LÝMANLAR ÖZELLEÞTÝRME ÝÞÇÝ SAÐLIÐI VE ÝÞ GÜVENLÝÐÝ

Transkript

1 Oðuz TOPAK Liman - Ýþ Sendikasý Danýþmaný LÝMANLAR ÖZELLEÞTÝRME ÝÞÇÝ SAÐLIÐI VE ÝÞ GÜVENLÝÐÝ Giriþ Limanlar günümüzde ve tarihte ekonomik hayatýn ve ticaretin vazgeçilmez noktalarýndan birisi olmuþtur. Gerçekten de Türkiye tarihine geriye dönük olarak bakýldýðýnda bazý limanlarýmýzýn ve bazý liman kentlerimizin Roma Uygarlýðý öncesinde de etkin olduðu görülür. Ticaretin ve özellikle deniz ticaretinin geliþmesi nedeniyle üç tarafý denizlerle çevrili Anadolu ve Limanlarý tarih boyunca ö- nem arzetmiþtir (1). Limanda gerçekleþtirilen iþlere bakýldýðýnda limancýlýk faaliyetinin esas olarak gemiden karaya ve karadan gemiye yük ve yolcu taþýmacýlýðý olduðu görülür. Bu genel ifadeyi biraz daha geniþletirsek limanlarýn yolcu ve yük taþýmacýlýðýnda bir aktarma noktasý olarak ele alýndýðýný görürüz. Gerçekten de Limanlar hem dýþ ticaret hem de iç ticaret açýsýndan en uygun taþýmacýlýk olan deniz taþýmacýlýðýnýn can noktasýný oluþturmaktadýr. Bu, hem ticaret açýsýndan dikkate deðerdir hem de sektörel ve ulusal fiyatlar düzeyi açýsýndan önem taþýr. Limancýlýk bir anlamda herkesi ilgilendiren bir hizmet niteliði taþýr. Bu anlamda limancýlýk hizmeti bir kamu hizmetidir. Türkiye de de limancýlýk hizmeti Cumhuriyet in kurulmasýyla birlikte bir kamu hizmeti olarak deðerlendirilmiþ ve dönemin anayasasý ve 618 Sayýlý Limanlar Kanunu ile bu hizmetlerin yerine getirilmesi ve bu birimdeki her türlü denetim ve uygulama konusunda devlet düzenleyici ve uygulayýcý olarak görevlendirilmiþtir. Bu anlamda yabancý þirketlerin elinde olan limanlar birer birer kamulaþtýrýlmýþlardýr (2). Bir anlamda liman hizmeti tekel niteliðinde kamu hizmeti olarak tasarlanmýþtýr. Gerçekten de bu tasarým yukarýdaki tanýmlamaya ve iþleve de uygundur. Daha sonra çýkarýlan 1936 tarihli Ýskeleler Kanunu da bu tanýmlamayý devam ettirmiþtir li yýllarýn sonuna kadar devlet bu baðlamda belirli bölgeler için Liman Tüzükleri yoluyla bu yasalarýn uygulamasýný yerine getirmiþtir. Bu baðlamda iki kamu kurumu devlet adýna bu limanlarýn iþletilmesinden sorumlu tutulmuþtur. Süreç i- çerisinde genel amaçlý limancýlýk hizmetinden baðýmsýz olarak birçok kamu kurumu ve belediyeye kendi faaliyetleriyle baðlantýlý olarak özel amaçlý liman iþletme izni verilmiþtir yýlý ise bu alanda bir dönüm noktasý olmuþ ve Ýzmit Körfezi Liman Tüzüðü nde deðiþtirilen 6. Madde ve Maliye Bakanlýðý nýn 1988 yýlýnda Yayýmladýðý I No lu Genelge aracýlýðýyla irili ufaklý 40 kadar özel iskelenin faaliyetine izin verilmiþtir (3). Bunun anlamý yasalara aykýrý olarak çýkarýlan yönetmelik ve genelgeye dayalý bir fiili durumun olduðudur. Bu tarihten sonra kamu limancýlýðýna yönelik saldýrýlar peþpeþe gelmeye baþlamýþtýr. Önce 1987 yýlýnýn sonunda Türkiye Denizcilik Ýþletmeleri nin en büyük limaný olan Salýpazarý Limaný yük trafiðine kapatýlmýþtýr. Ardýndan Körfez de ve Ýstanbul çevresinde özel iskeleler devreye sokulmuþ ve bunlar faaliyete geçirilmiþtir lý yýllarýn baþýndan itibaren Ýzmit Körfezi bir anda limancýlýk konusunda büyük bir keþmekeþin yaþandýðý bir bölge haline gelmiþtir. Kamu limanlarý giderek atýl hale 2

2 gelmeye baþlarken diðer yandan özel iskelelerde iþçi saðlýðý iþ güvenliði, gümrük kontrolü, vergi ve SSK denetimlerinin yapýlmamasý ve giderek artan gündelik iþçi, kaçak iþçi ve taþeron kullanýmý nedeniyle ciddi sorunlar ortaya çýkmaya baþlamýþtýr. Bu dönemde Liman-Ýþ Sendikasý nýn Ýzmit Þube Baþkaný olan Sadettin ACAR ýn bu enformelleþmeye karþý baþlattýðý mücadele nedeniyle ayaðýndan vurulmasý da konunun sadece salt ekonomik bir geliþme olmadýðýný göstermiþtir. Limanlar ve Özelleþtirme Gerçeði Bu geliþmelerin hemen ardýndan Türkiye Denizcilik Ýþletmeleri limanlarý özelleþtirme kapsamýna almýþ ve vakit kaybedilmeksizin ihaleye çýkarmýþtýr. Gerekçe olarak kamuoyuna bu limanlarýn zarar ettiði ve verimsiz olduðu açýklanmýþ ancak, Kurum verileri ve mali hesaplarý ortaya çýkýnca bu sav deðiþtirilmiþ ve ikincil bir gerekçe olarak modernleþme ve teknolojik yenilenme ortaya atýlarak meþruiyet yaratýlmaya çalýþýlmýþtýr. Türkiye Denizcilik Ýþletmeleri nce (TDÝ) iþletilmekte olan; Antalya, Tekirdað, Trabzon, Hopa, Rize, Giresun, Ordu ve Sinop Limanlarý Özelleþtirme Ýdaresi Baþkanlýðý nca Limanlarýn Ýþletme Haklarýnýn Devri, yöntemiyle özelleþtirilmeleri için ihaleye çýkýlmýþ ve ihale sonucunda da özel þirketlere (4) verilmiþ bulunmaktadýr. Özelleþtirme ihalelerinin iptaline dönük Ýdari Mahkeme nin verdiði bozma kararý dönemin hükümetleri tarafýndan uygulanmamýþtýr. Ýhalelerin arkasýnda yatan durum ise daha vahimdir. Çünkü bu ihaleleri alan þirketleri kuran kiþiler o dönemin þaibeli kiþileridir. Örneðin; Hayyam Garipoðlu, Turgay Ciner, Sedat Peker gibi i- simler bu limanlarýn alýcýlarý arasýndadýr. Trabzon Limaný ihalesi ise fiyatý veren olmadýðý için iptal e- dilmiþti. Bu süreçte Danýþtay Ýdare Mahkemeleri - nin kararlarýný onamýþ ve liman ihalelerinin iptali kesinleþmiþ ancak dönemin hükümeti 1994 yýlýnda aldýðý Bakanlar Kurulu kararýný gerekçe göstererek iptal kararlarýný uygulamamýþtýr. Devirlerden sonra ise bütün liman iþçileri iþten çýkarýlarak bunlardan bir kýsmý sigortasýz, düþük ücretli ve sendikasýz olarak çalýþmayý kabul etmeleri koþulu ile iþe baþlatýlmýþtýr. Türkiye Denizcilik Ýþletmeleri ne baðlý bu limanlarýn özelleþtirilmelerinin gerekçesi de açýk ve nettir. Bunlar, bölgelerinin doðal limanlarýdýr ve genelde kâr eden yerlerdir. Özelleþtirme öncesi beþ yýllýk ortalama gelir-gider dengesi göz önüne alýndýðýnda yýlda ortalama 70 milyon Dolar net kâr getirmesi bu limanlarýn özelleþtirilmelerine yönelik ilk gerekçedir. Özelleþtirme konusunda gerek basýnda dile getirilen gerekse yargýya da intikal eden þaibeler ve rant saðlama yöntemleri, özelleþtirmenin arkasýnda yatan mantýðýn verimlilik ve etkinlik gibi kriterler olmadýðýný aksine kamunun parçalanmasý ve haraç mezat kamu varlýklarýnýn satýlmasý olduðunu gösterdi. Kaldý ki, özelleþtirme sonrasýnda bu limanlarý alan þahýslar limana yönelik hiçbir yatýrým yapmadýðý gibi teknolojik