STRATEJÜK PLANI. TMB YayÝn No:

Transkript

1 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI Prof. Dr. Hurßit GŸneß Do. Dr. Erhan AslanoÛlu Yrd. Do. Dr. Sadullah elik TMB YayÝn No: Ahmet Mithat Efendi Sok. No: 21, 06550, ankaya Ð ANKARA Tel: (312) Ð Faks: (312) e-posta: tmb@tmb.org.tr 1

2 2004 T RKÜYE M TEAHHÜTLER BÜRLÜÚÜ TŸm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bšlÿmÿ, 4110 sayýlý Yasa ile deûißik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca kullanýlmazdan šnce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazýlý izin alýnmadýk a, hi bir ßekil ve yšntemle ißlenmek, oûaltýlmak, oûaltýmýß nÿshalarý yayýlmak, satýlmak, kiralanmak, šdÿn verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baßka teknik, sayýsal ve/veya elektronik yšntemlerle iletmek suretiyle kullanýlamaz. ISBN:

3 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI SUNUÞ 1952 yýlýnda dernek statÿsÿ ile kurulmuß olan TŸrkiye MŸteahhitler BirliÛi (TMB) TŸrk inßaat sektšrÿnÿn en eski ve en kšklÿ meslek kurulußudur. ye sayýsý Ekim 2004 itibariyle 178Õdir. TŸrkiyeÕde faaliyette bulunan mÿteahhit sayýsýnýn yap-sat Ý olarak bilinen kesim de dahil olmak Ÿzere 200 bin civarýnda olduûu tahmin edilmektedir. TMBÕnin Ÿye sayýsýnýn TŸrkiyeÕdeki toplam mÿteahhit sayýsý i erisindeki payý binde birden daha azdýr. Buna karßýn TMB Ÿyelerinin TŸrkiyeÕdeki toplam inßaat-taahhÿt ißleri i erisindeki payý %70, TŸrk mÿteahhitlerin yurt dýßýnda ger ekleßtirdikleri ißler i erisindeki payý ise %90 kadardýr. Ekim 2004 itibariyle TŸrk mÿteahhitlerinin dÿnyanýn 62 Ÿlkesinde ger ekleßtirmiß olduklarý proje sayýsýnýn 3000Õe ve bunlarýn toplam tutarýnýn 60 Milyar DolarÕa ulaßtýûý dikkate alýndýûýnda TMB Ÿye topluluûunun temsil ettiûi iß hacminin bÿyÿklÿûÿ a ÝktÝr. TMBÕnin en šnemli ama larýndan biri: inßaat sektšrÿnÿn aûdaß standartlara uygun olarak ve ulusal stratejik hedeflerimiz doûrultusunda sÿrekli, dengeli ve planlý bir ßekilde gelißtirilmesini saûlamak; bu yšnde karar verici kurulußlarýn politika gelißtirme ve uygulama alýßmalarýna katkýda bulunmaktýr. Sektšrde uluslar arasý rekabet gÿcÿ yÿksek; ekonomik yšnden verimli ve topluma karßý sorumlu bir yapý ve ißleyißin ger ekleßmesine yardýmcý olmaktýr. HÝzlÝ deûißim i erisindeki i ve dýß koßullar yaßamýmýzýn her alanýný olduûu gibi, inßaat sektšrÿmÿzÿ de derinden etkilemektedir. DeÛißim, beraberinde hem yeni fýrsatlarý hem de yeni tehditleri getirmektedir. Tehditlere nasýl karßý koyacaûýmýz ve fýrsatlardan nasýl yararlanacaûýmýz sektšrÿmÿzÿn gÿndemindeki aûýrlýûýný dÿn olduûu gibi gelecekte de devam ettirecektir. TŸm bunlar sektšrÿn gelißmesine yšn veren veya bu gelißmelerde ŸrŸn ya da hizmet Ÿreticisi olarak rol alan kesimleri yakýndan ilgilendirmektedir. KararlarÝnÝ geleceûi gšrerek ve zamanýnda vermelerini gerektirmektedir. TŸrkiye MŸteahhitler BirliÛi olarak yaptýrmýß olduûumuz ÒÜnßaat SektšrŸ Stratejik PlanÝÓ baßlýklý bu araßtýrmaya, yukarýda šzetlenen amacýmýz, sorumluluk bilincimiz ve geleceûe bilimin desteûi ile ÝßÝk tutmak arayýßýmýz kaynaklýk etmißtir. AraßtÝrma Marmara niversitesi šûretim Ÿyelerinden Prof. Hurßit GŸneß yšnetiminde Do.Dr.Erhan AslanaoÛlu ve Yrd. Do.Dr. Sadullah elik tarafýndan ger ekleßtirilmißtir. 3

4 Bu alýßmada aûýrlýklý olarak: TŸrkiyeÕnin ABÕye Ÿyelik perspektifinde, inßaat sektšrÿmÿzÿn i ve dýß pazardaki rekabet gÿcÿnÿ sÿrdÿrebilmesi ve sahip olduûu yÿksek potansiyeli Ÿlkemizin refah dÿzeyinin yÿkselmesine en gÿ lÿ katkýlarý saûlayacak ßekilde seferber edebilmesi i in yapýlmasý gerekenler ortaya konulmußtur. Yetkili kamu kurulußlarýmýzýn ve inßaat sektšrÿnde faaliyet gšsteren firmalarýmýzýn AB sÿrecinde hangi stratejik hedeflere yšnelmeleri gerektiûi belirlenmißtir. Bu hedefler: fiziksel ve beßeri sermayenin gelißtirilmesi; yapý Ÿretiminde uluslararasý dÿzeyde yarýßabilen kalite ve yÿksek verimlilik olarak šzetlenebilir. TŸmŸnŸn vazge ilmez šn koßulu ise : finansman yapýmýzý gÿ lendirmek ve ßirket birleßmelerini gÿndemimizin en šncelikli maddesi haline getirmektir. KÝsacasÝ, deûißimle baßa Ýkmak ve uluslararasý rekabette gÿ lÿ olmak deûißmeyi gerektirmektedir. GeleceÛi gšrerek, doûru yšnde ve kararlýlýkla. Ünßaat sektšrÿnde karar verici ve uygulayýcý olarak rol alan tÿm kißi ve kurulußlar ile deûerli meslektaßlarýmýn bu kitapta ortaya konulan hedeflere en hýzlý ßekilde ulaßmak i in gÿ birliûi yapmalarýný ve TŸrk inßaat sektšrÿnde ßirket birleßmelerine tanýk olacaûýmýz gÿnlerin yakýn olmasýný diliyorum. SaygÝlarÝmla M. Erdal EREN TŸrkiye MŸteahhitler BirliÛi BaßkanÝ 4

5 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI Ü indekiler Sayfa Giriß Durum Analizi DŸnya Ünßaat SektšrŸndeki Gelißmeler Yurti i Ünßaat SektšrŸnde Durum YurtdÝßÝ Ünßaat SektšrŸnde Durum Ünßaat SektšrŸndeki Gelißmelerin Plan ve Programlara Uyum DŸzeyi SWOT Analizi SektšrŸn GŸ lÿ Yšnleri SektšrŸn ZayÝf Yšnleri SektšrŸn FÝrsatlarÝ Sektšre Yšnelik Tehditler TŸrkiyeÕde Ünßaat SektšrŸnŸn SayÝsal Analizi Ünßaat SektšrŸ Modellerimiz Modelleri Ünceleme Yšntemleri ve Sonu larý Korelasyon Matrisi Analizi Regresyon Analiz Sonu larý Nedensellik Analizi ve Sonu larý GeleceÛe Yšnelik Projeksiyonlar (2005 Ð 2014) TŸrkiyeÕnin DÝß Ticaretinde Ünßaat SektšrŸ Ekonometrik Analiz Ünßaat SektšrŸ Input Ð Output TablolarÝ Analizi Vizyon: OlasÝ Gelißmeler, Ulusal ve Bšlgesel EÛilimler Stratejik Plan Stratejik Ama lar Kalitenin ArttÝrÝlmasÝ Beßeri Sermayenin Gelißtirilmesi

6 5.1.3 Fiziksel Sermayenin Gelißtirilmesi Hedefler ve Ülkeler Stratejik Ama ve Hedeflerin nÿndeki Engeller ve šzÿm nerileri Yurti i Ünßaat Hizmetlerinin SorunlarÝ ve šzÿm nerileri YurtdÝßÝ Ünßaat Hizmetlerinin SorunlarÝ ve šzÿm nerileri Sonu Ek Tablolar Kaynaklar

7 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI Giriß Gelißmiß ve gelißmekte olan bir ok Ÿlkede olduûu gibi, inßaat sektšrÿ gerek yarattýûý katma deûer, gerekse yarattýûý istihdam a ÝsÝndan TŸrkiye ekonomisinin lokomotif sektšrlerinden birisi olmußtur ve olmayý sÿrdÿrecektir. Mevcut risklerini azaltabilmesi i in yÿksek oranlý ve istikrarlý bÿyÿme hedefi her zamankinden daha fazla olan TŸrkiye ekonomisi i in, inßaat sektšrÿnÿn šnemi daha da artacaktýr. SektšrŸn ger ek anlamda lokomotif ißlevi gšrebilmesi i in mikro bazdaki sorunlarýnýn šzÿlmesi gerekmektedir. Bu er evede, alýßmamýz bir yšnÿyle inßaat sektšrÿnÿn mevcut durumunu ve sorunlarýný tespit etmekte, bunlara TŸrkiyeÕnin orta ve uzun dšnemli ama larý er evesinde šzÿmler šnermektedir. alýßmanýn ikinci šnemli boyutunu geleceûe yšnelik senaryolar olußturmaktadýr. Gelecek 10 yýlda TŸrkiye ekonomisinin karßý karßýya olacaûý olasý senaryolar er evesinde inßaat sektšrÿnÿn ekonomiye katkýsý analiz edilmektedir. alýßmanýn temel amacý, sektšrÿn potansiyelini, bunun hangi ßartlarda en fazla ortaya ÝkabileceÛini ve bu potansiyelin arttýrýlabilmesi i in neler yapýlabileceûini ortaya koymaktýr. Ünßaat sektšrÿnÿ incelerken konuyu sadece konuta indirgemek doûru deûildir. Konunun bir ucu alt-yapý ve sosyal tesis inßaatlarýna gitmekte, diûer ucu da sanayi ve ticari yapýlarýn inßaatýna dayanmaktadýr. BŸtŸn bu alt sektšrler de deûißen ekonomik konjonktÿrlerde farklý hareket etmekte, ŸnkŸ farklý etmenlerden etkilenmektedir. Ünßaat sektšrÿnÿ diûer sektšrlerden ayýran en temel šzelliûi ise ileriye dšnÿk baûlarý zayýf olmakla birlikte, geriye dšnÿk baûlarýnýn ok gÿ lÿ olmasýdýr. DiÛer bir deyimle, inßaat sektšrÿ lokomotif šzelliklere sahip olmakla birlikte, doûrudan etkilediûi sektšr sýnýrlýdýr. Son Ÿ yýl itibarýyla inßaat sektšrÿnÿn GayrÝ Safi Yurt Ü i HasÝla (GSYÜH) i indeki doûrudan payý ortalama % 4,51Õdir. 1990ÕlarÝn ilk Ÿ yýlýnda ayný oran % 6,5 olarak ger ekleßmißti. Gerileme sadece oransal olarak deûil mutlak rakamlarda da gšzlemlenmektedir. Bu gerileme sektšrÿn tarým dýßý istihdamdaki payýný % 11Õden % 9Õa ekmißtir. Ünßaat ok sayýda ve eßitli mesleklere dayalý heterojen ve bšlÿmlere ayrýlmýß bir sektšrdÿr. Son derece emek yoûun olan inßaat sektšrÿ, coûrafi a Ýdan da en fazla daûýlmýß sektšrdÿr. YukarÝda verilen rakamlar sektšrÿn ekonomiye doûrudan katkýsýný gšstermektedir. Bu sektšre girdi saûlayan cam, seramik, plastik, kimya, imento, demir- elik, aûa gibi diûer ŸrŸnleri ve bankacýlýk, sigortacýlýk, teknik mÿßavirlik gibi diûer hizmetleri dikkate aldýûýmýzda sektšrÿn GSYÜH i indeki toplam payý ok daha yÿksek bir orana, hatta bazý tahminlere gšre % 30Õlara ÝkmaktadÝr. TŸrk inßaat sektšrÿ ulusal ve uluslararasý bÿyÿk bir potansiyele ve deneyime sahiptir. 62 Ÿlkede Ÿstlenilmiß 3000 kadar proje bunun šnemli bir 7

8 gšstergesidir. imento baßta olmak Ÿzere inßaat demiri, seramik, cam, boya, mermer gibi sektšre girdi saûlayan inßaat malzemelerinin oûu kalite a ÝsÝndan dÿnya pazarlarýnda rekabet edebilir dÿzeydedir. imento sektšrÿ, 2001 ve 2002 yýllarýnda ihracatta AvrupaÕda lider, DŸnyaÕda ikinci sýradadýr. TŸrk cam sanayiõnin šncÿ kurulußu Þiße Cam Ÿretim a ÝsÝndan AvrupaÕda ikinci, DŸnyaÕda dšrdÿncÿ sýradadýr. Benzer ßekilde, TŸrkiye seramik karo Ÿretiminde AvrupaÕda Ÿ ŸncŸ, DŸnyaÕda beßinci sýradadýr. SektšrŸn bu gÿ ve potansiyeline karßýn, kayýtdýßý ve denetimsiz faaliyetlerin yaygýn olmasý, bazý vergi ve teßvik politikalarýnýn yetersizliûi, ißgÿcÿnÿn eûitim dÿzeyine ilißkin sorunlar sektšrÿn geleceûine yšnelik baßlýca tehditleri olußturmaktadýr. SektšrŸn gÿcÿnÿ ve potansiyelini kalýcý kýlmak ve arttýrmak i in sšz konusu tehditleri ortadan kaldýracak politikalarýn uygulanmasýna ihtiya bulunmaktadýr. TŸrkiye ekonomisi bÿyÿme sÿrecine yeniden girmesine raûmen šzellikle yurti i inßaat sektšrÿ henÿz bunu baßaramamaktadýr. Bunun nedenlerinin tespiti ve šzÿm yolunda atýlacak adýmlar, sektšrÿn bÿyÿklÿûÿ dikkate alýndýûýnda, ekonominin makro bazdaki bÿyÿmesine šnemli bir ivme katabilecektir. Ünßaat faaliyetlerinin ortaya ÝkÝßÝ, ka ÝnÝlmaz olarak insanoûlunun tarihte var olmasýyla baßlamýß bir sÿre tir. Kovuk dÿzenlemesinden, aûa kÿtÿklerinden barýnak yapýlmasýna kadar yapýlan ißler ilk inßaat faaliyetleri olarak bilinmektedir. Tarih boyunca sanat ve mimari boyutu da artan bir šnem gšsteren inßaat faaliyetleri 19. yy.õda sanayi devrimi ile beraber šnemli bir deûißim ge irmeye baßlamýßtýr. Bu, hem inßaat sektšrÿnÿn kullandýûý teknoloji, hem de bu ißle uûraßanlarýn organizasyon ve yšnetim yapýsýnda ger ekleßen šnemli deûißimleri yansýtmaktadýr. BŸyŸk bir yýkým yaßanan Ükinci DŸnya SavaßÝ sonrasýnda, šzellikle AvrupaÕnÝn yeniden inßasý sektšrÿn bÿyÿmesi anlamýnda dšnÿm noktalarýndandýr. GŸnŸmŸzde inßaat sektšrÿnÿn dÿnyadaki toplam bÿyÿklÿûÿnÿn 3 trilyon dolar civarýnda olduûu tahmin edilmektedir. Sšz konusu rakam, dÿnyadaki toplam GSYÜHÕnÝn yaklaßýk % 8 bÿyÿklÿûÿne denk gelmektedir. Bu deûerin % 30Õu AvrupaÕda Ÿretilmektedir. DŸnya sýnai istihdamýnýn yaklaßýk yine % 30Õunun bu sektšrde olduûu tahmin edilmektedir (CICA, 2002). Bu veriler, TŸrkiyeÕnin olasý AB ŸyeliÛi durumunda ortaya Ýkabilecek potansiyel konusunda bir fikir verebilir. Sektšr zerine YapÝlan alýßmalar Ünßaat sektšrÿ, ekonomideki diûer bÿtÿn sektšrlerle ok yakýndan ilintili olduûu ve bu ilißkiler oûu zaman doûrusal boyutta olmadýûý i in incelenmesi olduk a zor olan sektšrlerden birisidir. Bu a Ýdan, inßaat sektšrÿnÿn ekonomideki yerinin belirlenmesi i in yapýlan alýßmalar veri kýsýtlarý ile karßýlaßmaktadýr. AslÝnda bu, inßaat sektšrÿnÿn doûasýnda yer alan bir olgudur. Ünßaat sektšrÿnÿn toplam Ÿretiminin hesabýný yaparken nelerin bu hesaba dahil edileceûi olduk a tartýßmalýdýr. Bunun yanýnda dahil edilen faktšrlerin ne kadar doûru šl ŸldŸÛŸ de bir sorun olarak ortaya ÝkmaktadÝr. Bu nedenle, inßaat sektšrÿne yšnelik analizlerde mikro bazlý veri yerine bÿyÿme, enflasyon, faiz gibi makroekonomik bÿyÿklÿklerin kullanýlmasý tercih edilmektedir. 8

