fiizofrenide Üreme ve Cinsel fllevler: Antipsikotik Sa alt m n Etkisi ve yap sal olmak üzere olas iki bileflen söz konusudur.

Transkript

1 Derleme/Review fiizofrenide üreme ve cinsel ifllevler: antipsikotik sa alt m n etkisi fiizofrenide Üreme ve Cinsel fllevler: Antipsikotik Sa alt m n Etkisi Sermin Kesebir 1, fiebnem P r ldar 2 ÖZET: fiizofrenide üreme ve cinsel ifllevler: antipsikotik sa alt m n etkisi Kronik flizofrenide luteinizan hormon ve follikül uyar c hormon serum düzeyleri azalmaktad r. Hipotalamusta dopaminerjik ve serotoninerjik girdiler (inputlar) pitüiter hormonlar n düzenlenmesinde rol oynamaktad r. Dopaminerjik ve serotoninerjik reseptörleri merkezî olarak bloke eden ilaçlar n hipotalamo-pitüiter-gonadal ekseni ve hipotalamo-pitüiter-adrenal ekseni etkilemeleri beklenmektedir. Bu noktada antipsikotik sa alt m, flizofreninin ortaya ç k fl ndaki kritik patofizyolojiyi anlamaya yönelik önemli bilgiler aktarabilecek bir çal flma alan d r. fiizofreni ve cinsel ifllev bozuklu u aras ndaki iliflkiyi araflt ran çal flmalar n sonuçlar çeflitli farkl l klar içermektedir. fiizofrenide görülen cinsel ifllev bozuklu u hem hastal k süreci ve hem de antipsikotik sa alt mla iliflkilidir. Yeni kuflak antipsikotikler ekstrapiramidal sistem yan etkileri yönünden avantaj sa lamakla birlikte, cinsel yan etkiler konvansiyonel antipsikotiklerde oldu u gibi, yeni kuflak antipsikotiklerle de ç kmaktad r. Bu yaz n n konusu flizofrenili olgularda, hastal n ve antipsikotik sa alt m n n üreme ve cinsel ifllevler üzerindeki etkisinin gözden geçirilmesidir. Anahtar sözcükler: flizofreni, antipsikotik, üreme ifllevi, cinsel ifllev bozuklu u Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 2003;13:88-93 ABSTRACT: Reproductive and sexual functions in schizophrenia: effects of antipsychotic treatment Luteinising hormone and follicle stimulating hormone were reduced in patients with chronic schizophrenia. Hypothalamic dopaminergic and serotonergic inputs participate in the regulation of pituitary hormones and drugs that block central dopamine and serotonin receptors are expected to influence the hypothalamuspituitary-gonadal and hypothalamus-pituitary-adrenal axes. The trials focus on antipsychotic medications serve us critical knowledges about the pathophysiological process of schizophrenia. Results of trials on relation between schizophrenia and sexual disfunction show significant differences. Sexual dysfunction in chronic schizophrenia was related to both illness and antipsychotic treatment. Compared to treatment in the conventional antipsychotic era, patients with schizophrenic disorder taking novel antipsychotic medications now suffer less from extrapyramidal side effects. However, sexual side effects have been described as a consequence of novel antipsychotic medication as seen in conventional agents. The aim of this article is to review the effect of both schizophrenia and antipsychotics on reproductive and sexual functions. Key words: schizophrenia, antipsychotic, reproduction, sexual dysfunction Bull Clin Psychopharmacol 2003;13: Uzm. Dr., 2 Yrd. Doç. Dr, Ege Üniversitesi Psikiyatri Anabilim Dal, Bornova - zmir Yazışma Adresi / Address reprint requests to: Dr. Sermin Kesebir, Ege Üniversitesi T p Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dal, Bornova zmir - Turkey Telefon / Phone: Faks / Fax: Elektronik posta adresi / address: serminkesebir@hotmail.com Kabul tarihi / Date of acceptance: 1 Nisan 2003 / April 1, 2003 G R fi fiizofreni patogenezinde nörokimyasal ve yap sal olmak üzere olas iki bileflen söz konusudur. Nörokimyasal bileflen dopamin reseptör de ifliklikleri ile ortaya ç kan, antipsikotik sa