(Lepidoptera) Türleri Üzerinde Fau ıı istik A raştı rm alar

Transkript

1 T u rkıye 3 En t orn oloj ı Kongresı, Eylul 1996, Ankara D oğu Akdeniz Bölgesi Sp lı ingidae (Lepidoptera) Türleri Üzerinde Fau ıı istik A raştı rm alar Serp ıl KOR:-.ıOŞOR Erdal SERTKAYA SUMMAR Y Faun istic..tu dies ofsp hingi dae {Lepldoptera} in the Southeas t Me diterranean Region {Turkey} The materials were eolleced by Robmson hgh t traps ın the Southeast Mediterranean Region between CJ5 After s t udyın g these matenals the spec ıes of Sphmgı dae (Lepıdopt e r a) were det ermın ed. Sixteen sp e cı es belongmg founeen genera were ıde nu fi ed For each sp ecıes locauon. eelleenon dates. host plants and dıstnb utıon of the world were presented In thı s d ı strı ct Hytes lı vormca lı vomıca (Esper}, H. euphorbıue.c' lıphorhwt' ( Lın n aeus ). Daphıııs nem ( Lınnaeu s) and. \-Iar.:rog lo.\sıım sıelknarıım (Lın n aeu s) are abundant s pecıes GiRiS Türkçe' de Fuze vucudlu kelebekler (Kansu. 1991), O lub aş kelebekler, M e kık kelebekler (Dermrsoy. 1990) d ı ye adlandınl a n Sph ıngı d a e farmly as ı turlerı. buyuk vucutlu. guzel 've çarp ıc ı re n kle rı. dın l e n me durumunda füze şek linde k ı vücud y ap ıl arı ıl e diğe r Le pıdop tera turlen nden ko la ylıkla a y rılırla r Larvalan rahats ız ed ıl d iğın de, vucudurı on k ısmın ı yukart kal dırır. vucudu n her ık ı yan ın d a bulunan. gcze benzer sngma a ç ık lı k l anm gosten r Bu ge ru n u ş l e ri ı l e sfenkse benzerler ve famılya adın ı da bu konumlanmadan alı rl ar. Tum dunvada yaygın on a ve buyuk boyda gece k elebekl erı olup, yaklaş ı k 1000 tur ı çermekted ı r (Carter, 1992). B a tı P alea rkıık bölgede 57 tur ile t emsı l edilir. pek ç oğu bu bölgede y er lı tur lerdir. m e vs ımhk göçler yaparlar (Putaway. 199] ) Turkiye S ph ıngı dae fau nasın ın belı rlen mesı konusunda ye rlı a raştın cıl ar tarafindan g erçek l esımten pek az ça lış ma b ul u nma k ta d ır. çoğu yab anc ı araştırıcı l ar tarafindan g er ç ek l eştıril mi ş t r r (Kansu, 1963, Frema. 1979, ) Pittaway (1993)' e göre T ürkıy e 'de 33 Sphingidae türu bulunmakta, Kansu çalışm asında bunlardan I~ ' sıni sa ptamış ve bulu nuş yerlerini bil di rm işt ı r Bu çal ışm a d a Doğu Ak d enız Bö lgesınd en toplanan ömekler mıncelenmesı sonucunda Sphingidae famıl yası türleri t anı mlanm ı ş. b ulu n u ş yerleri Ye çı k ış zaman ları b eli rn lm ış, hı e r atu rde n konukçu bitkı l eri ve d ü nyadakı yayı lı ş ı verilm iş tir 448

