ÜNĠ VERSĠ TE KURULUġUNUN KENT MERKEZĠ ARAZĠ KULLANI M BĠ ÇĠ MĠ NE OLAN ETKĠ LERĠ: ÇANAKKALE ÖRNEĞĠ. YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Ül kü ÖZEN ( )

Transkript

1 EK D ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ ÜNĠ VERSĠ TE KURULUġUNUN KENT MERKEZĠ ARAZĠ KULLANI M BĠ ÇĠ MĠ NE OLAN ETKĠ LERĠ: ÇANAKKALE ÖRNEĞĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Ül kü ÖZEN ( ) Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 27 Aralı k 2005 Tezi n Savunul duğu Tari h : 24 Ocak 2005 Tez DanıĢ manı : Prof. Dr. Mehmet OCAKÇI Di ğer Jüri Üyel eri Doç. Dr. Nil gun ERGUN (Ġ. T. Ü) Prof. Dr. Al per ÜNLÜ (Ġ. T. Ü.) ġubat

2 ÖNS ÖZ Üni versite kur ul uşunun kent mer kezi arazi kullanı m bi çi mi ne et kisi- Çanakkal e ör neği konusunda çalış ma ma olanak sağl ayan, beni yönlendirerek desteği ni ve bilgileri ni benden esirge meyen danış man hoca m Sayı n Pr of. Dr. Mehmet OCAKÇI ya öncelikle t eşekkür ederi m. Çalış mal arı m sırası nda bana her t ürl ü bil gi ve t ecrübel eri ni akt aran başta Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi rekt örü Pr of. Dr. Ra mazan Aydı n a ve Eğiti m Fakültesi Dekanı Pr of. Dr. Re mzi Kı ncal a, Çanakkal e Bel edi yesi Başkan Yar dı mcısı Handan Serap Özyayl a ve Çanakkal e Bel edi yesi çalışanları na, anket çalış mal arı mda bana yardı mcı ol an Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi öğrencileri ne, Çanakkkal e esnafı ve hal kı na şükran borçl uyum. Tez çalış ma m esnası nda yardı ml arı nı esirge meyen ve bana her t ürl ü desteği veren aile me ve yeğeni m Ece ye, başta sabrı ve manevi desteği yle canı m ar kadaşım Özl e m e ve Seda ya, asistan hoca m Fati h Terzi ye ol mak üzere arkadaşları ma teşekkürü borç biliri m. Üni versite kur ul uşunun kent mer kezi arazi kullanı m bi çi mi ne et kisi ile ilgili yapılan bu çalış manı n sonradan yapılacak t ez ve araştır ma çalış mal arı na bir kaynak ol ması nı dileri m. ii

3 İ Çİ NDEKİ LER TABLO Lİ STESİ ŞEKİ L LİSTESİ ÖZET SUMMARY vi ix xii xv 1. Gİ Rİ Ş Çalış manı n Amacı Çalış manı n Kapsamı ve Sı nı rl arı Çalış manı n Yöntemi Hi potezler 3 2. ÜNİ VERSİ TE KURULUŞUNUN TARİ Hİ GELİ Şİ MSÜRECİ 4 VE KENTLERDE YER SEÇİ Mİ Avrupa da Üni versiteni n Gelişi mi Türki ye de Üni versite ni n Gelişi mi Cu mhuri yet Öncesi Üni versiteleri n Gelişi mi Cu mhuri yet Dönemi Üni versiteleri n Gelişimi Türki ye de Yüksek Öğreti msite mi ve Mekansal Dağılı mı Anayasal Te meller Yüksek Öğreti mplanl a ması nı Yönl endiren Esaslar Kur ul uş Esasları Üni versiteni n Ül ke Mekanı na Dağılı m Dokusu Yükseköğret m Eğiti m Donatıları Yüksek Öğretim Eğiti m Donatıları na İlişki n Başlıca 17 Düzenl e me İl keleri iii

4 2. 4. Üni versiteni n Fi zi ki Gelişi mi ve Kent Pl anması ndaki Yeri Üni versite Yer Seçi mi Üni versite Yer Seçi mi Konusunda Dünyada Yapılan 21 Çalış mal ar Üni versite Yer Seçi mi Konusunda Tür ki ye de Yapılan 22 Çalış mal ar Üni versite Yer Seçi mi Kriterleri Kent Pl anl a ması İçinde Üni versiteni n Yeri ve Konu mu Kent içi- Kent dışı Üni versiteler Kent Planla ması nda Üni versiteni n Yeri Üni versite Kenti nin Çeki ciliği Türki ye de Üniversite Kurul uşunun Ke nt Mekanı na 31 Et kileri yle İlgili Örnekl er Yabancı Ül kelerde Üni versite Kurul uşunun Kent Mekanı na 36 Et kileri yle İl gili Örnekl er 3. ÇANAKKALE KENTİ NDE ÜNİ VERSİ TE KURULUŞUNUN KENT MERKEZİ MEKANI NA ETKİ LERİ Nİ N ARAŞTI RI LMASI Çanakkal e Kenti nin Tari hi ve Gelişi msüreci Çanakkal e Kent Planl arı nı n Kronol oji k Değerlendi r mesi Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi ni n Kent Merkezi 55 Arazi Kull anı mı na Et kisi ni n Araştırıl ması Çanakkal e Onsekiz Mart Üni versitesi ni n Kur ul uşu ve 55 Tari hçesi Çanakkal e Kent Merkezi Fizi ksel Çevre Bulguları Çanakkal e Kent Merkezi Sosyal Çevre Bul gul arı Anket Soruşt urması Bul gul arı Mül akat Çalış ması Bul gul arı Araştır ma Bul gul arını n Değerlendiril mesi 113 iv

5 4. SONUÇ KAYNAKLAR 119 EKLER 121 ÖZGEÇMİ Ş 140 v

6 TABLO Lİ STESİ Sayfa No Tabl o 2. 1 Avr upa da İlk Kur ul an Üni versiteler ve Tari hleri... 6 Tabl o 2. 2 Cumhuri yet Döne mi Sonrası Kur ulan Yüksek Öğreni m Kur uml arı 11 Tabl o 2. 3 Üni versiteleri n Böl gesel Dağılı mı ( ) Tabl o 3. 1 Kent Geneli nde Nüf us Hareketleri ve Sosyal Yapı Tabl o 3. 2 Çanakkal e İli ve Kent Merkezi Nüf us Dağılı mı Tabl o 3. 3 Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi Öğrenci Nüfusu Değişi mi Tabl o 3. 4 Çanakkal e Kent Mer kezi Fonksi yon Dağılı mı Tabl o 3. 5 Bi na Kat Adedi Tabl o 3. 6 Bi na Yapı m Ci nsi Tabl o 3. 7 Konut Biri msayısı Tabl o 3. 8 İşyeri Sayısı Tabl o 3. 9 Ci nsi yet Tabl o Yaş Dağılı mı Tabl o Eğiti m Dur umu Tabl o Meslek Dağılı mı Tabl o Mül ki yet Dur umu Tabl o Hane Hal kı Sayısı Tabl o Çanakkal ede ki İka met Süresi Tabl o Çanakkal e Kent İ majı Tabl o Çanakkal e de Üni versite Kur ul ması yla Meydana Gel en 68 Değişi kli kler... Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri Tabl o Ci nsi yet Tabl o Yaş Dağılı mı Tabl o Eğiti m Dur umu Tabl o Faali yet Konusu Tabl o Kur ul uş Tari hi Tabl o Mül ki yet Dur umu Tabl o Daha Önce Yapılan Faaliyet Türü Tabl o Çanakkal e deki İka met Süresi Tabl o İş Pot ansi yeli ndeki Değişi m Tabl o İş Pot ansi yeli ndeki Değişi m Tür ü Tabl o Yeni Ka mpüs Al anı nı n İş Pot ansi yeli ne Et kisi Tabl o Yeni Ka mpüs Al anı nı n Değişi m Et kisi vi

