ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ

Transkript

1 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ TÜRKĠ YE DE AFET SONRASI KURULAN GEÇĠ CĠ KONUT YERLEġ KELERĠ NĠ N KRONOLOJĠ KĠ NCELENMESĠ ĠZMĠ T VE YALOVA DA KURULAN PREFABRĠ K YERLEġĠ M ÖRNEKLERĠ ÜZERĠ NDE DEĞERLENDĠ RME YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Mi mar Ġs mail Özgür ONUR Anabili m Dalı: Mi marlı k Progra mı: Mi mari Tasarım Tez DanıĢ manı: Doç. Dr. Si nan MERT ġener OCAK 2005

2 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ TÜRKĠ YE DE AFET SONRASI KURULAN GEÇĠ CĠ KONUT YERLEġ KELERĠ NĠ N KRONOLOJĠ KĠ NCELENMESĠ ĠZMĠ T VE YALOVA DA KURULAN PREFABRĠ K YERLEġĠ M ÖRNEKLERĠ ÜZERĠ NDE DEĞERLENDĠ RME YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Mi mar Ġs mail Özgür ONUR Tezi n Enstitüye Veril di ği Tari h: 27 Aralı k 2004 Tezi n Savunul duğu Tari h: 24 Ocak 2005 Tez DanıĢ manı : Di ğer Jüri Üyel eri Doç. Dr. Si nan Mert ġener Prof. Dr. Ahsen ÖZSOY (Ġ. T. Ü.) Doç. Dr. Seda TÖNÜK ( Y. T. Ü.) OCAK 2005

3 Ġ ÇĠ NDEKĠ LER TABLO LĠ STESĠ ġekġ L LĠSTESĠ ÖZET SUMMARY vi vii ix x 1. GĠ RĠ ġ Gi riş ve Çalış manı n Amacı Çalış manı n Kapsa mı Çalış manı n Yönt e mi 3 2. AFET OLAYLARI Tanı m Af et Ol ayları nı n Sı klı k ve Türleri Doğal Afetler Sel Tsuna mi ve Kı yı Seli Tr opi k Fırtınalar Depre m Heyel anlar, Kay mal ar, Çığlar Yangı nl ar Kur aklı k İnsan Kaynaklı Afetler Af et Döne ml eri Af et Öncesi Döne m Af et Sırası Döne m Af etten He men Sonraki Döne m İyileştir me Döne mi Yeni den İnşa Döne mi Böl üm Sonuçl arı AFET YÖNETĠ MĠ Tanı m Af et Yöneti mi ni n Amaçları 19 iii

4 3. 3.Af et Yöneti m Or gani zasyonu Tür ki ye de Afet Yöneti m Or gani zasyonunun Kur uluş Şe ması ve Genel İlkeleri Acil Dur um Yöneti m Müsteşarlığı Ameri ka da Afet Yönetim Or gani zasyonu - FEMA Af et Yöneti mi ile İlgili Yasal Düzenl e mel er Tür ki ye de Afet Yöneti mi ile İlgili Yasal Düzenl emel er Yabancı Ül kelerde Uygulanmakt a Ol an Acil Dur um Yöneti m Şekilleri ve Yasaları Böl üm Sonuçl arı TÜRKĠ YE DE MEYDANA GEL MĠ ġ AFET OLAYLARI NI N KRONOLOJĠ KĠ NCELENMESĠ - 17 Ağustos ve 12 Kası m Depre ml eri ne Ait Sayısal Veriler Gi riş Tür ki ye de Meydana Gelmi ş Depre m Afetleri Ağust os ve 12 Kası mdepre ml eri ne Ait Sayısal Veriler Tür ki ye de Meydana Gelmi ş Sel ve Taşkı n Afetleri Böl üm Sonuçl arı AFET SONRASI UYGULANAN GEÇĠ CĠ KONUT TANI MI VE TÜRKĠ YE ÖRNEĞĠ NDE Ġ NCELENMESĠ Giriş Afet Sonrası Uygul anan Geçi ci Konut Tanı mı Konut un Tanı mı Geçi ci Konut Af et Sonrası Geçi ci Konut Uygul a mal arı ile İlgili Me vcut Ör nekl er Prefabri kasyon Tanı mı ve Tari hçesi Prefabri kasyon Uygul a mal arı Prefabri ke Uygul a mal arın Ol uml u ve Ol umsuz Özeli kleri Tür ki ye de Prefabri kasyonun Gelişi mi Tür ki ye de Uygul anan Afet Sonrası Yerleş me Ör nekl eri 84 iv

