Heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasýnda kullanýlan parametrelere ilißkin belirsizlikler

Transkript

1 Yerbilimleri, 23 (2001), Hacettepe niversitesi Yerbilimleri Uygulama ve AraßtÝrma Merkezi BŸlteni Bulletin of Earth Sciences Application and Research Centre of Hacettepe University Eleßtirel Derleme / Critical Review Heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasýnda kullanýlan parametrelere ilißkin belirsizlikler Uncertainties on the parameters employed in preparation of landslide susceptibility maps Candan G K EOÚLU, Murat ERCANOÚLU Hacettepe niversitesi, MŸhendislik FakŸltesi, Jeoloji MŸhendisliÛi BšlŸmŸ, Beytepe Ankara Z Son yirmi yýlda, coûrafi bilgi sistemlerindeki ve sayýsal haritalarýn hazýrlanmasýna ilißkin yšntemlerdeki gelißmelere ve bunlarýn heyelan zararlarýnýn azaltýlmasý alýßmalarý ile mÿhendislik alýßmalarýndaki kullanýmýnýn artýßýna baûlý olarak, geniß šl ekli heyelan tehlike ve/veya duyarlýlýk haritalarýna olan ilgi sÿrekli artmýß ve uluslararasý dergiler ve sempozyum bildiri kitaplarýnda da bu konuda ok sayýda alýßma yayýmlanmýßtýr. Bununla birlikte, gerek bu haritalarýn hazýrlanmasý sýrasýnda kullanýlan yšntemler, gerekse haritalarda kullanýlan parametreler konusunda, araßtýrmacýlar arasýnda henÿz bir gšrÿß birliûi olußmamýßtýr. Kavramsal ve ißlemsel sýnýrlamalarýn, bu tÿr haritalarýn hazýrlanmasý sýrasýnda ortaya Ýkan belirsizliklerin temel nedeni olduûu dÿßÿnÿlmektedir. oklu deûißken analiz yaklaßýmýnýn kullanýmý ile bu sýnýrlamalarýn bir šl Ÿde aßýlmasý olasýdýr. Ancak bu yaklaßým, ayrýntýlý bir heyelan envanteri alýßmasýný gerektirir. Bu nedenle, araßtýrmacýlar genel olarak kißisel deûerlendirmelerine baûlý olarak Ÿrettikleri indeks haritalarýnýn akýßtýrýlmasý yaklaßýmýný tercih etmißlerdir. Ancak her araßtýrmacý alýßtýûý sahaya ilißkin parametreleri dikkate aldýûý i in, ok sayýda parametre ve yšntemin kullanýlmasý sšz konusu olmaktadýr. zellikle eûim, litoloji, arazi kullaným potansiyeli ve bitki šrtÿsÿ parametrelerine ilißkin bir gšrÿß birliûi saûlanmýß gibi gšzÿkmesine karßýn, yama yšnelimi, yama ßekli, topoûrafik yÿkseklik vb. gibi bir ok faktšr Ÿzerinde ise gšrÿß birliûi yoktur. Bu yazýda, bšlgesel šl ekteki heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasý sýrasýnda kullanýlan parametrelerden kaynaklanan belirsizlikler eleßtirel bir bakýß a ÝsÝyla tartýßýlmýßtýr. Anahtar Kelimeler: Belirsizlik, hazýrlayýcý faktšrler, heyelan, heyelan envanteri, heyelan duyarlýlýk haritasý, indeks harita, tetikleyici faktšrler. ABSTRACT In the last two decades, depending on the developments of geographical information systems and the methods employed in numerical cartography, landslide hazard mitigation efforts and the increase in their application to engineering projects, the interest to large-scaled landslide hazard and/or susceptibility maps has increased. As a consequence of these developments, many studies have been published in international journals and proceedings of symposiums. However, there is no agreement among the investigators both on the methods used in preparation of landslide susceptibility maps and the parameters employed. The conceptual and operational restrictions are considered to be the main uncertainties in the preparation of these maps. It seems possible to overcome these restrictions by employing multivariation analysis. But, a detailed landslide inventory is required for the application of this approach. For this reason, the investigators preferred to overlay the index maps based on their own assessments. But, this application resulted in the use of many parameters and methods. Although a consensus on some parameters, such as slope, lithology, land-use potential and vegetation cover has been established among the applicants, there is no agreement on many other factors, particularly slope orientation, shape of slope, elevation etc. In this paper, the uncertainties risen from the parameters employed in the preparation of landslide susceptibility maps of large areas are critically rewieved. Key Words: Conditioning factors, index map, landslide, landslide inventory, landslide susceptibility map, triggering factors, uncertainty.

2 190 Yerbilimleri GÜRÜÞ Genel olarak, bir yama taki kaya, toprak zeminin veya molozlarýn yama aßaûý doûru hareket etmesi olarak tanýmlanan heyelanlar (Cruden, 1991) nedeniyle, yýllarý arasýnda, dÿnyada her yýl yaklaßýk 600 kißinin yaßamýný yitirdi- Ûi bilinmektedir (Schuster ve Fleming, 1986). Bunun yanýsýra, Amerika Birleßik Devletleri, Japonya, Avusturya, Fransa, Ütalya, Üsvi re ve HindistanÕda heyelanlardan kaynaklanan yýllýk ekonomik kayýplarýn 1 ile 5 milyar dolar arasýnda olduûu tahmin edilmektedir (Aleotti ve Chowdhury, 1999). Heyelanlar, can kayýplarýnýn ve ekonomik zararlarýnýn yanýsýra, kentleßmeye zarar vermekte, tarým ve orman alanlarý ile akarsularýn kalitesi Ÿzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadýr (Schuster ve Fleming, 1986). Ancak, oûu zaman heyelan zararlarý, heyelaný tetikleyen en šnemli faktšrlerden olan deprem ve aßýrý yaûýß sÿre leri i erisinde deûerlendirilmekte ve bunun sonucu olarak da, heyelan zararlarýnýn boyutlarý ger eûinden daha dÿßÿk tahmin edilmektedir (Schuster, 1996). rneûin, 1994 yýlýnda KuzeybatÝ Ütalyadaki Piedmon bšlgesinde yaßanan aßýrý yaûýßlar ile buna baûlý gelißen heyelanlarda 44 kißi yaßamýný yitirmiß, 2000 kißi evsiz kalmýß ve 10 milyon dolarýn Ÿzerinde maddi kayýp olußmußtur (Luino, 1999). Bu kayýplarýn meydana gelmesindeki temel nedenin kußkusuz aßýrý ve ßiddetli yaûýßlar olmasýna karßýn, heyelanlarýn da kayýplar Ÿzerinde šnemli šl Ÿde etkisi olmußtur. Ger ekte her iki olaydan kaynaklanan zararlarýn ayýrt edilmesi hemen hemen olanaksýzdýr. Bu nedenle konuyla ilgilenen araßtýrmacýlar, ekonomik zararlarla can kaybýna neden olan ve birbirine baûlý olarak gelißen doûa olaylarýnda genelde kabul ettikleri en šnemli olayý, temel neden olarak dikkate almaktadýrlar. HeyelanlarÝ depremler ile aßýrý ve ßiddetli yaûýßlar tetikledi- Ûinden, oûunlukla heyelanlar neden olduklarý kayýplar a ÝsÝndan ikincil šzelliûe sahiptir. Heyelanlarda zamana baûlý bir artýß sšzkonusudur (Aleotti ve Chowdhury, 1999). Bu artýßýn temel nedenleri, Schuster (1996) tarafýndan, heyelana duyarlý bšlgelerdeki kentsel ve endÿstriyel gelißmeler, heyelana duyarlý bšlgelerdeki ormanlarýn tahrip edilmesi ve iklim deûißikliklerinden kaynaklanan bšlgesel yaûýßlardaki artýßlar ßeklinde a ÝklanmaktadÝr. Bu artýßa ilißkin diûer bir nedenin de, bilimsel gelißmeye baûlý olarak, heyelan kayýtlarýnýn dÿzenli ßekilde tutulmasý ve bšlgesel dÿzeydeki alýßmalarýn artmasý oldu- Ûudur. DoÛal afet zararlarýnýn azaltýlmasý, doûal evrenin korunmasý ve toplumun yaßam kalitesinin arttýrýlmasý amacýyla yapýlan alýßmalar arasýnda, heyelanlarla ilgili araßtýrmalarýn sayýsý da gÿn ge tikte artmaktadýr. Heyelan zararlarýnýn azaltýlmasý yšnÿnde yapýlan alýßmalarýn en šnemli ve baßlangý aßamalarýndan biri de, alýßýlan bšlgenin heyelan tehlikesi veya duyarlýlýk haritasýnýn hazýrlanmasýdýr. Ancak, bu haritalarýn hazýrlanma yšntemleri ve kullanýlan parametreler hakkýnda dÿnyada konu ile ilgili araßtýrmacýlar arasýnda bir gšrÿß birliûi henÿz olußmamýßtýr. Bu yazýnýn temel amacý, šzellikle toprak tÿrÿ zeminlerde gelißen yama duraysýzlýklarý konusunda hazýrlanan heyelan duyarlýlýk haritalarýnda kullanýlan parametrelerin belirlenmesi ve sýnýflandýrýlmasý sýrasýnda ortaya Ýkan belirsizliklerden kaynaklanan sýnýrlamalarýn, eleßtirel bakýß a ÝsÝyla tartýßýlmasýdýr. Bu ama la literatÿrde bugÿne deûin yaygýn olarak kullanýlan ve yukarýda sšzÿ edilen tÿrdeki heyelanlar Ÿzerinde etkili olan parametreler, hazýrlayýcý (ortam faktšrleri) ve tetikleyici faktšrler baßlýklarý altýnda derlenmiß, bunlarýn kullanýmýyla ilgili sorunlar ve/veya belirsizlikler ortaya konularak tartýßýlmýßtýr. Kaya kÿtlelerinde meydana gelen sÿreksizlik denetimli ßev duraysýzlýklarýnýn mekanizmalarý, zemin tÿrÿ malzemelerde gelißen duraysýzlýklardan farklý olup, haritalamada esas alýnan faktšrlerin de farklý olmasýný gerektirmektedir. Bu nedenle, bu yazýda sadece toprak zeminlerde gelißmesi olasý heyelanlara ilißkin hazýrlanan duyarlýlýk haritalarýnda kullanýlan parametreler Ÿzerinde durulmußtur. TEMEL TANIMLAR VE BELÜRSÜZLÜKLER Varnes (1984)Õa gšre doûal tehlike, belirli bir alanda ve belirli bir zaman i erisinde potansiyel olarak hasar verici etkiye sahip bir olayýn olußabilme olasýlýûýdýr. Bu taným; bÿyÿklÿk, coûrafik konum ve zaman gibi faktšrleri bir arada i erir. Bšlgesel heyelan kestirim modelleri ise, nerede heyelan olabileceûine yšnelik bilgileri kapsamaktadýr. Bir šl Ÿde heyelanýn bÿyÿklÿûÿnÿn kestirebilmesi mÿmkÿn olsa da, heyelanýn olußum zamanýný belirleyebilmek neredeyse olanaksýzdýr. AyrÝca, ayrýntýlarý daha sonraki bšlÿmlerde verilen parametrelerle ilgili belirsizliklerden dolayý, Ÿretilen haritalar i in Òheyelan tehlike haritasýó yerine Òheyelan duyarlýlýk haritasýó teriminin kullanýlmasýnýn daha doûru bir yakla-