7 Tabl o Üni versiteni n Tatil Ol duğu Döne mdeki İş Pot ansi yeli Tabl o Üni versiteni n Tatil Ol duğu Döne mdeki İş Pot ansiyeli ndeki 78 Değişi m Tür ü... Tabl o İş Türünü Değiştir me Eğili mi Tabl o Terci h Edilen İş türü Tabl o Üni versite Kur ul ması yla Ol uşan Çevredeki İş Türü Değişi kli ği Tabl o Yakı n Çevredeki İş Türü Değişi mi ni n Yönü Tabl o Çanakkal e Kent İ majı Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri Tabl o Ci nsi yet Tabl o Yaş Dağılı mı Tabl o İka met Edilen Yer Tabl o Daha Önce İka met Edilen Kent Tabl o Aileni n Yaşadı ğı Yer Tabl o Bil gisayar Sahi pliliği Tabl o Cep Tel efonu Sahi pliliği Tabl o İnternet Kullanı mı Tabl o Sosyal Akti viteler ( Hafta içi) Tabl o Sosyal Akti viteler ( Hafta sonu) Tabl o Kentte Eksi kli ği Duyul an İşlev Tabl o Okul a Ul aşı m Tür ü Tabl o Ul aşı m Ol anakl arı nı n Yet erliliği Tabl o Mezun Ol dukt an Sonra Yaşan mak İstenen Yer Tabl o Tatilleri n Geçirildi ği Yer Tabl o ÇOMÜ yü Terci h Nedeni Tabl o Çanakkal e Kent İ majı Tabl o Kentte Ol ması İstenen Fonksi yonl ar Tabl o Çanakkal e Kent İ majı (Üni versite Mezunu Ol mayan) Tabl o Çanakkal e Kent İ majı (Üni versite Mezunu Ol an) Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri ( Üni versite 97 Mezunu Ol mayan)... Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri ( Üni versite 97 Mezunu Ol an)... Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri ( Üni versite 98 Mezunu Ol mayan)... Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri ( Üni versite 99 Mezunu Ol an)... Tabl o Çanakkal e Kent İ majı (1-10 yıl) Tabl o Çanakkal e Kent İ majı ( Doğ ma- büyü me + 10 yıl dan fazl a) Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri (1-10 yıl) Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri ( Doğ ma- Büyü me yıl dan fazla)... Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri (1-10 yıl) Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkale ye Ol an Ol umsuz Et kileri( Doğ ma- 103 vii

8 büyü me + 10 yıl dan fazla)... Tabl o Çanakkal e Kent İ majı (Üni versite Mezunu Ol mayan) Tabl o Çanakkal e Kent İ majı ( Üni versite Mezunu Ol an) Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umu Et kileri ( Üni versite 105 Mezunu Ol mayan)... Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri ( Üni versite 106 Mezunu Ol an)... Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri ( Üni versite 106 Mezunu Ol mayan)... Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri ( Üni versite 107 Mezunu Ol an)... Tabl o Çanakkal e Kent İ majı ( 1-10 yıl) Tabl o Çanakkal e Kent İ majı (Doğ ma- büyü me + 10 yıldan fazla) Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri (1-10 yıl) Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri ( Doğ ma- büyü me yıl dan fazla)... Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri (1-10 yıl) Tabl o ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri ( Doğ mabüyü me + 10 yıl dan fazla) viii

9 ŞEKİ L LİSTESİ Sayfa No Şekil 2. 1 : Üni versiteleri n Böl gesel Dağılı mı ( ) Şekil 2. 2 : Karadeni z Tekni k Üni versitesi Vazi yet Planı Şekil 2. 3 : Karadeni z Tekni k Üni versitesi Ka mpüs Alanı nı n Geç mi ş 35 Yıllardan Gör ünüşü... Şekil 2. 4 : Karadeni z Tekni k Üni versitesi Ka mpüs Al anını n Günü müzden 35 Gör ünüşü... Şekil 2. 5 : Irvi ne Üni versitesi Kampüs Yerleşi mpl anı Şekil 2. 6 : Cl e mson Üni versitesi ve Cl e mson Kenti nden Genel Gör ünüş Şekil 2. 7 : Cl e mson Üni versitesi Ka mpüsü Şekil 2. 8 : Cl e mson Kent Mer kezi Şekil 2. 9 : Brist ol Üni versitesi Vazi yet Planı Şekil : Uni versity of the West of Engl and Genel Gör ünüş Şekil : Brist ol Kenti nde Üni versiteleri n Yerleşi m Nokt aları Şekil 3. 1 : Çanakkal e Kenti nden Genel Gör ünüşler (2000) Şekil 3. 2 : Çanakkal e Kenti ni n Geç mi ş Yıllardan Genel Görünüşleri (1937) Şekil 3. 3 : Çanakkal e Kenti nden Genel Gör ünüşler (2004) Şekil 3. 4 : Çanakkal e Kenti ni n Geç mi ş Yıllardan Genel Görünüşleri (1937) Şekil 3. 5 : Çanakkal e Kenti ni n Yerleşi m Al anı Şekil 3. 6 : Çanakkal e Kenti ni n Geç mi ş Yıllardan Genel Gör ünüşleri ( 1937) Şekil 3. 7 : Çanakkal e Kenti nden Genel Gör ünüşler (2004) Şekil 3. 8 : Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi ni n Yıllara Göre Öğr enci 56 Sayıları... Şekil 3. 9 : ÇOMÜ Terzi oğl u Ka mpüsü Vazi yet Planı Şekil : ÇOMÜ Terzi oğl u Ka mpüsünden Genel Gör ünüş Şekil : ÇOMÜ Anafartalar Kampüsü Vazi yet Planı Şekil : ÇOMÜ Anafartalar Kampüsü Genel Gör ünüş Şekil : Çanakkal e Kent Mer kezi Çalış ma Al anı Şekil : Çanakkal e Kent Mer kezi Çalış ma Al anı Şekil : Çanakkal e Kent Mer kezi Fonksi yon Dağılı mı Şekil : Bi na Kat Adedi Şekil : Bi na Ci nsi Şekil : Konut Biri msayısı Şekil : İşyeri Sayısı Şekil : Ci nsi yet ix

10 Şekil : Yaş Dağılı mı Şekil : Eğiti m Dur umu Şekil : Mesl ek Dağılı mı Şekil : Mül ki yet Dur umu Şekil : Hane Hal kı Sayısı Şekil : Çanakkal e deki İka met Süresi Şekil : Çanakkal e Kent İ majı Şekil : Çanakkal e de Üni versite Kur ul ması yla Me ydana Gel en 68 Değişi kli kler... Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri Şekil : Ci nsi yet Şekil : Yaş Dağılı mı Şekil : Eğiti m Dur u mu Şekil : Faali yet Konusu Şekil : Kur ul uş Tari hi Şekil : Mül ki yet Dur umu Şekil : Daha Önce Yapılan Faaliyet Türü Şekil : Çanakkal e deki İka met Süresi Şekil : İş Pot ansi yeli ndeki Değişi m Şekil : İş Pot ansi yeli ndeki Değişi m Tür ü Şekil : Yeni Ka mpüs Al anı nı n İş Pot ansi yeli ne Et kisi Şekil : Yeni Ka mpüs Al anı nı n Değişi m Et kisi Şekil : Üni versiteni n Tatil Ol duğu Döne mdeki İş Pot ansi yeli Şekil : Üni versiteni n Tatil Ol duğu Döne mdeki İş Pot ansi yeli ndeki 78 Değişi m Tür ü... Şekil : İş Türünü Değiştir me Eğili mi Şekil : Terci h Edilen İş Türü Şekil : Üni versite Kur ul ması yla Ol uşan Çevredeki İş Türü Değişi kli ği Şekil : Yakı n Çevredeki İş Türü Değişi mi ni n Yönü Şekil : Çanakkal e Kent İ majı Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri Şekil : Ci nsi yet Şekil : Yaş Dağılı mı Şekil : İka met Edilen Yer Şekil : Daha Önce İka met Edilen Kent Şekil : Aileni n Yaşadı ğı Yer Şekil : Bil gisayar Sahi pliliği Şekil : Cep Tel efonu Sahi pliliği Şekil : İnternet Kullanı mı Şekil : Sosyal Akti viteler ( Hafta içi) Şekil : Sosyal Akti viteler ( Hafta sonu) Şekil : Kentte Eksi kli ği Duyulan İşlev Şekil : Okul a Ul aşı m Tür ü Şekil : Ul aşı m Ol anakl arı nı n Yet erliliği x