alt ma yan t veren, geri dönüflümlü bozukluklard r. Yap sal bileflen ise lateral ventrikülün temporal boynuzu çevresindeki yap larda geri dönüflümsüz olarak ortaya ç kan de iflikliklerdir (1). Nöroendokrin de ifliklikler ise nörokimyasal bileflen çerçevesinde düflünülebilir. fiizofrenik bozuklukta nöroendokrin de ifliklikler sonucu üreme ifllevlerinde de baz de- ifliklikler olmaktad r (1,2). fiizofrenide pitüiter-gonadal eksen ifllevlerinde gösterilen bozukluklara hipotalamo-pitüiter eksen ifllev bozuklu u efllik etmektedir (1,2,3). Günümüzde flizofreni etyopatojenezi ile üreme ifllevleri aras ndaki olas iliflki incelenirken birkaç nokta üzerinde durulmaktad r (2). Bunlardan ilki flizofrenin bafllang ç yafl n n üreme döneminin bafllang c na denk gelmesi nedeniyle, hastal n ortaya ç k fl n n; hormonal dengede ortaya ç kan de iflikliklerle iliflkilendirilmesidir. kincisi, beyinde üreme ifllevlerinden sorumlu merkezlerin ayn zamanda flizofrenik bozuklu un patofizyolojisi ile yak ndan ilgili olmas - d r. Sonuncusu ise dopaminerjik ve serotoninerjik girdilerin hipotalamus ve pitüiter bez endokrinolojisini moleküler ve biokimyasal düzeyde de- ifltirmesidir. 88 Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 13, Say : 2, 2003 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 13, N.: 2,

2 S. Kesebir, fi. P r ldar fiizofrenide üreme ifllevlerinde ortaya ç kan de ifliklikler: fiizofrenik bozukluklu olgularla sa l kl bireyler aras nda baz nöroendokrinolojik farkl l klar bildirilmifltir (1,2). Yap lan çeflitli çal flmalar n sonuçlar na göre bu farkl l klar içinde en çok tekrar edilen bulgu luteinizan hormon (LH) ve follikül uyar c hormon (FSH) konsantrasyonlar ndaki azalmad r (1-7). Bu azalma yafl ve hastal k süresi ile do rusal bir iliflki içinde bulunmufltur (3,8,9). Yine bu hormonlar n konsantrasyonlar ndaki azalman n flizofrenik bozuklu un negatif bulgular ile pozitif bir iliflki içinde oldu u da bildirilmifltir (5). fiizofrenide Hipotalamo-Pitüiter-Gonadal Eksende ifllev bozuklu u: Dezorganize alttipteki kronik flizofrenik bozukluklu olgularda endokrinolojik parametrelerin araflt r ld - bir çal flmada pitüiter-gonadal eksen ifllevlerinde yetmezlik gösterilmifltir (3). Kronik flizofrenik bozukluklu olgular ile yafl ve cinsiyet olarak efllefltirilmifl flizofreniform bozukluk tan l ve remisyondaki olgular n karfl laflt r ld bir çal flmada LH ve FSH düzeyleri kronik flizofrenik olgularda daha düflük bulunmufltur (5). LH sal n m n n frekans ndaki azalma remisyondaki flizofreniform bozukluklu olgularda gösterilememifltir. Kronik flizofrenik bozukluklu olgulara antipsikotik tedavi baflland ktan sonra al nan örneklerde hormon düzeylerinde bir de ifliklik bulunmam flt r. Pitüiter bezin ifllevleri monoaminler taraf ndan kontrol edilmektedir (6). Prolaktin (PRL) sekresyonundaki azalma flizofrenideki dopamin overaktivasyonu hipotezinin temel dayana d r. Semptomlar n de iflimi ile PRL sal - n m ndaki de iflikliklerin iliflkili bulunmas, semptomlar n fliddetinin artmas ile tuberoinfundibuler sistemden dopamin sal n m n n art fl aras ndaki iliflkiyi destekler niteliktedir. fiizofrenik bozuklukta pitüiter-gonadal eksen ifllevlerinde gösterilen bozukluklara hipotalamo-pitüiter eksen ifllev bozuklu u efllik etmektedir (1). Hormon sal n mlar n n bazal ve uyar lm fl düzeyleri flizofrenik bozukluklu olgularda azalm flt r. Bu bireylerde gonadotropin salg lat c (releasing) hormona (GnRH), PRL ve FSH yan t azalm flt r, GH sal n m nda düzensizlikler vard r (3,4,10). Bir çal flmada kronik flizofrenik bozukluklu olgulara ve sa l kl kontrol grubuna gonadorelin infüzyonu (sentetik GnRH ile uyar testi) sonras al nan kan