9 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI DŸnyada inßaat sektšrÿnÿn durumu, sorunlarý ve gelecekteki konumu Ÿzerine yapýlmýß bir ok alýßma bulunmaktadýr. Bu alýßmalarý uluslararasý kurulußlarýn raporlarý ve akademik yayýnlar olarak iki kýsýmda sýnýflandýrmak mÿmkÿndÿr. Birinci kategoride yer alan uluslararasý kurulußlarýn raporlarý genelde dÿnyada inßaat sektšrÿnÿ incelemektedir. Bu raporlar daha ziyade Birleßmiß Milletler bÿnyesinde bulunan kurulußlarýn veya DŸnya BankasÝ gibi uluslararasý finansal sistemin vazge ilmez kurulußlarýnýn yaptýûý alýßmalardýr. Bunlar arasýnda, UluslararasÝ Yeniden YapÝlandÝrma ve Gelißtirme BankasÝ Raporu (1973), DŸnya BankasÝ Raporu (1984), Birleßmiß Milletler Ünsan Yerleßimleri Merkezi Raporu (1984), ve Birleßmiß Milletler Sanayi Gelißtirme Merkezi RaporlarÝ (1991, 1993) bulunmaktadýr. Bu raporlar šncelikle inßaat sektšrÿnÿn šneminden sšz etmekte, daha sonra da Ÿlkeleri eßitli kategorilere ayýrarak inßaat sektšrÿyle ilgili istatistikler saûlamaktadýr. Ükinci kategoride yer alan akademik alýßmalarý uygulamaya yšnelik sayýsal ve teorik olarak ikiye ayýrmak mÿmkÿndÿr. DŸnya genelinde inßaat sektšrÿ ile ilgilenen uygulamalý ve sayýsal alýßmalar arasýnda Moavenzadeh ve Hagopian (1984), Wells (1987), Ofori (1990), Drewer (1997), Arimah (2000), ve Lu ve Fox (2001) yer almaktadýr. lke dÿzeyinde inßaat sektšrÿnÿ inceleyen šnemli makaleler arasýnda Moavenzadeh (1978), Edmonds (1979), Drewer (1980), Ofori (1993), Raftery vd. (1998), Ofori (2000) sayýlabilir. Ünßaat sektšrÿ Ÿzerine yapýlmýß, bilinen ilk teorik alýßmalar sektšrÿn ekonomik šnemini vurgulamaya yšneliktir (Simon, 1944; Bowley, 1966). Ancak bu alýßmalar, inßaat sektšrÿnÿ ekonomik teori i erisine yerleßtirmekte yetersiz kalmýßtýr. Turin, 1973 yýlýndaki alýßmasý ile inßaat sektšrÿndeki katma deûer ve ekonomik bÿyÿme arasýnda pozitif bir ilißki olduûunu ortaya koyarak inßaat sektšrÿnÿn ekonomik teoriye katýlmasý yolunda ilk adýmý atmýßtýr. Bundan sonra inßaat sektšrÿnÿ inceleyen alýßmalarý Ÿ e ayýrmak mÿmkÿndÿr: TurinÕi takip eden ve inßaat sektšrÿ ile ekonomik gšstergeler arasýndaki ilißkiyi inceleyen alýßmalar (Edmonds, 1975; Wells 1986), sistemler fikrini savunan alýßmalar (Napier, 1970; Tassios, 1993), ve ekonomik teori ile sosyokÿltÿrel ve jeofizik deûerleri ortak kullanan alýßmalar (Al-Omari, 1992). 1990Õlardan itibaren gelißtirilen i sel bÿyÿme teorisi (Romer, 1990; Barro, 1991) ile birlikte, makroekonomik istikrar, beßeri sermayeye yatýrýmýn šnemi ve kapasite yaratýlmasýnýn bÿyÿmeye katkýlarý gibi konularýn ekonomik gelißmede šnemi vurgulanmýßtýr. Bununla birlikte, makine ve te hizat yatýrýmlarýnýn ekonomik bÿyÿme ile yakýndan ilintili olduûu akademik alýßmalar tarafýndan ortaya konulmußtur (De Long ve Summers, 1991). Burada vurgulanan en šnemli nokta ise, ekonomik aktivite ile inßaat sektšrÿnÿn GSYÜH i indeki payý arasýnda šzellikle ekonomik kÿ Ÿlme dšnemlerinde istatistiksel olarak anlamlý bir ilißki bulunduûu yolundaki arpýcý sonu tur. Yani inßaat sektšrÿnÿn ekonomik kÿ Ÿlme sÿrecinden sÿrdÿrebilir bÿyÿmeye ge meye alýßan Ÿlkelerde šncÿ sektšr olduûu ve inßaat sektšrÿ Ÿretimi bÿyÿmesinin, daralmadan bÿyÿmeye ge ißin ilk yýllarýnda GSYÜH bÿyÿmesinden ok daha fazla olacaûý ortaya konulmaktadýr. Bu alýßma, inßaat sektšrÿnÿn ekonomik bÿyÿmede lokomotif sektšr olduûu gšrÿßÿnÿ destekler niteliktedir. 9

10 Ünßaat sektšrÿne ilißkin yapýlan alýßmalarda gšze arpan ilgin bir nokta, yapýlan analizlerde farklý Ÿlkeler i in farklý deûißkenlerin kullanýlmasýdýr. Gelißmiß ve gelißmekte olan Ÿlkeler i in yapýlan alýßmalar bu a Ýdan belli farklýlýklar gšstermektedir. TŸrkiyeÕde inßaat sektšrÿ Ÿzerine yapýlmýß alýßmalar genellikle mikro bazda sorunlarýn tespiti ve bunlara uygun šzÿm šnerilerinden olußmaktadýr. rneûin, (Arditi ve KšseoÛlu, 1998) TŸrkiyeÕde inßaat sektšrÿnde planlama yšnetiminin šnemini vurgulamýßlardýr. alýßma 28 soruluk bir anket uygulamasýna dayanmaktadýr. Anket sonucu yýllarý arasýnda TŸrkiyeÕde inßaat planlama yšnetiminin olduk a gelißtiûi fakat sektšr i in bÿyÿk atýlýmlar yapacak dÿzeyde olmadýûý sonucuna ulaßýlmaktadýr DiÛer bir alýßma (Sorgu, 1994), inßaat sektšrÿnÿn ulusal iktisadi politika i erisindeki yerini ve inßaat sektšrÿ ile istihdam, gelir daûýlýmý ve ekonomik konjonktÿr ilißkisini incelemektedir. Bir ok Ÿlkede olduûu gibi inßaat sektšrÿnÿn ekonomik bÿyÿmede lokomotif olduûu, gelir daûýlýmý ve istihdam artýßýna pozitif etkide bulunduûu sonucuna ulaßýlmýßtýr. TŸrkiyeÕde inßaat sektšrÿ Ÿzerine yapýlmýß en kapsamlý alýßmalardan birisi (GŸneß, 1990) alýßmasýdýr. GŸneß, bu alýßmasýnda TŸrkiyeÕde Ünßaat SektšrŸnŸn YapÝsÝ ve Üstanbul MŸteahhitlerinin sorunlarýný incelemektedir. SektšrŸn yapýsý incelenirken hem sektšre olan talep hem de maliyetlerin ekonometrik analizleri yapýlmýßtýr. Sektšre olan talepte nÿfus ve milli gelir bÿyÿmesi anlamlý parametreler olarak bulunmußtur. Girdi maliyetleri incelendiûinde baßta demirin geldiûi, bunu imento, iß ilik, arsa, benzin ve motorinin izlediûi sonucuna ulaßýlmaktadýr. TŸrkiye Ÿzerine yapýlan diûer alýßmalardan (KuruoÛlu, 1999; BirgšnŸl ve zdoûan, 2000; KuruoÛlu ve Sorgu, 2000) sektšrÿn sorunlarý ve šzÿm šnerileri Ÿzerinde durmaktadýr. SektšrŸn sorunlarý ve šzÿm šnerilerine ilißkin olarak, sektšrÿ temsil eden baßta TŸrkiye MŸteahhitler BirliÛi (TMB) olmak Ÿzere INTES, ASM D, T RK-ÜNÞA, ÜNÜÞEV, TMMMB, TPB gibi kurulußlarýn yapýcý bir ok raporu ve alýßmasý bulunmaktadýr. alýßmamýzýn birinci bšlÿmÿnde sektšrÿn TŸrkiye ekonomisi i indeki yerini anlamaya yšnelik bir durum analizi yapýlacaktýr. Ükinci bšlÿmde, sektšrÿn gÿ lÿ ve zayýf yšnleriyle sektšrÿn šnÿndeki fýrsatlar ve tehditleri analiz eden SWOT analizi yapýlacaktýr. ŸncŸ bšlÿm, TŸrkiyeÕde inßaat sektšrÿnÿn katma deûeriyle istihdamýný a Ýklamaya yšnelik ekonometrik modellerin analizine dayanmaktadýr. Bu er evede farklý modeller Ÿzerinde alýßýlmýß, istatistiksel olarak da anlamlý olan iki model Ÿzerinde yoûunlaßýlmýßtýr. Daha sonra bu modeller, gelecek 10 yýlda inßaat sektšrÿnÿn TŸrkiye ekonomisine saûlayacaûý katma deûer ve istihdam projeksiyonlarý i in kullanýlmýßtýr. Gelecek 10 yýlý analiz ederken temel hareket noktamýz TŸrkiye Ð AB ilißkileridir. Konunun tartýßmalý noktalarýný bir yana koyacak olursak, bu ilißkinin ßekli ve gÿcÿ TŸrkiye ekonomisinin makroekonomik parametrelerini istesek de, istemesek de šnemli oranda etkileyecektir. Bu nedenle, inßaat sektšrÿnÿn geleceûine ilißkin projeksiyonlarýmýz TŸrkiye Ð AB ilißkileri ile yakýndan ilintilidir. alýßmanýn dšrdÿncÿ bšlÿmÿ ulusal ve bšlgesel eûilimler er evesinde sektšre ilißkin bir vizyon ortaya koymayý ama lamaktadýr. 10

11 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI Beßinci bšlÿm stratejik plana ayrýlmýßtýr. Bu bšlÿmde TŸrkiyeÕnin uzun vadeli bilgi toplumuna dšnÿßÿmÿnÿ ger ekleßtirme ve ABÕye Ÿyelik perspektifi er evesinde sektšre yšnelik stratejik ama ve hedefler ile bunlara yšnelik faaliyetlerin neler olmasý gerektiûi tartýßýlmaktadýr. Sonu bšlÿmÿnde ise alýßmanýn genel bir deûerlendirmesi yapýlmaktadýr. Bu alýßmanýn bir bšlÿmÿ 4. TŸrkiye Üktisat Kongresi i in hazýrlanmýß ve orada sunulmußtur. HazÝrlÝk aßamasýnda TŸrkiye MŸteahhitler BirliÛiÕnin koordinasyonunda olußturulan bir alýßma grubu šnemli katkýlar saûlamýßtýr. zellikle alýßmanýn beßinci bšlÿmÿnde esas olarak sektšrÿ temsil eden oûu kuruluß temsilcileri (TMB, INTES, ASM D, T RK-ÜNÞA, ÜNÜÞEV, TMMMB, TPB) ile DPT uzmanlarý ok šnemli katkýlar saûlamýßlardýr. TŸm katký saûlayanlara sonsuz teßekkÿr ediyoruz. alýßmanýn tamamýna her aßamada verdikleri destek nedeniyle, TŸrkiye MŸteahhitler BirliÛi BaßkanÝ Erdal Eren, bir šnceki BaßkanÝ Nihat zdemir, Genel Sekreteri Sel uk Polat, Genel Sekreter YardÝmcÝlarÝ Leyla zhan, BŸlent Atamer ve Tuba GŸnayÕa ayrýca ok teßekkÿr ediyoruz. 1. Durum Analizi Ünßaat faaliyetleri Ÿ ana grupta incelenebilir. Bunlar, konut, sýnai ve altyapý inßaatlarýdýr. Devlet Üstatistik EnstitŸsŸ (DÜE) inßaat tanýmýný ÒBir yapýnýn veya yapý bšlÿmlerinin meydana getirilmesi i in ortaya konan faaliyetó ßeklinde yapmaktadýr. YapÝ tanýmý ise Ò..karada ve suda, daimi ve muvakkat, resmi ve hususi yeraltý, yerÿstÿ inßaatý ile bunlarýn ilave deûißiklik ve tamirlerini i ine alan sabit ve sabit olmayan tesislerdiró (DÜE, 1997). Belediye ve valiliklerce verilen yapý ruhsatý verileri (m 2, deûer ya da sayý olarak) TŸrkiyeÕde konut, sýnai ve altyapý i in temel inßaat sektšrÿ verilerini olußturmaktadýr. 1 Bununla birlikte vurgulanmasý gereken šnemli bir nokta, ßehirler ile belediye teßkilatý olmayan belde sýnýrlarý i indeki ruhsatsýz yapýlar ve ruhsat verilmeyen yol, baraj, kšprÿ gibi bazý kamu altyapý inßaatlarý sšz konusu veriler i inde deûildir. alýßmamýzda kullandýûýmýz inßaat tanýmý, ayný zamanda uluslararasý bir taným da olan DÜEÕnin inßaat tanýmýdýr ve sayýsal analizlerimiz bu er evede yapýlmýßtýr. alýßmamýzýn baßýnda da belirtildiûi gibi inßaat sektšrÿ geniß anlamda bir ißin projelendirmesinden sonu landýrýlmasýna kadar bir ok aßamayý ilgilendiren meslek ve sektšrlerin bÿtÿnÿnden olußmaktadýr. Bu er evede CICA (2002) de yapýldýûý gibi bu anlamdaki bÿtÿnsel ya da geniß taným, inßaat sektšrÿ, DÜEÕnin yaptýûý gibi dar taným, inßaat sanayii olarak adlandýrýlabilir. Fakat, alýßmamýzýn sayýsal analiz dýßýndaki bšlÿmleri sektšrÿ daha ok geniß anlamda incelemekte, bu nedenle alýßmanýn bÿtÿnÿnde inßaat sektšrÿ kavramý kullanýlmaktadýr. DolayÝsÝyla sayýsal bšlÿmde yapýlan analizin aslýnda inßaat sanayi analizi olduûunu tekrar vurgulayalým. 1 Çal şmam z n say sal bölümünde kulland ğ m z verilerin detayl tan m ilgili bölümde verilmektedir. 11

12 1.1 DŸnya Ünßaat SektšrŸndeki Gelißmeler DŸnya inßaat sektšrÿ son yýllarda inißli ÝkÝßlÝ bir gšrÿnÿm sergileyerek zaman zaman daha šnce ulaßýlmamýß boyutlara yÿkselirken zaman zaman da uzun dšnemli durgunluk devreleri ge irmißtir yýlýndaki hýzlý bÿyÿmeden sonra, 2000 yýlýnda inßaat sektšrÿ % 6 kÿ ŸlmŸß ve boyutu da 3,6 trilyon $Õdan 3,4 trilyon $Õa gerilemißtir. Bu durum 2001 ve 2002 yýllarýnda da devam etmiß ve pazarýn bÿyÿklÿûÿ 3 trilyon $Õa kadar dÿßmÿßtÿr yýlýnda az da olsa toparlanmaya baßlayan inßaat sektšrÿnÿn šnÿmÿzdeki yýllarda daha olumlu bir performans sergileyeceûi tahmin edilmektedir. DŸnya inßaat sektšrÿndeki yaklaßýk 3 trilyon $ÕlÝk Ÿretimin % 72Õsi ilk on Ÿlkede olußmaktadýr. Bundan dolayý arasýnda Ÿ bÿyÿk Ÿlke ABD, Japonya ve AlmanyaÕnÝn yaßadýûý durgunluk sektšrÿ olumsuz yšnde etkilemißtir yýlýndan itibaren Amerika ve Almanya ekonomileri bÿyÿme ißaretleri gšsterirken, JaponyaÕnÝn hala durgunlukta bulunmasý, yaßadýûý finansal krizlerin etkilerinden tam anlamýyla kurtulamamýß olan GŸney Amerika Ÿlkeleri ve Afrika kýtasýndaki politik istikrarsýzlýk dÿnya inßaat sektšrÿnÿn daha fazla bÿyÿmesini engellemektedir yýlýnda durgunluk yaßayan Avrupa inßaat sektšrÿ 2002Õden bu yana bÿyÿme trendine girmiß bulunmaktadýr yýlýnda Üngiltere pazarý % 2,8, Ütalya pazarý % 2,2, Üspanya pazarý % 4, ve Fransa pazarý % 0,8 bÿyÿmÿßtÿr. Ancak AvrupaÕnÝn en bÿyÿk ekonomisi Almanya pazarý % 5.8 kÿ ŸlmŸßtŸr. KŸ Ÿk Avrupa Ÿlkelerinden bÿyÿk kýsmýnýn kÿ Ÿk aplý daralmalar yaßadýûý 2002 yýlýnda sadece Danimarka, Norve, Portekiz ve Üsve Õteki inßaat sektšrleri bÿyÿmÿßtÿr. Orta ve DoÛu AvrupaÕda, ek Cumhuriyeti (%5,2), Macaristan (% 8,7) ve SlovakyaÕda inßaat sektšrÿ bÿyÿmeye devam ederken PolonyaÕdaki % 6,8Õlik daralmadan dolayý bšlgesel olarak gerileme yaßanmýßtýr ve 2004 yýllarýnda Ürlanda dýßýnda bÿtÿn Avrupa Ÿlkelerinde inßaat sektšrÿnÿn bÿyÿmesi beklenmektedir. PolonyaÕda bile % 2,1Õlik bir bÿyÿme beklenirken, AlmanyaÕda ok kÿ Ÿk bir bÿyÿme beklenmektedir. ÜngiltereÕde ekonomik bÿyÿmenin istikrarlý seyri, yÿksek hÿkÿmet harcamalarý, ve dÿßÿk faiz oranlarý ile birlikte kamu altyapý yatýrýmlarýnýn artýßý inßaat sektšrÿnÿ olumlu etkileyecektir. (Langdon, D., 2003) AvrupaÕnÝn kÿ Ÿk pazarlarýndan Bel ika ve Üsve Õte inßaat sektšrÿ Ÿretiminin 2003 ve 2004Õte % 3Õten daha fazla bÿyÿmesi beklenmektedir. Orta ve DoÛu Avrupa Ÿlkelerinin MayÝs 2004Õte Avrupa BirliÛi Ÿyesi olmasý ile birlikte bu bšlgede inßaat sektšrÿ bÿyÿmesinin olduk a artmasý ve 2004 yýlýnda % 7,4 olmasý beklenmektedir. ABDÕde inßaat sektšrÿnÿn daralmasýna neden olan bir ok faktšr bulunmaktadýr. Bunlar arasýnda ticari alanlar i in azalan talep, yÿkselen faiz oranlarý, azalan vergi gelirlerini saymak mÿmkÿndÿr. Latin Amerika Ÿlkelerinden Meksika en istikrarlý inßaat sektšrÿne sahipken, KolombiyaÕdaki siyasi karýßýklýk, VenezŸella ve PeruÕdaki yatýrýmcýlarýn tedirginliûi, ve ArjantinÕdeki reform beklentisi yabancý yatýrýmcýlarýn uzak kalmasýna neden olmakta ve bu da inßaat sektšrÿnÿ olumsuz etkilemektedir. 12