11 Şekil : Mezun Ol dukt an Sonra Yaşan mak İstenen Yer Şekil : Tatilleri n Geçirildi ği Yer Şekil : ÇOMÜ yü Terci h Nedeni Şekil : Çanakkal e Kent İ majı Şekil : Kentte Ol ması İstenen Fonksi yonl ar Şekil : Çanakkal e Kent İ majı (Üni versite Mezunu Ol mayan) Şekil : Çanakkal e Kent İ majı (Üni versite Mezunu Ol an) Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri ( Üni versite 97 Mezunu Ol mayan)... Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri ( Üni versite 98 Mezunu Ol an)... Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkale ye Ol an Ol umsuz Et kileri ( Üni versite 98 Mezunu Ol mayan)... Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkale ye Ol an Ol umsuz Et kileri ( Üni versite 99 Mezunu Ol an)... Şekil : Çanakkal e Kent İ majı (1-10 yıl) Şekil : Çanakkal e Kent İ majı (Doğ ma- büyü me + 10 yıldan fazla) Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri (1-10 yıl) 101 Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkale ye Ol an Ol uml u Etkileri ( Doğ ma- 102 Büyü me + 10 yıl dan fazla)... Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri (1-10 yıl) Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkale ye Ol an Ol u ms uz Et kil eri ( Doğ mabüyü 103 ma + 10 yıl dan fazla)... Şekil : Çanakkal e Kent İ majı (Üni versite Mezunu Ol mayan) Şekil : Çanakkal e Kent İ majı (Üni versite Mezunu Ol an) Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkale ye Ol an Ol umu Et kileri ( Üni versite 105 Mezunu Ol mayan)... Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkale ye Ol an Ol uml u Et kileri ( Üni versite 106 Mezunu Ol an)... Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkale ye Ol an Ol umsuz Et kileri ( Üni versite 106 Mezunu Ol mayan)... Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri ( Üni versite 107 Mezunu Ol an)... Şekil : Çanakkal e Kent İ majı ( 1-10 yıl) Şekil : Çanakkal e Kent İ majı (Doğ ma- büyü me + 10 yıldan fazla) Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol uml u Et kileri (1-10 yıl) Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkale ye Ol an Ol uml u Etkileri ( Doğ mabüyü 109 me + 10 yıl dan fazla)... Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkal e ye Ol an Ol umsuz Et kileri (1-10 yıl) Şekil : ÇOMÜ nün Çanakkale ye Ol an Ol u ms uz Et kil eri ( Doğ mabüyü me + 10 yıl dan fazla) xi

12 ÖZET Bu t ez çalış ması yla yeni bir arazi kullanı m kararı ol an üni versite kur ul uşunun kentleri n fizi ksel ve sosyal dokusu üzeri ndeki et kileri incelen mi ştir. Ekono mi k ve t opl umsal bir ol ay ol an üni versite kur ul uşunun kent dokusu ve kent yaşantısı içi nde geliştirici güç r ol ü ve üni versite kur ul ması sonucu kent-üni versite ilişkisi ni n çeşitli boyutlarını n fizi ksel mekana et kileri saptanmı ştır. Yeni bir arazi kullanı m kararı ol arak Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi ni n Çanakkal e kent mer kezi fizi ksel ve sosyal dokusunu et kilediği varsayı m ol arak el e alınmı ş ve arazi tespit çalış ması, anket sor uşt ur ması ve mül akat varsayı mı doğr ult usunda araştır mal ar yapıl mıştır. Tezi n a macı; yeni bir arazi kullanı m kararı nı n gerçekl eş mesi ni n kentlerin fi zi ksel ve sosyal dokusu üzeri ndeki et kileri ni n i ncelenmesidir. Bu a maç doğr ult usunda ekono mi k ve t opl umsal bir ol ay olan üni versite kur ul uşunun kent dokusu ve kent yaşantısı i çi nde geliştirici güç r ol ünün belirlenmesi ve üni versite kur ul ması sonucu kent-üni versite ilişkisi ni n çeşitli boyutlarını n fizi ksel mekana et kileri ni n incelenmesi hedeflenmi ştir. Tez konusu kapsa mı nda orta büyükl ükt e bir kent ol an Çanakkal e kent merkezi ve 1992 yılında kur ulan Çanakkale Onseki z Mart Üni versitesi seçil miştir. Değişi min anl aşıl ması a macı yla Çanakkal e Onsekiz Mart Üni versitesi ni n kur ul uşundan önce ve sonrası ndaki iki on yıllık döne m el e alınmı ştır. Arazi kullanı m bi çi mi ni n değişi mi ni n gözl endi ği al an çalış ması ol arak kent merkezi nde ticareti n nitelik ve ni celi k ol arak değişi m yaşadı ğı t ari hi çarşı böl gesi seçil miştir. Me vcut kentsel arazi kullanı m bi çi mi çalış ması Çanakkal e kent mer kezi ni n ticareti n yoğun ol duğu böl gede yapıl mıştır. xii

13 Anket çalış ması; üni versite kur ul uşunun kente getirdi ği değişi ml er hakkı nda kent hal kı nı n ve işyeri sahi plerini n gör üşleri ni t espit etmek a macı yla çalış ma alanı ndaki konut ve ticaret biri ml eri yle yapıl mış; ayrıca Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi öğrencileri yle Çanakkal e kenti hakkı ndaki gör üşleri ni n belirlenmesi a macıyla da anket uygul a ması yapıl mıştır. Çanakkal e kenti yerel yöneticileri, çeşitli oda t e msilcilikleri, si vil topl umkur ul uşları ve üniversite yöneticileri yle mülakat çalış ması yapıl mıştır. Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi ni n kur ulması yla kent mer kezi nde; kent mer kezi arazi kullanı m bi çi mi üzeri nde öğrencileri n gereksi ni m ve bekl entileri ne cevap verecek yönde değişi m ve dönüşüml eri n ol acağı, kent nüf usunda belirli döneml erde ol uşacak artışı n kent mer kezi sosyal yapısı nda ve ekono mi k yapısı nda özellikle konut / kira değerleri üzeri nde et kili ol acağı hususları tez çalış ması nı n hi pot ezleri ol arak el e alı nmı ştır. Tür ki ye de ve dünyada üni versite kur ul uşunun gelişi mi, Tür ki ye de yüksek öğreti m siste mi ve mekansal dağılı mı, üni versiteni n fizi ksel gelişi mi ve kent pl anlaması ndaki yeri ve Tür ki ye ve dünyadan çeşitli üni versite ör nekl eri ni n kent mekanı na ol an et kileri kapsa mında üni versite-kent ilişkisi ni n fizi ksel, sosyal ve ekono mi k boyutları i ncel enerek üni versite ve kent pl anl aması na yöneli k ol arak sapt a mal ar ortaya kon muştur. Tür ki ye ve dünyadan çeşitli üni versiteleri n bul undukl arı kentte fizi ksel, sosyal ve ekono mi k et kileri ör nek olarak i ncelenmi ş ve sapt a mal arda bul unulmuşt ur. Üni versite kur ul ması sonucu kent-üni versite ilişkisi ni n çeşitli boyutları kentleri n fizi ksel ve sosyal dokusunu et kiledi ği saptanmı ştır.. Üni versiteleri n eğiti m ve araştır ma gi bi esas görevl eri ni en i yi şekil de yeri ne getirebil di ği, en çok sayı da öğrenci ye öğreni m i mkanı nı n yanı nda uygun sosyal ve ekono mi k yaşa m şartlarını sağl adı ğı yer ol duğu; sosyo- ekono mi k sevi yesi yüksek ol an bir kentte üni versite büyü me geliş me ol anağı na sahi p ol duğu ve öğrenci içi n çeki ci bir unsur hali ne gel di ği saptanmı ştır.. Üni versite di ğer öğreti m t esisleri nden farklı ol arak ül ke ve böl ge geneli ne hitap ederler. Bu nedenl e ol uşt urul maları nda kur ul dukl arı yerleş mel eri n gereksi ni ml erinden çok ül ke ve böl geleri n talepleri etkili ol duğu ortaya kon muşt ur. xiii