örneklerinde, flizofrenik bozukluklu olgularda bazal LH ve FSH düzeylerinde ve LH sal n m ndaki ola an dalgalanman n s kl nda ve fliddetinde de bask lanma saptanm flt r (3). Ayn çal flmada GnRH a PRL yan t da bask lanm flt r. Baflka bir çal flmada pitüiter-gonadal eksende yetmezli in gösterildi- i flizofrenik bozukluklu olgularda GH yan tlar n n bozulmufl olmas yan nda, tiritropin salg lat c hormon (TRH) a PRL yan t nda da art fl saptanm flt r (5). Pitüiter-gonadal eksendeki ifllev bozuklu unun, hipotalamik noradrenerjik kontrolün yetersizli inden kaynakland düflünülmektedir (1-5). Katekolamin agonistleri ile tedavi edilen küçük bir grup olguda davran flsal ve duygu durumu alan nda düzelme bildirilmifltir (1,2). Hipotalamo-pitüiter ifllev bozuklu u di- er psikiyatrik ve endokrinolojik durumlarda görülenden farkl olarak spontan bir yetmezlik durumudur ve hipotalamustan GnRH sal n m ndaki bozuklu un, flizofrenik bozuklu un patofizyolojisinde önemli olabilece i ileri sürülmektedir (2). fiizofrenide üreme ifllevlerinde baz de ifliklikler olmaktad r. HPG ekseninin iflleyiflinde bozulma vard r. Ancak bu bozulma hastal n bir sonucu mudur, yoksa hastal k için kullan lan ilaçlar n bir yan etkisi midir? Bu derleme yaz s nda flizofrenik bozukluklu olgularda hastal n bafllang ç döneminde varolmayan hipogonadizmin nedeninin flizofreni mi, yoksa ilaç m oldu u sorusunu yan tlamak mümkün de ildir. Bu soruyu yan tlamak için kontrollü çal flmalar gereklidir. Ayr ca, antipsikotik sa alt m flizofreni ve üreme ifllevleri aras ndaki iliflki araflt r l rken kontrol edilmesi gereken bir de iflkendir. Ancak bunun bir tak m yöntemsel ve etik güçlükleri vard r. Di er taraftan antipsikotikler ile üreme ifllevleri aras ndaki iliflkinin araflt r lmas n n da yararlar vard r. Antipsikotik sa alt m ile üreme ifllevi aras ndaki iliflkinin araflt r lmas flizofreninin ortaya ç k fl ndaki kritik patofizyolojiyi anlamaya yönelik önemli bilgiler aktarabilir. Böyle bir giriflim hem flizofrenik bozukluklu olgular ilk andan itibaren sa alt m alt na almak yönünden daha etiktir ve hem de ilaç kullanmakta olan olgular da içine alaca ndan, daha çok say da olguyla çal fl lmas yönünden daha pratiktir. Antipsikotik sa alt m n üreme ifllevi üzerine etkisi: Hipotalamusta dopaminerjik ve serotoninerjik girdiler pitüiter hormonlar n düzenlenmesinde rol oynamaktad r. Dopaminerjik ve serotoninerjik reseptörleri merkezi olarak bloke eden ilaçlar n hipotalamo-pitüiter-gonadal ekseni etkilemeleri beklenmektedir (2). Bu üç aç dan önemlidir. Birincisi antipsikotik sa alt m, flizofreni ve üreme ifllevleri aras ndaki olas etyopatogenetik iliflki araflt r l rken kontrol edilmesi gereken bir de iflkendir. kinci olarak flizofreninin ortaya ç k fl ndaki patofizyolojiyi anlamaya yönelik önemli bilgiler aktarabilecek bir çal flma alan d r. Di er taraf- Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 13, Say : 2, 2003 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 13, N.: 2,

3 fiizofrenide üreme ve cinsel ifllevler: antipsikotik sa alt m n etkisi tan ise antipsikotik sa alt m n cinsel ifllevlerle ilgili yan etkileri yönünden klinik uygulama alan na yararl bilgiler sa lamaktad r. Literatüre bak ld nda da flizofreni ve üreme ifllevleri aras ndaki iliflkiye vurgu yapan çal flmalar, s kl kla antipsikotikler ile üreme ifllevleri aras ndaki iliflki üzerine odaklanm flt r. Ancak farkl antipsikotikler, farkl yerlerde, farkl düzeylerde ve farkl mekanizmalarla etki göstermektedir (1). Üzerinde durulmas gereken bir baflka konu dopamin blokaj na ba l s kl kla ortaya ç kan bir yan etki olan hiperprolaktinemi ile hipotalamo-pituiter-gonadal eksen disfonksiyonu iliflkisidir. Hiperprolaktinemi