13 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI Japonya inßaat sektšrÿ ekonomik durgunluk sebebiyle bÿyÿmemekte, ancak diûer Asya pazarlarý 1997 krizinden sonra tekrar bÿyÿme sÿrecine girmektedir. TaylandÕta GSYÜH bÿyÿmeye baßlamýß, bu da kamu yatýrýmlarý ile inßaat sektšrÿne yansýmýßtýr. MalezyaÕda siyasi sorunlar šzÿmlenene kadar inßaat sektšrÿnÿn durgun bir gšrÿnÿm izmesi beklenmektedir. Kore ekonomisinde inßaat sektšrÿnÿn bÿyÿmesinin šzellikle konut talebi sebebiyle yÿksek olmasý beklenmektedir. DŸnyaÕnÝn diûer bšlgelerinde de, inßaat sektšrÿnÿn hýzlý bir bÿyÿme potansiyeli olduûuna dair gÿ lÿ ißaretler bulunmaktadýr. Global InsightÕÝn 2003 raporuna gšre, dÿnya ekonomisindeki inßaat yatýrýmlarýnýn 2004 Ð 2012 dšneminde ortalama % 5 bÿyÿmesi beklenmektedir. ABDÕde beklenen bÿyÿme ortalamaya yakýn ve % 4,8 dÿzeyindedir. Gelißmiß Ÿlkeler i in bu oranlarýn olduk a gÿ lÿ olduûu unutulmamalýdýr. Ünßaat sektšrÿnÿn en hýzlý bÿyÿmesi beklenen Ÿlkeleri ise in ve Hindistan olarak gšrÿnÿyor. Bu Ÿlkelerde 2004 Ð 2012 dšneminde beklenen ortalama bÿyÿme oranlarý sýrasýyla % 7,9 ve % 9,2. inõde bÿyÿyen iß hacmi ve ßehirlere artacak gš sonucu hem altyapý ve sýnai yatýrýmlarýn, hem de konut yatýrýmlarýnýn hýzlý bÿyÿme gšstermesi beklenmektedir. HindistanÕdaki bÿyÿme ise daha ok devlet yatýrýmlarýndaki artýßtan beklenmektedir. HindistanÕda planlanan yol, baraj, kšprÿ ve enerji santralleri inßaatlarýnýn beklenen bÿyÿmenin asýl gÿcÿ olacaûý šngšrÿlmektedir (Global Insight, 2003). 1.2 Yurti i Ünßaat SektšrŸnde Durum TŸrkiyeÕde inßaat sektšrÿ 1980Õli yýllarda ciddi bir devinim gšstermiß, gerek yurti inde gerek yurtdýßýnda ok hýzlý bir bÿyÿme yaßamýßtýr. AßaÛÝdaki grafikten de izlenebileceûi gibi 1988 yýlýndan sonra bÿyÿme trendi yavaßlamýßtýr. Bunun bir nedeni 1980Õli yýllarda ger ekleßen altyapý yatýrýmlarýndaki hýzlý artýßýn dšnem sonunda ivme kaybetmesidir. DiÛer bir nedeni ise, 1988 yýlý ile beraber faizlerin serbest hale gelmesine yol a an liberalizasyon sÿrecinin baßlamasýdýr. YŸksek faizler hem yatýrým maliyetlerini arttýrdýûýndan inßaat talebi dÿßmÿß, hem de inßaat ÝnÝn finansman maliyeti yÿkselmißtir. 13

14 Ger ekleßen Toplam Ünßaat (mil. m 2 ) Kaynak: DÜE, TCMB Grafik -1 Giriß bšlÿmÿnde de bahsedildiûi gibi TŸrkiyeÕde inßaat sektšrÿnÿn GSYÜHÕdaki doûrudan payý 10 yýl šncesine gšre dÿßÿß gšstererek 2003 yýlýnda % 3.9 seviyesine gerilemiß durumdadýr. Bu gerilemedeki kýrýlma noktalarýna baktýûýmýzda 1995, 1999 ve 2001 yýllarýnýn šne ÝktÝÛÝnÝ gšrÿyoruz. Bunlar, TŸrkiye ekonomisinin deprem ve ekonomik krizler nedeniyle resesyon yaßadýûý yýllardýr. Ünßaat sektšrÿnÿn de bu yýllarda daralmaya girmesi normaldir. Fakat, TŸrkiye ekonomisi krizlerden sonra bÿyÿme sÿrecine ge mesine raûmen inßaat sektšrÿ šzellikle 1999 depreminden sonra 2000 yýlýndaki kýsa sÿreli toparlanma hari sÿrekli bir daralma yaßamaktadýr. Bu nedenle TŸrkiye inßaat sektšrÿnÿn mevcut durum analizi son dšrt yýlýn gelißmeleriyle yakýndan ilintilidir. Ünßaat SektšrŸ retimi (1987 Sabit FiyatlarÝyla, Ò000Ó TL Kaynak: DÜE Grafik -2 14

15 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI Ekonomide kýsa sÿreli daralmalar resesyon, iki-ÿ yýlý aßan daralmalar ise depresyon, ya da bunalým olarak adlandýrýlmaktadýr. Bu a Ýdan bakýldýûýnda TŸrkiye ekonomisi resesyonlar yaßamasýna raûmen, inßaat sektšrÿ daha šnceye dayanan bir bunalým i indedir. Sektšrdeki bu daralma, hem yurt i i, hem de yurt dýßýndaki talep dÿßÿßÿnden kaynaklanmaktadýr. Bu daralmalarýn en šnemli nedeni kamu inßaat sektšrÿ yatýrýmlarýndaki dÿßÿßtÿr. Grafik-3Õden de izlenebileceûi gibi, kamu sektšrÿ inßaat yatýrýmlarýyla inßaat sektšrÿ katma deûeri arasýnda a Ýk bir paralellik bulunmaktadýr 2. Bu iki zaman serisinin korelasyonu 0,61 olarak hesaplanmýßtýr (Ercan ve Sara oûlu, 2003) 3. TŸrkiyeÕde inßaat yatýrýmlarýnýn toplam yatýrýmlar i indeki payý %60 dÿzeylerinden %45 dÿzeylerine gerilemißtir Ð 1998 dšneminde artan konut ve sýnai inßaat Ÿretimi ile hýzlanan ihracat, sektšrÿn toplam Ÿretimi ile kamu inßaat yatýrýmlarý arasýndaki farký grafikten de izlenebileceûi gibi a mýßtýr. Son yýllarda bu farkýn tekrar kapandýûýný izliyoruz. Ünßaat SektšrŸ Katma DeÛeri Ð Kamu Ünßaat YatÝrÝmlarÝ (1987 Sabit FiyatlarÝyla, Ò000Ó TL) Kaynak: DÜE Ð TCMB Grafik ÕlÝ yýllar boyunca artan bÿt e a ÝklarÝ ve aßýrý dÿzeylere yÿkselen kamu bor stoku, 2000 yýlýndan itibaren uygulanan istikrar programlarýnda kamu tasarrufunu ka ÝnÝlmaz kýlmýßtýr. Teknik olarak faiz-dýßý fazla denilen kamu tasarrufunun en šnemli kalemi yatýrým harcamalarý olmußtur. DiÛer harcama kalemleri, ya deflatšr kadar arttýrýlmakta, ya da faiz harcamalarýnda olduûu gibi risk algýlamasýný etkileyen dýßsal faktšrlere baûlý olmaktadýr. DolayÝsÝyla en fazla kontrol edilebilen harcama kalemi olan yatýrýmlar, en bÿyÿk tasarruf kalemini olußturmaktadýr. Kamu yatýrýmlarýndaki bu azalma da inßaat 2 Kamu inşaat yat r mlar ruhsatl ve ruhsats z tüm konut, s nai inşaat ve altyap yat r mlar n içermektedir. İnşaat sektörü katma değeri ise kamu ve özel ruhsatl yap lar içermektedir. 3 Çal şmam z n bu bölümünde, TMB desteğinde 4. Türkiye İktisat Kongresi için haz rlanan (Ercan ve Saraçoğlu, 2003) çal şmas ndan önemli ölçüde yararlan lm şt r. 15

16 sektšrÿnÿ doûrudan ve olumsuz etkilemektedir Ð 2002 yýllarýný dikkate aldýûýmýzda, reel kamu yatýrýmlarý 2000 yýlý hari 1998 yýlý seviyesinin altýndadýr yýllarýnda da kamu inßaat yatýrýmlarýndaki hýzlý dÿßÿß sÿrmÿßtÿr. Kamu bor stokunun kabul edilebilir seviyelere gerileyebilmesi i in % 6,5 gibi ok yÿksek oranlý bir faiz dýßý fazlanýn 2005 yýlýnda da sÿrdÿrÿlmesi hedeflenmektedir yýlý ve sonrasýnda bir dÿßÿß mÿmkÿn olmakla birlikte, bir sÿre daha kamu maliyesindeki sýký disipline (yani yÿksek faiz dýßý fazlaya) ihtiya sÿrecektir. Bu nedenle kamu yatýrýmlarýnda kýsa dšnemde yÿksek bir reel artýßýn beklenmesi ger ek i olmayacaktýr. DiÛer taraftan šzel sektšr yatýrýmlarý da yurti i mÿteahhitlik hizmetlerine talep yaratamamýßtýr. Aksine, šzel sektšrÿn hem toplam hem de inßaat yatýrýmlarý 1998 Ð 2003 dšneminde sÿrekli dÿßÿß gšstermißtir. YabancÝ yatýrýmcý zaten yok denecek kadar azdýr. Yerli yatýrýmcýlarýn davranýßlarýný belirlemede de yaßanan ekonomik kriz ve depremin etkileri a ÝktÝr. Bununla birlikte, šzellikle 2002 yýlýnýn son eyreûinden itibaren šzel sektšr yatýrýmlarýnda artýß eûilimi baßlamýßtýr yýlýnda šzel sektšr makine ve te hizat yatýrýmlarý % 46,1 artarken, šzel sektšr inßaat yatýrýmlarý % 11.4 gerilemißtir. zel YatÝrÝmlar (1987 Sabit FiyatlarÝyla, TL) Kaynak : DPT Grafik-4 Konut inßaatlarýna baktýûýmýzda da son 4 yýlda ok arpýcý dÿßÿßlerin ortaya ÝktÝÛÝnÝ gšrÿyoruz. Belediyelerce verilen inßaat ruhsatnamelerine gšre 1999 yýlýnda toplam 84,619 konuta bina inßaat ruhsatý verilmißken, bu rakam 2002 yýlý sonunda 40,784 olmußtur yýlýnda ise 44,486 konuta bina inßaat ruhsatý verilmißtir 16

17 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI Toplam Konut ÜnßaatÝ Y Kaynak: DÜE Grafik - 5 Yurti i mÿteahhitlik hizmetlerinin ÝktÝsÝ inßaat sektšrÿnÿn katma deûerinin yaný sýra sektšre šnemli girdi veren diûer sanayilerin katma deûerlerinden de olußmaktadýr. DÜEÕnin 1996 yýlýna ilißkin TŸrkiye Input Ð Output (Girdi Ð ÝktÝ) verileri kullanýlarak yapýlan (Ercan ve Sara oûlu, 2003) alýßmasýnda inßaat sektšrÿnÿn GSYÜHÕdaki toplam payý % 11 olarak bulunmußtur. Yine ayný araßtýrmacýlarýn 1999 yýlý imalat sanayi katma deûerlerini kullanarak yaptýûý bir alýßma inßaat sektšrÿnÿn toplam i indeki payýný % 13 olarak hesaplamýßtýr. Hem verilerin tarihleri, hem dikkate alýnan sektšrler bu bÿyÿklÿûÿ deûißtirebilmektedir. Bu alýßmalarda sektšre girdi veren ana sanayiler olarak cam, imento, demir- elik ile mobilya hari aûa ŸrŸnleri alýnmýßtýr. Taß-tuÛla, enerji, kimya, plastik, makine, motor gibi sektšrlerle, bankacýlýk, sigortacýlýk, teknik mÿßavirlik gibi hizmet sektšrlerinin de katkýlarý dikkate alýnýrsa, bu oranýn % 30Õlar civarýnda olduûu yšnÿnde tahminler bulunmaktadýr. DÜE verilerine gšre, 1990ÕlÝ yýllar boyunca sektšrÿn tarým dýßý istihdam i indeki payý % civarýndadýr. Fakat, 2001 krizi sonrasý sektšrÿn azalan katma deûeri, tarým dýßý istihdama da olumsuz yansýmýß ve bu oran % 9 seviyesinin altýna gerilemißtir. Mevsimsel faktšrlerin de etkisiyle, sektšr en fazla istihdamý yýlýn ikinci ve Ÿ ŸncŸ eyreûinde yaratmaktadýr. AßaÛÝdaki grafikten de izlenebileceûi gibi, yýllarý arasýnda ortalama 1,2 / 1,3 milyon kißiye istihdam saûlayan sektšr, son Ÿ yýlda ancak 1,1 milyon civarýnda kißiyi istihdam edebilmißtir. Bu da ortalama aile bÿyÿklÿûÿnÿn 5 kißi olarak hesaplanmasý halinde toplam nÿfusun % 7-8 gibi bir dÿzeyinin inßaattan gelir saûladýûýný gšsterir. Bu ok šnemli bir orandýr yýlýndan sonra istihdamda ortaya Ýkan azalmada en bÿyÿk payý sektšrde Ÿcretli alýßan kesimde olduûunu gšrÿyoruz. 17

18 Ünßaat SektšrŸ ÜstihdamÝ (Bin kißi) Kaynak: DÜE Grafik - 6 Grafik 6Õdan da izlenebileceûi gibi, 1993 yýlýnda 515 bin kißi olan Ÿcretli alýßan sayýsý 2001 yýlý sonunda 251 bin kißiye gerilemißtir. Bu sayýlar, sektšrde istihdam kaybýnýn en yoûun formal ve nitelikli kesimde olduûunu gšstermektedir. Yine DÜE verilerine gšre, 2001 yýlý sonunda ißveren konumunda olan ortalama 61 bin mÿteahhittin faal olarak alýßtýûý ortaya ÝkmaktadÝr. BayÝndÝrlÝk ve Üskan BakanlÝÛÝ verilerine gšre ise her grupta (A-B- C-D-G-H) zel, TŸzel ve Devirli olmak Ÿzere mÿteahhit karnesine sahip yaklaßýk 90,000 mÿteahhit vardýr. BunlarÝn dýßýnda karnesiz yap-sat Ý olarak alýßanlarýn kayýtlarý belediyelerdedir ve kesin sayýlarý da bilinmemektedir. BunlarÝ da dahil ettiûimizde toplam sayýnýn Õe ulaßtýûý tahmin edilmektedir. TŸrkiyeÕde baraj, otoyol ve termik santral yapmayý taahhÿt eden de, devlete temizlik hizmeti vermeyi taahhÿt eden de mÿteahhit tanýmýna girmektedir. TanÝma ilißkin bu sorun, sektšre ilißkin imaj ve daha sonra tartýßýlacak šnemli bazý sorunlarýn kaynaûýný olußturmaktadýr. Bunun dýßýnda, sektšrde kendi hesabýna alýßan, tesisat Ý, marangoz vb. meslek sahiplerinden olußan ve sayýlarý 100 bin civarýnda olan bir kesime daha istihdam saûlanmaktadýr. Sektšr istihdamýnýn yaklaßýk % 60ÕlÝk bšlÿmÿ, beklenebileceûi gibi, yevmiyeli iß ilerden olußmaktadýr. Sektšr yýlda ortalama 600 Ð 700 bin dÿßÿk nitelikli ißgÿcÿnÿ istihdam etmektedir (Ercan ve Sara oûlu, 2003). Sonu olarak, yurti i inßaat sektšrÿ doûrudan ve dolaylý olarak GSYÜHÕnÝn en az % 30Õu kadar katma deûer yaratan bÿyÿk bir sektšrdÿr sonrasý yaßanan ekonomik krizlerden en olumsuz etkilenen sektšrlerden biridir. Ekonomiye yarattýûý katma deûer ve istihdamda šnemli kayýplar olußmußtur yýlýnýn ikinci eyreûinden itibaren TŸrkiye ekonomisi bÿyÿme sÿrecine girmesine raûmen, inßaat sektšrÿ daralmaya devam etmißtir

19 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI dšneminde GSYÜHÕnÝn % 29,9 oranýnda artmýß olmasýna karßýn inßaat sektšrÿ % 22,4 kÿ Ÿlme gšstermißtir. 1.3 YurtdÝßÝ Ünßaat SektšrŸnde Durum TŸrk inßaat sektšrÿ yurt i inde olduûu kadar yurt dýßýnda da šnemli bir potansiyele sahip olmußtur. 1970Õli yýllardan bu yana TŸrk mÿteahhitleri 62 Ÿlkede 60 milyar dolar tutarýnda yaklaßýk 3000 kadar proje Ÿstlenmißlerdir. Bu ißlerin yaklaßýk % 90ÕÝ TŸrkiye MŸteahhitler BirliÛi (TMB) Ÿyeleri tarafýndan ger ekleßtirilmißtir. 1990ÕlÝ yýllarýn baßýnda TŸrkiyeÕnin yýllýk toplam iß hacmi 2 milyar dolar seviyesindeydi ve bu dÿnya toplam pazarýnýn % 1,7Õsine karßýlýk geliyordu. Bu iß hacmiyle yurt dýßýnda yaratýlan istihdam da 200 bin kißiydi. 2000Õli yýllarýn baßýnda ise yýllýk toplam iß hacminin 450 milyon dolar seviyesine gerilediûi gšzlendi. Bu rakam 116 milyar dolarlýk dÿnya pazarýnýn % 0,4ÕŸne karßýlýk geliyor. Bu payýn yarattýûý istihdam da 20 bin seviyesine gerilemiß durumdadýr. Ortaya Ýkan bilan o, son 10 yýlda TŸrkiyeÕnin pazar payýnýn ve yýllýk iß hacminin 4 kat, yarattýûý istihdamýn 10 kat gerilemesi anlamýna gelmektedir (TMB Ð UMB, 2003). Bununla birlikte, 2003 yýlýnda yurtdýßý mÿteahhitlik hizmetlerinde hýzlý bir canlanma sinyali gelmektedir yýlýnda Ÿstlenilen proje tutarý 3,4 milyar dolar seviyesine ulaßmýßtýr. TŸrk mÿteahhitlik firmalarý 2004 yýlýnýn ilk 7 ayýnda baßta Romanya, Rusya Federasyonu, Irak, Suudi Arabistan ve Cezayir olmak Ÿzere 25 Ÿlkede 149 proje Ÿstlenmißlerdir. Bu projelerin toplam tutarý 4 milyar ABD DolarÝÕna ulaßmýßtýr. TŸrk mÿteahhitleri 1970Õli yýllarda Libya aûýrlýklý olmak Ÿzere Kuzey Afrika Ÿlkelerinde konut, liman, karayolu, kšprÿ, tÿnel, kentsel altyapý projeleri ger ekleßtirdiler. Ükinci 10 yýllýk dšnemde, eski Sovyetler BirliÛiÕne yšneldiler. Bu dšnemde konut, altyapý, yol, kšprÿ, tÿnel ve sulama projeleri ger ekleßtirdiler. 1990ÕlÝ yýllarda Kazakistan, TŸrkmenistan, zbekistan ve Azerbaycan bu pazarlara eklendiler ve yollar, kšprÿler, tÿneller, sanayi tesisleri, ticaret merkezleri, otoyollar, boru hatlarý, hastaneler ve konutlar inßa edildi yýlýna gelindiûinde toplam iß hacimlerinin % 36ÕsÝnÝ eski Sovyetler BirliÛi lkeleri, % 33ÕŸnŸ Kuzey Afrika Ÿlkeleri, % 21Õini ise OrtadoÛu Ÿlkeleri olußturuyordu. Ger ekleßtirilen ißler i erisinde konut projelerinin payý % 32, yol, kšprÿ, tÿnel projelerinin payý 10, kentsel altyapý projelerinin payý ise % 9Õdur (DŸnya Ünßaat Dergisi, 2003). Yurt dýßýnda alýnan ißlerden, inßaat hizmetleri geliri olarak yýllýk bazda Ÿlkeye gelen miktarý šdemeler dengesinde izlemek mÿmkÿndÿr. Ünßaat hizmetleri gelirleri cari ißlemler i inde hizmetler dengesi kaleminde gšsterilmektedir. TŸrkiye bu kalemde 8-9 milyar dolar fazla vermekte, bu miktarýn % 80-85Õini ise turizm gelirleri olußturmaktadýr. Kalan kýsýmda, inßaat hizmetlerinin dýßýnda diûer šnemli kalemler taßýmacýlýk ve diûer ticari hizmetlerdir. Grafik Ð 7 inßaat hizmetlerinden elde edilen net girißleri gšstermektedir. AlÝnan iß hacmindeki dÿßÿße paralel olarak 1998 sonrasý inßaat hizmet gelirlerindeki sert dÿßÿß net bir ßekilde izlenebilmektedir. RusyaÕda yaßanan kriz tÿm bšlgeyi olumsuz etkilemiß, aûýrlýklý olarak eski Sovyetler BirliÛi Ÿlkelerinde iß yapan TŸrk mÿteahhitlerinin yurti ine gelir transferi de bundan olumsuz etkilenmißtir. 19