olarak da bu limanlar geliþtirilmemiþtir. Liman kapasitelerinin arttýrýlmamasýnýn yaný sýra limanlarýn zarar ettiði öne sürülerek vergi ödenmemiþtir. Ýkinci neden demeti ise limanlarýn enformel ve illegal trafikteki kilit potansiyel rolüdür. Bu da doðal olarak uyuþturucu/uyarýcý, akaryakýt ve insan ticaretinde Türkiye nin bir aktarma merkezi olarak konumlanmasýndan ve bu konum içerisinde de daha çok deniz yolunun tercih edilmesinden kaynaklanmaktadýr. Nitekim TDÝ liman özelleþtirmeleri i- çin öne sürülen verimsizlik ve zarar unsurlarý zaten geçersiz olduðu herkes tarafýndan kabul edilen bir gerçek olduðu için asýl nedenin ikincil neden demeti olduðu akla gelmektedir. Bu noktada, birçok uluslararasý kuruluþ bu konuya dönük incelemelerinde uyuþturucu/uyarýcý ticareti yoluyla elde edilen rantýn ve karaparanýn aklanmasýnda özellikle limanlarýn özelleþtirilmesi nin baðlantýsýna dikkat çekmektedir. Bu tür geliþmelere karþý herhangi bir önlem alýnmamasý da dikkat çekicidir(5) yýlýnda baþlatýlan ikinci liman özelleþtirme sürecinde TDÝ Anonim Þirketine Baðlý Kuþadasý, Dikilli, Güllük, Marmaris ve Çeþme Limanlarý da özelleþtirme kapsamýna alýnmýþlardýr yýlý sonu itibarýyla net 7 trilyon TL. gibi ciddi bir kârý olan bu limanlarýn, 2002 yýlýndaki kârý da yaklaþýk 9 trilyon TL. dir yýlý içerisinde yapýlan i- halelerde Alanya Limaný satýlýrken diðer limanlara dönük olarak ihaleye giren ortak giriþim gruplarý bedeli ödeyememiþlerdir. Bunun arkasýnda özelleþtirmeden sorumlu Devlet Bakaný nýn alýcýlara bir kamu bankasýndan kredi sözü verdiði ve bu sayede satýþlarýn yapýlmasýnýn düþünüldüðünü öðrenmiþ bulunmaktayýz. Aralýk ayýnda bankacýlýk sektöründe ortaya çýkan kriz ve kamu bankalarýnýn verdiði krediler de kamuoyuna yansýyan þaibeler nedeniyle verilemeyince bu limanlar özelleþtirilememiþlerdir. AKP nin iktidara gelmesinin hemen ardýndan bu limanlar ve Trabzon Limaný nýn özelleþtirilmesi tekrar gündeme gelmiþ ve bu limanlar yine ilginç özelleþtirme süreçlerine sahne olmuþlardýr. Ýlk olarak Trabzon Limaný, deðer tespit rakamýnýn çok al- 3

3 týnda olan bir rakam (yýllýk kârý 3 milyon Dolar) o- lan 20 milyon Dolar a AKP ye yakýn olan Albayraklar Þirketi ne devredilirken Kuþadasý Limaný da ihalede en yüksek teklifi veren LÝMAR Konsorsiyumu yerine OFER ve AKFEN ortaklýðýna verilmiþtir. Bu ihaleler yapýlýrken Özelleþtirme Ýdaresi Baþkanlýðý na iliþkin Yüksek Denetleme Kurulu Raporu açýklanmýþ ve ortaya ilginç bir gerçek çýkmýþtýr. Bu da; limanlarý alanlarýn devir tarihinden itibaren üç yýl içerisinde ödemeleri gereken meblaðlarý ödemedikleriydi. Bir baþka deyiþle hem ihaleler yargý kararlarýyla iptal edilmiþ ve bu limanlarýn iþletme haklarýný alan kiþilerin hukuksal konumlarý yargý kararlarýyla da kanunsuz bulunmuþtur. 14 Mayýs 2001 tarihinde Yargýtay 14. Hukuk Dairesi Park Denizciliðin dava ehliyetinin bulunmadýðý hususunda karar vermiþtir. Bunun anlamý bu kiþilerin bu limanlarý fiilen iþgal etmiþ durumda olduklarýdýr. Bütün bu geliþmelere ve kesinleþmiþ mahkeme kararlarýna raðmen limanlar kamuya geri alýnmamakta ve konu ile ilgili suç duyurularý da yanýtsýz kalmaktadýr. Hal böyle iken son furya da baþlatýlmýþ bulunmaktadýr. AKP Hükümeti kamunun elinde kalan ve Türkiye ekonomisi ve güvenliði açýsýndan son derece önemli olan TCDD Limanlarý ný özelleþtirme programýna alarak bu alandaki son darbeyi vurmaya yönelik adým atmýþtýr. TCDD Limanlarý ve Özelleþtirme Gerçeði Türkiye nin deniz ticaretinin % 90 ýnýn yapýldýðý TCDD Limanlarý yýllýk ortalama 120 milyon Dolar kâr eden ve stratejik konumlarý nedeniyle Türkiye de limancýlýk konusunda payanda olan yerlerdir. AKP, iktidara gelmesinin ardýndan gizlice 2003 yýlýnýn ikinci altý ayýnda yabancý þirketlerle görüþmeler yaparak TCDD Limanlarý ný satmaya yönelik hareketini baþlatmýþ ardýndan Hukuk Devleti kavramýný zedeleyecek þekilde gizli anlaþmalar yaparak bu limanlarý kiralamaya yönelik bir hareketin içine girmiþtir. Sendikamýzýn kararlý tutumu nedeniyle geri adým atmak zorunda kalan hükümet daha sonra ayný satýþý bu kez özelleþtirme ihaleleri adýyla tekrarlamýþtýr Sayýlý Yasa ya bile aykýrý olarak çýkarýlan Özelleþtirme Yüksek Kurulu (ÖYK) kararýyla TCDD ye baðlý 6 liman ö- zelleþtirme programýna alýnmýþ ve Haydarpaþa Limaný nýn da meþhur Haydarpaþa Projesi ne baðlý olarak kapatýlmasý kararý alýnmýþtýr. Son olarak da kamuoyuna GALATAPORT Projesi olarak yansýyan TDÝ Salýpazarý Limaný nýn özelleþtirilmesi olayý sektördeki son kamu limanýnýn da özel sektöre devredilmesinin yolunu açmýþtýr. TCDD Limanlarý nýn özelleþtirilmelerinin gerekçesi olarak bu limanlarýn zarar ettiði ve verimsiz olduðu yolunda kamuoyunu yanýltýcý bilgiler verilmiþtir. Dahasý, alýnan ÖYK Kararý nda da görüleceði gibi TCDD Limanlarý na iliþkin alýnan ÖYK Kararý Özelleþtirme Yasasý na bile aykýrýdýr (6). Yine bu sürecin bir parçasý olarak 1980 den beri yapýlmayan yatýrým her ne hikmetse bu limanlarýn özelleþtirme kapsamýna alýnmasýnýn hemen ardýndan 2005 yýlý Yatýrým Programý na (7) konulmuþ ve limanlara satýþlarýnýn hemen öncesinde 40 milyon Dolar yatýrým yapýlmasý kararlaþtýrýlmýþtýr. Halkýn ödediði vergiler de böylelikle birilerine peþkeþ çekilmiþtir. Son olarak da 9 Haziran 2005 tarihinde Mersin Limaný nýn, 11 Temmuz 2005 tarihinde de Ýskenderun Limaný nýn özelleþtirilmesine yönelik ihale ilânlarý çýkmýþtýr. Özellikle Ankara ve çevresinin dýþ ticareti için bir kapý niteliðinde olan Mersin Limaný bir anlamda Anadolu nun yurtdýþýyla olan tek baðlantýsý durumundadýr. Mersin Limaný 2004 yýlý yük trafiði, toplam ton olarak gerçekleþmiþtir. Mersin Deniz Ticaret Odasý (MDTO) verilerine göre limana 3 bin 968 geminin operasyon için uðradýðý gözleniyor. Transit taþýmacýlýkta ise; 1999 ve 2002 arasýnda ortalama 500 bin ton kapasitede gerçekleþen taþýma deðeri 2004 de yüzde 24 artýþla, tona ulaþtý. Bunun ötesinde Mersin Limaný stratejik açýdan da çok önemli bir konumdadýr. Özellikle Irak ve Ortadoðu nun uluslar arasý sulara açýlabileceði tek liman olmasý ve ABD nin burayý bir üs olarak kullanmaya yönelik ýsrarlý tutumu da bunu göstermektedir. Mersin Limaný gerek Kafkasya-Türki Cumhuriyetleri baðlantýsý, gerekse Ortadoðu baðlantýsýný saðlamasý ve bu ülkelerin dýþ ticareti için en anlamlý kapý olmasý nedeniyle ciddi bir stratejik öneme sahiptir. Mersin Limaný na yönelik olarak Rekabet Kurulu nun raporu da, konunun bu önemine istinaden; bölgesel tekel niteliðindeki bu limanýn blok 4