antipsikotik sa alt m n en s k görülen yan etkilerinden biridir ve HPG ekseni üzerinden üreme ifllevlerini olumsuz yönde etkilemektedir (4-7,11-14). Ancak hiperprolaktinemi her zaman HPG ekseninde bir düzensizlikle birlikte bulunmamaktad r (6,11,12). Bu konuyla ilgili çal flmalarda da çeliflkili sonuçlar bildirilmektedir. Antipsikotik kullan - m na ba l hiperprolaktinemi en s k menstrüel düzensizliklere, galaktoreye ve cinsel ifllev bozuklu una neden omaktad r (14). Antipsikotik kullan m n n neden oldu u HPG eksenindeki de ifliklikler cinsiyetler aras nda baz farkl - l klar göstermektedir (6,7,10). HPG ekseni ifllev bozuklu u erkeklerde daha az ortaya ç k yor gibi görünmektedir (2,6,7). Bunun olas nedeni kad nlar n yan etkilere daha hassas oluflu ve hiperprolaktineminin kad nlarda daha kolay geliflmesi olabilir (2). Ancak bu konuda da yeteri kadar kontrollu çal flma bulunmamaktad r. Hiperprolaktineminin hipotalamo-pituiter-gonadal eksen üzerine etkisinin incelendi i Smith ve arkadafllar n n (6) çal flmas nda, en az iki y ld r tipik antipsikotik kullanan flizofrenili 67 olgunun hormon düzeyleri sa l kl populasyon için kabul edilen normal referans aral ile karfl laflt r lm fl, kad nlarda PRL düzeyi anlaml olarak yüksek bulunmufl ve PRL ile FSH ve LH aras nda negatif bir iliflki gösterilmifltir. Erkeklerde ise PRL, FSH, LH ve Testosteron (T) normal s n rlar içinde bulunmufltur. Antipsikotik sa alt ma ba l PRL yüksekli inin doza ba l bir yan etki oldu u, kad nda HPG aks n bask layarak hipogonadizme neden oldu- u, erkeklerin ise bu etkiden göreceli olarak korundu- u ileri sürülmüfltür. Bundan önceki bir çal flmada ise hiperprolaktineminin kad n olgularda daha s k izlendi i ve daha düflük günlük dozlarda ortaya ç kt ileri sürülmüfltür (7). Bir baflka çal flmadaysa antipsikotiklere ba l olarak ortaya ç kan hiperprolaktineminin her iki cinste de anlaml olarak izlendi i ve düflük doz grubu ile yüksek doz grubu aras nda PRL düzeyleri aç s ndan fark saptanmad söylenmifltir (11). Smith ve arkadafllar n n (6) çal flmas nda vurgu yap lan bir baflka nokta daha vard r. Bu çal flmaya kat - lan 56 erkek olgunun tamam nda FSH, LH ve T normal s n rlar içerisinde bulunmufltur. Buradan yola ç - karak kronik flizofrenili erkek olgularda HPG eksen ifllevi bozuklu u, kronik antipsikotik ilaç kullan m n n ise HPG eksen ifllevi bozulmufl erkek olgularda HPG eksenini uyard söylenmektedir. Antipsikotik sa alt m n flizofrenide bozulmufl olan üreme ifllevlerini düzeltti i fikrini destekleyen bir çal flma Baptista ve arkadafllar taraf ndan yap lm flt r (12). Bu çal flmada üç ay boyunca tipik antipsikotik verilen 18 flizofrenili olgu, üç ay boyunca plasebo verilen 27 flizofrenili olgu ile karfl laflt r lm flt r. PRL düzeyi, antipsikotik verilen hasta grubunda her iki cinsiyette de art fl göstermifltir. Antipsikotik ve plasebo kullanan tüm olgular içinde kad nlarda östrojen (E) ve progesteron (P), erkeklerde ise T ve dihidroepiandrostenedion sülfat (DHEA-S) düzeyleri azalm fl olarak bulunmufltur. Antipsikotik verilen hasta grubunda kad nlarda FSH, erkeklerde ise LH yüksek bulunmufltur. Bu sonuçlar, antipsikotik sa alt m alt nda HPG ekseninin korunmaya çal fl ld fleklinde yorumlanm flt r. Tipik antipsikotiklerle atipik antipsikotiklerin HPG ekseni üzerine etkilerini ayr ayr karfl laflt ran bir çal flma bulunmamaktad r. Tipik antipsikotiklerden atipik antipsikotiklere geçildi inde PRL ve kortizol düzeylerinin bu geçiflten etkilendi i bilinmektedir (4,6). Bu geçiflin HPG ekseni üzerine etkisini araflt ran iki çal flmadan ilkinde, haloperidole yan t vermemifl 31 olguda klozapine geçmeden önce ve klozapine geçildikten 6 hafta sonraki