20 YurtdÝßÝ mÿteahhitlik hizmetleri de aynen yurti i mÿteahhitlik hizmetlerinde olduûu gibi son yýllarda katma deûer ve istihdam a ÝsÝndan daralma yaßamýßtýr. Bu dšnemde, Ÿlkenin cari ißlemler gelirleri i inde ihracat ve turizm gelirlerinin ekonomik bÿyÿmeye katkýsý artmasýna raûmen, inßaat hizmet gelirleri a ÝsÝndan tam tersi bir gšrÿntÿ ortaya ÝkmaktadÝr yýlýndan itibaren ise yurtdýßý mÿteahhitlik hizmet gelirleri tekrar bÿyÿme sÿrecine girmißtir. YurtdÝßÝ Ünßaat Hizmet Gelirleri (mil. $) Kaynak : TCMB Grafik -7 Ge tiûimiz 10 yýlda dýßsal ßoklar ve i sel dinamiklerle peß peße krizler yaßayan TŸrkiye ekonomisinde sektšrel bazdaki etkiler farklýlaßmaktadýr. Ünßaat sektšrÿ, finans ve madencilik sektšrÿyle beraber yaßananlardan en olumsuz etkilenen sektšrlerdendir. Bu olumsuzluk bÿyÿk oranda i sel faktšrler ve yapýsal nedenlerden kaynaklanmaktadýr. 1.4 Ünßaat SektšrŸndeki Gelißmelerin Plan ve Programlara Uyum DŸzeyi 1960ÕlÝ yýllardan bu yana TŸrkiye ekonomisi i in 5 yýllýk kalkýnma planlarý ve yýllýk programlar hazýrlanmaktadýr. Ü inde bulunduûumuz dšnem 2001 yýlýnda baßlayan 8. Beß YÝllÝk KalkÝnma PlanÝ dšnemidir. Konulan hedefler ve uygulamalar a ÝsÝndan baßarýlý olan ilk Ÿ plan dšneminden sonra, plan ve programlar bÿyÿk oranda kaûýt Ÿzerinde kalmýßtýr. Sorunlara ve šzÿmlere ilißkin genelde doûru tespitler yapýlmasýna raûmen, bazý alan ve sektšrler dýßýnda uygulamalar fazla baßarýlý olamamýßtýr. Ünßaat sektšrÿnÿn son 10 yýlda katma deûer ve istihdam a ÝsÝndan yaßadýûý kayýplar, sektšrÿn katma deûerini arttýrmayý ve sorunlarýný šzmeyi ama layan plan ve programlarýn ok baßarýlý olamadýûýný ilk bakýßta ortaya koymaktadýr. SektšrŸn reel anlamda bÿyÿmesi konusunda hedeflerine ok ulaßamayan planlarýn, mikro dÿzeyde bazý sorunlarýn šzÿmÿ konusunda da fazla baßarýlý olmadýûýný gšrÿyoruz. Hala devam etmekte olan fakat ge mißteki plan ve programlarda šzÿmlenmesi hedeflenen bazý sorunlar bulunmaktadýr. rneûin, 1985 Ð 1989 dšneminde uygulanan Beßinci Beß YÝllÝk KalkÝnma PlanÝnda (BBYKP) Òinßaat hizmetlerinin gÿvenilir mÿteahhitler eliyle yÿrÿtÿlmesini temin edici dÿzenlemeler yapýlacaktýró ßeklinde bir hedef 20

21 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI bulunmaktadýr (BBYKP, s120, DPT). Fakat, Ÿretilen katma deûerin kÿ Ÿk bir kýsmýný olußturmasýna raûmen Òyap-sat ÝÓ tabir edilen, muhtemelen kamu ihalelerine giriß karnesi olmayan, sicil kaydý belediyelerde tutulan ok sayýda mÿteahhit bulunmaktadýr. Sšz konusu dÿzenlemelerin yeterince ger ekleßtirilemediûi ve uygulanamadýûý šzellikle 1999 Üzmit ve DŸzce depremlerinden sonra daha fazla ortaya ÝkmÝßtÝr. Katma deûer i indeki payý ok olmamasýna raûmen, Òyap-sat ÝÓ mÿteahhit sayýsýnýn okluûu kamuoyundaki gÿven konusunu olumsuz etkilemektedir. Yine BBYKPÕdaki bir baßka hedef ÒÜnßaat yatýrýmlarýnýn kontrolÿnde ehil teknik personel istihdamý esas alýnacaktýr. Bu maksatla teknik eûitim, hizmet i i eûitim, Ÿcret ve sair hususlarda iyileßtirici tedbirler alýnacak; hizmet verimliliûini azamiye Ýkarmak Ÿzere teknik personel piramidi Ýslah edilecektiró ßeklindedir. (BBYKP, s120, DPT). Raporun bir sonraki bšlÿmÿnde vurgulanacaûý gibi hizmet i i eûitim ve verimlilik sektšrÿn temel sorunlarýndan birisidir. Ancak bu konuda da ge tiûimiz dšnemde šnemli bir gelißme gšzlenmemißtir Ð1994 dšnemi ile 1995 Ð1999 yýllarý i in hazýrlanan altýncý ve yedinci beß yýllýk kalkýnma planlarýna da baktýûýmýzda hedef ve uygulamalar arasýndaki sorunun devam ettiûini gšrÿyoruz. rneûin, altýncý planda sektšre ilißkin belirlenen šnemli hedeflerden birisi ÒYurtdÝßÝ mÿteahhitlik hizmetlerinin teßvikine devam edilecektiró ßeklindedir (ABYKP, s.281, DPT). Fakat, bir šnceki bšlÿmde vurgulandýûý gibi, sonu yurt dýßý mÿteahhitlik hizmetlerinin pazar payýnýn % 1,7Õden % 0,4Õe gerilemesidir. Yine, ayný Beßinci Planda olduûu gibi ÒYurti i šzel ve kamu inßaatlarýnýn yapým standardýný arttýrmak ve inßaatlarýn kontrolÿndeki mevcut aksaklýklarý gidermek Ÿzere inßaat kontrol sistemleri gelißtirilecektiró ßeklinde bir hedef altýncý plana da yansýmýßtýr (APYKP, s.282, DPT) Ð 2005 dšnemi i in hazýrlanan Sekizinci Beß YÝllÝk KalkÝnma planýnda inßaat sektšrÿ i in olußturulan politikalar daha šnceki planlarda olan bazý hedeflerin ger ekleßtirilemediûini doûrulamaktadýr. rneûin, sekizinci planda ÒSektšrŸn ara insan-gÿcÿ ihtiyacýný karßýlamak i in yapýlan mesleki ve teknik eûitim alýßmalarý desteklenecektir. Bu ama la meslek-i i eûitime aûýrlýk verilecek, šûrenim ve eûitim ihtiya lara uygun olarak yeniden yapýlandýrýlacak ve mesleki belgelendirme sisteminin ißlerliûi saûlanacaktýró sektšre ilißkin šnemli hedeflerden birisi olarak yer almaktadýr (SBYKP, s180, DPT). Mesleki i eûitim ve insan sermayesinin gelißtirileceûi neredeyse ge miß bÿtÿn planlarda yer almasýna raûmen bu konuda fazla mesafe alýnamamasý her yeni planda benzer hedeflerin konulmasýný gerekli kýlmýß gšrÿnmektedir. Yine, yapý denetimi konusundaki eksiklikler her planda gÿndeme gelmißtir. Sekizinci planda šzellikle denetimde uygulama eksikliûine ilißkin noktalar vurgulanmýßtýr. zetle, kalkýnma planlarý ve yýllýk programlarda sektšrÿn ana sorunlarýnýn šzÿmÿne ilißkin bir ok genel ilke ve politika belirlenmiß, fakat uygulamadaki yetersizlikler her yeni planda benzer hedeflerin tekrarlanmasýyla sonu lanmýßtýr. 21

22 2. SWOT Analizi (Ünßaat SektšrŸnŸn GŸ lÿ ve ZayÝf Yšnleri ile KarßÝ KarßÝya BulunduÛu FÝrsatlar ve Tehditler) 2.1 SektšrŸn GŸ lÿ Yšnleri SektšrŸn en gÿ lÿ yšnlerinden birisi, ulusal ve uluslararasý deneyimidir. TŸrk mÿteahhitleri tarafýndan (AÛustos 2004 itibariyle) 62 Ÿlkede baßarýyla Ÿstlenilmiß 3000 kadar proje bunun šnemli bir gšstergesidir. Bu projeler yýllara gšre eßitlilik ve farklýlýk gšstermißtir. Zamanla, deneyimli olunan yol, tÿnel, kšprÿ, baraj, enerji santralý, liman, havaalaný, boru hatlarý gibi altyapý projelerine, hastane, hava terminali, otel, bÿro, ßirket binasý ve ticaret merkezi gibi šzellik taßýyan ve prestij niteliûi olan yapýlar ile gelißmiß sanayi tesisleri de eklenmiß ve bunlarýn sayýlarý hýzla artmýßtýr. KaldÝ ki, inßaat sektšrÿnde kayýtlý bi imde faaliyette bulunan firmalar ge mißte yurti inde altyapý, konut ve sýnai tesis inßaatlarýnýn hemen hemen tamamýný Ÿstlenmißlerdir. Teknoloji, maliyet yapýsý, šrgÿtlenme ve bir ok baßka yšnÿyle bu inßaat firmalarý yurti inde rakipsiz gšrÿnmektedirler. TŸrkiye inßaat sektšrÿnÿn diûer gÿ lÿ bir yšnÿ, baßta imento olmak Ÿzere inßaat demiri, seramik, cam, boya, mermer gibi sektšre girdi saûlayan inßaat malzemelerinin oûunun kalite a ÝsÝndan dÿnya pazarlarýnda rekabet edebilir dÿzeyde olmasýdýr. Teknolojik altyapýsýyla ve 58 modern tesisle 2001 yýlýnda 30 milyon ton, 2002 yýlýnda da yaklaßýk 33 milyon ton Ÿretim yapan imento sektšrÿ, 2001 ve 2002 yýllarýnda ihracatta AvrupaÕda lider, DŸnyada ikinci sýradadýr. TŸrk cam sanayiõnin dev ßirketi Þiße Cam Ÿretim a ÝsÝndan AvrupaÕda ikinci, dÿnyada dšrdÿncÿ sýradadýr. Benzer ßekilde, TŸrkiye seramik karo Ÿretiminde AvrupaÕda Ÿ ŸncŸ, dÿnyada beßinci sýradadýr. Hammadde kaynaklarý yeterliliûi ve GŸneydoÛu Asya Ÿlkelerine gšre ihracat yapýlabilecek pazarlara yakýnlýk, inßaat malzemeleri sektšrÿnÿn diûer gÿ lÿ taraflarýný olußturmaktadýr. 2.2 SektšrŸn ZayÝf Yšnleri Hem bazý inßaat firmalarýnýn, hem sektšre girdi saûlayan bazý Ÿreticilerin finansal yapýlarýndaki zayýflama, bu firmalarýn ileri teknolojileri takip edememesi ve yurtdýßý rekabet gÿcÿnÿn azalmasý ihtimalini arttýrmaktadýr. SektšrŸn maliyetlerle ilgili sorunlarý sÿrmektedir. AtÝl kapasite ile alýßan imento sektšrÿ maliyetlerini aßaûý ekememektedir. DiÛer inßaat girdileri de son derece yÿksek maliyet olußturmayý sÿrdÿrmektedir. zellikle makine ve te hizatýn ok pahalý olmasý, bÿyÿk šl ekli inßaatlar i in šnemli bir maliyet unsuru olmaktadýr. Sektšrde šl ek sorunu sÿrmektedir. BatÝlÝ rakiplerle karßýlaßtýrýldýûýnda boyutlar kÿ Ÿk kalmaktadýr. Birleßme ve devralmalar bir zorunluluk olarak ortada durmaktadýr. Sektšr, ißgÿcÿ aûýrlýklý olmasýna raûmen gelißen teknoloji ile beraber ißgÿcÿnde aranan nitelikler artmaktadýr. Meslek bilgilerinin ve eûitim 22

23 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI programlarýnýn yetersizliûi ißgÿcÿnÿn verimini olumsuz etkilemekte ve sektšrÿn zayýf yšnlerinden birisini olußturmaktadýr. Üß ilerin mesleki bilgilerini belgeleyen Òsertifikasyon sistemió inßaat ve tesisat hizmetleri sanayinde her ge en gÿn šnemini arttýrmaktadýr. zellikle yurtdýßý taahhÿt ißleri i in gštÿrÿlecek elemanlarýn sertifikalý olmasý bazý Ÿlkeler tarafýndan istenilmeye baßlamýßtýr. lkemizde henÿz sertifikasyon sistemi kurulamamýßtýr. Üß ilik maliyetleri, yani Ÿcretler Ÿzerinde šnemli mali yÿkler bulunmaktadýr. Net Ÿcret ile iß ilik maliyeti arasýndaki fark bu denli bÿyÿyÿnce, emek-yoûun olan inßaat sektšrÿnde sigortasýz iß i alýßtýrma da yaygýnlaßmaktadýr. Bu bir yandan kamu maliyesi i in sorun yaratmakta, yani vergi gelirlerinde kayba neden olmakta, diûer yandan da haksýz rekabete neden olmaktadýr. zellikle ciddi bi imde šrgÿtlenen ve kurumsallaßan inßaat firmalarý bundan olumsuz etkilenmektedir. SektšrŸn šnÿndeki en bÿyÿk tehditlerden bir diûeri de teknik mÿßavirlik hizmetlerinin yeterince kullanýlmamasýdýr. Bu durum, šzellikle kamu yatýrýmlarýndaki kaliteyi olumsuz etkilemekte, kamu kaynaklarýnýn etkin olmayan, hatta bazen de israf olacak bi imde kullanýmýna yol a maktadýr. Teknik mÿßavirlik, fizibilite etÿtlerinden, šn projelendirmeye, inßaat yšnetiminden yapý denetimi ve kontrollÿûe kadar bir ok hizmeti i ermektedir. Teknik mÿßavirliûin yeterince tanýtýlmamasý ve kullanýlmamasý kalite sorununu arttýrmakta, sektšrÿn rekabet gÿcÿnÿ olumsuz etkilemektedir. Sektšrde mÿhendislik, mimarlýk, teknik mÿßavirlik ve mÿteahhitlik hizmetleri Ÿzerinde firmalarýn bÿyÿyÿp gelißmesini ve rekabet gÿcÿnÿn artmasýný šnemli šl Ÿde engelleyen bir vergi yapýsý bulunmaktadýr. Bilgi aûýnda en yÿksek katma deûeri olußturan bu ve benzeri kesimlere karßý ge mißteki (klasik) vergi anlayýßýný sÿrdÿrmek son derece yanlýßtýr ve deûißtirilmelidir. 2.3 SektšrŸn FÝrsatlarÝ TŸrkiye ekonomisinin yaßadýûý son kriz nedenleri ve sonu larý itibarýyla daha šnce yaßananlardan olduk a farklý bir niteliktedir. Kriz bÿyÿk oranda kamu sektšrÿnÿn finansman ve organizasyonuna ilißkin birikmiß sorunlarýn sÿrdÿrÿlemez noktaya gelmesinden ÝkmÝßtÝr. DolayÝsÝyla, ißin yapýsý gereûi kamu yatýrýmlarýna bÿyÿk oranda baûlý olan inßaat sektšrÿ yaßanan krizden olumsuz etkilenen sektšrlerin en baßýnda gelmektedir. Krizin ardýndan uygulamaya konan IMF destekli ÒGŸ lÿ Ekonomiye Ge iß ProgramÝÓ ya da ßu andaki adýyla ÒUlusal ProgramÓ enflasyonu dÿßÿrmeye ve bÿyÿk oranda finans ve kamu sektšrÿnÿn reformuna yšneliktir. Sorunun šzÿmÿ ge ici šnlemlerle deûil, yapýsal bir dšnÿßÿm ile gelmektedir. Devam eden fakat bÿyÿk aßamalar kaydedilmiß olan bu sÿrecin tamamlanmasý inßaat sektšrÿ a ÝsÝndan ok pozitif bir gelißme olacaktýr. TŸrkiyeÕde kamu harcamalarýnýn GSMHÕye oraný % 40Õlar civarýndadýr. KÝsa bir sÿre šncesine kadar bunun yarýsýndan fazlasý i bor faiz harcamalarýna gitmekteydi. AslÝnda, TŸrkiyeÕde kamu harcamalarýnýn GSMHÕye oraný diûer Ÿlkelerden ok farklý deûildir. OECD Ÿlkelerinde de bu oran % 40ÕlarÝn Ÿzerindedir. Fark, harcama kompozisyonunda ortaya ÝkmaktadÝr. OECD Ÿlkelerinde faiz šdemelerinin payý % 5-6 civarýndayken, harcamalarýn bÿyÿk bšlÿmÿ kamu malý dediûimiz altyapý, eûitim, saûlýk gibi 23