2 MATERYAL ve METOD Sphingidae örnekleri Adana'da Balcalı. D oğankent, Hacıali, Kadirli, Duaiçi. Pozantı, İ ç el' de Tarsus'a kurul an Robins on tipi ı ş ı k tuzaklan ı le haftada iki kez yıllan ar asınd a toplanmış tır. Toplanan örnekl er laboratuvarda sayıla rak kayı tlan yapılm ış daha sonra iğn el erı erek gerilip, eti k e t l enm i ş ve müze materyali haline getiril miştir. Başta palpus, pro bo sc ı s ya pı l an, kanatlard a frenulum ve retinakulumun bulunup bu l u nmaması, bacakjarda dikenlenme durumuna go re altfamilyalarma ayrılmıştır Kesin tür tanılannda kanat renk ve desenlen ı l e gen nal organ y a p ı ları esas alınmı ş tır. Turlenn t anı sı Seıtz ( 19 13a, b), Rougeot and V ıe rt e (1978), Can er (1982, 1992), P ınaway (ı 993) esas alına rak ya p ı lmış t ı r Tü rlerin sın ıfla nd ı nnasın da Pıuaway (1993) esas a lı nm ış. dün yad akı yayd ı ş al an lar ı, ko rıukçu bıtkıleri Rougeot and Vien e ( 1978), Ca n er ( i 992) ve Pntawa y (1993)'den yararlanarak ve rı i miştı r A RAŞTIRMA SONUÇlARI VE TA R TIŞMA Sphıngı d ae fam ı lyası arka kanatlarda R ı damannm Sc ıl e bırleşerek bır hücre o l uşturması..\-h d a m a rının kaıde k ıs mının bul u n m a ma sı ve lada man nın kaybo lmas ı ile karakrenze edıl ır On kanatlarda da 1A damar bulunmaz, ı kı kan adı b ırbıre n bağl ayan frenulum dışı lerde fırç a şe k l ind e kıl lı. erkeklerde gelışm ı ş bir tek spina şek l i n d edi r. pek çok Sm erın ıhı nı rurunde k orelrmştir Bu fam ilya Sph ıng ınae ve Macrogl o ssınee olmak üze re iki alı fam ı l yaya ay rılır edi lm ıştir Bu ç alı şm ad a D oğu Akden ız Bö lgesınde Sp h ıngıdae fam ıl yasınd an 16 tür tespıt Famıl ya Sphmgıd ae Latreıll e, ( 1802) Alt F ami l ya. Sp hmgınae La t reılle. ( 1802) Tom dünyada yaygın y aklaşık 400 rur içerm ekted ir Ergın lerde labial palpulusun bı ri n c ı segmentinin o rtasın d ak i ç ı p lak bölge duygu kıll a rı ıçermez, p rob o s cıs ıyı geli şm ı ş veya kuçu l mu ş, frenulum ve retinakulum bazen bulunmaz, 8. sternum düzgün sklcrotize, orta tıb ıa distalde bir Çı ft veya i kı çift spurlu Larved a baş geniş ve yuvarlak. dorsalde hafifçe sivnce, abdom enı n son segmenttnde boyn uz şe k l i n d ek i ç ıkıntı ge neılıkle bulunur, turn vücudun lateralinde eğik bantlar vardır. Pupada proboscis serbest veya vucud ıl e kaynaşmıştır. Bu çal ı şmad a Sphinginae altarnilyasından yedi tür sap t anm ışt ı r. l.agrius convolvuli convotvuli {Linnaeus, 17 58) 449

3 Bu ç a lışma d a Adana (Balc alı, Doğ an k en t, Dü zı çi. H a cı alı, Ka dırlı ), ı ç el (Tarsus) ' den h azıran-ekım aylannda yakalanan 23 ornek ı n cel enrruşur Konukçu bitkileri: Esas olarak Convolvulus ve Ipomoea turleri ıle dığer Convolvulaceae tür leri, ender olarak Phaseolus, Chrysanıhemum, Helianthus ve Rumex Dünyadaki yayılı ş ı: Yanhzca Batı Palearktık bölge nın ılım an yorel ennın daı mi turudur. T ropık ve suptro pik