3 Gšk eoûlu ve ErcanoÛlu 191 ßÝm olacaûý dÿßÿnÿlmektedir. ŸnkŸ bu tÿr haritalar; genelde hangi bšlgede, ne zaman ve hangi bÿyÿklÿkte bir heyelanýn olacaûýný deûil, hangi bšlge(ler)in heyelana karßý daha duyarlý, hangilerinin ise daha az duyarlý olabileceklerini ve bunlarýn ara sýnýflarýný gšreceli bir bi imde ortaya koymaya yarayan haritalardýr. Benzer bir deûerlendirme, Brabb (1984; Aleotti ve Chowdhury, 1999Õden) tarafýndan da yapýlmýßtýr. AyrÝca bu tÿr haritalarda zaman zaman šznel deûerlendirmeye dayalý tanýmlamalar da kullanýlmaktadýr. DolayÝsÝyla, bu haritalarýn sonu larý gerek i olsa bile, yalnýzca incelenen bšlgeleri gšreceli sýnýflara ayýrmakta, kimi araßtýrmacýlara (Luzi ve Pergalani, 1999) gšre bu durum, mÿhendisler ve planlamacýlar i in ok fazla bir ßey ifade edememektedir. Buna karßýn, bu tÿr haritalarýn Ÿretilmesinde sonsuz ßev modeli (Skempton ve Delory, 1957) veya Newmark yšntemi (Newmark, 1965) gibi bazý yaklaßýmlarýn kullanýlmasý mÿmkÿndÿr. Bu yšntemler yama larý olußturan malzemelerin jeoteknik parametrelerinin belirlenmesini gerektirmektedir. Bu nedenle, uygulamada tÿm bšlgeyi bir arada karakterize edebilmek i in šzellikle jeoteknik parametreler a ÝsÝndan bazý varsayýmlarýn, genellemelerin ve basitleßtirmelerin yapýlmasý gerekmektedir. Bu durumda da, oûunlukla en kštÿ koßullar tercih edilmekte ve elde edilen harita da genelde aßýrý tutucu olmaktadýr. AyrÝca bu yšntemler, sadece zemin tÿrÿ malzemelerin i inde gelißmesi olasý duraysýzlýklarýn analizi ile sýnýrlýdýr. DolayÝsÝyla, bunlarýn kaya kÿtlelerinde gelißmesi olasý duraysýzlýklarýn analizlerinde kullanýlamamasý gibi bir durum da sšzkonusudur. BunlarÝn yanýsýra, limit-denge analizi gibi klasik ßev analiz yšntemlerinin uygulanmasý ayrýntýlý jeoteknik araßtýrmalarý gerektirmektedir. ok bÿyÿk alanlarda yapýlan heyelan duyarlýlýk haritalamasý alýßmalarýnda limit-denge analizi yšntemlerinin kullanýlmasý, bir ok ayrýntýnýn dikkate alýnamamasýna neden olacaktýr. Bu durumu, Casti (1990; Juang vd., 1998Õden) tarafýndan kavramsal olarak sšzedilen varsayýmlardan ve aßýrý deûißkenlikten kaynaklanan belirsizlikler ile tanýmlamak mÿmkÿndÿr. Ger ekte varsayým ve deûißkenlik ok farklý iki kavramdýr. DeÛißkenlik nesnel bir šzelliûe sahip olup, bundan kaynaklanan belirsizlikler olasýlýk teorisinin kullanýlmasýyla šnemli šl Ÿde giderilebilmektedir (Juang vd., 1998). Buna karßýn, varsayýmlar šznel olup, bunlardan kaynaklanan belirsizliklerin en aza indirilebilmesi i in mesleki deneyime dayalý yorumlamalara gereksinim vardýr. Bu nedenle de, heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasýnda deneyimi esas alan yorumlar sýklýkla kullanýlmaktadýr. Van Westen vd. (1999)Õne gšre, bu tÿr bir yšntemle Ÿretilmiß haritalarda genellikle hatalý sýnýflamalara rastlanýlmamaktadýr. Ancak, bu haritalarýn Ÿretilmesinde saha deneyimi ok fazla olan uzman elemanlara gereksinim vardýr. DolayÝsÝyla, bu tÿr haritalarýn sýnýrlý deneyime sahip elemanlarca yapýlmasý, hatalý sonu larýn ortaya ÝkmasÝna neden olmaktadýr. TŸm bunlarýn yanýsýra, heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasý sýrasýnda aßaûýda sýralanan varsayýmlar da araßtýrmacýlar tarafýndan sýklýkla kullanýlmaktadýr (Hutchinson, 1992). (a) Heyelanlar, ge mißte olduûu gibi, gelecekte de ayný jeolojik, jeomorfolojik, hidrojeolojik ve iklimsel koßullar altýnda olußacaktýr. (b) Heyelanlara neden olan temel koßullar, yamacý olußturan malzemenin šzellikleri, jeolojik, jeomorfolojik, hidrojeolojik ve meteorolojik koßullar gibi tanýmlanabilen, ortamla ilgili faktšrlerdir. (c) Tehlikenin derecesi deûerlendirilebilir. (d) Her tÿrlÿ yama duraysýzlýûý modeli tanýmlanabilir ve sýnýflandýrýlabilir. Ancak, duraysýzlýklara ilißkin ayrýntýlý šzelliklerin bšlgesel a- lýßmalarda kullanýlan šl ekteki haritalara yansýtýlmasý gÿ tÿr. Aleotti ve Chowdhury (1999)Õye gšre, bir heyelan duyarlýlýk deûerlendirmesi Òhangi alanlarda heyelan olußacak?ó, Òolußacak yenilme tÿrleri nelerdir?ó ve Òheyelanlar hangi koßullar altýnda tetiklenecek?ó sorularýna yanýt verebilecek nitelikte olmalýdýr. Her ne kadar yukarýda sšzÿ edilen belirsizlikleri i erse de, heyelan duyarlýlýk haritalarý šzellikle son on yýl i erisinde, verilerin derlenerek farklý ßekillerde deûerlendirilip sunulmasý a ÝsÝndan šnemli bir ara olan coûrafi bilgi sistemlerindeki gelißmelere de baûlý olarak, yaygýn bi imde Ÿretilmekte ve bšlgesel šl ekteki alýßmalarýn šn aßamalarýnda dikkate alýnmaktadýr. Heyelan duyarlýlýk haritalarý uygulamada yaygýnlaßmasýna karßýn, uygulamacýlar arasýnda gerek kullanýlan parametreler, gerekse hazýrlama yšntemleri Ÿzerinde, henÿz bir gšrÿß birli- Ûi olußmamýßtýr. Bu hususta bir gšrÿß birliûine ulaßýlamamasýnda, alýßýlan alanlarýn bÿyÿk olmasý ve farklý alanlarda farklý parametrelerin dikkate alýnmasý, ayrýca bu ama la kullanýlabilecek mesleki deneyime dayalý yorumlamalar, ok de-