24 alanlarla sosyal gÿvenliûe yšnelmektedir. TŸrkiyeÕde faiz harcamalarýnýn GSMHÕye oraný ise % 20Õler civarýna yÿkselmißtir. ÒUlusal ProgramÓ tamamlanabilirse harcama kompozisyonu refah toplumlarýnda olduûu gibi kamu mal ve servislerinin Ÿretimine yšneltilebilecektir. DiÛer bir deyimle, devletin faiz harcamalarý azaldýk a ve faiz dýßý fazla ihtiyacý dÿßtÿk e inßaat sektšrÿnÿn iß hacmi de artmaya baßlayacaktýr. Bu a Ýdan bakýldýûýnda, kamuya ilißkin reform sÿrecinin tamamlanabilmesi inßaat sektšrÿ i in šnemli fýrsatlar yaratacaktýr. TŸrkiye gÿ lÿ ekonomiye ge iß sÿrecini tamamlayabilirse inßaat sektšrÿ a ÝsÝndan kalýcý ve hýzlý bir i talep artýßý mÿmkÿn olabilecektir. Ünßaat sektšrÿne hem i hem dýß talep a ÝsÝndan ikinci šnemli fýrsat, TŸrkiyeÕnin AB Ÿyelik perspektifidir. TŸrkiye Ð AB ile mÿzakere sÿrecine baßlayabilirse orta ve uzun dšnemde istikrarlý bÿyÿme sÿreci bÿyÿk bir ivme kazanacaktýr. YÝllÝk ortalama % 7 bÿyÿme hýzý yakalanmasý durumunda, cumhuriyetimizin 100. kuruluß yýlý olan 2023 yýlýnda kißi baßýna gelir dÿzeyi dolar seviyesine ulaßabilir. Gelir seviyesi yÿkseldik e daha kaliteli konut ve altyapý talebi artmaktadýr (ÜMSAD, 2001). Bu durum šzellikle prefabrike beton sanayii ve imento sektšrÿ i in yeni fýrsatlar yaratacaktýr. Raporun baßýnda da belirtildiûi gibi inßaat sektšrÿnÿn dÿnyadaki toplam bÿyÿklÿûÿnÿn 3 trilyon dolar civarýnda olduûu tahmin edilmektedir. Bu deûerin % 30Õu AvrupaÕda Ÿretilmektedir (CICA, 2002). Bir baßka ifade ile, inßaat sektšrÿnde en bÿyÿk pazarlardan birisi Avrupa BirliÛidir. BirliÛe yeni Ÿye olan Ÿlkelerle beraber bu pazar daha da bÿyÿmÿßtÿr. Fakat, ßu anda AB Ÿlkelerindeki yapý piyasalarý ulusal firmalarýn hakimiyetindedir. Ulusal olmayan firmalarýn pazardan aldýûý pay yalnýzca % 2Õdir (Kuchar, 2003). TŸrkiye AB ile mÿzakerelere baßlayabilirse, inßaat sektšrÿ ok bÿyÿk bir pazarda yavaß yavaß payýný arttýrma olanaûý bulabilecektir. 1 MayÝs 2004Õde BirliÛe yeni Ÿye olan Ÿlkelerin, yol, haberleßme, kanalizasyon gibi eßitli altyapý hizmetlerinin AB standartlarýna getirilmesi i in šnemli bir yatýrým hamlesinin baßlamasý beklenmektedir. Bu yatýrýmlar i in 220 milyar EuroÕyu bulan bir fon kullanýlmasý šngšrÿlmektedir (The Economist, 2003). nÿmÿzdeki yýllarda, yeni Ÿye Ÿlkelerin altyapý yatýrýmlarý a ÝsÝndan bir ßantiyeye dšnmesi beklenmektedir. MŸzakerelere baßlayabilecek bir TŸrkiyeÕnin bu piyasadan pay alma ihtimali yÿksektir. zetle, AB mÿzakere sÿrecinin baßlayabilmesi, inßaat sektšrÿnde hem yurti i, hem de yurtdýßý mÿteahhitlik hizmetlerinin iß hacminde istikrarlý bir bÿyÿme potansiyeli yaratacaktýr. AB mÿzakere sÿrecinin baßlayabilmesi doûrudan yabancý yatýrýmlarda da ciddi bir artýßý gÿndeme getirecektir. Gelmesi muhtemel ok uluslu eßitli firmalar da teknoloji, yšnetim ve sermaye anlamýnda inßaat sektšrÿnde rekabet i bir ortam yaratacaktýr. TŸrkiyeÕnin yurtdýßý inßaat ißlerinde bir baßka iß hacmi fýrsatý IrakÕtaki gelißmelere baûlý olarak olußabilir. IrakÕÝn i inde bulunduûu ßartlarÝn iyileßtirilmesi, altyapýsýnýn gelißtirilmesi, petrol Ÿretim tesislerinin gelißtirilmesi ve sosyal yaßam standardýnýn yÿkseltilmesi i in gereken toplam proje tutarýnýn 100 milyar dolara kadar ÝkabileceÛi tahmin edilmektedir. TŸrk firmalarýnýn bšlgede sahip olduûu daha šnceki tecrÿbeler ve IrakÕa olan coûrafi yakýnlýk dýßýnda, aûýrlýklý olarak siyasi gelißmeler bšlgeden alýnacak iß hacmini 24

25 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI belirleyecektir. BŸyŸk oranda IrakÕÝn petrol gelirleri ile finanse edilecek bu projelerde šnemli bir potansiyel ve fýrsat olduûu konusunda kußku yoktur. 2.4 Sektšre Yšnelik Tehditler Sektšre yšnelik en bÿyÿk tehditlerden birisi ÒUlusal ProgramÝnÓ sekteye uûramasý, yapýsal reformlarýn aksamasýdýr. Burada Ýkabilecek sorunlar orta dšnemde kamunun daha da fazla tasarruf yapmasýný gerektiren olumsuz bir senaryoyu gÿndeme getirebilir. YakÝn ge mißte olduûu gibi šylesi bir senaryoda en bÿyÿk zararlardan birisi inßaat sektšrÿne ÝkacaktÝr. Ünßaat sektšrÿ ile ekonomik konjonktÿr arasýnda bÿyÿk bir korelasyon olduûu bilinmektedir. NasÝl enflasyonu dÿßÿrebilmiß, kamu ve finans sektšrÿnde reformlarýný tamamlayabilmiß bir TŸrkiye, inßaat sektšrÿ i in bÿyÿk bir fýrsat yaratacaksa, tersi yšndeki gelißmeler sektšr i in en bÿyÿk tehditlerden birisi olacaktýr yýlýndan bu yana i eride ve dýßarýda artýß gšsteren siyasi ve ekonomik krizler, eßitli bÿrokratik engeller, denetimsizlik sonucu ortaya Ýkan imaj yýpranmasý, bÿyÿyen riskler, finansman gÿ lerinin ve devlet desteûinin zayýflamasý zaten TŸrk mÿteahhitlerinin rekabet gÿcÿnÿ ok olumsuz etkilemißtir. Yaßanabilecek yeni bir kriz, kamunun inßaat sektšrÿne verebileceûi doûrudan ve dolaylý desteûi aksatacak, ve geciktirecektir. Bšyle bir olasýlýk sorunlarý artmýß bu sektšrÿ daha gÿ bir duruma itecektir. ÒUlusal ProgramÓ tamamlanana, kamu bor stokunun GSMHÕye oraný % 60 civarýnda kabul edilebilir seviyelere inene kadar da bu tehdit devam edecektir. SektšrŸn karßýsýnda bir baßka tehdit de, reform sÿrecinde kamunun yatýrým harcamalarýný sýnýrlamak suretiyle, tasarruf yapmak zorunluluûudur. Ancak zamanýnda yapýlmayan yenileme yatýrýmlarý ve ertelenen projeler gelecekte yapýlacak yatýrým miktarý ve maliyetini arttýrmaktadýr (Emil ve YÝlmaz, 2003). AB, KÝbrÝs, OrtadoÛu gibi dýß siyasi gelißmeler ve bunlara yšnelik politikalarda yanlýßlar yapýlmasý, yurtdýßý mÿteahhitlik hizmetlerini olumsuz etkileyebilecektir. HazÝrlanan ÒUlusal Meslek StandartlarÝ Kurumu Kanun TasarÝsÝÓ ise henÿz yasalaßmamýßtýr. Bu durum TŸrk inßaat sektšrÿnÿn yurtdýßý rekabet gÿcÿne ve TŸrk iß i, usta, ara elemanlarýnýn yurtdýßý istihdam olanaklarýna karßý bir tehdit olußturmaya baßlamýßtýr. 25

26 3. TŸrkiyeÕde Ünßaat SektšrŸnŸn SayÝsal Analizi Herhangi bir sektšrÿn ekonomiye katkýsý temel olarak yarattýûý katma deûer ve istihdam ile šl ŸlŸr. Bu durum, inßaat sektšrÿ i in de ge erlidir. Bu bšlÿmde, TŸrk inßaat sektšrÿnÿn yarattýûý doûrudan katma deûer ve istihdamý a Ýklayan ekonometrik modellerimiz šzetlenecektir. TŸrk inßaat sektšrÿnÿn ekonomiye dolaylý katkýsý ok daha fazla olmakla birlikte doûrudan katkýsý konusunda ortaya konacak verilerin sektšrÿn toplam katkýsý konusunda bir fikir vereceûini dÿßÿnÿyoruz. alýßmanýn baßýnda da belirtildiûi gibi TŸrk inßaat sektšrÿnÿn geleceûinin TŸrkiye Ð AB ilißkilerinin izleyeceûi seyir ile yakýndan alakalý olacaûýný dÿßÿnÿyoruz. Ge miß veriler de gšsteriyor ki sektšrÿn aktivitesi ekonomik konjonktÿr ile yakýndan ilintilidir. TŸrkiye Ð AB ilißkilerinin gelecek 10 yýlda ekonomik konjonktÿrÿ ok gÿ lÿ bir bi imde etkileyeceûini dÿßÿnÿyoruz. alýßmamýzýn projeksiyon šngšrÿsÿnÿ 2005 Ð 2014 yýllarý ile sýnýrlandýrdýk. Bu, 10 yýllýk bir dšnemi kapsýyor yýlýný se memizin bir nedeni de, ABÕnin olußturmaya alýßtýûý yeni anayasasýndaki bazý deûißikliklerin bu tarihten itibaren uygulamaya girecek olmasý ve TŸrkiyeÕnin tam ŸyeliÛi i in 2014 yýlý civarýnýn olasý bir tarih šzelliûidir yýlý TŸrkiyeÕnin siyasi tarihinde šnemli bir yere sahip olacak. YÝl sonunda Avrupa BirliÛi TŸrkiye ile mÿzakerelere baßlayýp baßlamama konusunda šnemli bir karar verecek. Bu karar ve kýsmen onun sunuß bi imi šnÿmÿzdeki yýllarda TŸrkiyeÕnin ekonomik, sosyal ve siyasi hayatýný šnemli bi imde etkileyecek. alýßmamýz bu kararýn ekonomik etkileriyle sýnýrlýdýr. Karar sonrasý Ÿ olasý senaryo olabileceûini dÿßÿnÿyoruz. BunlarÝ ABÕli Senaryo (Üyimser Senaryo), Baz Senaryo (IlÝmlÝ Senaryo) ve ÜstikrarsÝz Senaryo (KštŸmser Senaryo) olarak isimlendiriyoruz. Bu senaryolardaki varsayýmlarýmýz aßaûýda kýsaca tanýtýlmýßtýr. 1) ABÕli Senaryo (Üyimser Senaryo) Bu senaryoya gšre, TŸrkiye AralÝk 2004Õde ABÕden mÿzakere tarihi alacak ve mÿzakereler 2005 yýlýnýn ilk yarýsýnda baßlayacaktýr. Bu durumda, hem i eride hem dýßarýda TŸrkiye hakkýndaki beklentilerin ok olumluya dšneceûi ve TŸrkiyeÕnin risk priminin dÿßeceûini šngšrÿyoruz. MŸzakerelere baßlayan ve ßu anda tam Ÿye olan diûer Ÿlkelerde de benzer bir durum gšrÿlmÿßtÿr. rneûin, Nisan 2004 tarihinde yeni Ÿye olan 10 Ÿlkenin, mÿzakerelere baßladýktan sonra uluslararasý derecelendirme kurulußlarýndan aldýklarý notlar ÒAÓ seviyesine yÿkselmißtir. Bu not, Ÿlkenin dÿßÿk riskle yatýrým yapýlabilir noktaya geldiûi konusunda ciddi bir teßvik anlamýna gelmektedir. Bunun sonucu olarak sšz konusu Ÿlkelere yýllýk bazda giden doûrudan yabancý yatýrým, 4 ila 10 kat arasýnda artýß gšstermißtir. Mali disipline yšnelik yapýsal reformlarý tamamlamasý ve tek haneli enflasyonu kalýcý kýlabilmesi durumunda, AB mÿzakere sÿreci TŸrkiye i in de benzer bir durumu yaratabilecektir. Bu senaryonun ger ekleßmesi durumunda TŸrkiyeÕnin 8-10 yýllýk bir dšnem sonunda ABÕye tam Ÿye olacaûýný varsayýyoruz yýlýnýn ilk yarýsýnda mÿzakerelere baßlanmasý durumunda 2006 yýlýndan itibaren TŸrkiyeÕnin hýzlý 26

27 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI bir bÿyÿme sÿrecine gireceûini 2014 yýlýna kadar ortalama bÿyÿme hýzýnýn % 8 olacaûýný šngšrÿyoruz. AynÝ dšnemde ortalama enflasyon beklentimiz % 5, ortalama reel faiz beklentimiz ise % 6ÕdÝr. 2. Baz Senaryo (IlÝmlÝ Senaryo) Bu senaryoya gšre TŸrkiye AralÝk 2004Õde ABÕden mÿzakere tarihini ancak ßartlÝ olarak alabilecektir. Bundan dolayý, TŸrkiye ile Avrupa BirliÛi arasýnda mÿzakerelerin baßlamasý gecikecektir ve TŸrkiyeÕye tam Ÿyelik i in kesin bir tarih verilmeyecektir. Bšyle bir kararýn ekonomi Ÿzerinde pozitif ve negatif etkilerinin olacaûýný dÿßÿnÿyoruz. Her ßeye raûmen tarih alýnmasý risk primini dÿßÿrecek olmakla birlikte, belirsizliklerin olmasý nedeniyle birinci senaryoõya gšre daha yÿksek olacaktýr. Baz ya da ÝlÝmlÝ olarak adlandýrdýûýmýz bu senaryonun ger ekleßmesi durumumda yýllarý arasýnda ortalama bÿyÿme oranýnýn % 5 olacaûýný šngšrÿyoruz. AynÝ dšnemde enflasyonun biraz artmakla birlikte tek haneli seviyesini koruyacaûýný ve % 7 civarýnda seyredeceûini tahmin ediyoruz. Bu dšnemdeki ortalama reel faiz beklentimiz ise % 8Õdir. 3. ÜstikrarsÝz Senaryo (KštŸmser Senaryo) Bu senaryo eßitli bahanelerle TŸrkiyeÕnin ABÕden mÿzakere tarihi alamadýûý varsayýmýna dayanmaktadýr. MŸzakere sÿreci belirsiz bir tarihe štelenmektedir. Bu durumda TŸrkiye Ð AB ilißkilerinin gerginleßmesi, bunun ekonomik ve siyasi istikrarsýzlýk olarak yansýmasý olasýlýûý yÿksektir. Artan belirsizlik TŸrkiyeÕnin risklerini de arttýracaktýr. Bu senaryonun ger ekleßmesi durumunda 2006 Ð 2014 dšneminde TŸrkiyeÕnin 1990ÕlÝ yýllarda olduûu gibi yýlda ancak ortalama % 3,5 bÿyÿyeceûini, ortalama enflasyonun % 15 dÿzeyinde olacaûýný, reel faizlerin % 12Õlerde seyredeceûini šngšrÿyoruz Ünßaat SektšrŸ Modellerimiz alýßmanýn bu kýsmýnda TŸrkiyeÕde inßaat sektšrÿ i in olußturulan eßitli modeller tanýtýlacak ve bunlarýn istatistiksel ve ekonometrik sonu larý sunulacaktýr. Bir sonraki bšlÿmde ise, bu modellere dayanarak inßaat sektšrÿnÿn geleceûi i in yukarýda izilen senaryolar er evesinde yapýlan projeksiyonlar ortaya konulacak ve bunlarýn analizi yapýlacaktýr. alýßmamýzda kullanýlan veri seti esas olarak Devlet Üstatistik EnstitŸsŸ (DÜE) tarafýndan yayýnlanan inßaat istatistikleri ile sektšrel bazda GSMH ve istihdam verileridir. DÜEÕnin yayýnladýûý inßaat istatistikleri; YapÝ RuhsatÝ, YapÝ Kullanma Üzin Belgesi, Bina ÜnßaatÝ Maliyet Endeksi ile Ünßaat ve Tesisat Üßyerleri Üstatistiklerini i ermektedir. Ünßaat sektšrÿnÿn katma deûerini šl mek Ÿzere alýßmamýzda kullanýlan veriler YapÝ RuhsatlarÝna 4 ve YapÝ Kullanma Üzin 4 Yap Ruhsat, 3194 say l İmar Kanunu nun 21. maddesi gereğince yap m na başlanacak yap lar için belediye s n rlar içinde belediyelerce, belediye s n rlar d ş nda ise valiliklerce (İl Bay nd rl k ve İskan Müdürlükleri) verilmesi zorunlu bir belgedir. Yeni yap, kat veya kat ilavesi, tadilat, bahçe duvar, istinat duvar, ve ruhsat yenilemesi amaçlar için verilir. 27