bölgelerde y aygın d ı r Bu bölgelerden daima kuzeye d o ğru göç eder Sibirya'y a kadar yayı l ı r. ızlanda ' da şım dıye kadar kayı t edilen üç Sphingidae turu nden bmdi.2 A clıe ron tia. utropoı (Lmnaeus, 1758) Bu ç alış mada Adana (B alcalı, H acıa lı. Poza ntı), ı ç e l (Tarsusj'den temmuz, ağustos, eylul. ek ım aylarında toplanm ış S ornek ın c el e n rmşur Konukç u bitkileri Esas olarak pek çok So lanac eae mrü. özelhkle patates (Sotarmm ı ııberosıım ş, aynı zama nda Verbena cea e. Oleaceae (1.IXII.\Irum. O/(!U. l - raxınus ş, Bcıa verıımı ve daha b ı r çok bıt kıdi r Dünyadaki yayıhşı : Afro ırop ik b ır turdur A k d en ı z ulkeleri. Türkiye. O rt a d o ğu, K u ze ydoğu Iran, Mezopotarnya, KUVej1. B atı S u u d ı Arabı stan. Kanarya. Azor Adaları. 3 Sphin.xpinastri pina stri L ınnaeu s Bu çal ışmada Pozanu' dan nısa n - ey l u l aylan nda toplanan 65 ornek mce lenmış tır Konukçu bitkileri: Esas olarak ç eşıtlı P I1111S turleri. ozelhkle Pınııs sylvestrıs..alp da ğlarında Pıcea spp.. Kuzey Avrupa' da lurıx. Gunev Avrupa' da Cedr us ve P \t!iıjoisiil!a men=l~.'isil ıl e b esl enır Dünyadaki yuyı hş ı : Avrupada (Iberya, ırlanda. Kuzey İ s kand i na vya. Ark ı i k Sibirya hariç}, Kuzeyb atı S ı b r rya. Kafkasya. Lubnan Tu rkıyenm guneyi, Fransa Pirere'Iennde bulunur Kanada'da Kay alık dağl anmn bazı bolgelen nde yerleşık b ır tur olarak ve doğu A B D de b u l u nm ak t a d ı r (Hodges. ı 97 1) 4 Kentrodıysalis elegans (A. Bang-Haas, 1912) Incel enm i ştı r Bu ç alı şmada Adana (Pozanuj ' dan ~ tarı h ın de toplanan b ır örn ek Konukçu bitkileri: Fraxı nus. Ülea. Synnga ve L igustrı ım Dünyadaki yay ı/ ış ı : Molda vya. Rom anya. Bulgaristan, Yuna nistan ' ın kuzeyi. Guney Türkıye, Kuzey Suriye, ısrail. Kuzey Irak: ve Iran. 5 Marumba quercus [(Dems and Sc h ıffermü lle r), 1775] 450

4 Bu çalışmada Adana (Duziçi, Pozanı ü'dan mayıs, haz iran ve temmuz aylannda topl anan 7 örnek i neel e nmıştır. Konukçu biıklteri.qucrcnsazeilikle sen yaprak lı Q.suber, Qı ılex ve Qıcerrıs Dünyadaki yayılış ı: Fastan Atlas da ğlarına, Güney ve Orta Avrupa'dan Türkiye' ye, Transk afkasya. Lübnan, İsraıl, Kuze y Irak, Iran, Türkmenistan 'ın güneyine kadar yaygın dır 6. Smerinthus kindermanni kindermanni Lede rer, [ 1853] Bu ç alışmad a Adana (Ba lcalı, Duz ıçi, Hac ı ali, Kad ırlı, Pozantıj ' d an mayı s- ağustos aylannda topla nan 2 ı ornek mcelenmt ş t ir Konukçu bitkiler: Esas olarak Solıx tur l er ı. ayn ı zamanda Populu s türleri Dünyadaki yayı lış ı: Tü r k ıye. K ı bn s. Kafkasya, Lubnan. Kuzey Irak, Israıl, Rusya'da Transbaykal bölgesine kadar yaydı r. 7 Laothue populi populi (Lmnaeus. 