4 192 Yerbilimleri Ûißkenli istatistiksel analiz, bulanýk mantýk, olasýlýk yaklaßýmý vb. gibi eßitli yšntemlerin varlýûý gibi nedenler de etkili olmußtur. FarklÝ araßtýrmacýlar tarafýndan kullanýlan yšntemlere ilißkin genel bir sýnýflama Aleotti ve Chowdhury (1999) tarafýndan yapýlmýßtýr. Bu araßtýrmacýlar uygulanan yšntemleri niteliksel ve niceliksel yšntemler olarak iki ana grup altýnda toplayarak, bunlarý beß alt gruba ayýrmýßlardýr (Þekil 1). HEYELAN DUYARLILIK HARÜTALARINDA KULLANILAN PARAMETRELER zellikle 1990 yýlýndan itibaren yaygýnlaßan ve coûrafi bilgi sistemlerinden de yararlanýlan heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasýnda kullanýlan yšntemler ve parametrelere ilißkin genel bir deûerlendirme, yayýmlanmýß ve ulaßýlabilen 21 adet alýßmanýn istatistiksel yšntemlerle incelenmesiyle elde edilen sonu lar kullanýlarak yapýlmýßtýr. SšzŸ edilen bu alýßmalardan 13 tanesinde, indeks haritalarýnda duraysýzlýûa neden olan faktšrlerin heyelana etki oranlarý olarak tanýmlanan (Van Westen vd., 1999) šnem derecesi i in ya eßit, ya da farklý aûýrlýklarýn dikkate alýndýûý ve her bir faktšrÿn šzelliklerini yansýtan haritalarýn ŸstŸste akýßtýrýlmasý yšntemi kullanýlýrken, dšrt tanesinde oklu regresyon analizi, Ÿ tanesinde bulanýk mantýk yaklaßýmý, bir tanesinde ise matris analizi temel alýnmýßtýr (Þekil 2 ve izelge 1). Etki derecelerinin saptanmasýnda bir šl Ÿde limit-denge analizlerini temel alan duyarlýlýk yaklaßýmlarý kullanýlabilir. Bu yazýda dikkate alýnan alýßmalarýn šnemli bir bšlÿmÿ Hindistan kškenli olup, Ütalya, Üspanya, Tayvan, TŸrkiye, Jamaika, Üran, Avusturalya ve Yugoslavya gibi Ÿlkelerde de bu tÿr araßtýrmalar yayýmlanmýßtýr (bknz. izelge 1). Bu alýßmalarda toplam 23 adet farklý parametre kullanýlmýß olup, bunlar arasýnda Nagarajan vd. (2000) en fazla sayýda parametreyi temel alýrken, Uromeihy ve Mahdavifar (2000) sadece Ÿ parametreyi dikkate almýßtýr (bknz. izelge 1). EÛim parametresi 21 alýßmanýn tamamýnda, litolojik šzellikler 20 tanesinde, ana faylara olan uzaklýk 11 tanesinde, topoûrafik yÿkseklik ile yama eûim yšnÿ 10 tanesinde, arazi kullaným potansiyeli, bitki šrtÿsÿ ve drenaj šzellikleri ise 8 tanesinde dikkate alýnmýßtýr. YukarÝda verilen istatistiksel bilgilere gšre, šzellikle eûim ve litoloji parametresi Ÿzerinde hemen hemen bir gšrÿß birliûi saûlanmýß gibi gšzÿkmektedir. Ger ekte bitki šrtÿsÿ ve bšlgenin hangi kesimlerinin ormanlýk, hangilerinin tarým veya yerleßim alaný olduûu vb. gibi bilgileri i eren arazi kullaným potansiyeli parametreleri de, heyelan duyarlýlýk haritalarýnda ayný amaca hizmet etmektedir. Üki araßtýrma hari (Van Westen ve Bonilla, 1990; Anbalagan, 1992a), tÿm araßtýrmacýlar ya bitki šrtÿsÿnÿ, ya da arazi kullaným potansiyelini dikkate almýßlardýr. Bu durumda, bu iki parametre toplam 14 farklý araßtýrmacý tarafýndan dikkate alýnmýßtýr. DolayÝsÝyla, heyelan duyarlýlýk harita-

5 Gšk eoûlu ve ErcanoÛlu 193

6 194 Yerbilimleri Bu yazýda; heyelanlarýn meydana gelmesine neden olan faktšrler, hazýrlayýcý (ortam faktšrleri) ve tetikleyici faktšrler olarak iki ana grup altýnda toplanmýßtýr (Þekil 3). zellikle hazýrlayýcý faktšrler bir bšlgenin heyelan duyarlýlýk haritasýnýn hazýrlanmasý sýrasýnda dikkatle deûerlendirilmesi gereken faktšrlerdir. ŸnkŸ bunlar, bšlgenin heyelan duyarlýlýûý a ÝsÝndan gšreceli olarak sýnýflandýrýlmasýnda esas alýnan parametrelerdir. AyrÝca herbir parametrenin sýnýf aralýûýnýn doûru ve duyarlý bir bi imde tanýmlanmasý gerekmektedir. Bu husus, šzellikle tehlike a ÝsÝndan ele alýndýûýnda, heyelanýn bÿyÿklÿûÿ, yeri ve zamaný kavramlarýný i ermektedir. Bu kavramlar arasýnda zaman kavramý en belirsiz šzellik olup, šzellikle heyelan a ÝsÝndan doûrudan tetikleyici faktšrlerin yanýsýra, i inde bir heyelanýn meydana gelmesinin olasý olduûu malzemenin zamanla visko-elastik šzelliklerinin deûißimi, yeraltýsuyu seviyesindeki ve gerilim koßullarýndaki zamana baûlý deûißimler gibi bir ok etkene baûlýdýr. Bu nedenle, heyelanýn olußma zamanýný belirlemek olanaksýzdýr. HazÝrlayÝcÝ Faktšrler (Ortam Faktšrleri) Bir bšlgede heyelanlarýn gelißmesi ve gšreceli duyarlýlýk zonlamasý a ÝsÝndan bÿyÿk šneme sahip olan hazýrlayýcý faktšrler; jeolojik, topoûrafik ve evresel faktšrler olup, bunlar ayrý baßlýklar altýnda deûerlendirilmißtir (bknz. Þekil 3). Jeolojik faktšrler larýnýn hazýrlanmasýnda hangi yšntem kullanýlýrsa kullanýlsýn, ya da coûrafik konum ne olursa olsun; eûim, litoloji, arazi kullaným potansiyeli veya bitki šrtÿsÿ, yama eûim yšnÿ, ana faylara olan uzaklýk, drenaj ve gšreceli yÿkseklik parametrelerinin kullanýlmasý yšnÿnde genel bir eûilim ortaya ÝkmaktadÝr. Bu alýßmalarýn en šnemli ortak šzelliûi ise jeolojik, topoûrafik ve evresel faktšrlerden en az birer tanesinin kullanýlmýß olmasýdýr (bknz. izelge 1). YukarÝda sýralanan parametreler dýßýnda kalan diûerleri ise, šzellikle alýßýlan alanlarýn šzelliklerine baûlý olduûu dÿßÿnÿlen ve ayrýntýya yšnelik parametrelerdir. Kußkusuz, ayrýntýya yšnelik parametreler zaman zaman belli bšlgeler i in ok bÿyÿk šnem taßýyabilir ve bu parametrelerin daha az kullanýlýyor olmalarý, šnemsiz olduklarý anlamýna gelmemelidir. HeyelanlarÝn olußumundaki hazýrlayýcý faktšrlerden biri olan jeolojik šzellikler, deûißik araßtýrmacýlar tarafýndan (šrneûin Anbalagan, 1992a; Maharaj, 1993) farklý bi imlerde yorumlanmýßtýr. Ger ekte jeolojik yapý ve doûal yamacý olußturan malzeme veya malzemelerin šzellikleri, duraysýzlýk modellerini doûrudan denetlemektedir. Bu nedenle, bir heyelan duyarlýlýk haritasý tek bir yenilme modeli i in hazýrlanmalý ve jeolojik šzellikler amaca baûlý olarak deûerlendirilmelidir. rneûin, sÿreksizlik denetimli bir ßev duraysýzlý- ÛÝ ile bir dairesel yenilmeyi denetleyen faktšrler