28 Belgelerine 5 gšre istatistiklerdir. DÜE istatistiklerinde inßaat tanýmý Ò..bir yapýnýn veya yapý bšlÿmlerinin meydana getirilmesi i in ortaya konan faaliyetler..ó ßeklindedir. YapÝ tanýmý ise Ò..karada ve suda daimi ve muvakkat, resmi ve hususi yeraltý, yerÿstÿ inßaatý ile bunlarýn ilave, deûißiklik ve tamirlerini i ine alan sabit ve mÿteharrik (sabit almayan) tesisleró ßeklindedir (DÜE, 1997). Her iki sýnýf istatistik dšrt alt sýnýfa ayrýlmaktadýr. Bunlar, YapÝ SayÝsÝ, YŸzšl ŸmŸ (m 2 ), DeÛer (milyon TL), ve Daire sayýsýdýr. Bunlardan Ÿ tanesi YapÝ sayýsý, YŸzšl ŸmŸ (m 2 ), ve Daire sayýsý reel istatistiklerdir. Daire SayÝsÝ ve YapÝ SayÝsÝ herhangi bir standarda baûlý olmamakta ve makroekonomik bir model i in yeterli bilgi i ermemektedir. SektšrŸn reel anlamda katma deûerini en iyi gšstereceûini dÿßÿndÿûÿmÿz veri olarak YŸzšl ŸmŸ (m 2 ) deûerleri kullanýlmýßtýr. Ünßaat sektšrÿnÿn reel parasal anlamda katma deûerini analiz etmek i in ise reel GSMH ve GSYÜH verileri i indeki inßaat istatistikleri kullanýlmýßtýr. Bu veri setinde modellerde baûýmlý olarak kullanýlabilecek Ÿ deûißken bulunmaktadýr. Bunlar; 1.) Sabit fiyatlarla GSMH (Faaliyet kollarýna ve 1987 yýlý Ÿretici fiyatlarýna gšre) i erisinde yer alan inßaat sektšrÿ katma deûeri, 2.) Sabit fiyatlarla GSYÜH (1987 FiyatlarÝyla) i erisinde yer alan kamu ve šzel sektšr bina inßaat harcamalarý, 3.) Sabit fiyatlarla GSYÜH (1987 FiyatlarÝyla) i erisinde yer alan kamu ve šzel sektšr bina inßaat ve kamu sektšrÿ bina dýßý inßaat harcamalarýdýr. 6 Bu er evede, modellerimizde a Ýklamaya alýßtýûýmýz inßaat sektšrÿ katma deûeri i in iki baûýmlý deûißken kullanýlmýßtýr. Bunlar YŸzšl ŸmŸ (m 2 ) ve Reel Parasal Katma DeÛerlerdir. 7 Bu deûißkenler i in yukarýda verdiûimiz farklýlaßan tanýmlara gšre beß baûýmlý deûißken ve bunlarý a Ýklamaya yšnelik beß model olußturulmußtur. 8 5 Yap Kullanma İzin Belgesi, 3194 say l İmar Kanunu nun 30. maddesi gereğince tamamen veya k smen biten yap lar için belediye s n rlar içinde belediyelerce, belediye s n rlar d ş nda ise valiliklerce (İl Bay nd rl k ve İskan Müdürlükleri) bina sahiplerine verilmesi zorunlu bir belgedir. Yeni yap n n tamam bittiğinde veya devam eden yap n n biten k sm için ya da ilave yap ve tadilat tamamlanan yap lar için verilir. 6 Bu veriler DİE taraf ndan her üç ayda bir yay nlanan GSMH ve GSYİH istatistiklerinde yer almaktad r. Bina inşaat istatistikleri yaln z ruhsatl binalar kapsar. Yol, Baraj, Köprü gibi bina d ş inşaatlar ile belediye teşkilat olmayan bucak ve belde s n rlar içindeki ruhsats z yap lar ile kentlerdeki gecekondular kapsamamaktad r. 7 Model 1 de kullan lan toplam yap ruhsatlar içinde m 2 yüzölçümü olarak kamu apartman, yap kooperatifi apartman, özel apartman, kamu ev, yap kooperatifi ev, özel ev, kamu s nai, yap kooperatifi s nai, özel s nai, kamu ticari, yap kooperatifi ticari, özel ticari, kamu diğer, yap kooperatifi diğer, özel diğer, kamu dini, yap kooperatifi dini, özel dini, kamu idari, yap kooperatifi idari, özel idari, kamu kültürel, yap kooperatifi kültürel, özel kültürel, kamu s hhi ve sosyal, yap kooperatifi s hhi ve sosyal ve özel s hhi ve sosyal yap lar için al nan yap ruhsatlar yer almaktad r. 8 Sektörün yaratt ğ istihdam ile ilgili model daha sonra tan t lacakt r. 28

29 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI alýßmamýzda inßaat sektšrÿ makroekonomik bir er evede incelenmektedir. Mikro bazlý bir analiz yapýlmamaktadýr. Bu nedenle, benzer bir ok alýßmada olduûu gibi makroekonomik deûißkenler kullanýlmýßtýr. KullanÝlan modellerde analiz dšnemi, tÿm deûißkenler i in veri elde ettiûimiz 1991 Ð 2003ÕtŸr. Bu dšneme ilißkin eyrek dšnemlik veriler kullanýlmýßtýr. Daha šnce belirtildiûi gibi, bu modellere dayanarak geleceûe ilißkin yaptýûýmýz projeksiyonlar dšnemini kapsamaktadýr. Modellerde a ÝklayÝcÝ deûißkenler olarak ise bÿyÿme, enflasyon, reel faiz, enflasyon istikrarsýzlýk terimi, deprem kukla terimi, yapý ruhsatý gecikmeli deûerleri, yapý kullanma izin belgeleri gecikmeli deûerleri, kamu borcu, sabit fiyatlarla inßaat sektšrÿ katma deûeri gecikmeli deûerleri, sabit fiyatlarla kamu ve šzel sektšr bina inßaat harcamalarý gecikmeli deûerleri, sabit fiyatlarla kamu ve šzel sektšr bina inßaat ve kamu sektšrÿ bina dýßý inßaat harcamalarý gecikmeli deûerleri kullanýlmýßtýr. Ekonomik konjonktÿr ile inßaat katma deûeri arasýndaki pozitif ilißkiyi bir ok yerde vurguladýk. Bunu en iyi šl ebilecek gšsterge ekonomik bÿyÿmedir. Bu nedenle tÿm modellerde a ÝklayÝcÝ deûißken olarak ekonomik bÿyÿme verileri kullanýlmýßtýr. KullanÝlan diûer bir veri, enflasyon verileridir. Normal koßullarda enflasyon ile bÿyÿme arasýnda kýsa dšnemde pozitif, uzun dšnemde ters bir ilißki beklenir. TŸrkiyeÕde enflasyon ile bÿyÿme arasýndaki ilißki zaman zaman diûer Ÿlke deneyimlerinden farklýlaßabilmektedir. BŸyŸme ile korelasyonunu beklediûimiz inßaat sektšrÿnÿn, enflasyon ile ilißkisini gšrmek amacýyla bu deûißken modellere dahil edilmißtir. Enflasyon, bir ekonomi i in yarattýûý belirsizlikle risklerin artmasý anlamýna gelir. Enflasyonun olmasýnýn štesinde enflasyonun ok dalgalý olmasý yani istikrarsýzlýk gšstermesi riskleri daha da arttýrýr. Bu nedenle, enflasyon istikrarsýzlýk terimi olarak adlandýrdýûýmýz ve enflasyonun son Ÿ dšnemin ortalamasýndan ne kadar ayrýldýûýný gšsteren bir istikrarsýzlýk deûißkeni modellere dahil edilmißtir. YŸksek kamu borcu ve bunun yarattýûý riskler zaman zaman kamu sektšrÿnÿ yÿksek tasarrufa zorlamaktadýr. Bšyle dšnemlerde kamunun tasarrufunun en bÿyÿk kalemi yatýrýmlar olmakta, bundan da en bÿyÿk zararý inßaat sektšrÿ gšrmektedir. Bu šnemi nedeniyle, toplam kamu borcunun milli hasýlaya oraný da modellere dahil edilmißtir. Enflasyon ve kamu borcuyla yakýndan alakalý olan diûer bir deûißken reel faizdir. YŸksek enflasyon ve yÿksek kamu borcu getirdiûi riskler nedeniyle reel faizleri arttýrabilmekte, bu durum ise yatýrýmlarý olumsuz etkileyebilmektedir. Reel faiz, dýßsal ve ekonomi dýßý bir ok faktšrden de elbette etkilenmektedir. Bir ekonomi i in son derece šnemli olan ve inßaat sektšrÿyle yakýndan ilintili olan reel faiz deûißkeni de modellere dahil edilmißtir. TŸrkiye deprem kußaûýnda yaßayan bir Ÿlkedir. Bu risk ge mißte acý tecrÿbeler olarak zaman zaman ortaya ÝktÝ. Bundan sonra da Ýkmaya devam edeceûi bilim adamlarý ve uzmanlar tarafýndan sýk sýk vurgulanmaktadýr. Bu doûa olayý, kußkusuz inßaat sektšrÿnÿ de yakýndan ilgilendiriyor. Ge mißte yaßanan acý tecrÿbelerin inßaat sektšrÿ Ÿzerine etkisini teknik olarak deprem kukla deûißkenini kullanarak analiz etmeye alýßtýk. Son olarak TŸrkiye ekonomisinin dinamik yapýsý da dikkate alýnarak benzer bir ok alýßmada olduûu gibi, modellerde baûýmlý deûißkenlerin bir šnceki 29

30 dšnemdeki (ya da dšnemlerdeki) deûerleri de gecikmeli deûerler olarak dikkate alýnmýßtýr. Bu er evede inßaat sektšrÿnÿn katma deûerini analiz etmek Ÿzere beß model olußturulmußtur. Bu modellerin tanýmlarý aßaûýdaki gibidir: BaÛÝmlÝ (A Ýklanan) DeÛißken MODEL 1 YapÝ RuhsatÝna gšre yÿzšl ŸmŸ (YAPIRUH): DÜE serilerinden alýnan m 2 yÿzšl ŸmŸ deûerlerinden olußmaktadýr. BaÛÝmsÝz (A Ýklayan) DeÛißkenler GSYÜH BŸyŸme OranÝ (B Y ME): DÜE tarafýndan a Ýklanan sabit fiyatlarla GSYÜHÕnÝn bir šnceki yýlýn ayný eyreûine gšre yÿzde bÿyÿme oranlarýndan olußmaktadýr. Enflasyon (ENF): Toptan Eßya FiyatlarÝ EndeksiÕnden (TEFE) elde edilen enflasyon oranýnýn bir šnceki yýlýn ayný eyreûine gšre ne kadar deûißtiûini gšsteren yÿzde oranlardan olußmaktadýr. Reel Faiz (REELFAÜZ): Nominal kredi faizlerinin enflasyon oranýndan arýndýrýlmýß ve yÿzde olarak gšsterilen deûerlerinden olußmaktadýr. Enflasyon ÜstikrarsÝzlÝk Terimi (ENFÜST): Toptan Eßya FiyatlarÝ EndeksiÕnin (TEFE) son Ÿ dšnemin ortalamasýndan ne kadar ayrýldýûýný šl en ve yÿzde olarak gšsterilen deûerlerden olußmaktadýr. Deprem Kukla Terimi (DEPREM): 1999 yýlýndaki depremlerin etkisini šl mek i in 1999 yýlýnýn 3. ve 4. eyrekleri ve 2000 yýlýnýn 1. ve 2. eyreklerinde bir, diûer dšnemlerde sýfýr deûerini alan kukla terimdir. YapÝ RuhsatÝ Gecikmeli DeÛerleri (YAPIRUHGEC4): BaÛÝmlÝ deûißkenin kendi deûerlerinin sonraki dšnemleri ne kadar etkilediûini šl meye yaramakta ve bir šnceki yýlýn ayný eyreûinin m 2 yÿzšl ŸmŸ deûerlerinden olußmaktadýr. BaÛÝmlÝ (A Ýklanan) DeÛißken MODEL 2 YapÝ Kullanma Üzin Belgelerine gšre yÿzšl ŸmŸ (YAPIKUL): DÜE serilerinden alýnan m 2 yÿzšl ŸmŸ deûerlerinden olußmaktadýr. BaÛÝmsÝz (A Ýklayan) DeÛißkenler GSYÜH BŸyŸme OranÝ (B Y ME): DÜE tarafýndan a Ýklanan sabit fiyatlarla GSYÜHÕnÝn bir šnceki yýlýn ayný eyreûine gšre yÿzde bÿyÿme oranlarýndan olußmaktadýr. Enflasyon (ENF): Toptan Eßya FiyatlarÝ EndeksiÕnden (TEFE) elde edilen enflasyon oranýnýn bir šnceki yýlýn ayný eyreûine gšre ne kadar deûißtiûini gšsteren yÿzde oranlardan olußmaktadýr. 30

31 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI Reel Faiz (REELFAÜZ): Nominal kredi faizlerinin enflasyon oranýndan arýndýrýlmýß ve yÿzde olarak gšsterilen deûerlerinden olußmaktadýr. Enflasyon ÜstikrarsÝzlÝk Terimi (ENFÜST): Toptan Eßya FiyatlarÝ EndeksiÕnin (TEFE) son Ÿ dšnemin ortalamasýndan ne kadar ayrýldýûýný šl en ve yÿzde olarak gšsterilen deûerlerden olußmaktadýr. Deprem Kukla Terimi (DEPREM): 1999 yýlýndaki depremlerin etkisini šl mek i in 1999 yýlýnýn 3. ve 4. eyrekleri ve 2000 yýlýnýn 1. ve 2. eyreklerinde bir, diûer dšnemlerde sýfýr deûerini alan kukla terimdir. YapÝ Kullanma Üzin Belgeleri Gecikmeli DeÛerleri (YAPIKULGEC4): BaÛÝmlÝ deûißkenin kendi deûerlerinin sonraki dšnemleri ne kadar etkilediûini šl meye yaramakta ve bir šnceki yýlýn ayný eyreûinin m 2 yÿzšl ŸmŸ deûerlerinden olußmaktadýr. BaÛÝmlÝ (A Ýklanan) DeÛißken MODEL 3 Sabit Fiyatlarla Ünßaat SektšrŸ Katma DeÛeri (ÜNÞKATDEÚ): DÜE GSMH serilerinden alýnan ve 1987 sabit fiyatlarýna gšre reel milyon TL bazlý inßaat sektšrÿ katma deûerlerinden olußmaktadýr. BaÛÝmsÝz (A Ýklayan) DeÛißkenler GSYÜH BŸyŸme OranÝ (B Y ME): DÜE tarafýndan a Ýklanan sabit fiyatlarla GSYÜHÕnÝn bir šnceki yýlýn ayný eyreûine gšre yÿzde bÿyÿme oranlarýndan olußmaktadýr. Enflasyon (ENF): Toptan Eßya FiyatlarÝ EndeksiÕnden (TEFE) elde edilen enflasyon oranýnýn bir šnceki yýlýn ayný eyreûine gšre ne kadar deûißtiûini gšsteren yÿzde oranlardan olußmaktadýr. Reel Faiz (REELFAÜZ): Nominal kredi faizlerinin enflasyon oranýndan arýndýrýlmýß ve yÿzde olarak gšsterilen deûerlerinden olußmaktadýr. Kamu Borcu (KAMUB): O dšnemki toplam borcun TL olarak hesaplanýp son dšrt dšnemin TL olarak toplam GSMHÕsÝna bšlÿnmesi ile elde edilen yÿzde deûerlerden olußmaktadýr. Enflasyon ÜstikrarsÝzlÝk Terimi (ENFÜST): Toptan Eßya FiyatlarÝ EndeksiÕnin (TEFE) son Ÿ dšnemin ortalamasýndan ne kadar ayrýldýûýný šl en ve yÿzde olarak gšsterilen deûerlerden olußmaktadýr. Deprem Kukla Terimi (DEPREM): 1999 yýlýndaki depremlerin etkisini šl mek i in 1999 yýlýnýn 3. ve 4. eyrekleri ve 2000 yýlýnýn 1. ve 2. eyreklerinde bir, diûer dšnemlerde sýfýr deûerini alan kukla terimdir. Sabit Fiyatlarla Ünßaat SektšrŸ Katma DeÛeri Gecikmeli DeÛerleri (ÜNÞKATDEÚGEC4): (BaÛÝmlÝ deûißkenin kendi deûerlerinin sonraki dšnemleri ne kadar etkilediûini šl meye yaramakta ve bir šnceki yýlýn ayný eyreûinin reel milyon TL bazlý inßaat sektšrÿ katma deûerlerinden olußmaktadýr. 31

32 BaÛÝmlÝ (A Ýklanan) DeÛißken MODEL 4 Sabit Fiyatlarla Kamu ve zel Sektšr Bina Ünßaat HarcamalarÝ (ÜNÞHAR6B) DÜE GSYÜH serilerinden alýnan ve 1987 sabit fiyatlarýna gšre reel milyon TL bazlý kamu ve šzel inßaat sektšrÿ bina inßaat harcamalarýndan olußmaktadýr. BaÛÝmsÝz (A Ýklayan) DeÛißkenler GSYÜH BŸyŸme OranÝ (B Y ME): DÜE tarafýndan a Ýklanan sabit fiyatlarla GSYÜHÕnÝn bir šnceki yýlýn ayný eyreûine gšre yÿzde bÿyÿme oranlarýndan olußmaktadýr. Enflasyon (ENF): Toptan Eßya FiyatlarÝ EndeksiÕnden (TEFE) elde edilen enflasyon oranýnýn bir šnceki yýlýn ayný eyreûine gšre ne kadar deûißtiûini gšsteren yÿzde oranlardan olußmaktadýr. Reel Faiz (REELFAÜZ): Nominal kredi faizlerinin enflasyon oranýndan arýndýrýlmýß ve yÿzde olarak gšsterilen deûerlerinden olußmaktadýr. Kamu Borcu (KAMUB): O dšnemki toplam borcun TL olarak hesaplanýp son dšrt dšnemin TL olarak toplam GSMHÕsÝna bšlÿnmesi ile elde edilen yÿzde deûerlerden olußmaktadýr. Enflasyon ÜstikrarsÝzlÝk Terimi (ENFÜST): Toptan Eßya FiyatlarÝ EndeksiÕnin (TEFE) son Ÿ dšnemin ortalamasýndan ne kadar ayrýldýûýný šl en ve yÿzde olarak gšsterilen deûerlerden olußmaktadýr. Deprem Kukla Terimi (DEPREM): 1999 yýlýndaki depremlerin etkisini šl mek i in 1999 yýlýnýn 3. ve 4. eyrekleri ve 2000 yýlýnýn 1. ve 2. eyreklerinde bir, diûer dšnemlerde sýfýr deûerini alan kukla terimdir. Sabit Fiyatlarla Kamu ve zel Sektšr Bina Ünßaat HarcamalarÝ Gecikmeli DeÛerleri (ÜNÞHAR6BGEC4): BaÛÝmlÝ deûißkenin kendi deûerlerinin sonraki dšnemleri ne kadar etkilediûini šl meye yaramakta ve bir šnceki yýlýn ayný eyreûinin reel milyon TL kamu ve šzel inßaat sektšrÿ bina inßaat harcamalarýndan olußmaktadýr. BaÛÝmlÝ (A Ýklanan) DeÛißken MODEL 5 Sabit Fiyatlarla Kamu ve zel Sektšr Bina Ünßaat ve Kamu SektšrŸ Bina DÝßÝ Ünßaat HarcamalarÝ (ÜNÞHAR6BD) DÜE GSYÜH serilerinden alýnan ve 1987 sabit fiyatlarýna gšre reel milyon TL bazlý kamu ve šzel sektšr bina inßaat ve kamu sektšrÿ bina dýßý inßaat harcamalarýndan olußmaktadýr. BaÛÝmsÝz (A Ýklayan) DeÛißkenler GSYÜH BŸyŸme OranÝ (B Y ME): DÜE tarafýndan a Ýklanan sabit fiyatlarla GSYÜHÕnÝn bir šnceki yýlýn ayný eyreûine gšre yÿzde bÿyÿme oranlarýndan olußmaktadýr. 32