1758) Bu ç a lı ş mada Adana (Du ziçi. Poza nm'dan ma yı s ağus to s aylann da yakalanan 6 orn ek m c el e n rmşur Konukçu bitkileri: Esas olarak P Ofllllll.\' ve So ttx türlerı. Avrupa'da l-raxımıs ve Qll~ rclı.\ da b es ın ın ın onemli bı r k ısm ını oluştu rur Düny adaki yayıtış ı: ı rlanda ' dan doğuda Ural d a ğ ların a ve Tu rkıyenı n gu n ey ın e kadar Attfamilya: Macrogtossinae Hams Tum dünyada y aygın ve ya k laşı k 600'den fazla lur ıçen r E rgın l erd e Iabıa! palpus' un bı n nc ı s egm en t ın ın mesai kısmı k ısa duygu kıllan i çe rı r, pro b o s cıs uzun. fren ulum ve reuna kulum d aı m a ıyi gelişm ış, abdominal ıergamn caudal k ısm ın daki dikenler ya kuvv etli yada zayıf baze n b ı rb ın n e ka nş rruş. ona ubia bir çı ft arka tıbia iki çift spurlu. Bu çalışmada Ma crcglosstnae a lt fam ıly asından 9 tür s ap tanmıştır 8 Daphn is nerii (Lınnaeus, ı 758) Bu çalışmada Ada na (Ba lcalı, Dü zıç ı. Kadirlü 'dan mayıs-ağus tos aylan arasında toplanan ~ 1 örn ek ıncelenmıştır. Konukçu bitki/eri: Esas olarak Nail/m oleander ' ın çiçekleri ve genç yapraktan ile besl e nı r Aynı zamanda Vinca, r"1lls, Gardenıo. A sdepıas, Jasmıııum, Trachelospermum, Am som a, Can ssa. Taber ı ıaemonıana. Rhozy a. Adentum. Catharanthus. Ipomoea, Thevetta Dünyadaki yayı lışı : Akde niz ülkeleri, Kuzey Afrika, Ort a d oğu 'd an Afganistan ' a kadar yayın dı r. A kd en ız ülkeleri nde yerli ve göç ed icı türler bırbinnden güç lükle ayn hr. Sicilya, 45\

5 Giru ve Kı brı s adaları n d a uygun fokalitelerde d e vamlı bulunur. Kuzey bölgelerde sert geçen kışla ra Lu b n arı, dayanamaz. 9. Proserpinus proserpin a proserpina (Pallas, 177'2) Bu çalışmada Adana ( Pozantı) 'de yakalanan bır örnek incelenmiştir Konukçu bitkileri: Epilohııım, Oenoıhera ve Lythrum türleri Dünyadaki yayı lış ı: Orta ve Güney Avru pa, T ürkiye'den Transkafkasya. Kazakistan. Iran' a kadar ı o..\jaemg/ohum stellıüarum ( Lı nnaeus, 1758) Bu ça lışmada Adana (B alca lı. Do ğan kent. Düzıçı H acı al ı. Kadirli. Pozantn' dan mayıs ekim aylan aras ında yakalanan 32 örnek ı n c elerı mıştır Konukçu bitkileri: Gu llı um. Ona Avrupa'dan guneye kada r Ruhla ve ayn ı zamanda çesul i R ub ıa c ea e turlerdir kadar ya yı lı r Dunvadaki yayı tışr Gunev Avru pa'dan. Kuzey Afrika' ya, Orta Asya'dan Japo nya' ya II Hyles euphorbiue euphorbiae (Lınnaeus. 1758) Bu ç alışm a d a Adana ( B al calı, Do ğank ent. Duz ıçt. Kadırli, Pozantn'dan nısan-eylul aylannda top lana n 84 örnek ı n c el erı rr n ş n r Doğu Akdenız bölgesınde en yaygın Sph ın gıda e turudur Torcs dağların da ı ımfa y a kadar bulunmak t adır Pozanu ' da yıllar a göre nısanma yıs aylarında bı r dol t em muz - ağu stos ayl a rı n d an eylul baş ına kadar ı k ın cı dolu nu vermek tedı r Konukçu bitkileri: Esas olarak Euphorbıu t u rlerı (I:'. parabus. E. cyparısıas ı erı d e r olarak Rnmex. PO~~'K(}Imm. Vuıs..vtercnnatıs ve Ep ılobı uın. Dünyadaki yuyı lış ı : Kuzey Afrika. Guney ve Orta Avrupa Türkı ye 'd en Kafk asya. Ona Asya, S ı b ıry a. 12 Hyles hippopha es hippophae. (Esper. 