sonuçlar karfl laflt r lm fl olup; PRL ve kortizol düzeyleri anlaml olarak düflerken, FSH ve LH düzeylerinde bir de ifliklik saptanmam flt r (4). kinci çal flma da benzer desenli olup haloperidolden risperidona geçiflin etkisi incelenmifltir ve risperidonla PRL düzeyleri daha da artarken; kortizol, FSH ve LH düzeylerinin de iflmeden kald bulunmufltur. Bu iki çal flmadan yola ç karak araflt rmac lar dopamin ve serotonin blokaj n n HPG ekseni üzerine bir etkisinin olmad n ileri sürmüfllerdir (2,4,6). fiizofrenik bozukluk ve üreme ifllevi çift yönlü bir etkileflim içindedir. Üreme hormonlar merkezi sinir sisteminde bir düzensizlik yaratabilir ya da yaratmayabilir. Ancak önemli rollerinin oldu una dair yeterince kan t vard r. Bunlar aras nda psikotik semptomlar ortaya ç karacak olas etkiler de bulunmaktad r. Di er taraftan flizofrenide üreme ifllevlerinde baz de ifliklikler ortaya ç kmakta olup, bunun yan nda tedavide kullan lan ilaçlar da üreme ifllevlerini de ifltirmektedir. fiizofrenide cinsel ifllevde ortaya ç kan de ifliklikler ve antipsikotik sa alt m n etkisi: fiizofreni ve cinsel ifllev bozuklu u aras ndaki iliflkiyi araflt ran çal flmalar n sonuçlar çeflitli farkl l klar 90 Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 13, Say : 2, 2003 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 13, N.: 2,

4 S. Kesebir, fi. P r ldar içermektedir. Watts ve Fink (15) sa l kl lar, t bbi hastal olanlar ve flizofrenik bireyler aras nda cinsel birleflme ve orgazm s kl yönünden fark bulunmad n bildirmifllerdir. Baflka bir çal flmada ise cinsel birleflme ve orgazm s kl n n flizofrenik bireylerde azald ileri sürülmüfltür ve cinsel ifllevin istek ve uyar lma boyutunda etkilendi i söylenmifltir (16). Verhaulst bunun yap sal ya da ifllevsel bir bozukluktan çok sosyal beceri eksikli i, negatif bulgulara ba l yeti yitimi sonucu ortaya ç kt n ve flizofrenik bozuklukta cinsel ifllev bozuklu u insidans n n artmad n belirtmifltir (17). Antipsikotik ilaç sa alt m alt ndaki olgularda cinsel ifllev bozuklu u % 40 ile 70 aras nda de iflen yüksek oranlarda görülmektedir (18,19). Ne yaz k ki bu konuda da çok az say da çal flma bulunmaktad r (18-23). Ekstrapiramidal sistem yan etkileri gibi klinik uygulamada gözlenen yan etkilerden farkl olarak, cinsel ifllev bozuklu una yönelik yan etkiler olgular taraf ndan bildirilmedi i sürece tan nmamaktad r. Cinsel ifllevleri bozan yan etkilerin olgular n yaflam kalitesini ve tedaviye uyumunu bozan en önemli etkenlerden oldu una inan lmaktad r (24). Antipsikotiklerin neden oldu u cinsel ifllev bozukluklar bir çok yolla ortaya ç kmaktad r (21,25). Bu bozukluklar n önemli bir k sm birincil olarak dopamin antagonizmas na ba l d r. Antipsikotik sa alt m alt ndaki flizofrenik olgularda dopamin reseptörlerinin blokaj ile prolaktin düzeyleri artmaktad r ve buna ikincil olarak jinekomasti, galaktore ve amenore gibi adet düzensizlikleri, ayr ca cinsel istekte azalma ortaya ç kmaktad r (13,20-22,25). Antipsikotiklerin cinsel ifllevi bozucu etkileri ayn zamanda hedef organdaki nörotransmitterler üzerindeki etkilerine, alfa adrenerjik ve kolinerjik reseptör antagonizmas na da ba l d r. Ayr ca EPS semptomlar, sedasyon gibi di er yan etkilerin sonucu da oluflabilir (19,21). Kad n ve erkek olgularda cinsel ifllev bozuklu unun farkl oranlarda ve erkeklerde daha s k oldu u bildirilmifltir (27). Bu oranlar erkek olgularda % , kad n olgularda % aras nda de iflmektedir. En s k izlenen cinsel ifllev bozuklu u her iki cinsiyette cinsel istekte azalma, erkekte ereksiyon ve ejekülasyon sorunlar ile birlikte impotans, kad nda anorgazmidir (27). Tedavi gören ve görmeyen flizofrenik bozukluklu erkek olgular n sa l