14 Çanakkal e kenti nde üni versite kur ul uşunun kent mer kezi mekanı na et kileri araştırıl mı ş ve Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi ni n kent mer kezi arazi kullanımı na et kileri ne yöneli k fizi ksel ve sosyal çevre bul gul arı ortaya kon muşt ur Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi ni n kur ulması sonucu Çanakkal e kent mer kezi arazi kullanı m bi çi mi nde öğrenci ye yöneli k ticareti n arttığı; gı da, giyi m, eğl ence sekt örleri nde geliş meni n ol duğu; yurt/ pansi yon sayısı nda artış ol duğu ve kent e gel en öğrenci nüf usunun barı nma i hti yacı kentteki konut kira değerleri ni et kilemi ş ve bunun kira değerleri ni n artışı şekli nde ol duğu t espit edil miştir. Kent nüf usunun öğrenci pot ansi yeli sebebi yle artması sonucu kent mer kezi sosyal yapısı hareketlilik kazanmı ştır. xi v

15 SUMMARY In t his st udy; t he effects of t he establishment of the uni versity as a ne w l and use decisi on on urban physical and soci al struct ure has been eval uated. The r ol e of uni versity establishment as an economi cal and soci al case on ur ban struct ure and ur ban life and t he effects of vari ous feat ures of t he relationshi p bet ween t he cit y and the uni versity on physical areas ara deter mi ned. As a ne w l and use decision; t he hypot hesis t hat Çanakkal e Onseki z Mart Uni versit y has effected t he phsysical and soci al struct ure of Çanakkal e ur ban area has been st udi ed and the i nvesti gati ons are made accordi ng t o t his hypot hesis by t he f oll owi ng met hods such as area st udi es, questionnaires and i nterviews. The t hesis st udy consist of f our secti ons bel ow; i n secti on one; t he ai m of t he st udy, targets, met hods and t he hypot hesis are indi cated. The ai m of t he st udy is the ı mpacts of uni versıty l ocatı on on cıt y cent er land use: case st udy Çanakkal e. Under this scope; t he r ol e of university establishment as an econo mi cal and soci al case on ur ban struct ure and ur ban life and t he effects of vari ous feat ures of t he relationshi p bet ween t he cit y and t he uni versity on physical areas ara det er mi ned. I n t his concl usi on t he cit y centre of Çanakkal e and Çanakkal e Onseki z Mart Uni versity whi ch i s established i n 1992 are br ought up. The t wo t en years peri odsbefore and aft er t he establishment of t he Çanakkal e Onseki z Mart Uni versity were eval uated i n or der t o better understandi ng of t he changes i n Çanakkal e ur ban area. The hist orical bazaar part of t he cit y center where the changes i n use of the land is observed is chosen as st udy fiel d. The l and use st udy was i n t he regi on of t he trade units were l ocated done i n t he cit y centre of Çanakkal e. The i nquiries were done wit h t he resi dence, trade units i n t he st udy fiel d and t he st udents in Çanakkal e Onseki z Mart Uni versity i n or der t o get t heir t houghts about t he vit y of Çanakkal e. Also i nterviews were done wit h the local politics and ci vil organisati ons. xv

16 As a ne w l and use decision; t he hypot hesis t hat Çanakkal e Onseki z Mart Uni versit y has effected t he phsysical and soci al struct ure of Çanakkal e ur ban area has been st udi ed and under this scope t The devel opment of establishment of uni versities i n Tur key and i n t he worl d, uni versit y syste m i n Tur key and t he areal distributi on, t he physical devel opment st ages of t he uni versity, its role in city planni ng and its i mpacts to the urban areas are deter mi ned. The i mpacts of t he university t o t he ur ban area of Çanakkal e is i nvestigated and t he physical and soci al structure fi ndi ngs regardi ng the i mpacts of Çanakkal e Onseki z Mart Uni versity to the land use i n Çanakkal e urban area are brought up. In concl usi on part; t he findi ngs of t he st udy are eval uated and t he result of t he st udy i s indicated. xvi

17 1. GĠ RĠ ġ Ġnsanlı ğı n sanayi t opl umundan bil gi t opl umuna geçiģ süreci yaģadığı günü müzde geliģ meni n itici gücünü bili m, t eknol oji ve bil gili i nsan ol uģt uracaktır. Yükseköğreti m siste mi ni n baģlıca ür ünleri ol an bil gi ve bil gili i nsan ül ke ekono mileri ni n baģlıca girdileri dir. Bili m, t eknoloji ve i yi yetiģ mi Ģ i nsangücü artı k baģta gel en üreti m fakt örleri arası nda sayıl makt adır. Hangi düzeyde ol ursa olsun pl anl a ma konusu olan t opl umsal ve ekonomi k et kenl eri n baģı nda i nsangücü gelir. Eğiti m pl anl a ması nda insangücü yakl aģı mı ekono mi ni n i hti yaç duyduğu ni celi k ve niteli kteki i nsangücü t oplu msal ve ekono mi k kalkı nmanı n itici et kenl eri nden biri dir. Üni versiteler t opl uml arın bilinçlenmesi açısı ndan ul usal ve ul uslararası pl atfor ml ardaki en öne mli kuruml arı dır. BaĢlı baģı na bir yerleģme t asarı mı ol an üni versite kur ul uģunun pl anla ması ül keni n ekono mi k, politik, kült ürel ve yasal yapısı ile eğiti m anl ayıģı, yer al dı ğı kent hal kı nı n verdi ği öne mve yöneticileri n yakl aģı mı tarafı ndan belirlenmekt edir. Günü müzde sanayileģ me süreci ni t a ma ml ayan ül keler bil gi t opl umu ol ma yol unda ilerle mekt edir. Bil gi ye sahi p ol mak ve t eknol oji üret mek fizi ksel çevreye de haki m ol mayı beraberi nde getirir. Bil gi ni n üretil mesi yanısıra dağıtı mı ve kontrol ü de büyük öne m t aģı makt adır. Bütün dünya ül kel eri eğitim i çi n çağdaģ ve veriml i bir siste m arayıģı nı n kal kı nma i çi n gerekli ol duğunu gör mekt edir. Üni versiteler eğiti m, öğreti m ve araģtır ma ve uygul a maya kat kı görevl eri yle bu kal kı nma yol unun öne mli birer yapıtaģları dır. Tür ki ye bil gi t opl umu ol ma konusunda gerekli ha mmadde ol an genç nüf usu ile baģka ül kelere göre daha fazla avant aja pot ansi yel olarak sahi ptir. Tür ki ye nin kal kı nmakt a 1