1793) Moldavya. Bu çalış mada Adana (Pozantn'dan ' de toplanan 4 ornek Incelenmiştı r Konukçuları bitkileri Hippophar rhamnoıdes. Elaeagnus angustifolia Dünyadaki yay ı / ışı: Güney ve Orta Avrupa, Romanya Macaristan. Bulgaristan, 13 Hy/es Iivomica Iivornica (E sper, 1779) Bu çalı şmada Adana ( Ba lca lı, Do ğan kent. Düzici. Ha cı al i. Ka dırli, Pozanu). İç e l (Tarsus)' den nisan - ağustos aylan arasında toplanmış. 200' den fazla ornek ıncelenrn ış tı r Doğu 452

6 Akdenız B o lgesınde en yaygın Sp hıngıdae turudur Populasyonu ovada dağ l ık kesime oranla daha fazladır Konukçu bitkileri: Esas olarak Rumex Potygyonum, Kuzey Afnka ve O rtad oğu ' da Asphodelns ' un çiçekleri ve tohumları, aynı zama nda Vıns. Fıucsta, Ga/ium, Antirrhınum, Planıago, Zygophy lhım, Anadoluda, Eremurus' suv çiçeklerinde Pelargonium, Asparagı ıs, A cacıa ve Cıcer b ıt k i l en n d e besleni r Dünyadaki yayılışı: Tum Kuzey Afrika, Akdenı z u l k e len n ın kıyı şeridinde y ayg ın d ır i -ı Deilephi/a pors ellu s porcellus ( Lmnaeus, 1758) Bu çalışm ada Adana tpozantn ' dan ~ ' de yakalanan b ır ornek i ncelenmışu r Konukçu Bitkileri: Esas ola rak Ga tlt ı ı m. Epilobıum. lmpatiens. Asperııla. Lythrunı. Vı tts ve Pıır the nocıssuc Dünyadaki yuyılışı: Ispanya, Kuzey İngılt ere, Kuzey İs kandinavya han ç tum Avrupa' da y ay gı n, B a tı Sı bı rv a. Turkive. Kafk asya. Kuzey Iran ' da bulunur 15 Jlippotion celeriu ( L ı n naeus, 1758 ) Bu ç alışma da ı ç el (Namrumde baglık alanlardan tem muz ayında toplan an 8 ornek ınc el e nmışt i r Bazı yıll a r baglarda yapraklar ıl e oburca beslener ek zararlı o lmaktad ır Konukçu bitkileri: Esas olarak rıııs ve Pıınhcnocıssııs spp, aynı zama nda (la/mm. Fııchs ıa. Epılobıum. Bela, lmpatıens. Cımvo l vııhıs, Scrophıılurıa. Verbascıım..\~rri l1ka. Rıı mex. Begınııa. Anun, Mınıbıtıs. Cıssus ve Culadı um. Dünyadaki yayılışı: Trop ı kal Afrika, Asya, Avu stu ralya ve Hindistan ' d ı r B a tı Palearkuk bolgeye daım ı y a yrhş a la n l arın d an b ır çok y ı ll a r dikk ate değer ge ç eder. S ı cak gı d en yı ll ard a Kuzey Afuka ve Gu nev A.vrupa' da yenı kclo ruler o l u şabıl ı r. boylece daım ı bulunduklan alan ıle göç ettıkle rı alanlar b ı rb ı rl en n d en kesın sın ı r l ar ıle aynlrnaz. 