4 halinde özelleþtirilmemesi gereðine dikkat çekmiþtir (6 Mayýs 2005 tarihli Rekabet Kurulu Kararý), (8). Ama AKP Hükümeti Ortadoðu daki yaþanan geliþmeler nedeniyle Ocak ayýnda Kemal Unakýtan ýn ABD de yaptýðý görüþmeler ýþýðýnda burayý ABD ye satmak için anlaþtýðýndan Rekabet Kurulu Kararýna da aykýrý olarak bir bütün halinde özelleþtirilmesine yönelik ihale ilâmý çýkarýlmýþtýr. Ýhale i- lâmý dikkatlice okunduðunda bu ilâmýn yabancý bir þirket için yapýldýðý belli olduðu gibi bu yabancý þirketin özellikleri verilerek bu þirketin isminin de belli olduðu görülmektedir. Bu konuda bazý gazetelere de yansýyan ABD ve Kürtler in Mersin Limaný ný kurulacak bir Kürt Devleti nin dýþa açýlan kapýsý olarak almak istemeleri ile bu ihale ilâmý örtüþmekte ve konunun sadece bir ekonomik meselenin çok çok ötesinde olduðu görülmektedir. Ýskenderun Limaný ise ekonomik durumundan daha önemli bir iþleve sahiptir. Liman, tarih boyunca stratejik bir konum iþgal etmiþtir. Bu konumu günümüzde de önemini korumaktadýr. Nitekim 2003 ABD - IRAK SAVAÞI sýrasýnda Ýskenderun Limaný nýn ABD tarafýndan üs olarak kullanýlmasý Ýskenderun Limaný ný dünya gündemine taþýmýþtýr. Liman ýn en önemli stratejik özelliði Doðu Akdeniz in en önemli konumunu iþgal etmesidir. Tarihsel açýdan bakýldýðýnda Irak petrolleri açýsýndan elzem bir konumda olan liman bu nedenle birçok defa tartýþmalara neden olmuþtur. Örneðin; Emekli Büyükelçi Feridun Cemal Erkin in anýlarýndaki anlatým (9) Ýskenderun Limaný nýn önemini göstermektedir. Yine eski Cumhurbaþkanlarý ndan Kenan Evren in anýlarýndan öðreniyoruz ki; ABD eski baþkanlarýndan Carter da, Reagan döneminde Türkiye yi ziyaret ettiði sýrada, Kýbrýs ta ortak bir kuvvet tesisinden ve bu kuvvete ABD nin birlik vermesinden söz eder. Hatta Kýbrýs ta ileride bir ABD üssü kurulmasý düþünülebilir mi? diye sorar! 1991 de ABD yine Kýbrýs ta üs peþindedir. Yahudi Lobisi nin önde gelen adamý, senatör Joseph Biden, Kýbrýs a BM Barýþ Gücü yerine 70 bin Amerikan askerinin yerleþtirilmesini ister! Bu projelerden de Kerkük-Yumurtalýk Petrol Boru Hattý gerçekleþir, ancak Körfez Savaþý nda ABD nin isteði ile bu hat kapatýlýr. Günümüzde ise bu anýlarýn önemini daha iyi anlayabilmekteyiz. Artýk kirli atýk býrakan fosil e- nerjiler ile problemli ve çok tehlikeli olan nükleer enerji gözden düþmüþtür. Yerine yeni teknolojiler geliþtirilmektedir. Mesela toryum, nükleer enerji kadar çok enerji ve 0 atýk veya bor. Bor madenleri tüm kamuoyunca bilindiði üzere dünya üzerinde en çok Türkiye de bulunmaktadýr keza toryum da öyle. Fakat bu teknolojilerin tamamen optimal hale gelmesi için seneye ihtiyaç vardýr ki bu da dünyanýn bir o kadar sene, enerji için petrole ihtiyaç duyacaðý gerçeðidir. Ýþte Ýskenderun Limaný meselesindeki kilit nokta da tam buradadýr. Çünkü Ýskenderun Limaný XXI. Yüzyýlýn enerji merkezi o- lacaktýr. Azerbaycan dan gelen boru hattý, Türkmenistan petrolleri ve de Irak(Kerkük, Musul)petrolleri, Kazak petrolleri ve de Ýran petrollerinin dünyaya açýlma noktasý olarak, Ýskenderun Limaný ndan senede milyon ton petrol geçiþ yapacaktýr. Aristo mantýðýyla düz hesap; Türkiye nin ton baþýna petrolden 100 Amerikan Dolarý aldýðýný ve de sair gelirlerden de 50 Amerikan Dolarý aldýðýný farz edersek, senede 30 milyar A- merikan Dolarý nýn hazineye gireceði aþikârdýr. Ve bu noktada hem Ýskenderun Limaný nýn hem de Kýbrýs ýn önemi ortaya çýkmaktadýr. Zaten bütün bu yaygara ve kavga o limana ve burna sahip olma yüzündendir. Kýbrýs Burnu nun gerek direk Ýskenderun a bakmasý gerekse de Ýsrail e bakmasý ve bütün Orta-Asya ya ve de Orta-Doðu ya hâkim durumda olmasýndan dolayý Akdeniz in en stratejik noktasýdýr. Petrol gelirlerinin gelmeye baþlamasýna müteakip TCDD ye ait Ýskenderun Limaný nýn ö- neminin artacaðý ve Türkiye Devleti açýsýndan vazgeçilmez bir öneme sahip olacaðý malumdur. Özetle söylemek gerekirse; Enerji kaynaklarýna hükmeden dünyaya hükmeder. Ýskenderun Limaný ve Kýbrýs Adasý, enerji kaynaklarýný kontrol noktasýndadýr. ABD bu yüzden 1949 dan beri Ýngiltere den devraldýðý misyonun gereði olarak, e- nerji kaynaklarýna hükmedebilmek için Ýskenderun Limaný ný ve Kýbrýs ý kontrol altýnda tutmak istemektedir. ABD nin içyapýsýna ve petrol þirketlerinin sermayesinin kimlerin elinde olduðuna baktýðýmýzda ise bu güçler için Ýsrail in güvenliðinin de ayný derecede önemli olduðu görülür. Ýskenderun a ve Kýbrýs a hükmetmek, neredeyse dünyaya hükmetmek gibidir. Çünkü Liman ve Kýbrýs anahtar durumundadýr. 5

5 Ayný þekilde petrolün dýþýnda Ýskenderun Limaný Ortadoðu açýsýndan ticaret ve taþýmacýlýk noktasýnda da kilit öneme sahiptir. Güneydoðu A- nadolu Bölgesi nde 1990 lý yýllarda baþlatýlan ve büyük miktarlarda yatýrým yapýlan GAP Projesi nin en önemli kilit noktasýný oluþturmaktadýr. GAP projesi çerçevesinde bölgede faaliyet gösteren þirketlerin dünyaya açýlabilecekleri ve ihracat yapabilecekleri yegane optimal çýkýþ noktasý Ýskenderun Limanýdýr. Ayný þekilde GAP çerçevesinde bölgede bulunan fabrikalarýn gereksinim duyduðu ara girdi ve hammadde ihtiyaçlarýnýn bölgeye aktarýlmasýnda ve ithalatýnda da en ucuz maliyete sahip yol da Ýskenderun Limaný ndan geçmektedir. Yine Irak i- le transit taþýmacýlýðýnýn baþlamasý halinde ve GAP projesinin bitiminde limanýn öneminin daha da artacaðý bir gerçektir. Genel anlamda diðer limanlara yönelik þaibeler de bulunmaktadýr. TCDD Limanlarý söylenenlerin aksine gerçekten kârlý, verimli ve etkin olarak kamu hizmetini yerine getiren iþletmelerdir. Sadece, kârlý olmakla kalmayýp yýllardýr zarar eden demiryollarýnýn zararlarýný da sübvanse edip Genel Müdürlüðün nakit açýðýný kapatmaktadýr. TCDD Limanlarý, diðer kamu limanlarýndan ve özel sektör tarafýndan