18 ol ması nı n bir sonucu olarak fizi ksel, sosyal, ekono mi k ve yasal sorunl ar üni versite kur ul uģ ve geliģi mi nde de kendisi ni göster mekt edir. Yüksek öğreti m politikası genel bir eğiti m pl anla ması i çi nde el e alı nmalı; ekono mi k ve sosyal geliģ me planları ile uygunl uk sağl ayacak Ģekil de saptanmalı dır. Tari hsel geliģi m i çi nde topl uml arı n geçirdi kleri sosyal, ekono mi k ve t eknol oji k evri m paralelinde eğiti m t eknol ojisi de değiģi m göster mi Ģ ve buna bağlı ol arak mekan ihtiyaçları ve mekan organi zasyonl arı değiģi mgöster mi Ģtir. Üni versiteler kur ul dukl arı kent dokusu ve kent yaģantısı üzeri nde doğr udan ve dol aylı et kilere sahi ptirler. Üni versite kur ul uģu geliģtirici güç r ol üyl e kenti n sosyal, ekono mi k ve fizi ksel değiģi mve geliģmi ni et kile mekt edirler ÇalıĢ manı n Amacı Bu t ez çalıģ ması yla yeni bir arazi kullanı m kararını n gerçekl eģ mesi ni n kentleri n fizi ksel ve sosyal dokusu üzeri nde et kileri ni n incelenmesi a maçl anmı Ģtır. Bu a maç doğr ult usunda ekono mi k ve t opl umsal bir ol ay ol an üni versite kurul uģunun kent dokusu ve kent yaģantısı içi nde geliģtirici güç r ol ünün belirlenmesi ve üni versite kur ul ması sonucu kent-üni versite iliģkisi ni n çeģitli boyutları nı n fiziksel mekana et kileri ni n incelenmesi hedeflenmi Ģtir ÇalıĢ manı n Kapsamı ve Sı nı rl arı Üni versite kur ul uģunun et kileri ni n i ncelendi ği çalıģ ma al anı ol arak orta büyükl ükt e bir kent olan Çanakkal e kent merkezi seçil miģtir. DeğiĢi mi n anl aģıl ması a macı yl a 1992 yılında kur ul an Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi ni n kur ul uģundan önce ve sonrası ndaki i ki on yıllık dönem el e alı nmı Ģtır. Ar azi kullanı m bi çi mi nin değiģi mi ni n gözl endi ği al an çalıģ ması ol arak kent mer kezi nde ticareti n nitelik ve nicelik olarak değiģi myaģadı ğı tari hi çarģı böl gesi seçilmi Ģtir ÇalıĢ manı n Yönte mi Tez konusu hakkı nda bilgilenmek a macı yla il gili bil gi ve veriler t opl anmı Ģtır. Bu bil gi ve verilerden yol a çı kılarak arazi tespit, anket ve mülakat çalıģ ması hazırl anmı Ģtır. 2

19 Me vcut kentsel arazi kullanı m bi çi mi çalıģ ması Çanakkal e kent mer kezi ni n ticareti n yoğun ol duğu böl gede yapıl mıģtır. Anket çalıģ ması; üni versite kur ul uģunun kente getirdi ği değiģi ml er hakkı nda kent hal kı nı n ve iģyeri sahi plerini n gör üģleri ni t espit etmek a macı yla çalıģ ma alanı ndaki konut ve ticaret biri ml eri yle yapıl mıģtır. Ayrı ca Çanakkal e Onsekiz Mart Üni versitesi öğrencileri yle Çanakkal e kenti hakkı ndaki gör üģleri ni n belirlenmesi amacı yla da anket uygula ması yapıl mıģtır. Mül akat çalıģ ması; Çanakkal e kenti yerel yöneticileri, çeģitli oda t e msilcilikleri, si vil topl umkur ul uģları ve üniversite yöneticileri yle yapıl mıģtır Hi potezler Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi ni n kurul ması yla kent mer kezi nde; Kent mer kezi arazi kullanı m bi çi mi üzerinde öğrencileri n gereksi ni m ve bekl entileri ne cevap verecek yönde değiģi mve dönüģüml eri n olacağı, Kent nüf usunda belirli döne ml erde ol uģacak artıģın kent mer kezi sosyal yapısı nda ve ekono mi k yapısı nda özellikle konut / kira değerleri üzeri nde et kili olacağı hususları tez çalıģ ması nın hi pot ezleri olarak ele alınmı Ģtır. 3

20 2. ÜNĠ VERSĠ TE KURULUġUNUN TARĠ HĠ GELĠ ġġ MĠ Üni versite kur ul uģu ilk ol arak üni vesitas magistrorum et schol arium ol arak adl andırılan ve öğret menl erle öğrencileri n birliği anl a mı na gel en; bilim al anl arı yla uğraģan gr ubun yaģadı ğı bir yer di ye t anı ml anmı Ģtır. Günü müzde ise biliml eri n birli ği anl a mı ndadır. ( Kortan, 1981) Üni versite kavra mı nı n kökeni nde yat an üni versitas t eri mi, ka muya açı k ol mayan bil gi ve spekül asyonl arı n öğretil mesi ve öğrenil mesi a macı yla bir araya gelen öğretici ve öğrencileri n teģkil ettiğ kor porosyonl ara verilen adı ifade et mekt eydi. ( Yazı cı, 2001) Üni versiteler bili me dayalı bil gi ni n üretildi ği, geliģtirildi ği ve bunl arı t üm yet kileri ile kullanabilecek kiģileri n yetiģtirildi ği, üst düzey eğiti m- öğreti m ve araģtır ma kur uml arı dır. Bir baģka deyiģle; i nsanlı ğı n ortak biri ki ml eri nden hareketle yaģa mı, varol uģu ve bekl entileri, nitelik ve ni celi k açısı ndan sor gul ayan, bunl ara iliģki n yönt e m ve yakl aģı ml arı ol uģt uran, bugünü Ģekillendiren ve gel eceğe hazırlayan alt yapı kur uml arı dır. Bu özellikleri sebebi yle üni versiteler kur ul dukl arı yerde t opl umda geliģtirici güç et kisi gösterirler. Eğiti m siste mi ni n en üst kade mesi nde yer al an üni versiteler, bir t araftan t opl umun ihtiyacı ol duğu üst düzeyde el e manl ar yetiģtirerek, di ğer t araftan bili msel araģtır mal ar yaparak hiz metleri ni toplu m ve kiģi yararı na sunan kurul uģlardır. ( Frankel, 1969) Üni versiteler sadece öğrencilere bil gi akt arı p, onl arı mesl ek sahi bi yaparak, sosyal adal et ve fırsat eģitliği sağl ayan bir siste m değil aynı zamanda bili m, kült ür ve ideol oji üreti p, topl uma akt ararak, kitleleri n bi çi ml endiril mesi ne önayak ol an bir si ste mdir. 4

21 Üni versiteler bu bakı mdan kur ul dukl arı yerlerde t opl umu geliģtirici güç görevi ni üstlenirler. ( Koroğl u, 1972) Üni versite bir yandan t opl umu yönet en çeģitli meslek ada ml arı nı yetiģtirerek, öt e yandan da araģtır mal ar yaparak, hi z metleri ni bu yol dan kiģileri n ve t opl umun doğr udan doğr uya yararlanmal arı na sunan son basa mak bir eğiti m kur ul uģudur. Üni versiteler, se mayesi ni devl etin, vakıfları n veya özel sektör ün sağl adı ğı, ha mmaddesi ni ül ke yüzeyi ne dağıl mıģ liselerin ol uģt urduğu, e mek unsurunu ise yi ne öğrencilerler öğreti m üyel eri ni n t e msil ettiği kur uml ardır. Çı karacağı belli sayı ve kalitedeki mezunl arı, üni versiteni n ürününü teģkil eder. ( Kel eģ, 1972) Üni versite kur ul uģu Yükseköğreti m Kanunu nda ; Bili msel özerkli ğe ve ka mu t üzel kiģiliği ne sahi p yüksek düzeyde eğiti m öğreti m, bili msel araģtırma yayı n ve danıģ manlı k yapan; fakülte, enstitü, yüksekol kul ve benzeri kur ul uģ ve biri ml erden ol uģan bir yükseköğreti m kurumudur di ye tanı ml anmı Ģtır. ( YÖK, 1981) Üni versiteleri n il k kur uldukl arı günden iti baren t ari hsel geliģi ml eri boyunca bir çok yönden değiģi kli ğe uğradı kları gör ül mekt edir. Günü müz çağdaģ üni versiteleri n yapısı, orta çağ Avr upası ndaki eğiti m kur uml arı nın za man i çi ndeki geliģi mi sonucu ol uģ muģt ur. Üni versite kur ul uģunun t ari h i çindeki geliģi mi ni coğrafi ve kült ürel farklılıklar sebebi yle Avrupa ve Tür ki ye deki geliģi m süreci Ģekli nde i ncelemek yararlı ol acaktır Avrupa da Üni versiteni n GeliĢi mi Di nsel ve askeri denetim altı nda baģlayan yükseköğreti mde bir öğretici-bir öğrenci yakl aģı mı uygul anmı Ģtır. BaĢlangı çta öğrenci ya da öğret men l ocaları hali nde ol an üni versiteler gi derek büyüyerek öğret menl eri n ders verebileceği binal ar i çi nde toplanmı Ģtır. Ġtal ya da Sal erno da kur ulan il k ortaçağ üni versitesi ancak 1231 de res mi bir kur ul uģ hali ne gel mesi ne rağmen 9 yy dan itibaren Avr upa da t anı nan bir tı p okul u ol muģt ur. 5