7 Gšk eoûlu ve ErcanoÛlu 195 ayný deûildir. DolayÝsÝyla, eûer bir bšlgede birden fazla yenilme modeli sšz konusu ise, herbir yenilme modeli i in haritalar ayrý ayrý hazýrlanmalýdýr. Ancak, bazý araßtýrmacýlar (Johnson ve Luza, 1981) birden fazla doûal tehlikenin bir arada tek bir harita Ÿzerinde deûerlendirildiûi bšlgesel alýßmalar yapmýßlarsa da, bu tÿr haritalar šzellikle kentsel gelißme ve mÿhendislik tasarýmý a ÝsÝndan ok kullanýßlý deûildir. ŸnkŸ, Aleotti ve Chowdhury (1999) tarafýndan da belirtildi- Ûi gibi, bu ßekilde hazýrlanacak bir doûal tehlike veya heyelan duyarlýlýk haritasý, šzellikle planlamacýlar ve mÿhendisler tarafýndan haritanýn anlaßýlmasýný gÿ leßtirmesinin yanýsýra, modeli daha karmaßýk bir hale getirmekte ve belirsizliklerin artmasýna neden olabilmektedir. ŸnkŸ, bir yenilme modeli i in ok šnemli olan bir parametre, diûer bir model i in šnemsiz olabilmektedir. rneûin, bir sahada hem zemin tÿrÿ malzemelerde meydana gelen dairesel ve hem de sÿreksizliklerle denetlenen dÿzlemsel kaymalarýn meydana gelebileceûi dÿßÿnÿlÿrse, her iki yenilme modelini de denetleyen parametrelerin ayný olmayacaûý a ÝktÝr. DolayÝsÝyla, bu iki model i in de ayrý ayrý haritalama alýßmasýnýn yapýlmasý gereklidir. Litoloji Litolojik šzellikler, sahanýn heyelana karßý duyarlýlýûý hakkýnda šnemli veriler saûlayabilecek šzelliktedir. Bu nedenle litolojik šzelliklerin mutlaka saûlýklý bir ßekilde gruplandýrýlmasý ok šnemlidir. Bu ama la, hazýrlanan haritalarda bazý araßtýrmacýlar doûrudan saha gšzlemlerini temel alan nitel deûerlendirmeleri (Higgins ve Rockaway, 1986; Choubey ve Litoria, 1990; Van Westen ve Bonilla, 1990; Pachauri ve Pant, 1992; Maharaj, 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Nagarajan vd., 2000), bazýlarý ise istatistiksel deûerlendirmeleri ve/veya yamacý olußturan malzemenin jeomekanik šzelliklerini, diûer bir deyißle nicel deûerlendirmeleri (Carrara vd., 1991; Chang, 1992; Anbalagan, 1992a; Juang vd., 1992; Gšk eoûlu ve Aksoy, 1996; Fernandez vd., 1999; Guzzetti vd., 1999; Luzi ve Pergalani, 1999; Uromeihy ve Mahdavifar, 2000) esas almýßlardýr. Bunlardan nitel deûerlendirmeler, oûu zaman kißiye šzgÿ deûerlendirmelere neden olmakta ve haritanýn gÿvenilirliûini tartýßýlýr hale getirebilmektedir. ZayÝf ve heyelana duyarlý olarak sýnýflandýrýlan litolojik birimlerde bir duraysýzlýûýn gšzlenmemiß olmasý veya az duyarlý/duyarsýz olarak sýnýflandýrýlmýß litolojik birimlerde ise duraysýzlýûýn varlýûý, bu konudaki hatalý sýnýflamalara verilebilecek šrneklerdir (Guzzetti vd., 1999). Buna karßýn, nicel veya istatistiksel deûerlendirmeleri temel alan sýnýflamalarýn sonu larý, nitel deûerlendirmelere oranla gšreceli olarak daha az hata i erirler. ŸnkŸ istatistiksel deûerlendirme, sahada mevcut heyelanlarýn hangi birimler i erisinde daûýlým gšsterdiûini ortaya koymaktadýr. Litolojik anlamda olduk a šnemli diûer bir deûerlendirme de, birimlerin bozunma dereceleriyle ilgilidir. Anbalagan (1992b) alýßmasýnda, litolojiyi šzellikle erozyona uûrayabilme ve bozunmaya karßý duyarlý olabilme a ÝsÝndan dikkate almýßtýr. ŸnkŸ, araßtýrmacý saha alýßmalarý sýrasýnda šzellikle kuvarsit, kire taßý ve granitlerin diûer birimlere oranla bozunmaya karßý daha az duyarlý olduûunu ve sahadaki yÿksek eûimli yama larý bu birimlerin olußturduûunu gšzlemlemißtir. AynÝ bšlgede yer alan bir litolojik birim, farklý bozunma derecelerine ve derinliûine sahip olabilir. Bu nedenle, bozunma šzelliklerinin ve derecelerinin hatalý bi imde deûerlendirilmesi, hatalý sonu lara kaynaklýk edebilmektedir. BelirsizliÛin giderilmesinde kullanýlabilecek yšntemlerden birisi, sahada duraysýzlýûa uûramýß yama larda yenilme yÿzeyi derinliklerinin saptanýp, istatistiksel olarak deûerlendirilmesidir. Klasik anlamdaki jeoteknik alýßmalarla duraysýzlýklar ayrýntýlý bir ßekilde deûerlendirilebilir. Ancak, limit-denge ßev analizleri malzemenin jeomekanik parametrelerinin ve hidrojeolojik koßullarýn ayrýntýlý bir biimde tayinini gerektirdiûinden, bšlgesel šl ekte yapýlan heyelan duyarlýlýk haritalamasý alýßmalarýnda, ger ek i bir jeoteknik uygulamanýn yapýlmasý mÿmkÿn deûildir. Buna karßýn, duraysýzlýklar ok sayýda ve geniß alanlarý kaplýyorsa, heyelanlara ait tanýmlanabilen yama eûimi, yama eûim yšnÿ, litolojik šzellikler vb. gibi temel bilgilerin istatistiksel olarak deûerlendirilmesiyle saûlýklý sonu lar elde etmek mÿmkÿndÿr (Brunsden, 1973; Carrara vd., 1982Õden). Koukis ve Ziourkas (1991) tarafýndan YunanistanÕda meydana gelen heyelanlarýn %75Õten fazlasýnýn filiß ve filiße ait ge iß zonu i erisinde gelißtiûi saptanmýßtýr. Konuya ilißkin bir diûer tartýßma da, šzellikle akýßtýrma yšntemini temel alan alýßmalarda, litoloji faktšrÿnÿn hangi aûýrlýkta dikkate alýnacaûýdýr. Bir ok araßtýrmacý her bir faktšrÿ eßit šnem derecesinde dikkate almasýna karßýn, bazý araßtýrmacýlar ise, Þekil 4Õte gšsterildiûi gibi, litoloji i in farklý šnem derecele-

8 196 Yerbilimleri rini esas almýßlardýr. Bu durum, heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasýnda kullanýlan parametrelerin šnem derecelerine ilißkin bir gšrÿß birliûine ulaßýlamadýûýnýn a Ýk bir gšstergesidir. YapÝsal šzellikler Jeolojik faktšr olarak kullanýlan bir diûer girdi parametresi de, yapýsal šzelliklerdir. BazÝ araßtýrmacýlar haritalama yapýlan bšlgede yer alan ana faylarý genelde yapýsal unsur olarak deûerlendirip, bu tip yapýsal unsurlara yakýnlýûýný dikkate almýßlardýr (Choubey ve Litoria, 1990; Van Westen ve Bonilla, 1990; Anbalagan, 1992b; Pachauri ve Pant, 1992; Maharaj, 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Gšk eoûlu ve Aksoy, 1996). Þekil 5Õte HindistanÕÝn Aglar bšlgesinde heyelanlarýn faylara olan uzaklýûýyla ilgili istatistiksel bir deûerlendirmenin sonu larý verilmißtir. Luzi ve Pergalani (1999) ise, faylara yakýn olmanýn kaya larda par alanmaya neden olabileceûini ve yama larýn duraysýzlýûa karßý daha duyarlý bir hale geleceûini belirterek, duyarlýlýk i in 0, 50, 150, 300, 500 ve 500 mõden bÿyÿk uzaklýklarý esas alan bir sýnýflama šnermißlerdir. Bu durum, aktif olmayan faylarýn da duraysýzlýûýn gelißimine katkýda bulunabileceûine ißaret etmektedir. Mehrotra vd. (1992) tarafýndan yapýlan bir alýßmada da, gšzlenen heyelanlarýn šnemli bir bšlÿmÿnÿn aktif fay zonuna 0-5 km uzaklýklar arasýnda meydana geldiûi saptanmýßtýr. Bu de- Ûerlendirmeler, Luzi ve Pergalani (1999) tarafýndan šnerilen sýnýflamanýn šzellikle sismisitesi yÿksek bšlgelerde yapýlacak heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasýnda dikkate alýnabilecek bir yaklaßým olduûunu desteklemektedir. YeraltÝsuyu koßullarý Yama duraylýlýûý Ÿzerinde šnemli bir etkiye sahip olan yeraltýsuyu bir ok araßtýrmacý tarafýndan yapýlan alýßmalar sýrasýnda karßýlaßýlan gÿ lÿkler nedeniyle ya dikkate alýnamamýß, ya da yeraltýsuyu šzelliklerinin tÿm alanda homojen olduûu kabul edilmißtir (Carrara vd., 1991; Juang vd., 1992; Pachauri ve Pant, 1992; Maharaj, 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Gšk e- oûlu ve Aksoy, 1996; Guzzetti vd., 1999; Fernandez vd., 1999; Nagarajan vd., 2000; Uromeihy ve Mahdavifar, 2000). Heyelan duyarlýlýk haritalarý hazýrlanýrken, yeterli dÿzeyde yeraltýsuyu verisinin saûlanmasý genellikle alýßýlan sahalarýn geniß olmasý nedeniyle, zaman alýcý ve masraflý sondaj ißlemlerini gerektirir. Yazarlarca bu konuda ekonomik bir deûerlendirme yapýlmamýß olmakla birlikte, bu tip alýßmalardaki araßtýrma giderlerinin bazan ok šnemli bir boyuta yÿkseldiûinden ve bu giderlerin deûil yeraltýsuyu, bu tÿr alýßmalarda sýklýkla kullanýlan hava fotoûraflarýnýn temini i in bile ok yÿksek olduûundan bahsedilmektedir (Choubey ve Litoria, 1990). Ger ekte bu tÿr alýßmalarda deûißik zamanlarda ekilmiß hava fotoûraflarýna gereksinim duyulur ve bu gereksinim araßtýrma giderlerinin artmasýna neden olur. SšzŸ edilen gÿ lÿklere karßýn, Anbalagan (1992a ve b) šzellikle daûlýk