33 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI Enflasyon (ENF): Toptan Eßya FiyatlarÝ EndeksiÕnden (TEFE) elde edilen enflasyon oranýnýn bir šnceki yýlýn ayný eyreûine gšre ne kadar deûißtiûini gšsteren yÿzde oranlardan olußmaktadýr. Reel Faiz (REELFAÜZ): Nominal kredi faizlerinin enflasyon oranýndan arýndýrýlmýß ve yÿzde olarak gšsterilen deûerlerinden olußmaktadýr. Kamu Borcu (KAMUB): O dšnemki toplam borcun TL olarak hesaplanýp son dšrt dšnemin TL olarak toplam GSMHÕsÝna bšlÿnmesi ile elde edilen yÿzde deûerlerden olußmaktadýr. Enflasyon ÜstikrarsÝzlÝk Terimi (ENFÜST): Toptan Eßya FiyatlarÝ EndeksiÕnin (TEFE) son Ÿ dšnemin ortalamasýndan ne kadar ayrýldýûýný šl en ve yÿzde olarak gšsterilen deûerlerden olußmaktadýr. Deprem Kukla Terimi (DEPREM): 1999 yýlýndaki depremlerin etkisini šl mek i in 1999 yýlýnýn 3. ve 4. eyrekleri ve 2000 yýlýnýn 1. ve 2. eyreklerinde bir, diûer dšnemlerde sýfýr deûerini alan kukla terimdir. Sabit Fiyatlarla Kamu ve zel Sektšr Bina Ünßaat ve Kamu SektšrŸ Bina DÝßÝ Ünßaat HarcamalarÝ Gecikmeli DeÛerleri (ÜNÞHAR6BDGEC4): BaÛÝmlÝ deûißkenin kendi deûerlerinin sonraki dšnemleri ne kadar etkilediûini šl meye yaramakta ve bir šnceki yýlýn ayný eyreûinin reel milyon TL kamu ve šzel sektšr bina inßaat ve kamu sektšrÿ bina dýßý inßaat harcamalarýndan olußmaktadýr. Bu modeller i in istatistiksel yšntemler kullanýlarak yapýlan šn inceleme sonucunda reel baûýmlý deûißkenli model i in Model 1 ve reel TL bazlý deûißkenli model i in Model 3 en tutarlý modeller olarak ortaya ÝkmaktadÝr Modelleri Ünceleme Yšntemleri ve Sonu lar Olußturulan modeller i in hem istatistiksel hem de ekonometrik yšntemler kullanýlarak eßitli analizler yapýlmýßtýr. Bu kýsýmda hem bu yšntemlerin neden kullanýldýûý hem de sonu larý a ÝklanacaktÝr. alýßmamýzýn bÿtÿn uygulamalý kýsýmlarýnda 3 aylýk veriler kullanýlmýß ve zaman aralýûý olarak 1991:1 Ð 2003:4 incelenmißtir. Uygulanan yšntemler korelasyon testleri, regresyon analizleri ve nedensellik analizleridir Korelasyon Matrisi Analizi UygulamalÝ alýßmalar genelde baßlangý noktasý olarak kullanýlan deûißkenlerin bire-bir ilißkilerinin ne kadar ve ne yšnde olduûunu incelemeyi 9 Çal şmam zda temel model olarak al nmayan ancak istatistiksel olarak s nanan Model 2, Model 4, ve Model 5 ile ilgili istatistiksel ve ekonometrik sonuçlar Ek Tablolar k sm nda sunulmuştur. 10 Çal şmam zda bu yöntemlerin yan nda birim kök testleri ve eşbütünleşme testleri de uygulanm şt r. Bu testlerin sonuçlar Ek Tablolar k sm nda yer almaktad r. Birim kök testleri için bkz. Dickey ve Fuller (1979), ve eşbütünleşme testleri için bkz. Engle ve Granger (1987), Johansen (1988), ve Johansen ve Juselius (1990). 33

34 tercih ederler. Bu a Ýdan kullanýlan deûißkenler arasýndaki bire-bir doûrusal ilißkinin gÿcÿ ve ne yšnde olduûu korelasyon katsayýsý ile šl Ÿlmektedir. Korelasyon katsayýsý r ile gšsterilmekte ve x ve y gibi birbirine eßlenmiß iki deûißken i in ßu formÿl ile hesap edilmektedir: nσxy Ð (Σx)(Σy) r = Ã n(σx 2 ) Ð (Σx) 2 Ã n(σy 2 ) Ð (Σy) 2 Burada yer alan sembolleri ßšyle a Ýklayabiliriz: n : x ve y deûißkenlerinin eßleßmesi ile ortaya Ýkan toplam gšzlem sayýsýdýr. Σx : BŸtŸn x gšzlemlerinin toplam deûerini gšstermektedir. Σx 2 : BŸtŸn x gšzlemlerinin šnce tek tek karelerinin alýnýp daha sonra bu karelerin toplanmasý ile olußan deûeri gšstermektedir. (Σx) 2 : BŸtŸn x gšzlemleri šnce toplanýp daha sonra ortaya Ýkan deûerin karesinin alýnmasý ile olußan deûeri gšstermektedir. Σy : BŸtŸn y gšzlemlerinin toplam deûerini gšstermektedir. Σy 2 : BŸtŸn y gšzlemlerinin šnce tek tek karelerinin alýnýp daha sonra bu karelerin toplanmasý ile olußan deûeri gšstermektedir. (Σy) 2 : BŸtŸn y gšzlemleri šnce toplanýp daha sonra ortaya Ýkan deûerin karesinin alýnmasý ile olußan deûeri gšstermektedir. Σxy : Her bir x deûerinin kendisine eß olan y deûeri ile arpýlýp daha sonra ortaya Ýkan bu arpým sonu larýnýn toplanmasý ile olußan deûeri gšstermektedir. Model - 1Õde kullanýlan deûißkenler i in ortaya Ýkan korelasyon katsayýlarý kullanýlarak olußturulan korelasyon matrisi ßšyle olußmaktadýr: TABLO 1 MODEL Ð 1 DEÚÜÞKENLERÜ Ü ÜN KORELASYON MATRÜSÜ YAPIRUH B Y ME ENF REEL FAÜZ ENFÜST DEPREM YAPIRUH B Y ME ENF REEL FAÜZ ENFÜST DEPREM Model 1Õin baûýmlý deûißkeni olan YapÝ RuhsatÝna Gšre YŸzšl ŸmŸ ile baûýmsýz deûißkenler arasýndaki bire-bir ilißki Tablo.1Õde ikinci sÿtunda gšrÿlmektedir. Genel olarak yapý ruhsatýna gšre yÿzšl ŸmŸ ile diûer deûißkenler arasýndaki ilißki katsayýsý olduk a dÿßÿktÿr (En yÿksek , en dÿßÿk ). AyrÝca, yalnýzca YapÝ RuhsatÝna gšre yÿzšl ŸmŸ ile deprem arasýnda ters yšnde bir ilißki gšrÿlmektedir ( ). Ancak bu bulgular bize Model 1Õin kullanýlamayacaûýný gšstermemekte, sadece bir šncÿ 34

35 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI bilgi vermektedir. Korelasyon katsayýlarý ok dÿßÿk olduûu halde aralarýnda anlamlý ilißki olabilecek deûißkenler bulunabilir. 11 te yandan Model - 3Õte kullanýlan deûißkenler i in ortaya Ýkan korelasyon katsayýlarý kullanýlarak olußturulan korelasyon matrisi ßšyle olußmaktadýr: TABLO 2 MODEL Ð 3 DEÚÜÞKENLERÜ Ü ÜN KORELASYON MATRÜSÜ ÜNÞKATDEÚ B Y ME ENF REEL FAÜZ KAMUB ENFÜST DEPREM ÜNÞKATDEÚ B Y ME ENF REEL FAÜZ KAMUB ENFÜST DEPREM Model - 3ÕŸn baûýmlý deûißkeni olan Sabit Fiyatlarla Ünßaat SektšrŸ Katma DeÛeri ile baûýmsýz deûißkenler arasýndaki bire-bir ilißki Tablo.2Õde ikinci sÿtunda gšrÿlmektedir. Genel olarak Ünßaat SektšrŸ Katma DeÛeri ile diûer deûißkenler arasýndaki ilißki katsayýsý da olduk a dÿßÿktÿr (En yÿksek , en dÿßÿk ). 12 Ünßaat SektšrŸ Katma DeÛeri ile ters yšnde hareket gšsteren iki tane deûißken gšrÿlmektedir: Kamu borcu ve deprem Regresyon Analiz Sonu larý UygulamalÝ alýßmalarda sýklýkla kullanýlan ve literatÿr tarafýndan en fazla kabul gšren ekonometrik yšntem regresyon analizidir. Regresyon analizi bir baûýmlý (a Ýklanan) deûißken ile bir veya birden fazla baûýmsýz (a Ýklayan) deûißken arasýndaki doûrusal ilißkiyi incelemeye yarayan ekonometrik yšntemdir. Bu baûlamda oklu regresyon analizi yapýlmýß herhangi bir y deûißkeni aßaûýdaki denklemle gšsterilmektedir: ^ y = b 0 + b 1 x 1 + b 2 x 2 + b 3 x b k x k Burada yer alan sembolleri ßšyle a Ýklayabiliriz: n : Toplam gšzlem sayýsý, k: BaÛÝmsÝz deûißkenlerin sayýsý ^ y : BaÛÝmlÝ deûißkenin regresyona tabi tutulmuß halini gšstermektedir. x 1, x 2, x 3,..., x k : BaÛÝmlÝ deûißkenlerdir. 11 Korelasyon katsay lar n n istatistiksel olarak anlaml olabilmesi için 52 gözlem say l analizimizde % 5 güven seviyesinde 0,274 ten büyük veya -0,274 ten küçük olmas gerekmektedir. Korelasyon katsay lar nedensellik yani iki değişken aras nda ne yönde hareket olduğunu göstermediğinden dolay ilerideki k s mda anlaml bulunan model için nedensellik ilişkisi de incelenecektir. 12 Korelasyon katsay lar n n istatistiksel olarak anlaml olabilmesi için 52 gözlem say l analizimizde % 5 güven seviyesinde 0,274 ten büyük veya -0,274 ten küçük olmas gerekmektedir. 35

36 b 0 : Regresyon sonucu bulunan ve baûýmsýz deûißkenlerin hepsi sýfýra eßit olduûunda baûýmsýz deûißken yõnin alacaûý sabit deûeri gšstermektedir. b 1, b 2, b 3,..., b k : Regresyon sonucu bulunan baûýmsýz deûißkenlerin katsayýlarýný gšstermektedirler. Model 1 i in en kÿ Ÿk kareler yšntemi 13 kullanýlarak yapýlan regresyon analizinin sonu larý Tablo.3Õte gšsterilmektedir. 14 TABLO 3 MODEL- 1 DEÚÜÞKENLERÜ Ü ÜN REGRESYON ANALÜZÜ SONUCU BAÚIMLI DEÚÜÞKEN: YAPI RUH KATSAYI STANDARD T-ÜSTATÜSTÜÚÜ OLASILIK HATA SABÜT (b 0 ) , ,1333 B Y ME (b 1 ) , ,0978 DEPREM (b 2 ) , ,003 YAPIRUHGEC4 0, (b 3 ) 0, , R 2 0, UyarlanmÝß R 2 0, Regresyon analizi sonucunda inßaat sektšrÿnde yapý ruhsatý m 2 miktarýný belirleyen baûýmsýz deûißkenler olarak bÿyÿme, deprem, ve inßaat sektšrÿnÿn gecikmeli deûerleri istatistiksel olarak anlamlý bulunmußtur. T-istatistiÛi ve bundan tÿretilen olasýlýk deûerleri % 10Õun altýnda olan bu Ÿ deûißken, inßaat sektšrÿ yapý ruhsat izinlerinde en šnemli rol oynayan deûißkenler olarak ortaya ÝkmaktadÝr. Regresyon sonu larýna gšre bÿyÿmede % 1Õlik bir artýß inßaat sektšrÿnde alýnan yapý ruhsatlarýnýn yÿzšl ŸmŸnŸ 17,4 milyon m 2 arttýrmaktadýr. TŸrkiye ekonomisi son on yýlda ortalama olarak % 3,56 bÿyÿmÿß, ve ayný dšnemde alýnan inßaat sektšrÿ yapý ruhsatý yýlda ortalama 68 milyon m 2 olarak ger ekleßmißtir. DolayÝsÝyla, TŸrkiye ekonomisinin ortalama bÿyÿmesinde her % 1Õlik artýßýn inßaat sektšrÿne ciddi bir bÿyÿme katkýsý saûladýûý ortaya ÝkmaktadÝr. Yani, inßaat sektšrÿ ekonomik konjonktÿr hareketini izlemektedir. te yandan, yapý ruhsatlarýnýn bir yýllýk gecikmeli deûerinin istatistiksel olarak anlamlý ÝkmasÝyla birlikte inßaat sektšrÿnde kendini besleyen bir dšngÿ olduûu ortaya ÝkmaktadÝr. DolayÝsÝyla, inßaat sektšrÿnde yÿzšl ŸmŸ Ÿretimin artmasýyla birlikte gelecek dšnemlerde bu etki daha da fazla hissedilmektedir. 13 En küçük kareler yöntemi regresyon yöntemleri içerisinde en iyi bilinen ve en çok kullan lan yöntemdir. Bu yöntemle ilgili detayl bilgi için bkz. Judge vd (1988). Burada kullan lan istatistiksel ve ekonometrik yönden anlaml değişkenleri belirleme yöntemi ise literatürde en çok kullan lan ve en çok kabul gören genelden özele (general-tospecific) yöntemidir. Burada teorik olarak belirlenen değişkenlerle regresyona başlan r ve her ad mda ekonometrik olarak anlaml olmayan değişkenler (olas l k değeri 0.1 den büyük olan) regresyondan ç kar larak anlams z değişken kalmay ncaya kadar regresyon analizine devam edilir. 14 Çal şman n uygulama k sm nda 3 ayl k verilerin kullan lmas ndan dolay yap ruhsat n n 4 gecikmeli değeri kullan lm şt r. Burada kullan lan tablolarda gösterilmeyen ve regresyon analizleri sonucu elde edilen diğer önemli istatistikler Ek Tablolar k sm nda yer almaktad r. 36

37 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI Son olarak 1999 yýlýnda meydan gelen depremlerin TŸrkiye inßaat sektšrÿ Ÿzerinde olumsuz etkisinin ok bÿyÿk olduûu deprem kukla teriminin katsayýsýnýn istatistiksel olarak anlamlý bulunmasý ile ortaya ÝkmaktadÝr. Buna gšre, 1999 yýlýndaki depremlerin inßaat sektšrÿnde yaklaßýk 7,4 milyon m 2 Õlik yÿzšl ŸmŸ Ÿretimi azalmasýna yol a týûý gšrÿlmektedir. BaÛÝmsÝz deûißkenlerin baûýmlý deûißkendeki hareketlerin ne kadarýný a ÝklayabildiÛini gšsteren R 2 (ve onun eldeki veri sayýsýna gšre hesaplanmýß hali olan uyarlanmýß R 2 istatistiûi) modelimizde anlamlý bulunan bu Ÿ deûißkenin inßaat yapý ruhsatýnýn hareketlerinin yaklaßýk % 56ÕsÝnÝ a ÝklayabildiÛini gšstermektedir. Bšyle belli bir endÿstri i in yapýlmýß bir modelde bu ok dÿßÿk olmayan bir orandýr. DetaylÝ olarak incelediûimiz ikinci model olan Reel (Parasal) TL bazlý model (Model - 3) i in en kÿ Ÿk kareler yšntemi ile yapýlan regresyon analizinin sonu larý Tablo.4Õte gšsterilmektedir. T-istatistiÛi ve bundan tÿretilen olasýlýk deûerleri % 10Õun altýnda olan bÿyÿme, kamu borcu, deprem, enflasyon istikrarsýzlýk terimi, ve inßaat sektšrÿ katma deûeri gecikmeli deûerleri inßaat sektšrÿ katma deûerini belirleyen deûißkenler olarak ortaya ÝkmaktadÝr. Bu deûißkenlerden bÿyÿme, enflasyon istikrarsýzlýk terimi ve inßaat sektšrÿ katma deûeri gecikmeli deûerlerindeki artýßlar inßaat sektšrÿ katma deûerini arttýrmakta, kamu borcundaki artýß ve deprem ise inßaat sektšrÿ katma deûerini dÿßÿrmektedir. Bu bulgu daha šnce incelediûimiz korelasyon matrisindeki sonu lar ile tutarlýdýr. TABLO 4 MODEL- 3 DEÚÜÞKENLERÜ Ü ÜN REGRESYON ANALÜZÜ SONUCU BAÚIMLI DEÚÜÞKEN: YAPI RUH KATSAYI STANDARD T-ÜSTATÜSTÜÚÜ OLASILIK HATA SABÜT 39,95763 (b 0 ) 89, , ,1333 B Y ME 1126,542 (b 1 ) 264,1438 4, ,0001 ENFÜST 242,2430 (b 2 ) 68, , ,001 KAMUB -114,2355 (b 3 ) 43, , ,0163 DEPREM -107,9967 (b 4 ) 43, , ,0163 ÜNÞKATDEÚGEC4 1, (b 5 ) 0, , R 2 0, UyarlanmÝß R 2 0, Regresyon sonu larý enflasyon istikrarsýzlýk terimi dýßýnda tamamen beklenen yšndedir. Enflasyon istikrarsýzlýk terimindeki artýßýn inßaat sektšrÿ katma deûerini arttýrmasýný ekonomik olarak a Ýklamak ok anlamlý deûildir. Baßta da belirtildiûi gibi TŸrkiyeÕde enflasyon dinamikleri ve enflasyonun beklentilere etkisi diûer bir ok Ÿlkeden farklýlýk gšstermektedir. Kronikleßen enflasyonun risk algýlamasýný ok fazla etkilemediûi sšylenebilir. Regresyon sonucunun bir yorumu da, yÿksek enflasyon dšnemlerinde inßaat sektšrÿnÿn, gelecekte yaßanacak belirsizlikten kurtulmak i in cari dšnemde katma deûerini arttýrmasý ßeklinde yapýlabilir. Üstatistiksel olarak anlamlý Ýkan deûißkenler arasýnda bÿyÿme en yÿksek katsayýya sahiptir ve bÿyÿmede meydana gelebilecek % 1Õlik bir artýß inßaat 37