22 Tabl o Avrupa da Ġlk Kurulan Üni versiteler ve Tarihl eri 9. yy Sal erno (Ġtal ya) Bol ogna (Ġtal ya) Revanna (Ġtal ya) Paris ( Fransa) Oxf ord (Ġngiltere) Padua (Ġtal ya) Toul ouse ( Fransa) Ca mbri dge (Ġngiltere) Siena (Ġtal ya) Piecenza (Ġtal ya), Peterhouse (Ġngiltere) Sorbonne ( Fransa) 13. yy Orl ean ( Fransa), Prag (Çe k Cu mhuri yeti) Ro ma (Ġtal ya) Perugi a (Ġtal ya) Mi chael house (Ġngiltere) Piza (Ġtal ya) Fl oransa (Ġtal ya), Erf urt ( Al manya) Pavi a (Ġtal ya) Cracow Vi yana ( Avust urya) Hei del berg ( Al manya) Köl n ( Al manya) Turi n (Ġtal ya), Angers, Cahors, Grenoblle, Ai xen- Provence ( Fransa) Lei bzi ng ( Al manya) St. Andre ws (Ġskoçya) Rostock ( Al manya) Lowai n ( Bel çi ka) Gl ascow(ġskoçya) Frei burg ( Al manya) Ingolstadt ( Al manya) BudapeĢte ( Macaristan) Tubi ngen, Upsal a ( Al manya, Ġsveç) Basel (Ġsviçre) Tri nity (Ġngiltere) Mühendishane-i Bahri Hü mayun ( Türki ye) 6

23 Bili m, eğiti m serbestliği veya yeni fi kirleri n ve bul uģları n o çağdaki dünya gör üģü ile karıģ mal arı nı ve yayılmal arı nı engelle mek amacı yl a üni versite mekanı nı Ģehir mekanı ndan ayır ma endiģesi Ort a çağ mi marisi nde belirleyici ol muģtur. Bu fi kri n sonucu ol arak baģlangı çtan beri üni versite yerleģ mel eri ni n t asarı mı; kapalı, i ç avl uya dönük düzenl e me seçi mi ni n sebebi ni ortaya koy makt adır. ( Çı nar, 1998) BaĢl angı çta üni versiteler genellikle kiliseye bağlı bir çevrede yer al mı Ģ olup, öğrenciler manastır hayatı yaģa makt aydılar. 14. yy sonl arına doğr u i nsanı t e mel al an dünya gör üģünü yansıtan hümani z m akı mı nı n et kisi ve Avr upa da Rönesans süreci ni n baģla ması ile kiliseni n topl umsal yapı ve yönetim üzeri ndeki gücü ve baskısı gi derek azal mıģ, bunun et kisi ile eğiti mde ilahi yat konusunun öne mi azalarak insanı el e al an tari h ve felsefe gi bi konulara yöneli nmi Ģtir. ( Çı nar, 1998) 19. yüzyıl da kült ür, bili msel düģünce ve araģtır mal ar, üni versiteni n akade mil ere ayrıl ması na neden ol muģtur. 18. yüzyıl ve sonu ve 19. yüzyıl baģları nda üni versiteleri n dağıl mal arı na karģı n, yeni den ör gütlenerek t opl u bir hal e gel me çabası ön pl ana geç mi Ģtir. Bu yüzyıl da ulusal devl etleri n kur ul ması ile üni versiteler de ulusal kur uml ar hali ne gel mi Ģtir. Modern çağda bili mi n ve t eknol oji ni n geliģ mesi üni versiteleri n yeni bili m al anları na yönelmesi ni beraberi nde getir miģtir. ( Kort an, 1981) Yerl eģ me hareketi nde önceli kle araģtır ma ve eğiti m arası ndaki birlik prensi bi ortaya kon muģt ur. Aynı yüzyıl kenti nde, üni versiteni n yapay ve zoraki sayılabilecek yerleģ mesi düzenl enmi Ģtir. Bu genellikle eski bir saray, ortaya avl ul u bir i dari bi na veya özelli kle kur ul uģ düģüncesi ne uygun ol arak dağı nı k, t abiat i çi nde pavyonl ar halinde bi nalardı. Burada a maç, kent saki nleri ni n alıģkanlı kları yla ve kuralları yla uyuģa mayan üni versite varlığı nı n, çatıģ ması nı önl e mek ve üni versiteni n bu yönünü ortadan kal dır maktı.( Çı nar, 1998) Bu döne mde değiģi m i çin en büyük et ken Sanayi Devri mi ol muģt ur. Artı k yeni üreti ml er içi n yeni bil giler gereki yor du. Yeni bil giler i çi n de, bu bil gilere sahi p i nsanl ara i hti yaç vardı. Üni versite öğrenimi ne ol an bu t alebi n artması da bu döne me raslamakt adır. Bunun nedenl eri ise; önceden dıģlanmı Ģ ol an gr upl ara eğiti m hakkı veril mesi, farklı di ni gr upl arı n üni versiteye giriģte eģit hak t alepleri, araģtır mal arı n yeni bilim dalları nı da içer meye baģla ması olarak sayılabilir. 7

24 Üni versiteleri n za man i çi ndeki geliģi m pl an Ģe mal arı na da yansı mı Ģ ve ort açağda gör ülen üni versite sistemi nden, bugün geliģ mi Ģ ül kelerde gör ül en üni versite siste mi ne doğr u, mekan kullanı mı nda da öne mli farklılıklar ortaya çı kmı Ģtır. ( Çı nar, 1998) Türki ye de Üni versite ni n GeliĢi mi Tür ki ye deki yüksekokulları n t ari hçesi ne za man ve yer ol arak bir baģlangı ç bul mak zordur. Al man Hukuk Tari hçisi Ri chard Honig Os manlı ve Bi zans gel enekl eri ni n birlikte i ncelenebileceği ni söyl e mi Ģ ve Ġstanbul Üni versitesi ni n t ari hi ol arak 321 yılı nı ver mi Ģtir. ( Wil dmann, 2000) Bi zans ta il k ileri eğiti m bi nası nı n bugünkü Ġstanbul Üni versitesi ni n mer kez bi nası nı n üzeri nde bulunduğu t epede 321 t arihi nde, Büyük Konst anti n t arafı ndan kur ul duğu; tı p ve gra mer hocal arı na bazı özel hakl ar t anı dı ğı, 1/ 3/ 321 tari hli fer manı ndan anlaģıl makt adır. ( Bi rsel, 1943) Tür ki ye deki yüksekokulları n geliģ mesi ni n, Ġstanbul un 1453 te fethi nden sonra medreselerle baģladı ğı kabul edil mekt edir. Tür k yüksekokulları nı n daha sonraki geliģi mi -en azı ndan 19. yüzyıl dan itibaren- i ki yüksekokul ti pi arası ndaki gerili ml e belirlenmi Ģtir. Bir t arafta eski yüksekokul ti pi, yani Ġsla m gel enekl eri ne bağlı medrese, di ğer t arafta da Batılı ör nekl ere göre yavaģ yavaģ Ģekil kazanan l ai k üni versite ve yüksekokul. Medrese, Ġsla m dünyası nı n ortaya çı kardı ğı, Avr upa da az t anı nan bir yüksekokul biçi mi dir. (Wi l dmann, 2000) Cu mhuri yet Dönemi Öncesi Üni versitelerin GeliĢi mi Günü müzdeki çağdaģ üni versiteleri n ol uģumu orta çağdaki üni versitelere dayan makl a beraber; Tür ki ye deki üni versite ol uģumu i ncelenirken Anadol u daki en yaygı n eğiti m kur uml arı olan medreseler de incelenmeli dir. Ġsla mi yeti n ortaya çı kıģından beri medreseler, dine ve ili me ait bil gilerin öğretildi ği kur ul uģlar ol arak Anadol u da Cu mhuri yet e kadar süregel mi Ģtir. Genelli kle büyük ca mil eri n yanı nda i nģa edilen bu medreseleri n Ar apça, ilahi yat, fı kı h, Ġsla m felsefesi, tefsir, hadis ve il m-i maani gi bi di ni dersler yanında ri yazi ye, tı p ve astrono mi bil gileri de gösterildi. Bu medreselere deva m edenl ere tal ebe-i u mu m denilirdi. Bunl ar mezun 8