9 Gšk eoûlu ve ErcanoÛlu 197 bšlgelerde dÿzenli bir yeraltýsuyu akýß aûýnýn olamayacaûýný belirtmißtir. AyrÝca, bu tÿr bšlgelerde ayrýntýlý bir yeraltýsuyu gšzleminin yapýlamayacaûýný da belirten ayný araßtýrmacý, su koßullarýnýn tanýmlanabilmesi i in gšzleme dayanan bir sýnýflama šnermißtir ( izelge 2). Bu sýnýflama ile ok genel bir yaklaßým yapýlabilmesine karßýn, heyelan duyarlýlýk haritalarýnda yeraltýsuyunun herkes tarafýndan kabul edilebilecek gšzlemsel šl Ÿtlere gšre deûerlendirilmesinin yararlý olabileceûi dÿßÿnÿlmektedir. TopoÛrafik faktšrler Heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn šnemli girdi parametreleri olan eûim, yama yšnelimi, yama yÿksekliûi, yama ßekli ve yÿzey drenaj aûý gibi topoûrafyaya ilißkin parametrelerin bir oûu, artýk bilgisayar ortamýna sayýsallaßtýrýcý tabla ve tarayýcý gibi aletlerle aktarýlarak deûerlendirilebilmektedir. SayÝsal arazi modeli olarak adlandýrýlan bilgisayar ortamýndaki topoûrafik verilerin, algýlayýcýlar tarafýndan algýlanabilen bir cisme ait tanýmlanabilen en kÿ Ÿk ayrýntý olarak bilinen šzÿnÿrlÿk ve bununla ilgili tanýmlanabilen en kÿ Ÿk alan olan piksel kavramlarý, topoûrafyaya ilißkin parametrelerin gÿvenilirliliûini ve kalitesini doûrudan etkilemektedir. šzÿnÿrlÿk ve buna baûlý piksel boyutlarý, sayýsal arazi modelinin ŸretildiÛi haritanýn šl eûiyle doûrudan ilißkilidir. Yama eûimi Heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasý konusunda alýßan tÿm araßtýrmacýlar, yama eûimini bir girdi parametresi olarak kullanmýßlardýr (bkz. izelge 1). AraßtÝrmacÝlar arasýndaki genel eûilim, eûim arttýk a, heyelana karßý duyarlýlýûýn da artacaûý yšnÿndedir. Bu gšrÿß, gšzlenen heyelanlarýn meydana geldiûi yama larýn en kÿ Ÿk ve en bÿyÿk eûim deûeri aralýûý i in kabul edilebilir bir deûerlendirme olmakla birlikte, genelde toprak zeminlerde kaymalarýn meydana gelmesi i in zemin kalýnlýûýnýn en az 1-2 m gibi belirli de- Ûerlere ulaßmasý gerekmektedir. Dik yama larda zeminlerin belirli kalýnlýklara ulaßmasý, šzellikle erozyon nedeniyle genellikle mÿmkÿn olamamaktadýr. Jakob (2000), British ColumbiaÕda (Kanada) yaptýûý bir alýßmada heyelanlarýn arasýnda, benzer bi imde Uromeihy ve Mahdavifar (2000)Õin ÜranÕdaki alýßmalarýnda heyelanlarýn tamamýnýn 25 0 Õden daha kÿ Ÿk eûimli yama larda, Koukis ve Ziourkas (1991) Yunanistan i in yaptýklarý envanter alýßmasýnda heyelanlarýn %71Õinin 30 0 Õden daha az eûimli yama larda gelißtiûini saptamýßlardýr. CaliforniaÕda (A.B.D.) yapýlan bir alýßmada da, heyelanlarýn tamamýna yakýnýnýn arasýndaki eûime sahip yama lar boyunca meydana geldi- Ûi saptanmýßtýr (Roth, 1983). Garhwal HimalayaÕlardaki (Hindistan) bir bšlgede heyelanlarýn tamamýna yakýný, arasýnda deûißen eûimlere sahip yama larda gelißmiß olup, bu bšlgede alýßan Mehrotra vd. (1992) eûimin duraysýzlýk Ÿzerindeki en etkili parametre olduûunu šne sÿrerek, šnerdikleri heyelan duyarlýlýk indeksini hesaplarken en yÿksek etki faktšrÿnÿ (% 35) eûim parametresine vermißlerdir (Þekil 6). TŸm bu šrnekler dikkate alýndýûýnda, bir bšlgede zemin tÿrÿ malzemelerde meydana gelebilecek kaymalar i in yapýlacak heyelan duyarlýlýk haritasý alýßmasýnda, yama eûimleri titizlikle deûerlendirilmelidir. Yama eûimlerindeki artýßýn duraylýlýûý doûrudan azaltýcý bir faktšr olarak kullanýlmasý, heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasýnda ortaya Ýkan hatalý bir yaklaßým olmakla birlikte, literatÿrde eûim deûerlerinin yaygýn olarak bu ßekilde kullanýldýûý gšrÿlmÿßtÿr (šrneûin, Choubey ve Litoria, 1990; Juang vd., 1992; Pachauri ve Pant, 1992; Guillande vd., 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Nagarajan vd., 2000). YamacÝn eûim yšnÿ Carrara vd. (1991)Õne gšre, yama eûim yšnÿ ile heyelanlar arasýnda bir ilißki olmasýna raûmen, bu faktšr Ÿzerinde gšrÿß birliûi saûlanamamýßtýr. Buna karßýn, bir ok araßtýrmacý yaptýklarý istatistiksel deûerlendirmelerde heyelanlarýn belli yšnelimlere sahip yama larda yoûunlaßtýûýný sap-