38 sektšrÿ katma deûerini 1987 yýlý sabit fiyatlarýyla yaklaßýk 1,1 trilyon TL arttýrmaktadýr. Bunu yorumlayabilmek i in sabit fiyatlarla GSYÜH serisinin sektšrel bazda katma deûerlerine bakmak gerekmektedir. Bu er evede yaptýûýmýz hesaplamalara gšre, šrneûin, TŸrkiye ekonomisi son on yýlda ortalama % 28,6 daha hýzlý bÿyÿmÿß olsaydý -ortalama bÿyÿme hýzý %Ê3,56Õdan % 4,56Õya ÝksaydÝ- inßaat sektšrÿnÿn reel TL bazlý katma deûeri ortalama % 15,1 artacaktý. Ünßaat sektšrÿ katma deûerini arttýran bir diûer deûißken, sektšrÿn ge mißte yarattýûý katma deûerdir. AynÝ Model - 1Õde olduûu gibi inßaat sektšrÿnÿn kendi kendini besleyen bir dšngÿye sahip olduûunu ve sektšrÿn sÿrekli ve istikrarlý bÿyÿmesi i in ekonomik konjonktÿrÿn ne kadar šnemli olduûunu gšrmÿß oluyoruz. te yandan kamu borcundaki % 1Õlik bir artýß inßaat sektšrÿnde katma deûeri 1987 yýlý sabit fiyatlarýyla yaklaßýk 114,2 milyar TL, 1999 yýlýnda meydana gelen bi iminde bir deprem ise inßaat sektšrÿnde katma deûeri 1987 yýlý sabit fiyatlarýyla yaklaßýk 108 milyar TL azaltmaktadýr. Kamu borcundaki artýßýn inßaat sektšrÿnÿ olumsuz etkilediûini sektšrÿn mevcut durum analizini yaparken de belirlemißtik. Ekonometrik modelin de anlamlý sonu vermesi, kamu a ÝklarÝndaki riskli artýßlar ile inßaat sektšrÿ katma deûeri arasýnda ters bir ilißki olduûu gšrÿßÿnÿ gÿ lendirmektedir. Model - 3, Model - 1Õe gšre ekonometrik yšnden daha saûlýklý sonu lara sahiptir. Bunun en šnemli gšstergeleri ise baûýmsýz deûißkenlerin hareketlerinin baûýmlý deûißkenin hareketinin ne kadarýný a ÝklayabildiÛini gšsteren R 2 (% 92,6) ve uyarlanmýß R 2 (% 91,7) istatistikleri olmaktadýr Nedensellik Analizi ve Sonu larý Korelasyon testleri ve regresyon analizleri sonucunda ekonomik bÿyÿme ve inßaat sektšrÿ katma deûeri arasýnda ok šnemli bir ilißki olduûu bulgulandýktan sonra, bu ilißkinin ne yšnlÿ olduûu sorusu ortaya ÝkmaktadÝr. Bu sorunun cevabýný nedensellik testleri ile bulmak mÿmkÿn olabilmektedir. Nedensellik testleri iki deûißkenin cari dšnem ve ge miß dšnemler (gecikmeli) deûerleri arasýndaki ilißkisini šl meye yarayan ekonometrik yšntemlerdir (Sims, 1980). rneûin, x gibi bir deûißkenin y gibi bir deûißkenin Grangernedeni olabilmesi i in x deûißkeninin ge miß ve cari deûerlerinin taßýdýûý bilginin y deûißkenin tahminini šnemli šl Ÿde kolaylaßtýrdýûý varsayýlmaktadýr. EÛer x dýßýnda diûer deûißkenlerde bu analize dahil edilirse o zaman oklu nedensellik ilißkisinden bahsedilmektedir. alýßmanýn bu bšlÿmÿnde bÿyÿme ile inßaat sektšrÿ m 2 yÿzšl ŸmŸ ve yine bÿyÿme ile inßaat sektšrÿ katma deûeri arasýndaki nedensellik ilißkisi oklu nedensellik testi kullanýlarak araßtýrýlmaktadýr. Analize eklenen diûer 15 Üstatistiksel olarak anlamlý bulunan Ÿ temel deûißken-bÿyÿme, kamu borcu, ve enflasyon istikrarsýzlýk terimikullanýlarak basit bir duyarlýlýk analizi de yapýlmýßtýr. Bu yšntem ile adý ge en Ÿ deûißkenin birer-birer ve ikißer-ikißer kombinasyonlarý ve deprem kukla terimi ve inßaat katma deûeri dšrt gecikmeli deûeri kullanýlarak olußturulan modeller inßaat katma deûeri Ÿzerine regresyona tabi tutulmußtur. Bu sonu lar Model 3ÕŸn ne kadar anlamlý bir model olduûunu bir kez daha teyit etmektedir ŸnkŸ R 2 oynaklýûý ok azdýr. Bu modellerin sonu larý Ek Tablolar kýsmýnda yer almaktadýr. 38

39 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI deûißkenler šnceki bšlÿmde Model 1 ve Model 3 incelenirken istatistiksel ve ekonometrik olarak anlamlý bulunan deûißkenlerdir. TABLO 5 MODEL- 1 GRANGER OKLU NEDENSELLÜK TESTÜ BOÞ HÜPOTEZ F-ÜSTATÜSTÜÚÜ OLASILIK BŸyŸmenin inßaat sektšrÿ ruhsat belgelerine gšre m 2 yÿzšl ŸmŸnŸn Granger-nedeni deûildir. Ünßaat sektšrÿ ruhsat belgelerine gšre m 2 yÿzšl ŸmŸ bÿyÿmenin Granger-nedeni deûildir. 249,313 0, , ,72375 Hem Model - 1 hem de Model - 3 kullanýlarak yapýlan Granger oklu nedensellik testleri sonu larý ok benzerdir. Tablo.5 ve Tablo.6Õda F-istatistiÛi olasýlýk deûerlerinin gšsterdiûi gibi bÿyÿme inßaat sektšrÿ yÿzšl ŸmŸnŸn ve yine bÿyÿme inßaat sektšrÿ katma deûerinin Granger-nedenidir. Yani bÿyÿmedeki deûißim inßaat sektšrÿne yansýmaktadýr. Bšylece TŸrkiye ekonomisinde istikrarýn saûlanmasý ve sÿrdÿrÿlebilir bÿyÿmenin temini ile inßaat sektšrÿnÿn ne kadar gelißebileceûi a Ýk a ortaya ÝkmaktadÝr. TABLO 6 MODEL- 3 GRANGER OKLU NEDENSELLÜK TESTÜ BOÞ HÜPOTEZ F-ÜSTATÜSTÜÚÜ OLASILIK BŸyŸmenin inßaat sektšrÿ katma deûerinin Grangernedeni deûildir. Ünßaat sektšrÿ katma deûeri bÿyÿmenin Granger-nedeni deûildir. 296,185 0, , , GeleceÛe Yšnelik Projeksiyonlar (2005 Ð 2014) Bu kýsýmda, Model - 1 ve Model - 3 regresyon analizleri sonucu istatistiksel ve ekonometrik olarak anlamlý bulunan baûýmsýz deûißkenler i in elde edilen katsayýlar kullanýlarak TŸrk inßaat sektšrÿnÿn yýllarý arasýndaki projeksiyonu yapýlmaktadýr. Bu ama la daha šnce tanýmlanmýß olan 3 senaryo (ve šngšrÿleri) kullanýlmaktadýr. Bunlar, sýrasýyla Baz Senaryo (IlÝmlÝ Senaryo), ABÕli Senaryo (Üyimser Senaryo) ve ÜstikrarsÝz Senaryodur (KštŸmser Senaryo). Projeksiyon sonu larýnýn šzeti Tablo.7Õde gšrÿlmektedir. 16 TABLO 7 MODEL- 1 PROJEKSÜYONU (milyon metrekare) YILLIK ORTALAMA TOPLAM B Y ME B Y ME (%) (%) BAZ SENARYO ABÕLÜ SENARYO ÜSTÜKRARSIZ SENARYO Bu k s mda projeksiyon sonuçlar özet bir Tablo olarak sunulmuştur. Ek Tablolar k sm nda projeksiyonda kullan lan iki model için detayl sonuçlar bulunmaktad r. 39

40 TABLO 7 MODEL- 3 PROJEKSÜYONU (Trilyon TL) YILLIK ORTALAMA TOPLAM B Y ME B Y ME (%) (%) BAZ SENARYO 4,8 7,8 5,1 60,9 ABÕLÜ SENARYO 4,8 11,4 11,2 134,1 ÜSTÜKRARSIZ SENARYO 4,8 6,4 2,7 32,6 OlußturduÛumuz modeller beklenebileceûi gibi inßaat sektšrÿ a ÝsÝndan en iyi sonucu ABÕli senaryoda vermektedir. Bu senaryonun ger ekleßmesi durumunda, inßaat sektšrÿnÿn hem verilen yapý ruhsatlarý, hem de yarattýûý katma deûer a ÝsÝndan ciddi boyutta bir bÿyÿme gšstermesi beklenmektedir. Buna gšre 2003 yýlýnda 43 milyon m 2 olan inßaat yapý ruhsatýnýn 2014 yýlýnda 98 milyon m 2 Õye ulaßmasý beklenmektedir. Bu, yaklaßýk % 129Õluk bir artýß anlamýna gelmektedir. SektšrŸn yýllýk ortalama % 11 civarýnda bÿyÿmesi beklenmektedir. ÜstikrarsÝz senaryo durumunda ise, 2014 yýlýnda inßaat yapý ruhsatýnýn 71 milyon m 2 Õye ulaßmasý beklenmektedir ki, bu sadece % 65Õlik bir artýß anlamýna gelmektedir. Baz senaryodaki artýß ABÕli senaryonun altýnda olmasýna raûmen, gÿ lÿ bir artýß olarak ortaya ÝkmaktadÝr. Bu senaryoda, yýllýk ortalama bÿyÿme % 7,8, 10 yýllýk toplam bÿyÿme yaklaßýk % 94 olarak hesaplanmýßtýr. AßaÛÝdaki grafikten de izlenebileceûi gibi, ABÕli senaryoõda metrekare cinsinden ger ekleßen inßaat 2006 yýlýndan itibaren hýzlý bir artýß gšsteriyor, 2010 yýlýndan itibaren artýß hýzý yavaßlayarak 2014 yýlýnda 98 milyon m 2 ulaßýyor. DiÛer iki senaryoda da, artýß hýzý 2010 yýlýndan itibaren azalarak devam ediyor. Ünßaat SektšrŸ Katma DeÛeri (milyon m 2 ) Grafik - 8 TŸrk Ünßaat SektšrŸnŸn reel TL bazlý katma deûer gelißimine baktýûýmýzda da benzer bir sonu karßýmýza ÝkmaktadÝr sabit fiyatlarýyla 2003 yýlý sonunda 4,8 trilyon TL olan sektšr katma deûerinin, ayný fiyatlarla 2014 sonunda 11.4 trilyon TLÕye ÝkacaÛÝ tahmin edilmektedir. Bu yaklaßýk % 134Õlik 40

41 ÜNÞAAT SEKT R STRATEJÜK PLANI bir bÿyÿme anlamýna gelmektedir. Bunun anlamý, yýllýk ortalama % 10 Ð 12 civarýnda bÿyÿmedir. ÜstikrarsÝz senaryo durumunda ise 2014 yýlýnda sabit fiyatlarla beklenen katma deûer yaklaßýk 6,4 trilyon TLÕdir. Bu yaklaßýk % 33ÕlŸk bir artýß anlamýna gelmektedir. Bu durumda yýllýk artýß hýzý ise sadece % 2,7 civarýnda kalacaktýr. Grafik 9Õdan da izlenebileceûi gibi ABÕli senaryo ile diûer senaryolar arasýndaki fark, gelecek 10 yýlda a Ýlarak devam etmektedir. ProjeksiyonlarÝmÝza gšre sektšrÿn katma deûer a ÝsÝndan en hýzlý bÿyÿdÿûÿ yýl 2009 yýlýdýr (DetaylÝ ek tablolara bakýlabilir). Bu modelde beklenen baz senaryo artýßlarý bir šnceki modele gšre azdýr. Ünßaat SektšrŸ Katma DeÛeri (Reel TL BazlÝ) (Tril.) Grafik - 9 Ünßaat sektšrÿ yarattýûý istihdam a ÝsÝndan da TŸrkiye ekonomisinde šnemli yer tutmaktadýr. Bundan dolayý inßaat sektšrÿnÿn geleceûi i in senaryolarý incelerken yaratacaûý istihdamýn da dikkate alýnmasý gerekmektedir. Ünßaat sektšrÿ istihdamýnýn inßaat sektšrÿ katma deûerinin (veya Ÿretiminin) bir fonksiyonu olduûunu šngšrmek teorik olarak mÿmkÿndÿr. Bu amaca yšnelik olarak kullanýlabilecek baûýmlý deûißkenler yapý ruhsatýna gšre m 2 yÿzšl ŸmŸ (YAPIRUH), yapý kullanma izin belgelerine gšre m 2 yÿzšl ŸmŸ (YAPIKUL), reel TL bazlý inßaat sektšrÿ katma deûeri (ÜNÞKATDEÚ), reel TL bazlý kamu ve šzel sektšr bina inßaat harcamalarý (ÜNÞHAR6B), veya reel TL bazlý kamu ve šzel sektšr bina inßaat ve kamu sektšrÿ bina dýßý inßaat harcamalarýdýr (ÜNÞHAR6BD). Bu baûýmlý deûißkenler kullanýlarak inßaat sektšrÿ katma deûeri (veya Ÿretimi) ile inßaat sektšrÿ istihdamý ayrý ayrý regresyona tabi tutulmußtur. Ekonometrik analiz 1991 Ð 2003 dšnemini kapsamakta olup veriler yýllýk bazdadýr. 17 Üstatistiksel olarak en anlamlý model inßaat sektšrÿ istihdamýnýn reel TL bazlý inßaat sektšrÿ katma deûeri tarafýndan belirlendiûi modeldir. Ünßaat sektšrÿ istihdamý = f (ÜNÞKATDEÚ) 17 Elde edebildiğimiz en uzun dönemi kapsayan veri seti kullan lm şt r. 41

42 Elde edilen regresyon sonu larýna gšre reel TL bazlý inßaat sektšrÿ katma deûerindeki deûißimler, inßaat sektšrÿ istihdamýndaki deûißimlerin yaklaßýk olarak % 61Õini a Ýklayabilmektedir. Analiz dšnemi dikkate alýndýûýnda bu sonu yeterince anlamlý gšrÿnmektedir. Reel TL bazlý inßaat sektšrÿ katma deûerindeki % 1Õlik bir artýß, inßaat sektšrÿ istihdamýný binde 24 arttýrmaktadýr. YukarÝda elde edilen reel TL bazlý inßaat sektšrÿ katma deûeri katsayýsý, inßaat sektšrÿ istihdamýnýn šngšrÿlen 3 senaryo er evesinde projeksiyonu i in kullanýlmýßtýr. Projeksiyon sonu larýnýn šzeti Tablo.8Õde gšrÿlmektedir. 18 TABLO 8 ÜSTÜHDAM PROJEKSÜYONLARI (milyon) YILLIK ORTALAMA TOPLAM B Y ME (%) B Y ME (%) BAZ SENARYO 0,95 1,48 4,6 55,8 ABÕLÜ SENARYO 0,95 2,2 10,9 131,1 ÜSTÜKRARSIZ SENARYO 0,95 1,29 2,9 35,9 SektšrŸn yarattýûý istihdam 2003 sonunda yaklaßýk 1 milyon kißidir. ABÕli senaryo durumunda 2014 yýlýnda bunun yaklaßýk 2,2 milyon kißiye ÝkmasÝnÝ bekliyoruz. Bu, % 131Õlik bir artýß anlamýna gelmektedir. ÜstikrarsÝz senaryoda ise 2014 yýlýnda yaratýlmasý beklenen istihdam 1,29 milyon kißi, yani % 35,9Õluk bir artýßtýr. Grafikten de izlenebileceûi gibi ABÕli senaryodaki istihdam artýßý olduk a istikrarlý ve hýzlý, istikrarsýz ve baz senaryoda ise istihdam artýßý yavaß ve birbirine ok yakýndýr. Baz senaryoda 2014 yýlýnda beklenen istihdam 1,5 milyon kißi ile ABÕli senaryonun olduk a altýnda gšrÿnÿyor. ÜstikrarsÝz senaryo durumunda yaratýlmasý beklenen istihdam 1,3 milyon kißi ile ancak 1990ÕlÝ yýllarýn baßýndaki seviyeyi bulmaktadýr. SektšrŸn yarattýûý katma deûerde olduûu gibi istihdamda da en hýzlý bÿyÿmenin beklendiûi yýl 2009 yýlýdýr (DetaylÝ ek tablolara bakýlabilir). Ünßaat SektšrŸ ÜstihdamÝ (milyon adet) Grafik Bu k s mda projeksiyon sonuçlar özet bir Tablo olarak sunulmuştur. Ek Tablolar k sm nda projeksiyonda kullan lan model için detayl sonuçlar bulunmaktad r. 42