kl kontrollerle karfl laflt r ld bu çal flmada her iki hasta grubunda yüksek oranda cinsel ifllev bozuklu u bildirilmifltir. Tedavi gören hasta grubunda ereksiyon ve ejekülasyon sorunlar gözlenirken, tedavi görmeyen grupta cinselli i düflünme s kl n n azald, her iki grupta cinsel ilgi ve iste in azald bildirilmifltir (27). Aisenberg in (22) antipsikotik tedavi alan 51 flizofrenik bozukluklu olguyu son 6 ay boyunca antipsikotik kullanmam fl olan 20 flizofrenik bozukluklu olgu ile karfl laflt rd çal flmada ilaç alan grupta cinsel istekte azalma daha azken, ereksiyon ve orgazm sorunlar daha fazla bulunmufltur. fiizofrenik bozukluklu olgularda cinsel ifllev bozuklu unun hastal a m yoksa tedaviye mi ba l oldu u yeterince aç k de ildir. Sonuç olarak tedavi görmeyen olgular n cinsel istekte azalma gösterdikleri, antipsikotik tedavi ile cinsel istek normale dönerken uyar lma ve orgazm sorunlar n n ortaya ç kt belirtilmifltir (19,22,27). Antipsikotik sa- alt ma ba l olarak ortaya ç kan yan etkiler ilac n kesilmesi ile geri dönmektedir (27). laca ba l yan etkiler ile hormon düzeylerinin ne kadar iliflkili oldu unu araflt ran bir çal flmada antipsikotik kullan m na ba l ereksiyon kusuru olan hastalarda PRL düzeyi yüksek, LH düzeyi ise düflük bulunmufltur, testosteron ve FSH düzeylerinde ise fark saptanmam flt r (11). Atipik antipsikotikler olgular n yaflam kalitesini artt rmas ve yan etki s kl ile oldukça yarar sa lam flsa da cinsel ifllevlerle ilgili yan etkiler de s kl kla bildirilmektedir (19,21,23,29-31). Efl zamanl antikolinerjik ya da beta blokerlerin kullan m cinsel ifllev bozuklu unu daha da kötülefltirmektedir (29,31). Ancak yine de risperidonun neden oldu u cinsel ifllev bozuklu unun doza ba l oldu u, klozapin ve olanzapinle cinsel ifllev bozuklu unun daha az ve geçici olarak ortaya ç kt, ketiapin kullanan olgularda ise plasebodan farks z bulundu u belirtilmektedir (25). Wirshing ve arkadafllar (19) taraf ndan flizofrenik bozukluklu 25 erkek olguda yap lan bir çal flmada klozapin, risperidon ve haloperidol-flufenazin kombinasyonu cinsel ifllev bozuklu u yönünden karfl laflt r lm flt r (19). Cinsel istekte azalma risperidonla % 64, haloperidol-flufenazinle %67 oran nda bulunurken; klozapin kullanan olgularda izlenmemifltir. Ereksiyon frekans nda azalma klozapinle %40, haloperidol-flufenazinle %50, risperidonla %93 oran nda bulunmufltur. Orgazm ve ejekülasyon sorunlar klozapinle %20, risperidonla %86, haloperidol-flufenazinle % 71 oran nda gösterilmifltir. Bu çal flman n sonuçlar n n da destekledi i gibi risperidonla yüksek oranlarda ortaya ç kan cinsel ifllev bozuklu u, PRL düzeyini haloperidolden (32) ya da klozapinden (32,33) daha fazla artt r yor olmas ile aç klanabilir. Baflka bir çal flmada risperidonla tedavi edilen 20 flizofrenik bozukluklu kad n olguda risperidondan olanzapin tedavisine geçilmesinden sonra 8. haftada PRL düzeylerinde azalma ile birlikte menstrüel düzensizlik, galaktore ve cinsel ifllev bozuklu unun düzeldi i gösterilmifltir (35). fiizofrenide antipsikotik alan olgular aras nda cinsel ifllev yönünden sa l kl olgular n da bulunmas nedeniyle, cinsel ifllev bozukluklar ilaç yan etkisi olarak yorumlanmaktad r. fiizofrenik bozukluklu olgularda klinik uygulamada izlenen üreme ve cinsel ifllev bozukluklar ile PRL düzeyi ve HPG eksenindeki düzen- Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 13, Say : 2, 2003 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 13, N.: 2,