16 Theretra alec:ıo( Lın n a eus 1758) Bu ça lışmad a Adana (Balca lı, D uzıc ı Kadı r h. Pozantn' dan h azır an- ağu st o s aylarında toplanan l:; örnek i ne el enmıştır Kotıukçu bitkileri: Esas olarak ı 'ıtıs, Pıırthenocıssus spp aynı zamanda Rubıa ve Gossypinm. Dünyadaki yayılışı: K ısm ı ge ç edici olan bu tur Avrupa'da B atı Sicilya, Kuzeyde Roman ya, Guneybatı Bulgaristan ve Korfa adasın ın yerlı turudur Yunanistan. Tu r k ı ye. Iran Turkmenistan. Özbekistan. Afganistan Güne y Irak, Lübnan. ı sr a il ve M ısır ' da bulunu r. ÖZET 453

7 Doğu Akdeniz Bolgesınden yıl l an n d a Robmson tip ı ı ş ı k tuzaklan ı l e ye d ı lokalıteden örnekler haftada ikikez olmak uzere yı l boyu toplanmıştır. Orneklerin ka yıt lan tutularak sistematik kurallara uygun olarak hazırlanmış ve de ğ erlendirilmiştır. Örneklerin d ı ş morfolojik ö z ell i klerı ve ge n ıt a l o rgan y ap ı l an esas alınarak tanılan yapılm ıştır. Doğu Akdeniz Belgesi' nde Sphmgidae fam ilyasının Sphingınae altfamilyasmdan yedi, Macroglossmae altfamı lyas mdan ise dokuz tür saptanm ıştır. Bölgede Hyles lıvornica lıvornica (Esper). H. e ııphorb iae eııphorbıae (Linnaeus), ljap hms nerıi (Lınnaeus) ve Macrog tossum stellatar um (Lınnaeus) daima ve en fazla bulunan turler olarak belırl enmı ştı r KAYNAKLAR CARTER, 0., 1982 Butterflıes and Moths ın B ntaın and Europa Pan Books, London, 192pp CARTER, 0,1992 Butterflıes and Moths Dorhng Kmdersley. New York, 304pp DEMIRSOY, A, Yaşarnın Temel Kurallan. Entomo lojı, Cılt :II. Kı sım Il., Meteksan AŞ Ankara,94ls FREINA, J J de i Benrag zur S y stem atıse h en Erfassung der Bombyces-und S p h ın g e s Fauna Kleinasıens Atalanta, Wurzburg lo: FREINA. J J de. i98 i 2. Benrag zur Svstemauschen Erfassung der Bom byces- und Sphınges Fauna Klemas rens. Atalan ta, Wurzburg 12 {I } FREINA, J J de Beı trag zur Sy stematıschen Erfassung der Born byces-und S p h ınges Fauna Kl emasıe ns Mı tt. Munch En! Ges, HODGES. R W, Sphıng oıdea, Hawk moths, In D omımck. R B et a ı' (Eds ). The Moths of Amenea North ofmexico (l n cludıng Greenland) 21 XII l 55pp l-lplts London KANSU. l A, 1963 Turkı ye Lepıdopte ra Fa u n a sı İçın likel Lıste V Bit. Kor BuL Cılt 3, (3), KANSC. la Genel Ent orno lojı. K ıva nç Bastmevt, Ankara. 626s. PITT AWAY, A.R. i 993 The Hawkmoths of the Westem Pa laearetıe Harley Bcoks. London 240pp. ROUGEOT, PJ, VIETTE, P Noetumes d' Europe et d' Afiıqu e du Nord Heteraceres Delechaux & Niestle S A. Neuchatel (Switzerland)- Paris. 228pp SEITZ, A, i 9 i 3a. Dıe Gross-Sehm etterlinge der Erde. II. Bombyees et Sphınges Pa lacarctıcae. Verlag des Seitz'schen Werkes, Stuttgart, 479pp. SEITZ, A., 19I3b Die Gross-Schmerterhnge der Erde II Bombyces et Sphmges Palacarcticae. Tafeln. Verlag des S eıtzschen Werkes, Stuttgart. 56pp 454