5 Ağust os Depre mi nden Sonra Uygul anan Prefabrik Yerleşi ml er Kası m Depre mi nden Sonra Uygul anan Prefabri k Yerleşi ml er Böl üm Sonuçl arı Ġ ZMĠ T YENĠ KÖY VE YALOVA ÇI NARCI K GEÇĠ CĠ PREFABRĠ K YERLEġĠ M ALANLARI NI N KARġI LAġTI RMALI ANALĠ ZĠ Araştır manı n Yönt e mi Veri Topl a ma Süreci Anket Sonuçl arı nı n Analizi İz mit, Yeni köy Geçi ci Konut Yerleşi mi Böl gesel Genel Veriler Konut Kullanıcıları Hakkı nda Genel Bil giler Prefabri k Konutlar Hakkında Genel Bil giler Yal ova 9. Böl ge Geçi ci Konut Yerleşi mi Böl gesel Genel Veriler Konut Kullanıcıları Hakkı nda Genel Bil giler Prefabri k Konutlar Hakkında Genel Bil giler Anket Sonuçl arı nı n Karşılaştır malı Değerlendiril mesi SONUÇLAR ve TARTI ġ MA KAYNAKLAR EKLER 119 v

6 TABLO Lİ STESİ Sayfa No.: Tabl o Tür ki ye de Meydana Gelmi ş Doğal Afetleri n Hasar Dereceleri... 9 Tabl o Af eti n Yol Açacağı Yaralama Pot ansi yeli ni Tahmin Et mede Kullanılan Değişkenl er Tabl o Af et Yöneti mi yl e İlgili Kararlar Alı nırken Et kili Olabilecek Topl ul uğa Ait Değişkenler Tabl o Acil Dur um Yöneti mi nde İşlevsel Gr upl arı n Amaçl arı ve Buralarda Rol Al anl ar Tabl o Tür ki ye de 1900 l ü Yıllara Kadar Meydana Gel mi ş Depre m Af etleri ni n Tari hi, Yeri, Şi ddeti ve Hasar Derecesi Tabl o Cu mhuri yetten 1967 Yılına Kadar Türki ye de Meydana Gel mi ş Depre ml er Tabl o Yılı ndan Günü müze Kadar Türki ye de Meydana Gel mi ş Depre ml er Tabl o Ağust os Depre mi nde Hasarlı Konutları n ve İşyerleri ni n İllere Gör e Dağılı mı Tabl o Kası m Depre mi nde Hasarlı Konutları n ve İşyerleri ni n İllere Göre Dağılı mı Tabl o Bayı ndırlık ve İskan Bakanlı ğı nca Yapılan Barı nma ve Onarı m Yar dı ml arı Tabl o ABK Valiliği Kapsa mı ndaki İllerde Ka mu Tarafı ndan Kur ul an Geçi ci Prefabri ke Konut Hane Büyükl ükl eri Tabl o Tür ki ye de Meydana Gelmi ş Büyük Su Taşkı nları Tabl o Bayı ndırlık ve İskan Bakanlı ğı ile Özel Sekt ör Tarafı ndan Yaptırılan Prefabri k Konut Sayılarına İlişki n Sayısal Veriler vi