5 fiizofrenide üreme ve cinsel ifllevler: antipsikotik sa alt m n etkisi sizli in ne kadar ba lant l oldu una iliflkin az say daki çal flmada yan etkilerin laboratuar bulgular ile uyumlu oldu u görülmektedir. Psikozun ve negatif bulgular n a rl ile k smen ba lant l bulunsa da cinsel ifllev bozuklu u, psikopatolojik süreçlerle iliflkili olmakla birlikte, daha çok antipsikotik sa alt mla iliflkili görünmektedir. fiizofrenik bozuklukta hem hastal a hem de ilaca ba l ortaya ç kan cinsel istekte azalma ve ereksiyon sorunlar na yönelik amantadin ve sildenafil sitrat ile tedavi deneyimleri bulunmaktad r (36-38). 100 mg/gün amantadin ile 6 hafta süre ile tedavi edilen 12 olguda cinsel istek ve ereksiyon sorunlar düzelme gösterirken, ejekülasyon sorunlar n n sürdü ü bildirilmifltir. Sildenafil sitrat kullan lan bir olguda da cinsel istek ve ereksiyon sorununun baflar yla tedavi edildi- i belirtilmifltir. Bu konuda da artan say da kontrollü çal flmaya gereksinim vard r. fiizofrenik bozukluklu olgularda hastal k süreci ve/veya antipsikotik tedavi üreme ve cinsel ifllevler üzerine etkilidir. Bu alanlarda eksik olan bilgilerimiz tamamland kça aralar nda ba lant kurmak ve yorum yapmak daha kolaylaflaca gibi olgular m z da bundan yarar görecektir. Cinsel ifllevleri bozan yan etkiler ayn zamanda, olgular n yaflam kalitesini ve tedaviye uyumunu bozan en önemli etkenlerdendir. Atipik antipsikotiklerin kullan lmaya bafllamas ile birçok yan etki daha az görülmeye bafllad ysa da dirençli klinik yan etkiler ilgi oda olmaya devam etmektedir. Bu yan etkiler aras nda cinsel ifllev bozuklu unun yüksek oranlarda görülmesi klinisyenin dikkatli ve özenli izlemini gerekli k lmaktad r. Kaynaklar: 1. Stevens JR. Schizophrenia: Reproductive hormones and the brain. Am J Psychiatry 2002; 159: Seeman MV. Reproductive hormones and Psychosis. In: Late Onset Schizophrenia. R. Howard, PV. Rabins and DJ. Castle (eds) Wrightson Biomedical Publishing Ltd, Philadelphia. 1999: Ferrier IN, Cotes PM, Crow TJ, Johnstone EC. Gonadotropin secretion abnormalities in chronic schizophrenia. Psychol Med 1982; 12: Markianos M, Hatzimanolis J, Lykouras L. Switch from neuroleptics to clozapine does not influence pituitary-gonadal axis hormone levels in male schizophrenic patients. Eur Neuropsychopharmacol 1999; 9: Brambilla F. Neuroendocrine function in schizophrenia. Acta Psychiatr Belg 1980; 80: Smith S, Wheeler MJ, Murray R, O Keane V. The effects of antipsychotic-induced hyperprolactinaemia on the hypothalamic-pituitary-gonadal axis. J Clin Psychopharmacol 2002; 22: Melkersson KI, Hulting AL, Rane AJ. Dose requirement and prolactin elevation of antipsychotics in male and female patients with schizophrenia or related psychoses. Br J Clin Pharmacol 2001; 51: Nimgaonkar VL. Reduced fertility in schizophrenia: here to stay? Acta Psychiatr Scand 1998; 98: McGrath JJ, Hearle J, Jenner L, Plant K, Drummand A, Barkla JM. The fertility and fecundity of patients with psychosis. Acta Psychiatr Scand 1999; 99: Brown AS, Hembree WC, Friedman JH, Kaufmann CA, Gorman JM. The gonadal axis in men with schizophrenia. Psychiatry Res 1995; 57: Kaneda Y, Fujii A. Effects of chronic neuroleptic administration on the hypothalamo-pituitary-gonadal axis of male schizophrenics. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry 2000; 24: Baptista T, Reyes D, Hernandez L. Antipsychotic drugs and reproductive hormones: relationship to body weight regulation. Pharmacol Biochem Behav 1999; 62: Meaney AM, O Keane V. Prolactin and schizophrenia: clinical consequences of hiperprolactinemia. Life Sci 2002; 71: Dickson RA, Seeman MV, Corenblum B. Hormonal side effects in women: typical versus atypical antipsychotic treatment. J Clin Psychiatr 2000; 61 (Suppl 3): S10-S Watts G, Fink G. Effects of chronic neuroleptic administration on the hypothalamo-pituitary-gonadal axis of schizophrenics. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry 2000; 24: McCann E. The expression of sexuality in people with psychosis: breaking the taboos. J Adv Nurs 2000; 32: Verhults J. Schizophrenia and sexual functioning. Hospital and Community Psychiatr 1981; 32: Kotin J, Wilbert DE, Verburg D, Soldinger SM. Thioridazine and sexual dysfunction. Am J Psychiatry 1976; 133: Wirshing DA, Pierre JM, Marder SR, Saunders CS, Wirshing W.C. Sexual side effects of novel antipsychotic medications. Schizophrenia Res 2002; 56: Friedman S, Harrison G. Sexual histories, attitudes and behavior of schizophrenic and normal women. Arch Sex Behavior 1984; 13: Ghadirian AM., Chouinard G., Annable L.: Sexual dysfunction and plasma prolactin levels in neuroleptic treated schizophrenic outpatients. J Nerv Ment Dis 1982; 170: Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 13, Say : 2, 2003 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 13, N.: 2,

6 S. Kesebir, fi. P r ldar 22. Aizenberg P, Zemishlany Z, Dorfman-Etrog P, Weizman A. Sexual dysfunction in male schizophrenic patients. J Clin Psychiatry 1995; 56: Hummer M, Kennler G, Kurz M, Kurtzhaler I, Oberbauer H, Fleishhacker W.W. Sexual disturbances during clozapine and haloperidol treatment for schizophrenia. Am J Psychiatry 1999; 156: Fleishhacker WW, Meise U, Gunther V, Kurtz M. Compliance with antipsychotic drug treatment: influence of side effects. Acta Psychiatr Scand Suppl 1994; 89 (Suppl 382): S11-S Cutler AJ. Sexual dysfunction and antipsychotic treatment. Psychoneuroendocrinology 2003; 28 (Suppl. 1): S69-S Waldinger MD, Wein AJ, Van Arsdalen KN. Drug induced sexual disfunction. CNS Drugs 1996; 6: Gitlin MJ. Psychotropic medications and their effects on sexual function: diagnosis, biology, and treatment approaches. J Clin Psychiatry 1994; 55: Arato M, Erdos A, Polgar M. Endocrinological changes in patients with sexual dysfunction under long-term neuroleptic treatment. Pharmakopsychiatr Neuropsychopharmakol 1979; 12: Wirshing DA, Erhart SM, Pierre J.M, Boyd JA. Non EPS related side effects of novel antipsychotics. Curr Opin Psychiatry 2000; 13: Compton MT. Risperidone induced ejaculatory disturbances. Psychiatry Serv 2002; 53: Abbasian C. Sexual dysfunction and antipsychotics. Br J Psychiatry 2002; 181: Kleinberg DI, Davis JM, de Coster R, Van Baelen B, Brecher M. Prolactin levels and adverse events in patients treated with risperidone. J Clin Psychopharmacol 1999; 19: Kane JM, Cooper TB, Sachar EJ, Halpern FS, Bailine S. Clozapine: plasma levelsand prolactin response. Psychopharmacology (Berl) 1981; 73: Breier AF, Malhotra AK, Su T, Pinals DA, Elman I, Adler CM, Lafarge RT, Clifton A, Pickar D. Clozapine and Risperidone in chronic schizophrenia: effects on symptoms, parkinsonian side effects and neuroendocrine response. Am J Psychiatry 1999; 156: Kim KS, Pae CU, Chae JH, Bahk WM, Jun TY, Kim DJ, Dickson RA. Effects of olanzapine on PRL levels of female patients with schizophrenia treated with risperidone. J Clin Psychiatry 2002; 63: Valevski A, Modai I, Zbarski E, Zemishlany Z, Weisman A. Effect of amantadine on sexual dysfunction in neuroleptic-treated male schizophrenic patients. Clin Neuropsychopharmacol 1998; 21: Benatov R, Reznik I, Zemishlany Z. Sildenafil citrate (Viagra) treatment of sexual disfunction in a schizophrenic patient. Eur Psychiatr 1999; 14: Atmaca M, Kulo lu M. Geçici Ö, Tezcan AE Anti depresan ilaçlara ba l erektil disfonksiyon da sildenafil kullan m. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 2001; 11: Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, Cilt: 13, Say : 2, 2003 / Bulletin of Clinical Psychopharmacology, Vol: 13, N.: 2,