarılarına ve sorgulayıcı öğrenme becerileri algılarına etkisi. Batı Anadolu Eğitim Bilimleri Dergisi, 1(2), Ezeudu, F. O. (2013). Influence of concept maps on achievement retention of senior secondary school students in organic chemistry. Journal of Education and Practice, 4(19), Ezeudu, F. O. (1998). The effect of concept mapping on students achievement, interest and retention in selected units of organic chemistry. Review of Education, 15(1), Fraenkel, J. R. ve Wallen, N. E. (1996). How to design and evaluate research. (3th Edition). New York: Mc Graw-Hill. Fry, J. A. ve Novak, J. D. (1990). Concept mapping brings long-term movement toward meaningful leaming. Science Education, 74(6), Glynn, S. M. ve Takahashi, T. (1998). Learning from analogy-enhanced science text. Journal of Research in Science Teaching, 35(10), Guastello, E. F., Beasley, T. M. ve Sinatra, R. C. (2000). Concept mapping effects on science content comprehension of low-achieving inner-city seventh graders. Remedial and Special Education, 21(6), Ikedolapo, O. O. ve Adetunji, A. F. (2009). Comparative effect of the guided discovery (gd) and concept mapping teaching strategies on senior secondary school students (ssss) chemistry achievement in Nigeria. International Journal of Physics and Chemistry Education, 1(2), Jegede O. J., Alayemola F. F. ve Okebukola P. A (1990). The effect of concept mapping on students anxiety and achievement in biology. Journal of Research in Science Teaching, 27(10), Kabapınar, F. (2005). Effectiveness of teaching via concept cartoons from the point of view of constructivist approach. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Dergisi, 5(1), Kalaycı, N. ve Çakmak, M. (2000). Kavram haritalarının öğretim sürecinde kullanılması. Eğitim Yönetimi Dergisi, 6(24), Kandil-İngeç, Ş. (2008). Kavram haritalarının değerlendirme aracı olarak fizik eğitiminde kullanılması. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 35(35), Karakuyu, Y. (2010). The effect of concept mapping on attitude and achievement in a physics course. International Journal of Physical Science, 5(6), Kaya, O. N. (2003). Eğitimde alternatif bir değerlendirme yolu: kavram haritaları. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 25(25),

10 Elektrik Konusunu Hatırda Tutma Üzerine Kavram Karikatürleri ve Haritalarının Etkisi Keogh, B. ve Naylor, S. (1996). Teaching and learning in science: a new perspective (Lancaster: British Educational Research Association Conference). 25 Nisan 2018 tarihinde adresinden erişilmiştir. Keogh, B. ve Naylor, S. (1999). Concept cartoons, teaching and learning in science: an evaluation. International Journal of Science Education, 21(4), Keogh, B. ve Naylor, S. (2000). Teacher and learning in science using concept cartoons: why dennis wants to stay in at playtime. Australian Primary and Junior Science Journal, 16(3), Keogh, B., Naylor, S. ve Wilson, C. (1998). Concept cartoons: a new perspective on physics education. Physics Education, 33(4), Kinchin, I. M. (2000). Concept mapping in biology. Journal of Biological Education, 34(2), Kurnaz, M. A. (2010). Kavram haritalarının öğretim sürecinde kullanılması: bir aksiyon araştırması. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 8(1), Kurnaz, M. A. ve Pektaş, M. (2013). Fen ve teknoloji öğretmenlerinin ölçme-değerlendirmede kavram haritası kullanım durumları. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 9(1), Küçüközer, H. ve Kocakülah, S. (2007). Secondary school students misconceptions about simple electric circuits. Journal of Turkish Science Education, 4(1), Kwon, S. Y. ve Cifuentes, L. (2009). The comparative effect of individually constructed vs. collaboratively constructed computer-based concept maps. Computers & Education, 52, Lehman, L D., Carter, C. ve Kahle, L B. (1985). Concept mapping, vee mapping, and achievement: results of a field study with black high school students. Journal of Research in Science Teaching, 22(7), Lin, Y. T., Chang, C. H., Hou, H. T. ve Wu, K. C. (2015) Exploring the effects of employing Google Docs in collaborative concept mapping on achievement, concept representation, and attitudes. Interactive Learning Environments, 24(7), Markham, K. M., Mintzes, J. J. ve Jones, M. G. (1994). The concept map as a research and evaluation tool: further evidence of validity. Journal of Research in Science Teaching, 31(1), Markow, P. G. ve Lonning, R. A. (1998). Usefulness of concept maps in college chemistry laboratories: students perceptions and effects on achievement. Journal of Research in Science Teaching, 35(9), Millî Eğitim Bakanlığı (MEB) (2005). İlköğretim fen ve teknoloji dersi (6, 7 ve 8. sınıflar) öğretim programı. Ankara: MEB Yayınevi. Millî Eğitim Bakanlığı (MEB) (2013). İlköğretim kurumları (ilkokullar ve ortaokullar) fen bilimleri dersi (3, 4, 5, 6, 7 ve 8. sınıflar) öğretim programı. Ankara: MEB Yayınevi. Millî Eğitim Bakanlığı (MEB) (2018). Fen bilimleri dersi öğretim programı (ilkokul ve ortaokul 3, 4, 5, 6, 7 ve 8. sınıflar). Ankara: MEB Yayınevi. Minárechová, M. (2016). Using a concept cartoon method to address elementary school students' ideas about natural phenomena. European Journal of Science and Mathematics Education, 4(2), Morris, M., Merritt, M., Fairclough, S., Birrell, N. ve Howitt, C. (2007). Trialing concept cartoons in early childhood teaching and learning of science. Teaching Science, 53(2), Mun K., Kim J., Kim SW. ve Krajcik J. (2014). Exploration of high school students concepts about climate change through the use of an issue concept map (IC-Map). Zhang B., Fulmer G., Liu X., Hu W., Peng S. ve Wei B. (Eds), International Conference on Science Education 2012 Proceedings (ss ) içinde. Berlin, Heidelberg: Springer. Novak, J. D. (1990). Concept maps and vee diagrams: two metacognitive tools for science and mathematics education. Instructional Science, 19(1),