7 ŞEKİ L LİSTESİ Sayfa No.: Şekil Af eti n Ol uşum Döngüsü İçinde Yer Al an Davranışlar 16 Şekil Acil durumyöneti mi nde grup ilişkileri 29 Şekil A. B. D. de Afet Yöneti msiste mi 31 Şekil Tür ki ye de Kriz Hallerinde Yöneti mşe ması 32 Şekil İl Kurtar ma ve Yardı m Komit eleri ni n Yapısı 33 Şekil İ. T. Ü. Araştır ma Gr ubu Acil Durum Yöneti mi Model Önerisi 35 Şekil Ameri ka Birleşi k Devl etleri Afetler ve Acil Duruml ara Müdahal eye katılan ilgili kurumve kuruluşlar 37 Şekil Ameri ka Birleşi k Devl etleri Federal Acil Durum Müdahal e Planı nı n Şekil organi zasyonunu gösteren te mel plan 38 Ameri ka Birleşi k Devl etleri Federal Acil Durum Yöneti m Kur umunun (FEMA) Acil Duruml ara Müdahale Takı ml arı nı n organizasyon şe ması 40 Şekil Acil müdahale operasyonl ar kıs mı organi zasyonu 41 Şekil Ül ke mi zde mevcut afet yöneti mplanı nda soruml ul ukların dağılı mı 45 Şekil Af et Yöneti mi ve Topl umsal Ör gütlenmede İki Uç Model 46 Şekil American Ingenuit y Geçici Konut Biri ml eri 70 Şekil Mi crohouse 71 Şekil Katlanabilir Çadır 71 Şekil Isı Yalıtı mlı Ses Kont eynırı 71 Şekil Mel on Desi g Tarafı ndan Tasarlanan Geçici Ev 72 Şekil Hexacube Modülleri 72 Şekil Mobil Ev i n Gece Görünüşü 73 Şekil Mo bil Ev i n Plan, Kesit ve Gör ünüşü 73 Şekil Gelişi mci Mi marlar Tasarımı Geçici Konut 74 Şekil Mi martı Tasarı mı Geçici Konut 74 Şekil Kağıt Çantı Ev 75 Şekil Bayer Fir ması Tarafı ndan Ür etilen Köpük Kubbeler 76 Şekil İz mit Yeni köy Geçi ci yerleşi m Mer kezi nde 1999 ve 2004 Yılları 96 Ar ası nda Değişen Nüf us Dağılı mı Şekil Prefabri k Konut Kullanıcılarını n Medeni Durumu 96 Şekil Prefabri k Konut Kullanıcılarını n Eğiti m Dur umu 96 Şekil Af et Öncesi Kullanıcıların İka met Ettikleri Konutlar 96 Şekil Kullanıcıların Geçici Konutlarda İka met Süreleri 96 Şekil Kullanıcıların Taşı nmak İste me mel eri ni n Nedenl eri 96 Şekil Prefabri ke Konutları n Isı nma Siste ml eri 96 Şekil Prefabri ke Konutlarda Yaşamanı n Ol uml u Yönl eri 96 Şekil Geçi ci Konutlarda Yapılan Değişi klikler 99 Şekil Konut Dışı nda Yapılan Değişi klikler 99 Şekil Konut İçi nde ve Dışı nda Yapılan Değişi klikleri n İncelenmesi 99 Şekil Konutları n Kullanıcı Tarafından Perfor mans Değerlendiril mesi 99 vii

8 Şekil Konut Kullanıcılarını n Alternatif Tasarı m Önerileri 99 Şekil Konut Çevresi ndeki Sosyal Tesislerin Kullanıcı Me mnuni yeti 99 Açı sı ndan Değerlendiril mesi Şekil Konut Çevresi ndeki Açı k Al anl ara Dair Kullanıcı İst ekl eri 99 Şekil Yerleşi m Mer kezi ndeki Prefabri kleri n Kullanı msayısı 103 Şekil Konut Kullanıcılarını n Medeni Hali 103 Şekil Konut Kullanıcılarını n Eğiti m Dur umu 103 Şekil Konut Kullanıcılarını n Prefabri kte Kal ma Süreleri 103 Şekil Depre mi n ardı ndan İşi ni Kaybet miş Kullanıcı Oranı 103 Şekil Konut İçi nde ve Dışı nda Değişi klik Yapan Kullanıcı Or anu 103 Şekil Konut Dışı nda Yapılan Değişi klikler 103 Şekil Konut Kullanıcılarını n Karşılaştığı Mekansal Sorunl ar 103 Şekil Dı ş Mekanl arda Yapılan Değişi klikler 105 Şekil Geçi ci Konut Yerleşkesi ni n Geneli nde Ol umsuz Yönl er 105 Şekil Geçi ci Konutta Kullanılan Isı nma Şekli 105 Şekil Konutta Eksi kliği Duyul an Me kanl ar 105 Şekil Geçi ci Konut Tasarı mı na Getirilen Öneriler 105 Şekil Açı k Al anlarda Me mnuni yet 105 Şekil Sosyal Mekan ve Açı k Al anl ara Getirilen Öneriler 105 Şekil Sosyal Al anları n Kullanı msı klı ğı 105 viii