10 198 Yerbilimleri tamýßlardýr (Van Westen ve Bonilla, 1990; Carrara vd., 1991; Koukis ve Ziourkas, 1991; Anbalagan, 1992b; Juang vd., 1992; Pachauri ve Pant, 1992; Maharaj, 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Gšk eoûlu ve Aksoy, 1996; Fernandez vd., 1999; Guzzetti vd., 1999; Luzi ve Pergalani, 1999; Jakob, 2000; Nagarajan vd., 2000). Bu araßtýrmacýlardan Koukis ve Ziourkas (1991), Pachauri ve Pant (1992) ile Gšk eoûlu ve Aksoy (1996)Õun verileri kullanýlarak hazýrlanan gÿl diyagramlarý Þekil 7Õde verilmißtir. Koukis ve Ziourkas (1991) ile Gšk eoûlu ve Aksoy (1996) heyelanlarýn belli yšnelimlerde yoûunlaßmasýnýn nedenini aûýrlýklý olarak yaûýßla ilißkilendirirken, Pachauri ve Pant (1992) bu durumu sahanýn genel morfolojik eûilimi ile ilißkilendirmektedir. Genel olarak, heyelanlarýn belli yšnelimlere sahip yama larda yoûunlaßmasýnýn nedenleri, sahanýn genel morfolojik eûiliminin yanýsýra, šzellikle bšlgenin genel yaûýß yšnÿ ve/veya gÿneß ÝßÝÛÝnÝ daha fazla almasý gibi meteorolojik olaylar ile yakýndan ilgilidir. YoÛun yaûýß alan yama lar, topoûrafik eûim ile zeminin tÿrÿ, ge irimliliûi, gšzenekliliûi, nem ve organik madde i eriûi, bitki šrtÿsÿ ve yaûýßýn meydana geldi- Ûi mevsim gibi bir ok faktšr tarafýndan kontrol edilen sÿzÿlme kapasitesine de baûlý olarak, egemen yšnelimin dýßýndaki yšnelimlere sahip yama lara oranla doygunluûa daha abuk ulaßmakta ve zemin i erisinde daha yÿksek gšzenek suyu basýn larýnýn gelißmesine neden olmaktadýr. Bu olayýn daha yoûun yaûýß alan yama larý heyelana karßý daha duyarlý hale getirebilmesi mÿmkÿndÿr. YukarÝda da sšz edildiûi gibi, sÿzÿlme kapasitesinin ok sayýda faktšr tarafýndan denetlenmesi nedeniyle, bšlgesel šl ekteki alýßmalarda yama larý olußturan malzemelerin sÿzÿlme kapasitelerinin saûlýklý bir bi imde belirlenebilmesini olanaksýz hale getirmektedir. Bu nedenle yama eûim yšnelimi faktšrÿ, hazýrlanacak indeks haritada, ya yoûun yaûýß alan yama larýn daha duyarlý olarak tanýmlanmasý, ya da heyelanlarýn yšnelimlerinin istatistiksel yšntemlerle deûerlendirilmesi ile elde edilecek sonu larýn yorumlanmasýyla ifade edilebilir. Ancak bunlardan istatistiksel deûerlendirme, daha saûlýklý bir yšntem olarak deûerlendirilebilir. ŸnkŸ, saha gšzlemlerini esas alan bir deûerlendirme, saha koßullarýný daha iyi yansýtabilme šzelliûine sahiptir. Yama ßekli Yama lardaki topoûrafik dÿzensizlikler gerilim daûýlýmýný olumsuz yšnde etkilemekte ve duraysýzlýklarýn gelißimine neden olabilmektedir. zellikle dýßbÿkey yama lar, i bÿkey yama lara oranla, heyelana karßý daha duyarlý olduûu yšnÿnde genel bir eûilim mevcuttur (Hoek ve Bray, 1977). Buna karßýn, Jakob (2000) yaptýûý heyelan envanter alýßmasýnda, Clayoquot Sound (British Colombia, Kanada) bšlgesinde gelißen heyelanlarýn % 44ÕŸnŸn i bÿkey, % 54ÕŸnŸn dÿz, % 3ÕŸnŸn ise dýßbÿkey ßekilli yama larda gelißtiûini istatistiksel olarak ortaya koymußtur. Bu ßekilde bir sonuca ulaßmanýn gerek esi, ayný araßtýrmacý tarafýndan, šzellikle i bÿkey yama larda drenajýn daha zayýf olduûu, dolayýsýyla yÿzey sularýnýn zemine daha fazla nÿfuz etti- Ûini ve bu nedenle de i bÿkey yama larýn daha duyarlý hale geldiûi ßeklinde a ÝklanmÝßtÝr. Ancak Juang vd.(1992)õnin bu husustaki gšrÿßÿ ise, Jakob (2000)Õun bulgularýyla uyußmamaktadýr. Buna karßýn, bu parametre Van Westen ve Bonilla (1990), Carrara vd. (1991), Juang vd. (1992), Guillande vd. (1993), Mejia-Navarro ve Wohl (1994), Fernandez vd. (1999) ile Guzzetti vd. (1999) tarafýndan yapýlan alýßmalarda dýßbÿkey yama lar, i bÿkey yama lara oranla heyelana karßý daha duyarlý olarak deûerlendirilmißtir. DolayÝsÝyla bu parametreye ilißkin deûerlendirmeler, belirsizliklere neden olabilmektedir.

11 Gšk eoûlu ve ErcanoÛlu 199 AyrÝca, bu parametrenin istatistiksel anlamda deûerlendirmesi de olduk a gÿ tÿr. ŸnkŸ heyelan sýrasýnda oûu zaman yamacýn ilksel gšrÿnÿmÿ bozulmakta ve bu durum veri toplanmasý sýrasýnda hatalý deûerlendirmelere yol a abilmektedir. YŸkseklik SayÝsal arazi modelinin šzÿnÿrlÿûÿnden kaynaklanan piksel boyutlarý šnemli bir parametre olduûu i in, yama yÿksekliûinin sayýsal arazi modelinden hesaplanmasý, neredeyse olanaksýz denilebilecek kadar gÿ tÿr. Bu nedenle, bu tÿr alýßmalarda oûunlukla yÿkseklikten baûýmsýz sonsuz ßev modeli (Skempton ve Delory, 1957) tercih edilmektedir. Bu yšntemin en šnemli sýnýrlamasý, her piksel komßu piksellerden baûýmsýz olarak deûerlendirildiûi i in, ya bir yamacýn tamamý analiz edilememekte, ya da heyelanýn meydana gelebileceûi yamacýn tamamýndan daha fazla bir kesimi analize tabi tutulabilmektedir. Bu durum, sahanýn ger ek koßullarýný yansýtamamakta ve yer yer hatalý sonu lara neden olabilmektedir. Bu sýnýrlama, gšrÿntÿ ißlemedeki filtreleme yšntemleriyle bir šl Ÿde aßýlabilse de, konu hala belirsizliûini korumaktadýr. Bu hususla ilgili diûer bir sýnýrlama da, kayma tÿrlerine gšre farklý analiz yaklaßýmlarýnýn bulunmamasýdýr. YŸkseklikle ilißkili olarak kullanýlan diûer bir parametre de, gšreceli yÿksekliktir. Gšreceli olarak daha yÿksek kotlardaki bšlgeler, daha dÿßÿk kotlardaki bšlgelere gšre heyelana karßý daha duyarlý olarak deûerlendirilmektedir. Bununla ilgili tipik bir veri grubu Koukis ve Ziourkas (1991) tarafýndan sunulmußtur (Þekil 8a ve b). Bu sonucun, šzellikle daûlýk bšlgelerdeki yÿksek kesimlerin daha fazla yaûýß almasý ve vadilere oranla daha dik olan kesimlerde sismik ivmenin yatay bileßeninin 1.2 ile 1.5 kat daha fazla etkimesi (Zolotarev, 1976; Nagarajan vd., 2000Õden) gibi iki temel gerek esi mevcuttur. Gšreceli yÿksekliûin ayrýntýlý tanýmlanmasý, ya- ÛÝß ve sismik analizler ile bunlarýn heyelanla ilißkisinin ortaya konulmasýný gerektirir. YaÛÝßÝn yÿkseklikle deûißimi ile yatay ivmenin yÿksekli- Ûe baûlý deûißimine ilißkin analizlerin sonu larý šnemlidir. Ancak, bu konudaki en šnemli sorun, bu tÿr analizlerin yapýlmasýna olanak saûlayacak šl Ÿde yaûýß gšzlem istasyonu ve sismograflarýn her bšlgede bulunmamasýdýr. DolayÝsÝyla, herhangi bir bšlgede meydana gelen heyelanlarýn hangi yÿksekliklerde yeraldýûýnýn saptanmasý, sadece šn fikir verebilecek nitelikte bir veri olarak kabul edilebilir. Drenaj aûý Heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasýnda akarsulara yakýnlýk kaymaya karßý duraylýlýûý arttýrýcý bir faktšr olarak dikkate alýnmaktadýr. Akarsuyun duraylýlýk Ÿzerinde hem yama topu- Ûunu erozyona uûratmasý, hem de yamacý olußturan malzemenin akarsu seviyesine kadar olan kýsmýný suya doyurmasý ßeklinde iki olumsuz et-