11 Değişen Dünyada Eğitim Novak, J. D. ve Cañas, A. J. (2008). The theory underlying concept maps and how to construct and use them (Technical Report IHMC Cmap Tools). 12 Şubat 2018 tarihinde adresinden erişilmiştir. Novak, J. D. ve Gowin, D. B. (1984). Learning how to learn. New York: Cambridge University Press. Ormancı, Ü. ve Şaşmaz-Ören, F. (2011). Assessment of concept cartoons: an exemplary study on scoring. Procedia Social and Behavioral Sciences, 15, Öner, F. ve Arslan, M. (2005). İlköğretim 6. sınıf fen bilgisi dersi elektrik ünitesinde kavram haritaları ile öğretimin öğrenme düzeyine etkisi. The Turkish Online Journal of Educational Technology, 4(4), Özkıdık, K. (2010). İlköğretim 7. sınıf fen ve teknoloji dersi yaşamımızdaki elektrik ünitesinin öğretiminde işbirlikli öğrenme yönteminin öğrencilerin başarılarına ve derse olan tutumlarına etkisi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Özüredi, Ö. (2009). Kavram karikatürlerinin ilköğretim 7. sınıf fen ve teknoloji dersi, insan ve çevre ünitesinde yer alan besin zinciri konusunda öğrenci başarısı üzerindeki etkisi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Celal Bayar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Manisa. Özyılmaz-Akamca, G. ve Hamurcu, H. (2009). Analojiler, kavram karikatürleri ve tahmin-gözlemaçıklama teknikleriyle desteklenmiş fen ve teknoloji eğitimi. E-Journal of New World Sciences Academy, 4(4), Rao, M. P. (2004). Effect of concept-mapping in science on science achievement, cognitive skills and attitude of students (International Conference to Review Research on Science, Technology and Mathematics Education). 28 Aralık 2017 tarihinde adresinden erişilmiştir. Shipstone, D. M., Rhöneck, C. V., Jung, W., Kärrqvist, C., Dupin, J., Johsua, S. ve Licht, P. (1988). A study of student understanding of electricity in five European countries. International Journal of Science Education, 10 (3), Snead, D. ve Young, B. (2003). Using concept mapping to aid African American students understanding in middle grade science. Journal of Negro Education, 72(3), Soika, K. ve Reiska, P. (2014). Using concept mapping for assessment in science education. Journal of Baltic Science Education, 13(5), Song, Y., Heo, M., Krumenaker, L. ve Tippins, D. (2008). Cartoons: an alternative learning assessment. Science Scope, 31(5), Stephenson, P. ve Warwick, P. (2002). Using concept cartoons to support progression in students understanding of light. Physics Education, 37(2), Şahin, F. (2002). Kavram haritalarının değerlendirme aracı olarak kullanılması ile ilgili bir araştırma. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1(11), Şaşmaz-Ören, F., Karatekin, P., Erdem, Ş. ve Ormancı, Ü. (2012). Öğretmen adaylarının bitkilerde solunum-fotosentez konusundaki bilgi düzeylerinin kavram karikatürleriyle belirlenmesi ve farklı değişkenlere göre analizi. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD), 13 (3), Şaşmaz-Ören, F. ve Yılmaz, T. (2013). Fen ve teknoloji dersinde kavram karikatürleriyle desteklenmiş bilimsel hikâyeler temelli rehber materyal geliştirme çalışması. Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi 2(2), Şen, A. İ. ve Özgün-Koca, S. A. (2002). Kavram haritalarının öğrenci tutumlarını belirlemede kullanılması: matematik ve fizik öğretmen adaylarının konu alanları hakkındaki düşünceleri (V. Ulusal Fen Bilimleri ve Matematik Eğitimi Kongresi). 12 Ocak 2018 tarihinde adresinden erişilmiştir. 365

12 Elektrik Konusunu Hatırda Tutma Üzerine Kavram Karikatürleri ve Haritalarının Etkisi Tarkashvand, Z. (2015). The comparative effect of mind mapping and concept mapping on efl learners vocabulary achievement. International Journal of Scientific & Engineering Research, 6(2), Treagust, D. F., Chittelborough, G. ve Mamiala, T. L. (2002). Students understanding of the role of scientific models in learning science. International Journal of Science Education 24(4), Türkoğuz, S. ve Cin, M. (2013). Argümantasyona dayalı kavram karikatürü etkinliklerinin öğrencilerin kavramsal anlama düzeylerine etkisi. Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 35, Ugwu, O. ve Soyibo, K. (2004). The effects of concept and vee mappings under three learning modes on Jamaican eighth graders knowledge of nutrition and plant reproduction. Research in Science and Technological Education, 22(1), Ültay, N. (2015). The effect of concept cartoons embedded within context-based chemistry: chemical bonding. Journal of Baltic Science Education, 14(1),

13 Değişen Dünyada Eğitim Ek 1: Kavram Haritası Örnekleri Ekler 367

14 Elektrik Konusunu Hatırda Tutma Üzerine Kavram Karikatürleri ve Haritalarının Etkisi Ek 2: Kavram Karikatürü Örnekleri 368