iþletilen iskele ve limanlardan çok farklý bir konumdadýr. Dünya genelinde artýk geçerli olan inter-modal taþýmacýlýk sistemine doðal olarak uygunluk taþýyan bu limanlar, demiryolu aðý ile doðrudan baðlantýsý olan yegane limanlardýr. Deniz taþýmacýlýðý, Türkiye nin dýþ ticaretinde yüzde 90 lýk oranýyla çok yüksek bir konum ihtiva etmektedir. TCDD Limanlarý da bu deniz taþýmacýlýðýnda yüzde 90 civarýnda bir paya sahiptir. Deniz Ticaret Odalarý ve bir takým çevrelerce limanlarýn zarar ettiði öne sürülmektedir. Oysa son on yýllýk süreçte yýllýk ortalama 35 milyon ton yük elleçleyen bu limanlarýmýz ayný süre içinde yýllýk ortalama 120 milyon ABD Dolar ý kâr elde etmiþtir. Daha önceki hükümetler döneminde TCDD Limanlarý nýn fiilen atýl duruma getirilmesine yönelik iktisadî açýdan hiçbir mantýðý olmayan adýmlar atýlmýþtýr yýlýndan bu yana elleçlenen yük miktarý sürekli artarken limanlarda çalýþan iþçi sayýsý sürekli olarak düþürülmüþtür. Yukarýda da belirtildiði üzere TCDD tarafýndan iþletilmekte olan limanlarýn özelleþtirilmesinin arkasýnda yatan gerçek ise doðrudan kârlýlýk durumudur. Nitekim TCDD Limanlarý nýn kâr-zarar durumlarýna bakýldýðýnda Limanlarýn genelde kârlýlýk düzeyinin yüksek olduðu görülmektedir yýlý kârlýlýk durumu 87.6 milyon Dolar olarak gerçekleþmiþtir yýlýnda TCDD ye baðlý limanlarýn net kârý Dolar dýr yýlý kârý 117 Milyon Dolar dýr. Bugün TCDD Limanlarý nýn gerçek sorunu yatýrým eksikliði ve personel yetersizliðidir. Özellikle 1963 ve 1982 yýlýnda alýnan araç ve ekipmanla çalýþmak zorunda kalan bu limanlar gerek altyapý gerekse ekipman ve araç hususundaki eksikliklerinin giderilmesine yönelik olarak adýmlar atýlmamýþtýr. TCDD Genel Müdürlüðü tarafýndan Hollanda Hükümeti ile ortaklaþa yapýlan çalýþma sonucunda bu limanlara yaklaþýk 200 milyon Dolarlýk yatýrým yapýlmasý durumunda teknolojik olarak eksikliklerinin giderilebileceði tesbit edilmiþtir. Mevcut personeline de takviye yapýldýðý zaman TCDD Limanlarý nýn kârlýlýk durumu % 100 artacak ve Doðu Akdeniz in deniz ticaretinde önemli bir yere sahip olacaktýr. Özellikle deniz ticaretinin geliþtirilmesine yönelik olarak akaryakýttan alýnan Özel Tüketim Vergisi nin (ÖTV) indirilmesiyle birlikte deniz ticaretimiz 2004 Temmuzundan itibaren ciddi þekilde artmýþtýr. TCDD Limanlarý açýsýndan özel sektörün en çok þikayet ettiði ancak gerçekten de incelendiðinde haksýz bir þikayet konusu da liman tarifeleridir. TCDD Limanlarý gerek Avrupa Birliði (AB) içerisindeki bir çok ülkenin limanlarýndan gerekse Akdeniz deki Ýsrail, Lübnan ve Güney Kýbrýs tan daha ucuza yük elleçlemektedir. Nitekim Türkiye deki diðer özel sektör limanlarýyla karþýlaþtýrýldýðýnda da yük elleçleme fiyatlarý arasýnda önemli bir fark bulunmamaktadýr. Yapýlacak yatýrýmlarla ve doðru politikalarla hem denizcilik sektörünün talepleri karþýlanabilir hem de devlete ciddi bir gelir kaynaðý yaratýlabilir. Yýllýk ortalama 250 milyon Dolar lýk bir gelir kaynaðý, yaþanýlan bütçe sýkýntýsý ve borç ödemelerinde önemli bir yer tutabilecektir. Bütün bunlara raðmen limanlarýn özelleþtirilmesinde ýsrar eden AKP nin bu politikasýnýn arkasýnda kendi yandaþlarýna rant kapýsý yaratma hedefi de bulunmaktadýr. Sektörde yaþanan bir diðer geliþme de Ýstan- 6

6 bul un, Türkiye nin gözbebeði olan Haydarpaþa Limaný ve Garý nýn kapatýlmak istenmesidir. Nedeni ise ilginç: Boðazýn en önemli tarihi dokusunun bulunduðu yere Dünya Ticaret Merkezi ve çevresine de gökdelenler dikerek burayý yerleþim ve ticaret alaný haline getirmek. Burada iki önemli kurum ve tarih yok edilmek istenmektedir. Bunlardan birincisi hiç kuþkusuz Haydarpaþa Limaný dýr. Türkiye nin ve Ýstanbul un en önemli limaný olan Haydarpaþa Limaný ekonomik açýdan bölge için vazgeçilmez durumdadýr. Bölgenin en büyük limaný olmasýnýn yaný sýra konteyner taþýmacýlýðýnýn yapýlabilmesi için uygun tek limandýr. Yýllýk kârý yaklaþýk 30 milyon Dolar dýr. Limanýn kapatýlmasý demek doðrudan dýþ ticaretimizin sekteye uðramasý demektir. Fabrikalarýn taþýnmasýna, iþçilerin iþinden olmasýna yol açacaktýr. Bunun ötesinde liman boðaz güvenliði açýsýndan ve stratejik açýdan da önemlidir. Geçtiðimiz aylarda denize dökülen LPG tanklarýný Haydarpaþa iþçileri ve gemileri denizden çýkararak Ýstanbul u büyük bir faciadan kurtarmýþlardýr. Bunun gibi Ýstanbul Boðazý na iliþkin birçok olayda ekiplerimiz gecelerini gündüzlerine katarak çalýþmýþlar ve Ýstanbul halkýný birçok tehlikeden kurtarmýþlardýr. Ayný þekilde Haydarpaþa Limaný stratejik açýdan da çok önemlidir. Rumeli yakasýnda konuþlanmýþ olan ordumuzun tek geçiþ noktasýdýr. Proje ile demiryolu baðlantýsýnýn ortadan kaldýrýlmasý nedeniyle ordunun Anadolu ya geçiþi de bitirilmektedir. Diðer yandan boðazýn tarihi dokusu rant uðruna yaðmalanacak, bu bölge ve Ýstanbul yaþanmaz bir yer haline gelecektir. Londra, Paris gibi þehirler bu tarz yapýlarýn yapýlmasýna izin vermemekte ve þehrin dýþýnda yapýlanmaya müsaade edilmektedir. Oysa bu zihniyet, dünyanýn sayýlý tarihi ve doðal zenginliði olan Boðaz ý adeta yaðmalatmakta ve Ýstanbul a Ýstanbullulara raðmen kendi yandaþlarý i- çin bu tarihi ve ekonomik deðerleri peþkeþ çekmektedir. Bunlarýn yanýnda TCDD Limanlarý bölge ekonomileri açýsýndan da önemli bir yer tutmaktadýr. Özellikle, Mersin, Ýskenderun, Samsun, Bandýrma, Derince, Ýzmir ve Ýstanbul Haydarpaþa Limanlarý hinterlandlarýndaki ekonomiyi doðrudan etkilediði gibi bu limanlarda çalýþan 4500 iþçi ve ailesi de bu illerin ekonomisine ciddi katkýlarda bulunmaktadýr. TCDD Limanlarý ekonomik iþlevlerinin ötesinde ülke güvenliði ile yakýndan ilgili kuruluþlardýr. Özellikle, TSK nýn ulaþtýrma sisteminde önemli yer tutan bu limanlar ayný zamanda gümrük alanlarý olarak da kamusal öneme sahiptirler. Öte yandan bu limanlar savaþ gibi hallerde yüksek öneme sahip merkezler haline gelmektedir. Irak savaþý nedeniyle Türkiye gündeminde sýkça rastladýðýmýz konulardan birisi de liman ve üslerin ABD silahlý kuvvetlerinin kullanýmýna açýlmasýdýr. Özellikle TCDD ye baðlý Ýskenderun, Mersin Limanlarý yla Antalya ve Trabzon Limanlarý nýn adý bu süreçte