12 200 Yerbilimleri evresel faktšrler HeyelanlarÝ etkileyen evresel faktšrlerin sayýsýnýn fazla olmasýna karßýn, bu faktšrler bitki šrtÿsÿ ve arazi kullaným potansiyeli ßeklinde iki baßlýk altýnda deûerlendirilmißtir. Bitki šrtÿsÿ kisi sšzkonusudur. Ancak, akarsu yataûýndan ne kadar uzaklýkta, hangi olumsuz etkinin nasýl gelißtiûi konusu belirsiz olup, bunun saptanabilmesi i in sahadaki koßullarýn gšzlemsel olarak deûerlendirilmesi dýßýnda bir yšntem de mevcut deûildir. AyrÝca, akarsularýn mevsimsel seviye deûißimlerinin ayrýntýlý incelenmesi ve yeraltýsuyu ile ilißkisinin ortaya konulmasý gerekir. SšzŸ edilen bu nedenlerden dolayý, bazý araßtýrmacýlar deneyimlerini ve saha gšzlemlerini kullanarak akarsu yataklarýna yakýnlýûý bir duyarlýlýk parametresi olarak deûerlendirmißlerdir (Choubey ve Litoria, 1990; Choubey vd., 1992; Guillande vd., 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Fernandez vd., 1999; Luzi ve Pergalani, 1999; Nagarajan vd., 2000). Bu yaklaßým, doûrudan saha koßullarýný temel aldýûý i in heyelan duyarlýlýk haritalarý i in kabul edilebilir sonu lar vermekle birlikte, belirli bir deneyimi gerektirmesi gibi šnemli bir sorunu da mevcuttur. Bitki šrtÿsÿnÿn heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasýnda nasýl kullanýlacaûý konusu tartýßmaya a ÝktÝr. Þekil 9, genel olarak bitkilerin bir yamacýn duraylýlýûý Ÿzerindeki olumlu ve olumsuz etkilerini gšstermektedir. Bu etkinin ortaya konulmasý, kußkusuz, kapsamlý bir araßtýrmayý gerektirir. Bitki šrtÿsÿnÿn olumlu ve olumsuz etkileri šnemli šl Ÿde bitki tÿrÿne ve daûýlýmýna baûlýdýr. Bu durum, heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasý sýrasýnda olduk a gÿ ißlemlerin ve ek araßtýrmalarýn yapýlmasýný gerektirir. Bir ok araßtýrmacý, šzellikle aûa tÿrÿ bitkilerin duraylýlýk Ÿzerindeki etkilerini olumlu yšnde kabul etmiß ve bunlarý girdi parametresi olarak kullanmýßtýr (Choubey ve Litoria, 1990; Anbalagan, 1992a ve b; Juang vd., 1992; Pachauri ve Pant, 1992; Gšk eoûlu ve Aksoy, 1996; Fernandez vd., 1999; Guzzetti vd., 1999; Nagarajan vd., 2000). Buna karßýn bazý araßtýrmacýlar ise, heyelan duyarlýlýûýnýn deûerlendirilmesinde bitki šrtÿsÿnÿ tek baßýna dikkate almamýßlar, bu faktšrÿ arazi kullaným potansiyeli kavramý i inde deûerlendirmißlerdir (Carrara vd., 1991; Maharaj, 1993; Mejia-Navarro ve Wohl, 1994; Luzi ve Pergalani, 1999; Uromeihy ve Mahdavifar, 2000). TŸm bu tartýßmalý ve karmaßýk duruma karßýn, heyelan konusuyla ilgili bazý istatistiksel alýßmalarda, Þekil 10Õda gšsterildiûi gibi, bitki šrtÿsÿnÿn gšreceli olarak daha az olduûu, ya da olmadýûý kesimlerde, heyelanlarýn sayýsýnda artýß gšzlenmektedir. Roth (1983), alýßtýûý bšlgede bitki šrtÿsÿnÿn genelde duraylýlýk Ÿzerindeki olumlu etkisinden sšzetmekte, ancak bu gšrÿßÿn desteklenmesi hususunda ek verilere gereksinim olduûunu da belirtmektedir. Koukis ve Ziourkas (1991), YunanistanÕda meydana gelen heyelanlarýn ancak % 9.4ÕŸnŸn ormanlýk alanlarda yeraldýûýný saptamýßlardýr (bknz. Þekil 10a). Jakob (2000)Õun elde ettiûi sonu lara gšre ise, tahrip edilmemiß ormanlýk alanlardaki heyelan frekansý diûer alanlara gšre 9 kat daha dÿßÿktÿr. Benzer bir gšrÿß de Anbalagan (1992a ve b) tarafýndan šne sÿrÿlmÿßtÿr. Bu araßtýrmacýya gšre, bitki šrtÿsÿ duraylýlýk Ÿzerinde ikincil

13 Gšk eoûlu ve ErcanoÛlu 201

14 202 Yerbilimleri bir etkiye sahip olmakla birlikte, šzellikle orman šrtÿsÿ yamacý olußturan malzemeyi bozunma ve erozyonun olumsuz etkisine karßý korumaktadýr. SšzŸ edilen farklý araßtýrmacýlar, her ne kadar benzer sonu lara ulaßmýßlarsa da, heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn girdi parametrelerinden olan bitki šrtÿsÿnÿn pratik olarak nasýl kullanýlacaûý konusundaki belirsizlikler hala mevcuttur. Arazi kullaným potansiyeli Mehrotra vd. (1992), deûerlendirmelerinde heyelanlarýn šnemli bir kýsmýnýn ya tarým alanlarýnda, ya da bitki šrtÿsÿnÿn olmadýûý kesimlerde meydana geldiûini saptamýßlardýr (bknz. Þekil 10b). BazÝ araßtýrmacýlar (Van Westen ve Bonilla, 1990), alýßmalarýnda bitki šrtÿsÿnÿ ayrý bir parametre olarak deûerlendirmeyip, arazi kullaným potansiyeli haritasý i inde deûerlendirmißlerdir. EÛer arazi kullaným potansiyeli haritasý kullanýlacaksa, bitki šrtÿsÿ haritasý kullanýlmamalýdýr. ŸnkŸ bu ißlem, bitki šrtÿsÿnÿn etkisinin iki kez dikkate alýnmasýna neden olur. Nitekim, araßtýrmacýlarýn šnemli bir kýsmý (bknz. izelge 1) bu hususa dikkat etmißler ve bitki šrtÿsÿ ve arazi kullaným potansiyeli kavramlarýndan sadece birini dikkate almýßlardýr. Tetikleyici Faktšrler Heyelanlar; sismik aktivite, ßiddetli yaûýß ve kanal erozyonunun yanýsýra, M 5000Õden itibaren insan aktivitesi ile de tetiklenmektedirler (Gonzalez-Diez vd., 1999). Heyelan envanter alýßmalarý; yeterli olmak koßuluyla, ger ekte heyelanlarla ilißkili parametrelerin saptanmasýndaki en kullanýßlý ara lardan biri olmasýna raûmen (Wieczorek, 1984), bu alýßmalarýn en gÿ aßamalarýndan birisi heyelaný tetikleyen koßulun, ya da koßullarýn ortaya konulabilmesidir. Bu bšlÿmde heyelanlarý yaygýn bi imde tetikleyen deprem ve aßýrý yaûýß gibi faktšrler ayrý baßlýklar altýnda kýsaca tartýßýlmýßtýr. Depremler Depremler, yarattýklarý sismik ivmeyle heyelanlarý tetikleyen en šnemli faktšrlerden birisidir. Keefer (1984)Õe gšre, depremlerin tetiklediûi heyelanlar jeomorfolojik ve ekonomik šnemlerine raûmen, yeterince anlaßýlmýß deûildir. ÒDepremin bÿyÿklÿûÿne, sarsýntýnýn ßiddetine ve diûer sismik parametrelere baûlý heyelanlarýn sayýsý