25 ol ana kadar kur ul uģlarda ücretsiz ol arak yatarlar ve yanl arı ndaki i maretlerden ye mekl eri ni alırlardı. ( Kuban, 1969) Ġsla m yazarları genellikle, Sel çukl u sultanları Al p Asl an ve Meli kģah ı n ( ) vezirleri Ni za m ül Mül k ü medreseni n kur ucusu ol arak t anı ml a makt adır. Tür kl er i n Anadol u ya gel di ği 1071 t ari hi nden sonra, medreseler Anadol u da yayıl maya baģla mı Ģtır. En eski Selçukl u medreseleri 13. yüzyıl da yapıl mıģlardır. ( Arsever, s. 450) Ġlk Os manlı medresesi 1331 yılı nda Or han Gazi t arafı ndan Ġzni k de medrese hali ne getirilen bir kilisede eğitime baģla mı Ģtır. ( Çı nar, 1998) 1453 te Ġstanbul un alı nması sonucu Fati h Sult an Meh met t arafı ndan hukuk ve Ġlahi yat üzeri ne çalıģan Fati h Külliyesi yaptırıl mıģtır. Kanuni Sultan Sül eyman ın Ġstanbul da yaptırdı ğı Sül eymani ye Medresesi nde ise tı p medresesi ve darüģģifa, mat e mati k öğreti mi i çi n de dört medrese ve bir darül hadis bul unmakt aydı. 16. yüzyıl dan sonra medrese siste mi nde çöküģ baģla mı Ģtır lere geli nceye kadar Os manlılar ı n eğiti m kur uml arı nda hi çbir geliģ me gör ül me mi Ģtir. 3. Seli m den Cu mhuri yet döne mi ne kadar eğiti mi n t opl umüzeri nde değiģtirici rol üstleneceği düģünül müģt ür. ( Çı nar, 1998) Bu döne mde kurul an yüksek öğreni mkuruml arı: Mühendishane-i Bahri Hü mayün (1773) Mühendishane-i Berri Hü mayün (1793) Tı phane (1793) Har p Okul u (1834) 1863 yılı nda üni versite düzeyi ndeki il k yüksek öğreti m kur umu ol an Dar ülfünun kur ul muģt ur yılı nda hi kmet, edebi yat, hukuk, ul umu t abii ye ve riyazi ye dersleri okut ulan Dar-ül -fünun-u Os mani kur ul du ve 1872 de kapatıl mıģtır yılları arası nda Dar-ül - fünun- u Sultani edebi yat, fen ve hukuk dersleri veril miģtir yılı nda Ul u m- u Ali ye-i di ni ye, riyazi ye ve edebi yat okutul an Dar-ül -fünun- u ġahane açıl mıģtır de beģ Ģube ol arak Ġstanbul Dar-ül -fünun-u kur ul muģt ur. Ul umu Ģeri ye, ul umu hukuki ye, ul umu tı bbi ye, ul um- u ebedi ye, funun eğiti mi yapılan kur ul uģa 1923 yılı nda ek olarak eczacılık ve diģçilik fakülteleri açıl mıģtır. ( Ersoy, 1981) 9

26 Cu mhuri yet Dönemi Üni versiteleri n GeliĢimi 19. yüzylı n ortaları nda Batı daki ör nekl eri ne göre bir üni versite kurma nokt ası na geli nmi Ģtir. GeliĢi m yavaģ ve geri ye dönüģ içi n za man za man ortaya çı kan karģı tepkilerle birlikte yaģanmı Ģ olsa bile sürekli ol muģt ur. Avr upa ör neği ne göre bir üni versite hedefi yse ancak Cu mhuri yet le birlikte ortaya çı kmı Ģtır. Cu mhuri yet i n kur ul masından he men sonra çı karılan Tevhi d-i Tedrisat Kanunu il e eğiti m kur uml arı büt ünüyl e Maarif Vekal eti ne bağl anmı Ģ; böyl ece he m dağı nı klı ğa bir son ver mek, he m de yabancılar, azı nlı klar ve di ni ör gütler t arafı ndan açıl mı Ģ ve iģletil mekt e ol an okulları Cu mhuri yet i n denetimi altına al mak istenmi Ģtir. ( Bi rkan, 1972) Me dreseler 1924 yılı na kadar varlığı nı sürdür müģt ür. Moder n Tür k yüksekokulları nı n eski ortağı ndan t a m anla mı yl a kurt ul ması, ancak 1933 yılında Ġstanbul Üni versitesi Ref or mu ve Ankara da Yüksek Ziraat Enstitüsü nün kur ul uģuyl a gerçekl eģ mi Ģtir. ( Wil dmann, 2000) 1939 yılında t opl anan milli eğiti m Ģurası nda eğiti m sor unl arı nı n t artıģıl mı Ģ ve çözü m önerileri getiril miģtir. ġura sonucunda hazırlanan rapor da Ģunl ar öneril miģtir: Tür k devri ml eri ni n felsefesi ni yapacak, milletler arası iliģkilerde bil gili, teģebbüs kabiliyeti yüksek, devl eti n üst kadr oları nı n i hti yacı nı ehliyetle karģılayacak i nsan yetiģtir mek yüksek eğiti mi n a macı ol malı dır. Bunu i çi n yeni yüksek okulları ve üni versiteleri Anadol u ya yay mak, Ankara ve doğuda he men birer üni versite kur ul ması na çalıģ mak, Anadol u çocukl arı nı n kendi çevreleri nde yüksek eğiti m i mkanl arı na kavuģt urul ması nı sağla mak yeni döne mi n politikası ol malı dır. Hasan Ali Yücel t arafı ndan t opl anan bu Ģura sonrası nda kur ul an Köy Enstitüleri, Cumhuri yet Devri eğiti mi ni n en öne mli adı ml arı ndan biri ol muģtur.(1940) ĠĢ i çi nde, iģ vasıtası yla, iģ i çi n eğiti m il kesi üzeri ne kur ul u yönt e mi ile eğitim yapan bu kur uml ar aynı za manda, çevreleri ni n birer araģtır ma ve i ncele me mer kezi ydiler. ( Bi rkan, 1972) Anadol u da kur ul an cumhuri yet döne mi sonrası kur ulan yüksek öğreti m kur uml arı tari h sırası yla Ģöyl edir:( Tabl o 2. 2) 10