sýkça tekrarlanmýþtýr. Bilindiði üzere bu limanlar, Ýzmir Alsancak Limaný ve Haydarpaþa Limaný yla birlikte Türkiye deki NATO Limanlarý dýr. Gerçekten de ortadoðuya en yakýn ve en güvenli liman olarak jeopolitik konumlarýndan dolayý limanlarýmýzýn günümüzdeki stratejik önemi daha iyi bir þekilde anlaþýlmýþtýr. Yukarýda Ýskenderun Limaný na iliþkin aktardýðýmýz bilgiler zaten limanýn stratejik önemini de doðrudan vurgulamaktadýr. Öte yandan Ýstanbul Haydarpaþa ve Derince Limanlarý da 618 Sayýlý Limanlar Yasasý gereðince Türk Silahlý Kuvvetleri tarafýndan askeri amaçlý kullaným için özel önem verilen ve gerektiðinde kullanýlan limanlardýr. Nitekim Irak savaþý döneminde ordu sevkýyatlarý için bu iki liman kullanýlmýþtýr. Derince Limaný ise daha stratejik bir öneme sahiptir. Deniz Kuvvetleri Komutanlýðý na baðlý sevkiyatlar (asker ve mühimmat sevkýyatlarý) bu liman tarafýndan yerine getirilmektedir. Kamu açýsýndan bu durum ekonomik olmaktan ziyade stratejik önem taþýyan bir konudur. Son olarak kamuoyuna yansýdýðý þekliyle GA- LATAPORT Projesi de kamunun elindeki son limanýn da elden çýkarýlmasý olarak ele alýnabilir. Kamuoyuna ilk yansýdýðý þekliyle turizm kompleksi için yatýrým yapýlmasý olarak ihaleye çýkarýlan bu liman ve çevresi açýsýndan yapýlan ihalenin akýllara durgunluk veren yeni bir öykü oluþturacaðý görülmektedir. Projenin tarihine bakýldýðýnda olayýn yine meþhur 1987 yýlýna kadar geri gittiði görülür. O dönemde Salýpazarý Limaný nýn yük trafiðine kapatýlmasý ve yükün Haydarpaþa ya devredilmesiyle birlikte bu limanýn yolcu limaný (kruvaziyer liman) olarak geniþletilmesi ve büyütülmesi için bir proje- 7

7 ye baþlanmýþtýr. Bu çerçevede liman çevresinde bulunan ve kullanýlmayan depo ve antrepolarýn kullanýma açýlmasý ve rýhtým sahasýnýn geniþletilmesine dayalý proje ilk defa 30 Kasým 1990 günü ihaleye çýkarýlmýþ ve buranýn yapýmýna talipli olmadýðý için ihale tarihinde iptal edilmiþtir. Daha sonra 1995 yýlýnda yeni bir ihaleye çýkýlmýþ bir adet teklif verilmesi nedeniyle 1997 yýlýnda ihale iptal edilmiþtir yýlýnda tekrar proje için Yönetim Kurulu Kararý alýnmýþ ve ihale öncesinde 2002 yýlýnda hazineye ait taþýnmazlarýn bir kýsmýnýn mülkiyeti TDÝ ye geçirilmiþtir. Ardýndan Anýtlar ve Kültür Varlýklarýný Koruma Kurulu na baþvurularak ruhsat alýnmak istenmiþ ancak Kurul bu izini vermeyince Kurul kararýna aykýrý olarak ihale projesi deðiþtirilerek ihaleye çýkarýlmýþtýr (10). 14 Haziran tarihinde yayýmlanan ihale ilamýndan sonra kamuoyunun tepkileri gelmeye baþlamýþ ve Aðustos ayýnda gerçekleþtirilen ihalenin ardýndan ihaleyi Kuþadasý Limaný ný alan Sami OFER in þirketinin kazanmasýyla birlikte ihaleye yönelik iddialar artmaya baþlamýþtýr. Sendikamýz tarafýndan bu ihale sürecine yönelik olarak yapýlan çalýþmalar ise ortaya daha vahim bir tablo çýkarmýþtýr. Þöyle ki; Birinci ihale ilâmý yap-iþlet-devret projesi olarak yapýlmýþ ancak gerçekte projenin adý Salýpazarý- Karaköy Kruvaziyer Yat Limaný Projesi olarak geçmektedir ve 3996 sayýlý Yasa çerçevesinde yapýlamaz. Çünkü yasa bu konuda açýk ve net olarak; Ancak kamu kurumu, kuruluþu veya KÝT ler bu tür projeler yaptýrabilir. demektedir. Oysa Türkiye Denizcilik Ýþletmeleri 1995 yýlýnda yapýlan bir deðiþiklikle özel hukuka tabi bir þirket haline getirilmiþtir. Ýkincisi ise liman iþletme hakký devri de bu proje içerisinde adi bir kiralama olarak tasarlanmýþ ve yýlda 15 milyon Dolar kâr eden Liman 4046 sayýlý Yasa haricinde adi kiralama suretiyle bütün a- raçlarýyla kiralanmýþtýr. Oysa 4046 sayýlý Yasa gayet açýk ve nettir. Liman devirleri imtiyaz sözleþmelerine konu olmaktadýr. Kaldý ki limanlar ancak maksimum 36 yýllýðýna devredilirken bu liman 49 yýllýðýna devredilmiþ ve üst hakký ayrý olarak verildiði için de 40. yýlýn bitiminde kiracýnýn sözleþmeyi 100 yýl uzatma hakký bulunmaktadýr. Öte yandan alýcý firmanýn açýklamalarý da konuyu daha ilginç hale getirmektedir. Alýcý firma ihale projesinde bulunmamasýna raðmen buraya konut yapýp satacaðýný beyan etmekte sakýnca görmemektedir. Görüldüðü gibi GALAPORT Projesi de Haydarpaþa gibi bir rant projesi haline gelirken Ýstanbul hem limansýz býrakýlmakta hem de Boðaz yaðmalanmaktadýr. Özel Ýskele ve Limanlar Yukarýda uzun uzadýya anlattýðýmýz tablonun son bölümü ise daha da içler acýsýdýr. Yani; Özel Liman ve Ýskeleler Gerçeði. Yukarýda da bahsedildiði gibi 1987 yýlýndan itibaren özellikle Ýzmit Körfez inde baþlayan özel iskele kurma furyasý 1990 lý yýllarda yerini daha büyük özel limanlarýn kurulmasýna býrakmýþtýr. Yasal hiçbir dayanak olmamasýna ve mevcut mevzuata aykýrý olmasýna raðmen bu özel liman ve iskeleler kurulmuþ ve bunlarýn faaliyete geçmesine izin verilmiþtir. Ardýndan, Bursa ve Ýskenderun bölgesinde de benzer geliþmeler yaþanmýþ ve bölgedeki kamu limanlarýna karþý özel iskele ve limanlar kurulmaya baþlanmýþtýr. Bu limanlar, 1990 lý yýllarýn sonuna doðru geliþmiþ ve kamu limanlarýyla rekabet eden bir konuma ulaþmýþtýr. Tabi ki bu rekabetin arkasýnda ise ciddi a- vantajlar bulunmaktadýr. Bunlar sýrasýyla; iþgücü maliyetlerinin çok düþük olmasý, fiyat avantajý ve tarife altý iþlemleri yapabilmeleri, denetim açýsýndan daha esnek oluþlarý, vs. Bu rekabet avantajlarýnýn ardýnda ise daha vahim bir tablo bulunmaktadýr. Bu tablo, Türkiye deki sektörel iþgücü piyasalarý açýsýndan enformelliðin ve segmentasyonun önümüzdeki süreçte nerelere gelebileceðini göstermesi açýsýndan son derece anlamlý bir noktadýr. Özel iskele ve limanlar tamamen esnek çalýþma koþullarýnda faaliyet göstermekte ve liman hizmetlerinde çekirdek iþgücü olarak tanýmlanabilecek o- lan yükleme boþaltma iþçilerinin arasýndaki vinç o- peratörleri gibi iþ makinesi kullanabilen iþçiler gemi trafiðine baðlý olarak yasal sýnýrlarýn çok çok ö- tesinde günde saat arasý çalýþtýrýlmakta hatta vardiya arasý dinlenme süreleri bile göz ardý edilerek bu çalýþma süreleri 24 saate kadar çýkarýlabilmektedir.ýþçilere asgari ücret düzeyinde bazen altýnda ücretler ödenirken yasadýþý fazla çalýþtýrýlmalarýna iliþkin ücretler hiçbir zaman ödenmemekte ve ücret ödeme esnasýnda gerçekte varolmayan zorunlu izin uygulamasý (11)yoluyla iþçi ücretleri sürekli olarak asgari ücret düzeyinin altýnda tutulmaktadýr. Bu iþçilerin dýþýnda kalan iþçilerin durumu ise 8