15 Gšk eoûlu ve ErcanoÛlu 203 ve daûýlýmý nedir?ó, Òdepremlerin neden olduûu heyelanlarýn tÿrleri nelerdir?ó, Òbunlardan hangileri insan yaßamý i in en tehlikelidir?ó ve Òhangi tÿr zemin deprem sýrasýnda heyelana karßý en duyarlýdýr?ó gibi sorularýn tam yanýtlanamamýß olmasý, bu konudaki šnemli eksikliklerdir (Keefer, 1984). Keefer (1984), dÿnyadaki 40 adet bÿyÿk depremin neden olduûu zemin yenilmelerine ilißkin deûerlendirmesinde, izelge 3Õde šzetlenen sonu lara ulaßmýßtýr. AyrÝca depremler, odaktan itibaren yÿzlerce kilometre uzaklýktaki zeminlerde de heyelan, sývýlaßma, yanal yayýlma gibi eßitli duraysýzlýklara neden olabilmektedir. Ancak depremsellik, genel olarak heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasý sýrasýnda kullanýlan bir faktšr deûildir (bknz. izelge 1). BŸyŸk olasýlýkla bunun temel nedeni, haritalarýn hazýrlanmasýnda bÿyÿk ve/veya aktif faylara yakýnlýk parametresinin oûu kez dikkate alýnmýß olmasý, dolayýsýyla bir etkinin iki kez deûerlendirilmesinden ka ÝnÝlmasÝdÝr. AyrÝca, burada sšzÿ edilen deprem parametrelerinin her yerde saûlýklý bi imde belirlenememesinin yanýsýra, bu parametrelerin heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasý sýrasýnda kullanýlan yšntemler a Ý- sýndan da bir faktšr olarak dikkate alýnmasý sšzkonusu deûildir. Þiddetli yaûýß Heyelanlar ve iklimsel deûißiklikler arasýnda bir ilißkinin kurulmasý her zaman kolay bir ißlem de- Ûildir (Gonzalez-Diez vd., 1999). Bu gšrÿße ek olarak, yaûýß ve heyelan ilißkisini tam olarak ortaya koyabilmek ok gÿ ve pahalý ißlemleri gerektirir. SahayÝ genel olarak karekterize edebilmek i in yapýlan her tÿrlÿ basitleßtirme ama lý varsayýmlara karßýn, bu tÿr ißlemler yine de olduk a karmaßýk olduûu gibi, bir ok parametreyi gerektirir ve pratikte bu parametreler oûu zaman tayin edilemezler (Polemio ve Sdao, 1999). Bu konudaki en temel eksikliklerden birisi heyelanýn meydana gelme tarihinin oûu kez bilinememesidir. zellikle yenilme yÿzeyinin 1-2 m derinlikten ge tiûi sýû heyelanlar, oûunlukla daha dik yama larda meydana gelir ve hemen her tÿrlÿ iklim bšlgesinde gšzlenebilirler (Van Asch vd., 1999). AynÝ zamanda sýû heyelanlarýn gelißtiûi bšlgelerde, zemin-su dengesi yaûýß sularýnýn sýzmasý ile denetlenir (Haneberg ve nder, 1994). Bu nedenle šzellikle sýû heyelanlarýn (1-2 m) deûerlendirilmesi sýrasýnda, derinden geen yenilme yÿzeylerine sahip heyelanlara gšre daha ayrýntýlý meteorolojik verilere gereksinim duyulur (Van Asch vd., 1999). Finlay vd. (1997), bu konuyla ilgili alýßmalarýnda, šzellikle sýû heyelanlarýn gelißmesinde 1 ile 12 saat arasýnda devam eden yaûýßlarýn ok etkili olduûunu ortaya koymußlardýr. Yunanistan i in hazýrlanan heyelan yoûunluûu (heyelan frekansý/alan) ile ortalama yýllýk yaûýß miktarý arasýndaki ilißki, Þekil 8bÕde verilmiß olup, bu iki šzellik arasýnda ok yakýn bir ilißki mevcuttur. Bir heyelanýn yaûýßa baûlý olarak tetiklendiûini saptayabilmek, heyelanýn meydana gelme tarihi ile yaûýß verilerinin birlikte deûerlendirilmesiyle mÿmkÿn olabilir. DolayÝsÝyla, yaûýß verilerinin heyelan duyarlýlýk haritalarýnda bir faktšr olarak kullanýlmasý mÿmkÿn gšzÿkmemektedir. Her ne kadar Juang vd. (1992) olußturduklarý ßev yenilme potansiyeli indeksinde meteorolojik faktšrleri bir parametre olarak dikkate almýßlarsa da, bunun saûlýklý bir yaklaßým olduûunu sšyleyebilmek gÿ tÿr. Bu yazý kapsamýnda yapýlan istatistiksel deûerlendirmede (bknz. izelge 1) de araßtýrmacýlarýn šnemli bir bšlÿmÿ yaûýß parametresini heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasý sýrasýnda kullanmayý tercih etmemißlerdir. ŸnkŸ genelde yaûýß aktivitesi, yama eûim yšnÿ ve gšreceli yÿkseklik, ya da yeraltýsuyu koßullarý i erisinde dikkate alýnmaktadýr. SONU LAR VE TARTIÞMA Heyelandan kaynaklanan zararlarýn azaltýlmasý alýßmalarýnýn šnemli bir aßamasýný olußturan heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasý a- lýßmalarý sýrasýnda, heyelanlarýn meydana gel-

16 204 Yerbilimleri mesinde etkin olan ok sayýda jeolojik, jeomorfolojik, topoûrafik ve meteorolojik parametre esas alýnmaktadýr. Ancak, duyarlýlýk haritalarý bšlgesel šl ekte hazýrlanmakta olup, bu nedenle haritalarýn hazýrlanmasýna temel olußturan parametrelerin tÿm sahayý genelleyecek bir biimde belirlenip dikkate alýnmasý, bazý parametrelerin tanýmlamaya dayalý olmasý gibi nedenlerden dolayý, belirsizlikler ortaya Ýkmakta ve bu da sonu ta elde edilecek haritanýn kalitesini ve gÿvenilirliûini doûrudan etkilemektedir. AyrÝca, bugÿne deûin yapýlan alýßmalarda, deûißik araßtýrmacýlar tarafýndan farklý parametreler kullanýlarak eßitli yšntemlerle heyelan duyarlýlýk haritalarý hazýrlanmýßtýr. DiÛer bir deyißle, bu konuda alýßan araßtýrmacýlar arasýnda, gerek heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasý sýrasýnda kullanýlacak yšntemler, gerekse hangi parametrelerin dikkate alýnmasý gerektiûi hususunda bir gšrÿß birliûi olußmamýßtýr. Bu nedenle, bu yazýda šzellikle parametreler Ÿzerinde durularak, hangi sýnýrlamalarýn, parametrelere ilißkin ne tÿr belirsizliklere neden olabileceûi tartýßýlmaya alýßýlmýßtýr. Heyelan duyarlýlýk haritalarýnýn hazýrlanmasýný konu edinen ve derlenebilen 21 alýßmada, toplam 23 farklý parametre dikkate alýnmýßtýr. Bu parametrelerden eûim, litoloji ve arazi kullaným potansiyeli veya bitki šrtÿsÿ gibi faktšrlerin, a- lýßmalarýn tamamýna yakýnýnda bir girdi parametresi olarak kullanýldýûý anlaßýlmaktadýr. DolayÝsÝyla bu parametrelerin kullanýmý Ÿzerine bir gšrÿß birliûi saûlanmýß gibi gšzÿkse de, bunlarýn hangi šnem derecesi aralýûýnda kullanýlacaûý hususu halen netlik kazanmamýßtýr. En fazla kullanýlan diûer parametreler ise, ana faylara olan uzaklýk, topoûrafik yÿkseklik, yama eûim yšnÿ ve yÿzey drenaj aûýdýr. Yama larýn duraylýlýûý Ÿzerinde tartýßmasýz ok bÿyÿk etkiye sahip olan yeraltýsuyu šzellikleri ise, bu tÿr haritalarda bir girdi parametresi olarak ok fazla dikkate alýnamamaktadýr. Bunun temel nedeni, yeraltýsuyuna ilißkin bšlgesel šl ekte veriye her zaman kolay ulaßýlamamasý ßeklinde deûerlendirilmektedir. AyrÝca, yeraltýsuyu šzelliklerinin mevsimsel deûißimlere a Ýk olmasýný bu belirsizliûin diûer bir nedeni olarak deûerlendirmek mÿmkÿndÿr. Heyelan duyarlýlýk haritasý alýßmalarýnda genelde indeks haritalarýn eßit, ya da farklý šnem derecelerinde akýßtýrýlmasý, araßtýrmacýlarýn tercih ettiûi bir yšntem olmußtur. Ancak bu yšntemde, hangi haritanýn, hangi šnem derecesinde dikkate alýnacaûý šnemli bir tartýßma konusudur. Bunun yanýsýra, daha az tercih edilmesine karßýn, oklu regresyon analizini temel alan a- lýßmalarda bu husus daha az tartýßýlýr niteliktedir. Ancak, ayrýntýlý bir heyelan envanter alýßmasýný ve parametrelere ilißkin verileri gerektirmesi, bu yšntemin daha az tercih edilmesine neden olmaktadýr. zellikle bšlgesel šl ekte hazýrlanacak heyelan duyarlýlýk haritalarýnda kullanýlacak parametrelerin deûerlendirilmesinde izlenecek yšntemlerde, saûlýklý bir heyelan veri tabaný kullanýlmasý gerekmektedir. Bu nedenle, TŸrkiye a ÝsÝndan bÿyÿk šneme sahip olan heyelanlara ilißkin zararlarýn azaltýlmasý yšnÿnde yapýlacak alýßmalara ÝßÝk tutabilecek nitelikte ve saûlýklý bir heyelan veri tabanýnýn olußturulmasýnda yarar vardýr. Bunun yanýsýra, bšyle bir veri tabanýnýn, haritalarýn hazýrlanmasýyla ilgili yšntemlerin olußturulmasý a ÝsÝndan da ayrý bir šnemi olduûu a ÝktÝr. KATKI BELÜRTME Yazarlar, bu yazýnýn deûerlendirme aßamasýnda šnemli gšrÿß, šneri ve eleßtirilerinden yararlandýklarý Prof.Dr.Vedat Doyuran ile ismini bilmedikleri diûer incelemeciye ve BŸltenÕin editšrÿ Prof.Dr.Reßat UlusayÕa teßekkÿrlerini sunarlar. KAYNAKLAR Abdolmasov, B. and Obradovic, I., Evaluation of geological parameters for landslide hazard mapping. Proceedings of the International Symposium on Engineering Geology and the Environment June 1997, Athens, Greece, P.G. Marinos, G.C. Koukis, G.C. Tsiambaos and G.C. Stournaras (eds.), Balkema, Aleotti, P., and Chowdhury, R.N., Landslide hazard assessments: summary review and new perspectives. Bulletin of Engineering Geology and the Environment. 58, Anbalagan, R., 1992a. Terrain evaluation and hazard zonation for environmental regeneration and land-use planning in mountainous terrain. India. Proceedings of 6th International Symposium on the Landslides, February 1992, Christchurch, England, D.H. Bell (ed.), Balkema,