27 Tabl o 2. 2: Cu mhuri yet Döne mi Sonrası Kur ul an Yüksek Öğreni m Kur uml arı Darül fünun, Maarif Vekal eti nden ayrılarak özerkli k kazandı. İstanbul dışı nda Ankara da yüksek Harp Okul u kurul du. öğreni mbaşladı Ley-i Hukuk Mekt ebi ve Musi ki Mualli m Mekt ebi kurul du Gazi Ort a Öğret men Okul u ve Eğiti m Enstitüsü kurul du Mühendis Mekt ep-i Alisi Maarif Vekal eti nden ayrılarak özerkli k kazandı. Ankara dışı nda yüksek okullaş ma Darül fünun lağv edil di. Ankara da Yüksek Ziraat Ensit üsü kurul du. sürdürül müşt ür İstanbul Üni versitesi kurul du. Milli Musi ki ve Te msil Akade mi si kurul du Si yasal Bilgiler Okul u ve Dil Tari h ve Coğrafya Fakültesi kurul du İstanbul Yüksek İktisat ve Ti caret Okul u Maarif Vekal eti ne bağl andı Fen Fakültesi kurul du. Tek üni versiteli döne mden çok İstanbul Tekni k Üni versitesi kurul du. üni versiteli döne me geçil di Tı p Fakültesi kurul du Ankara Üniversitesi kurul du İstanbul ve Ankara dışı nda yüksek İz mir de Ege Üni versitesi kurul du. Trabzon da Karadeni z Teknik Üni versitesi kurul du. okullaş ma başla mı ştır Erzurum da At at ürk Üni versitesi kurul du Ankara da Ort a Doğu Tekni k Üni versitesi kurul du 1961 Anayasası ile üni versiteler Ankara da Hacettepe Üni versitesi kurul du. geniş özerkli k kazandı İstanbul da Boğazi çi Üni versitesi kuruldu yılında Anayasa nı n Eskişehir de Anadol u Üni versitesi, Di yarbakır da Di cle Üni versitesi, Adana da Çukurova Üni versitesi Ma ddesi kal dırılarak, 1973 yılında kurul du 1750 sayılı Üni versiteler Kanunu çı karıl mıştır Si vas ta Cu mhuri yet Üni versitesi kuruldu. Me kt upl a eğiti mbaşladı. Yay-kur El azı ğ da Fırat Üni versitesi, Mal atya da İnönü Üni versitesi, Sams un da 19 Mayıs Üni versitesi kurul du Konya da Sel çuk Üni versitesi, Bursa da Ul udağ Üni versitesi kuruldu Kayseri de Erci yes Üni versitesi kurul du de çı karılan Yüksek Öğreni m Ant al ya da Akdeni z Üni versitesi, İz mir de Dokuz Eyl ül Üni versitesi, Ankara da Gazi Üni versitesi, Kanunu ile akade mi ve yüksek okul İstanbul da Mar mara Üni versitesi, Mi mar Si nan Üni versitesi, Yıl dız Tekni k Üni versitesi, Edirne de gi bi farklı kuruml ar Yüksek Öğreti m Trakya Üni versitesi, Van da Yüzüncü Yıl Üni versitesi kurul du. Kur ul u ( YÖK) adı altında birleştirildi Anadol u Üni versitesi ne bağlı Açı köğreti mfakültesi nde açık Öğreti muygul a ması na başlandı. Anayasada yer alan hükü ml ere Ankara da Bil kent Üni versitesi kurul du. uygun olarak getirilen yeni yasal düzenl e me ile vakıf üni versiteleri ni n kurul ması na olanak sağl andı Gazi antep te Gazi ant ep Üni versitesi kurul du Çanakkal e de Çanakkal e Onseki z Mart Üni versitesi kurul du Bol u da Abant İzzet Baysal Üni versitesi, Aydı n da Adnan Menderes Üni vesitesi, Afyon da Af yon Kocat epe Üni versitesi, Balı kesir de Balı kesir Üni versitesi, Manisa da Cel al Bayar Üniversitesi, Tokat ta Gazi os manpaşa Üni versitesi, Gebze de Gebze Yüksek Teknol oji Enstitüsü, Şanlı urfa da Harran Üni versitesi, İz mir de İz mir Yüksek Teknol oji Enstitüsü, Kars ta Kafkas Üni versitesi, Kahra man maraş ra Süt çü İ ma m Üni versitsi, Kırıkkal e Kırı kkkal e Üni versitesi, Kocaeli de Kocaeli Üni versitesi, Mersi n de Mersi n Üni versitesi, Muğl a da Muğl a Üni versitesi, Hat ay da Must afa Ke mal Üni versitesi, Ni ğde de Ni ğde Üni versitesi, Deni zli de Pa mukkal e Üni versitesi, Sakarya da Sakarya Üni versitesi, Isparta Sül ey man De mirel Üni versitesi, Zongul dak ta Karael mas Üni versitesi kurul du yılları arası nda 21 i vakıf üni versitesi ol mak üzere topla m 74 üni versite kurul muşt ur. 53 devl et üni versistesi ve 21 vakıf üni versitesi ol mak üzere 74 üniversite bul un makt adır Eskişehir de Os mangazi Üni versitesi kurul du. 11

28 Genel ol arak Tür ki ye deki üni versite geliģi m süreci ni i nceleyecek ol ursak özelli kle ve yılları arası ndaki döneml erde kal kı nmada öncelikli yörel erde yüksek öğreti m kur uml arı nı n kur ul duğu gör ülmekt edir. Bu karar sonucu üni versite pl anla ma çalıģ mal arı farklı bir boyut kazanmı Ģtır. Bu yakl aģı ml ar ve politikalar sonucu üni versiteler fizi ksel yerleģi m ol arak kent dıģı üni versiteleri yani ka mpüsler Ģekli nde pl anl anmaya baģlanmı Ģtır. Bu ka mpüsleri n kent mer kezi nden uzak ol maları, kendileri ne yet ecek nitelikte ol mal arı gerkliliği ni ortaya çı kar mı Ģtır. Bu a maçl a çağdaģ yakl aģı ml a değerlendirilen, disi pli nler arası iliģkileri n deva mlılığı nı sağl ayan, bili m ve kült ür orta mı sunan, çevresi yle fizi ksel ve sosyal anl a mda iliģkileri sağl anmı Ģ ka mpüsl eri n kur ul ması gereklilği ül ke mi zde de doğ muģt ur. ( Çı nar, 1998) Türki ye de Yüksek Öğreti msite mi ve Mekansal Dağılı mı Anayasal Te meller Tür ki ye de T. C. Anayasası nı n 130. maddesi ne göre devl et t arafı ndan kanunl a ka mu tüzel kiģiliği ne ve bili msel özerkli ğe sahi p üni versiteler, vakıflar t arafı ndan da, kanunda gösterilen usul ve esaslara göre, kazanç a macına yöneli k ol ma mak Ģartı ile, devl eti n gözeti mve deneti mi ne tabi yüksek öğreti mkurumları kurulabilir. (ĠTO, 1998) Bu t anı ma göre Anayasal ol arak Tür k yüksek öğreti m siste mi, devl et üniversiteleri ile vakıf yüksek öğreti m kuruml arı ndan ol uģur. Devlet ve vakıf yüksek öğreti m kur uml arı öğreti mi ni pl anla mak, yönet mek ve denetle mek maksadı ile Yüksek Öğreti m üst kur ul uģu ol arak Yüksek Öğr eti m Kur ul u kur ul muģt ur. ( Anayasa Md. 131) Yi ne yasaya göre Yüksek Öğreti m Kur ul u denetle me görevi ni Yüksek Öğreti m Denetleme Kur ul u aracılığı yla yapmakt adır. Devl et üni versiteleri ve vakıf üni versiteleri arası ndaki t e mel fark, vakıfları n mali ve i dari özerkli ğe sahi p ol mal arıdır. Devl et üni versiteleri yal nızca bili msel özerkliğe sahi ptir. Mali ve i dari özerkli kleri yokt ur. Vakıf üni versiteleri, mali ve i dari konul ar dıģı nda, akade mi k çalıģ mal ar, öğreti m el e manl arı nı n sağlanması ve güvenli k yönleri nden devl et eli yle kurul an üni versiteler içi n Anayasa da belirtilen hükü ml ere tabi dir. (ĠTO, 1998) 12