8 daha vahimdir. Özellikle emek-yoðun olarak konteyner için yükleme-boþaltma hizmetlerinde çalýþanlar ile genel kargo, dökme katý yük elleçlemesinde çalýþanlar açýsýndan özel limanlar çalýþma mevzuatý hükümleri dýþýnda yerlerdir. ILO tarafýndan belirlenen kýstaslara göre 2. aðýr iþkolu olarak tanýmlanan liman iþçiliðinde iþçiler en ilkel koþullarda çalýþtýrýlmakta ve çalýþma saatleri haftalýk saate kadar çýkabilmektedir. Günlük yasal sýnýr diye bir kavramýn olmadýðý bu çalýþmada iþçiler, iþ bitimi üzerinden çalýþtýrýlmaktadýrlar. Yani bir diðer deyiþle; geminin iþi bitinceye kadar burada çalýþmak zorundadýrlar. Liman sahipleri iþgücü maliyetini daha da aþaðý çekebilmek için bu tür iþçileri taþeronlaþtýrmakta ve taþeronlara parça baþý iþ üzerinden para ödemektedirler. Taþeronlar da kendi içlerinde taþeronlaþarak gerek kendi çalýþtýrdýklarý iþçiler aracýlýðýyla gerekse çevreden günübirlik olarak bulunan, tamamen kayýtdýþý ve kaçak iþçiler aracýlýðýyla bu iþleri yapmaktadýrlar. Üç-dört düzeyli taþeronlaþma ve alt-taþeronlaþmanýn sonucunda hiçbir kayýt tutma olanaðý bulunmazken iþçiler açýsýndan iþveren tanýmý da muðlâklaþmaktadýr. Ýzmit Körfezi nde bu tarz bir taþeron olarak çalýþan bir kiþinin söylediði söz bu gerçeðin hangi boyutlarda olduðunu ifade etmektedir:..eðer ben i- þe çaðýrdýðým iþçilere asgari ücret verirsem benim aldýðým paranýn iki katý düzeyinde bir parayý gözden çýkarmam gerekir. Buradan da anlaþýlacaðý ü- zere iþçiler asgari ücretin çok altýnda çalýþtýrýlmaktadýrlar. Dahasý özel iskele ve limanlar, iþçi saðlýðý ve iþ güvenliði hususunda da oldukça vahim durumdadýrlar. Limanda her türlü mal hiçbir iþleme tabi tutulmadan elleçlenmekte ve iþçilere hiçbir koruyucu malzeme verilmemektedir. Gemi manifestolarýyla oynandýðý ve denetim olmadýðý için normal bir mal yükleme ve boþaltma iþlemi bile tehlike arz etmekte ve bu iþçilerden gizlenmektedir (12). Dahasý bu iþçilerin hiç biri limancýlýk konusunda eðitim almadýklarý ve bu iskeleler ve limanlar güvenlik ve koruma önlemlerine uymadýklarý için sürekli ölümcül iþ kazalarý olmakta ve bunlarýn birçoðu yetkililerden gizlenmektedir. Birçok olayda da iþçi ile iþveren arasýndaki akdin bulunamamasý nedeniyle ölümcül kazalar bile iþ kazasý kapsamýnda deðerlendirilmemektedir. Bazý durumlarda da kaza tarihleri ve yerleri deðiþtirilmekte ve raporlarda tahrifat yapýlmaktadýr. Limanlarda çalýþanlar açýsýndan en önemli meslek hastalýklarýndan birisi hiç kuþkusuz ortopedik rahatsýzlýklardýr. Aþýrý yük kaldýrmaktan kaynaklý bel ve omurilik rahatsýzlýklarý liman iþçilerinin birçoðunda görülen vakalardandýr. Özel liman ve iskelelerde bu tür meslek hastalýklarýna yakalanma düzeyi inanýlmaz boyutlardadýr. Özel limanlara iliþkin bir baþka gerçek ise devletle olan iliþkilerindeki sorunlardýr. Öncelikle bir vergi sorunu bulunmaktadýr. Bu limanlarýn birçoðu ki buna özelleþtirilmiþ olan limanlar da dâhildir, zarar ettiklerini beyan ederek vergi ödememektedirler. Ayný þekilde iþçilerinin birçoðunu kaçak çalýþtýrmakta, beyan ettiklerini de düþük ücretli göstermektedirler. Sonuç Yukarýda da özetlemeye çalýþtýðýmýz üzere Türkiye de limancýlýk 1980 li yýllarýn sonuna kadar kamu eliyle yerine getirilmiþ ancak daha sonra de facto durum yaratýlarak özel þirketler de bu sektöre girmiþtir. Kamu hizmeti ve tekel niteliðinde olan bu hizmet türünün bu þekilde dönüþmesi ise ortaya bir enformellik sorunu çýkardýðý gibi sektördeki kayýtdýþýlýk oranýný da yüksek boyutlara çýkarmýþtýr lý yýllarýn ikinci yarýsýndan itibaren baþlayan özelleþtirme furyasý ise buna eklemlenmiþ ve konuyu daha da karmaþýklaþtýrmýþtýr. Bugün gelinen durumda ise kamunun sektörden tasfiyesine neden o- lacak olan son ve en büyük özelleþtirme furyasý baþlatýlmýþtýr. Bu özelleþtirme furyasýnýn nedenleri, amaçlarý farklý bir tartýþma konusunu oluþturmaktadýr. Ancak burada önemli bir nokta bulunmakta; bu da ö- zelleþtirme sürecinin sonuçlarýnýn sektöre ve ülkeye olan etkileridir. Bu etkileri kýsaca üç baþlýk altýnda toplayabiliriz. Birincisi ekonomik etkileridir. Ýkincisi stratejik sonuçlarýdýr. Üçüncüsü ise çalýþma iliþkilerine, iþçi saðlýðý ve iþ güvenliðine olan etkileridir. Ekonomik sonuçlarýna bakýldýðýnda makro ve mikro sonuçlar olmak üzere iki ana eksen üzerinde liman özelleþtirmelerinin etkilerini görebiliriz. Birincil sonuç limanlarýn özel þahýslarýn eline geçmesi nedeniyle fiyatlar genel düzeyi etkileyebilir. Taþýnan yük maliyetlerinin artmasý genel anlamda ham madde, ara ve nihai ürün fiyatlarýný etkileyebilece- 9

9 ðinden bu da doðrudan fiyatlar genel düzeyini etkileyici bir unsur olarak karþýmýza çýkar. Ayný þekilde limanýn belli bir grubun eline geçmesi de sektörel düzeyde bu firmanýn veya grupla baðlantýsý o- lanlarýn kendi sektörlerinde tekelleþme olanaðýna kavuþmasýna neden olabilir. Ayrýca, liman tarifeleri ve limanýn kullanýmýnda öncelik yaratýlmasý da sektörel ekonomik dengeleri doðrudan etkileyebilir. Özellikle ihracata ve ithalata yönelik olan sektörlerde bu etki daha da fazla önemli hale gelir. Diðer yandan kamu limanlarýnýn ikili bir mikro iþlevi daha bulunmaktadýr. Bu da hem doðrudan gelir getiren ekonomik iþletmeler olmalarý hem de özel þirketlerin ticari faaliyetlerinin kayýtlarýnýn kontrol edilebilmesi açýsýndan önemli bir yer tutmalarýdýr. Kamu limanlarý doðrudan kârlýlýk oranlarý yüksek yerler olmalarýnýn yaný sýra geçtiðimiz on yýl içerisinde yýllýk 180 milyon Dolar civarýnda (TCDD ve TDÝ toplamý) bir gelirin devlet kasasýna girmesine neden olmuþlardýr. Bu sayede demiryollarý gibi hizmetler yerine getirilmiþ ve kamunun kýsa vadeli harcamalarý açýsýndan önemli bir mekanizma olarak iþlev görmüþlerdir. Özelleþtirme sonrasý dönemde bu kadar yüksek bir gelirden kamunun mahrum kalmasý sadece limanlarý deðil birçok kamu hizmetini de doðrudan etkileyecektir. Ýkinci olarak bu limanlar birçok sektör açýsýndan ticari kayýt sistemlerinin doðru ve saðlýklý olarak tutulup tutulmadýðýnýn kontrolünün yapýlabilmesini saðlamaktadýr. Öte yandan dýþ ticaret açýsýndan vergileme ve vergi iadesi gibi süreçlerin saðlýklý iþlemesi a- çýsýndan önem taþýmaktadýr. Özelleþtirme sonrasý dönemde ise bu verilerin ve kayýtlarýn doðruluðu ve denetiminin riskli hale gelmesi mali açýdan risk taþýdýðý gibi birçok mal açýsýndan da ciddi sorunlara yol açabilecektir. Stratejik sonuçlarýna bakýldýðýnda da karþýmýza ciddi bir potansiyel tehlike çýkmaktadýr. Birincil potansiyel tehlike ülkenin güvenliði açýsýndan çýkmaktadýr. Limanlar ülke güvenliði ve askeri ulaþým açýsýndan önemli noktalar olarak karþýmýza çýkar. Bu limanlarýn özellikle yabancý þirketlerin eline geçmesi askeri açýdan ciddi sakýncalar içermektedir. Birincil sakýncalardan birisini Irak Ýþgali sýrasýnda Ýskenderun Limaný nýn ABD tarafýndan üs olarak kullanýlmak istenmesinde yaþadýk. Herhangi bir savaþa istemeden de katýlma nedeni olabilir. Dahasý askeri mühimmat ve sevkýyat açýsýndan ö- nemli bir yerdir. Örneðin; Mersin Limaný ihale þartnamesinde de yer aldýðý üzere, alýcý firma askeriyenin bu limandaki rýhtýmdan yararlanmasýný engelleyebilir(13). Son olarak da savaþ hurdalarýnýn taþýnmasýnda denetim ve güvenlik gibi konular göz ardý edilebilir. Nitekim Ýskenderun Limaný - nýn Irak savaþýnda ortaya çýkan hurdalarýn taþýnmasýnda kullanýlmasýna yönelik giriþim sendikamýzýn müdahalesiyle engellenmiþtir. Bu hurdalarýn büyük bir çoðunluðu radyasyon ve kimyasal kalýntý içermekteydi. Bu tür kontrol ve denetimlerin ö- zel þirketler tarafýndan yapýlmayacaðý ve sendikalý iþçilerin bu tür mallarý elleçlememe þanslarýnýn olmadýðý açýktýr. Ýkincil stratejik potansiyel tehlike ise limanlarýn, uyuþturucu/uyarýcý, silah, insan, akaryakýt gibi bilumum kaçakçýlýk ve illegal trafikte kullanýlma riskidir. Mevcut durumda da özel iskele ve limanlar da bu trafiðin yüksek düzeyde olduðu bilinmektedir. Ýçiþleri Bakanlýðý Organize Suçlar ve Kaçakçýlýk Dairesi nin Yýllýk Raporlarý da bunu göstermektedir. Kamu limanlarýnýn da özelleþtirilmesiyle bu trafiðin artacaðý ve hiçbir denetimin ve kontrolün yapýlamayacaðý aþikârdýr. Nitekim özelleþtirilen diðer kamu limanlarýnýn bu amaçla kullanýldýðý görülmüþtür. Rize Limaný ve Antalya Limanlarý akaryakýt kaçakçýlýðýnda kullanýlmýþlardýr. Kuþadasý, Çeþme Limanlarý nýn da insan ve uyuþturucu/uyarýcý kaçakçýlýðýnda kullanýldýðý belirtilmektedir. Üçüncül sonuç ise limanlardaki çalýþma iliþkileri ve iþçi saðlýðý ve iþ güvenliði hususlarýna etkileridir. Yukarýda mevcut durumu özetlerken de belirttiðimiz üzere özel iskele ve limanlarda çalýþma koþullarý ve þartlarý gerçekten çok kötü durumdadýr ve enformellik ve esneklik hat safhadadýr. Ýþ kazalarý ve meslek hastalýklarý yüksek düzeydedir. Kamu limanlarý bir anlamda bu enformellik düzeyini düþürdükleri gibi çalýþanlarý açýsýndan da bir güvence oluþturmaktadýrlar. Mevcut durumda iþkolunda yaklaþýk bin kiþinin çalýþtýðý ve bunun 5 bin kadarýnýn kamuda çalýþtýðý ve örgütlü olduðu göz önüne alýndýðýnda en azýndan büyük bir kýsým açýsýndan koruyucu önlemlerin alýnmýþ olduðu görülür. Oysa özelleþtirme sonrasýnda neler olacaðý daha önce özelleþtirilen kamu limanlarý gerçeðinden dolayý bilinmektedir. Þöyle ki, önce sendikal örgütlülük yok edilmektedir. Ýþçilerin iþ a- 10

10 Sonuç olarak limanlarýn özelleþtirilmesi sadece bu limanlarda çalýþan iþçileri etkilemeyecektir. Bir bütün olarak sektörü etkileyecektir. Dahasý bütün yurttaþlarýmýzý etkileyecektir. Sendikamýz bütün bu gerekçelerle kamu limanlarýnýn özelleþtirilmemesine yönelik bir mücadele sergilemektedir. Bu mücadele sadece üyelerimiz için deðil bütün sektör ve ülke içindir. Ýlgili bütün kurum ve kuruluþlarýn ve duyarlý vatandaþlarýn bu konuya hassasiyet göstermesi önümüzdeki süreçte oldukça önem taþýmaktadýr. kitleri devir esnasýnda feshedilmekte ve yeni þirket bunlarla ancak sendikadan istifa etmeleri ve asgari ücret karþýlýðýnda çalýþmayý kabul etmeleri þartýyla akit imzalamaktadýr. Ardýndan, çalýþma süreleri ve koþullarý deðiþtirilmekte esnekleþtirilmekte ve iþçilerin bütün yasal ve sosyal haklarý ellerinden alýnmaktadýr. Genelde niteliksiz iþgücünün istihdam edilmesi nedeniyle de iþgücü arzýnýn bol olmasý da iþçileri bu tür koþullara karþý savunmasýz býrakmaktadýr. Ýþyerlerinin iþçi saðlýðý ve iþ güvenliði konusunda mevzuata uymamalarý ve gerekli iþyeri hekimi ve iþ güvenliði mühendisi çalýþtýrmamalarý nedeniyle de hastalýk ve kaza riski yükselmektedir. Buna taþeronlaþma süreci de eklenince ortaya kapitalizmin ilkel dönemlerini aratmayan görüntüler ortaya çýkmaktadýr. Büyük limanlarýn özelleþtirilmeleri sonucunda ortaya çýkacak olan durumda da benzer geliþmeler yaþanacaðý aþikârdýr. Saðlýklý bir kayýt sisteminin kurulmamýþ olmasý, liman iþçilerinin gerekli eðitimden yoksun günübirlik çalýþtýrýlmalarý, sigortasýz ve kaçak çalýþmanýn yaygýn olduðu bu sektör kendi kaderine terk edilmektedir. Kaynaklar ve Dipnotlar 1. Bkz: Liman-Ýþ (2005) TCDD Limanlarý ve Gerçekler Dosyasý, Yayýmlanmamýþ Liman-Ýþ Araþtýrmalarý, Ankara. 2. Cumhuriyet in ilanýný müteakip 29 Temmuz 1925 tarih ve 2256 sayýlý Kanun ile Ýstanbul Liman Ýþleri Ýnhisarý T.A.ý. kurulmuþtur. Bu kuruluþun ortaklarý; Sanayi ve Maadin Bankasý, Türkiye Ýþ Bankasý, Türkiye Seyr-i Sefain Ýdaresi, Bahri Muamelat T.A.Þ., Ýstanbul Mavna ve Salapuryacýlar Tahmil ve Tahliye T.A.Þ.dir. Türkiye Cumhuriyeti nin millileþtirme politikasýna paralel olarak 23 Kasým 1934 tarihinde 2265 sayýlý Yasa ile Ýstanbul Liman Ýþleri Umum Müdürlüðü kurulmuþtur yýlýnda Fransýz þirketinin bütün hisseleri 162 milyon Fransýz Frangý na satýn alýnarak liman, millileþtirilmiþtir. Ýstanbul sýnýrlarý içinde bulunan Haydarpaþa Limaný da 1903 de Ýstanbul-Baðdat demiryolunu inþa eden Almanya tarafýndan yapýlmýþtýr. Bu liman da yýlýnda demiryolu hattý ile birlikte millileþtirilmiþ olup halen TCDD na baðlýdýr. Bir diðer örnek de Ýzmir Alsancak Limanýdýr. Ýzmir Limaný, 1875 tarihinde Sultan Aziz tarafýndan inþaa ettirilmiþ ve iþletme imtiyazý Fransýz þirketi M.R. Gifre ye verilmiþtir. Pasaport-Konak arasý ile mendirek inþaasý bu þirket tarafýndan 1877 tarihinde tamamlanmýþtýr yýlýnda Þirket-i Hamidiye tarafýndan Karþýyaka, Pasaport, Konak, Göztepe de ve daha birkaç yerde vapur iskelesi inþaa edilerek iþletmesi yapýlmýþtýr. 15 Mayýs 1919 tarihinde Yunanlýlar iþletme imtiyazýný tekrar Gifre Þirketine vermiþlerdir. Ýzmir in 9 Eylül 1922 de düþmandan kurtuluþunu müteakip millileþtirilen Ýzmir Liman ve Körfez Ýþleri Ýnhisarý T.A.Þ.; 1934 yýlýnda Ýzmir Liman Ýþletmeleri Umum Müdürlüðü ne devredilmiþtir den itibaren Denizbank ýn bir þubesi olarak faaliyetine devam etmiþ ve yeniden kurulan Denizcilik Bankasý T.A.O na baðlanmýþtýr tarihinde Alsancak Beton Ýskelesi faaliyete geçmiþ ve 1964 yýlýnda 440 sayýlý Kanun la bir iktisadi devlet teþekkülü haline gelmiþtir. 11

11 3. Bu konu ile ilgili olarak Liman-Ýþ Sendikasý olarak Denizcilik Müsteþarlýðý na Bilgi Edinme Yasasý çerçevesinde yaptýðýmýz müracaata verilen yanýt ilginçtir: 1988 yýlýnda Maliye Bakanlýðý tarafýndan çýkarýlan I No lu Genelgeye dayanýlarak bunlara faaliyet izni verilmiþtir.. 4. Tekirdað Limaný Akport Tekirdað Liman Ýþletmesi A.Þ. ne; Rize Limaný, Ripor Rize LimanýYatýrým A.Þ. ne, Hopa Limaný, Park Denizcilik ve Hopa Liman Ýþletmesi A.Þ. ne; Giresun Limaný, Çakýroðlu Giresun Liman Ýþletmesi A.Þ. ne; Ordu Limaný, Çakýroðlu Ordu Liman Ýþletmesi A.Þ. ne; Sinop Limaný, Çakýroðlu Sinop Liman Ýþletmesi A.Þ. ne; Antalya Limaný, Ortadoðu Antalya Liman Ýþletmesi A.Þ. ne verilmiþtir. 5. Bkz, OGD Annual Yearbook, http: //www. ogd.org/ 6. 6 Ocak 2005 Tarihli Resmi Gazete Ocak 2005 Tarihli Resmi Gazete. 8. Bkz. http// 9. Yýl Yer, Washington. Sun Oil adlý petrol þirketinin sahibi Joseph Pew, Türkiye nin Washington Büyükelçisi Feridun Cemal Erkin i yemeðe davet eder... Joseph Pew, Erkin e ilgi çekici bir teklif getirir: Kerkük-Musul petrollerini Cizre üzerinden boru hattý ile Ýskenderun Limaný na nakledin. Erkin, hattýn Ramandað üzerinden geçmesi halinde Türkiye petrollerinin de deðerlendirilebileceðini söyler. Mr. Pew ise Siz Ramandað dan çýkan petrolü mahallinde rafine ederek Doðu Bölgenize býrakýn der. Erkin, kendi petrolümüzü üretmek için para ve teknoloji yardýmýndan söz edince Mr. Pew, Krediye gerek yok. Borcunuzu, krom, kurþun ve bakýrla ödeyin cevabýný verir. Ve Mr. Pew, çantasýndan büyük bir Türkiye haritasý çýkarýp ortaya serer. Muhtemel petrol alanlarý, renkli kalemle iþaretlenmiþtir. Mr. Pew, bu yardýmý sýrf Türkiye ye dostluk olsun diye yapacaklarýndan dem vurduktan sonra asýl baklayý aðzýndan çýkarýr: Kýbrýs ta bir ABD üssü kurulmasý halinde, Ýskenderun Limaný nýn güvenliði saðlanabilir. der. Erkin durumu Ankara ya Ýsmet Paþa ya bildirir. Yakýnda seçim vardýr. Konu o dönem için kapanýr. 10. Özelleþtirme Ýdaresi ve Kültür ve Turizm Bakanlýðý Yatýrým ve Ýþletmeler Genel Müdürlüðünce hazýrlanan, Karaköy Tophane Salýpazarý ný kapsayan 1/5000 ve 1/1000 ölçekli Tophane Salýpazarý Kruvaziyer Yat Limaný na Ýliþkin Planlar 27.Temmuz tarih sayýlý yazý eki olarak Ýstanbul 1 No lu kültür ve Tabiat Varlýklarýný Koruma Kurulu nun onayýna sunulmuþtur. Koruma Kurulun 20 Eylül 2004 tarih 118 sayýlý Karar ý ile; Koruma Amaçlý Ýmar Planýndan soyutlanarak yapýlan planlarýn; korumacýlýk ilkeleri ile ters düþeceði ve spekülatif baskýlarý tetikleyeceðinin açýk olduðundan bahisle, böylesine bir plan çalýþmasýnýn Boðaziçi Siluetinin devamlýlýðýndan ve yakýn çevresindeki saray, cami, çeþme, saat kulesi gibi çok önemli kültür varlýklarýndan da soyutlanamayacaðýnýn bilimsel ve yasal bir gereklilik olduðunun altý çizilmiþtir. Yukarýda özetlenen esas hakkýndaki gerekçeler ile uygun görülmeyen söz konusu Tophane -Salýpazarý Liman Projesi nin ancak; Planý çevreleyen kýyýdaki ve siluete giren yamaçlardaki tüm kültür varlýklarý ve sit alaný dokusu dikkate alýnarak; alandaki anýt yapýlar ve tarihi gümrük yapýlan öne çýkarýlarak; Sit Bölgesi nde kalan öneri planlarýn koruma anlayýþý çerçevesinde irdelenebilmesi i- çin mevcut ve kaybedilmiþ kültür varlýklarýnýn belgelenerek ve restitüsyon projeleri hazýrlanarak; kýyý þeridi ve geri bölgesinin görsel ve iþlevsel iliþki kurularak; iþlev ve yapý yoðunluðu sit alanýnýn taþýma kapasitesi kapsamýnda düþünülerek; öneri projenin yasal bir gereklilik olarak hazýrlanmasý gereken 1/5000 ve 1/1000 ölçekli Beyoðlu Kentsel Sit Alam Koruma Amaçlý Ýmar Planlan ile entegre edilerek hazýrlanmasý gerektiðine; kentsel tarihi kimliði ve silueti koruma adýna bu bölgedeki yapýlanmanýn Beþiktaþ tan Karaköy e kadar Boðaziçi Mimarisi nin genel ölçü ve oranlarý içinde kalmak üzere kuzeyde Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi nin (Sultan Çifte Saraylarý) saçak kotunu, batýda; Nusretiye ve güneyde; Kýlýçali Paþa camilerini perdelemeyecek ve beden duvarlan silme kotunu geçmeyecek irtifada ve siluette duvar etkisi yapmayacak bir avam proje hazýrlanmasýndan sonra, kurulca deðerlendirilebileceðine dair karar verilmiþtir.ýstanbul 1 No lu Kültür ve Tabiat Varlýklarýný Koruma Kurulu nun, yukarýda özetlenen 20 Eylül 2004 tarih 118 sayýlý Kararý na raðmen itirazýmýza konu olan planlar Kurul un bu önerileri doðrultusunda hiçbir düzenleme yapýlmadan ve bu kez Koruma Kurulu atlanarak, onaylanmýþ ve askýya çýkarýlmýþtýr. 11. Bursa Gemlik ilçesinde faaliyet gösteren Borusan Lojistik Firmasý na ait limanda iþçiler limanda gemi olmadýðý zamanlarda iþbaþý yapmalarýna raðmen izinli gibi gösterilmekte ve bu yolla fazla mesai ücretleri buradan mahsup edilmektedir. Oysa gerçekte iþçi o dönemde de çalýþmaktadýr. Dahasý, iþçi bordrolarý zorla imzalatýlmakta ve zorla imzalatma yoluyla iþçilerin almadýklarý ücretler alýnmýþ gibi gösterilmektedir. 12. Ýzmit Körfez Bölgesi nde akaryakýt ve kimyasal madde taþýmacýlýðýna iliþkin basýna da yansýyan haberlerde de görüldüðü üzere hekzen olarak bildirilen bir yük akaryakýt çýkabilmekte ya da asbest gibi maddeler baþka isim altýnda yüklenip boþaltýlmaktadýr. 13. Ýhale Sözleþmesinde limanýn askeri amaçla kullanýlmasýna izin vermeme durumunda 60. günden sonra sadece para cezasý uygulanacaðý belirtilmektedir. 12