9 TÜRKİ YE DE AFET S ONRASI KURULAN GEÇİ Cİ KONUT YERLEŞ KELERİ Nİ N KRONOLOJİ K İ NCELENMESİ - İ ZMİ T VE YALOVA DA KURULAN PREFABRİ KE YERLEŞİ M ÖRNEKLERİ ÜZERİ NDE DEĞERLENDİ RME ÖZET Af etler t opl umun önemli bir böl ümünü et kileyen t opl umun t e mel i şlevl eri ni n yür üt ül mesi ni engelleyen ne za man nerde ol uşacağı önceden bilinmeyen ol ayl ardır. Af et ol ayları na karşı ancak bili msel çalış mal arla geliştirilen yakl aşıml ar afet sonrası karşılaşacağı mı z sı kı ntıları en aza i ndirger. Bu da afet öncesi nde; afet sırasında ve sonrası nda neyi n nerde nasıl yapılacağı nı devl eti n kuruml arı nı n ve özel sekt örün görev ve soruml ul ukl arı nı n ne olduğunu pl anl a makl a mümkündür. Ayrıca afet sonrası nda ol uşacak geçi ci barı nak pr obl e mi ne prati k, ekono mi k ve gerçekçi bir çözüm getirilmeli bu konuda af et sonrası ol uşacak acil i htiyacı karşılayacak pr ojel er hayat a geçiril meli dir. Tez kapsa mı nda Kocaeli ve Yal ova böl gesi nde yapılan kullanıcı anketleri ne dayalı ol arak afet sonrası ol uşacak geçi ci konut i hti yacı na ilişki n sapt a mal ar ve değerlendir mel er yol u ile geçici barı nak t asarı m kriterleri çı kar maya kat kı sağlanmı ştır. Tezi n biri nci böl ümünde çalış manı n a macı kısaca açı klanmı ştır. İki nci böl ümde; afeti n tanı mı yapıl mış afet olayları nı n sı klık ve t ürleri açıklanmı ş ve afet döne ml eri sıralanmı ştır. Tezi n üçüncü böl ümünde afet yöneti mi t anı ml an mı ş afet yöneti mi ni n amaçl arı ve Tür ki ye de ve dünyada ki afet yöneti morgani zasyonl arı anlatıl mıştır. Dör düncü böl ümde ül ke mi zde meydana gel mi ş depre m, sel ve t aşkın afetleri kr onol oji k ol arak sıralanmı ştır. 17 Ağust os ve 12 Kası m Mar mara depreml eri ne ait sayısal veriler bu böl ümün alt başlıkları ndan biri ni ol uşt urur. Beşi nci böl ümde ise; afet sonrası geçici konut un t anı mı yapıl mış, mevcut ör nekl er incelenmi ş ve prefabri kasyon anl atıl mıştır. Bu bölümde son ol arak 17 Ağust os ve 12 Kası m Mar mara depre ml eri nden sonra uygul anan prefabrike yerleş me örnekl eri incelenmi ştir. Son ol arak kavra msal alt yapı yı destekle mek amacı yl a İz mit Yeni köy ve Yal ova Çı narcı k geçici prefabri k yerleşi malanları nda yapılan anket sonuçl arı değerlendiril miştir. ix

10 THE ANALYSI S OF TE MP ORARY HOUSI NG AFTER DI SASTER I N TURKEY - EVALUATI ON OF TEMP ORARY HOUSI NG SAMPLES I NI ZMI T AND YALOVA SUMMARY Di sasters are t he events t hat affect t he l arge a mounts of t he co mmunit y, raise difficulties i n t he mai n functi ons of t he co mmuni ty and it is not possi ble to know when and where t hey will happen. It is onl y possi ble t o reduce t he effects of disaster wit h scientific appr oach. This is as far as possi ble by pl anni ng t he government s and pri vate associ ati on duties and responsi bilities. Al so an econo mi c, practical, and realistic proj ect t hat will sol ve the probl e mof te mporary housi ng after disaster, shoul d be i mpr oved. The results of i nquiries done i n Kocaeli and Yal ova t e mporary house settle ment regi ons about user s pleasure contri buted t o create temporary housi ng desi gn criteria. In the first part of the thesis the ai mof the st udy is menti oned. In t he second part, t he disaster is defi ned. Al so densit y and t ype of disaster events arranged i n order. In t he t hird part of t he thesis disaster manage ment is defi ned. The ai m of disaster manage ment and disaster manage ment organisations i n Turkey and i n the worl d is expl ai ned. In t he f ourt h part, earthquake and fl ood disasters i n Tur key is arranged i n or der chronol ogi call y. The nu merical dat a about t he 17 August and 12 Nove mber Mar mara eart hquakes is gi ven. In t he fift h part, t he definition of t he t e mporary housi ng is gi ven, t he existing desi gns exa mi ned and prefabrication is descri bed. And i n t he end of t his part t he temporary housi ng settlements constructed after 17 August and 12 Nove mber Mar mara eart hquakes is exa mi ned. At l ast, t he i nquires whi ch are done i n İz mit Yeniköy and Yal ova Çı narcık t e mporary settlements, are eval uated t o support the concept ual base. x

11 BÖLÜM1. GĠ RĠ ġ Gi riģ ve ÇalıĢ manı n Amacı Af etler, i nsan hayatı nı ol umsuz yönde et kileyen ol ayl ardır. Ül ke mi zde yaģanan 17 Ağust os ve 12 Kası m depre ml eri nin sonucunda kiģi yaģa mı nı yitir miģ, kiģi yaral anmı Ģtır. Son yıllarda Tür ki ye de bir çok yı kıcı depre m meydana gel mi Ģtir. Ġnsan hayatı na ve yerleģi m alanları na büyük öl çüde zarar veren depre m ve di ğer afet t ürleri ne karģı önl e m al mak gerekmekt edir. Afet sonrası nda ihtiyaç duyul acak farklı gereksi ni ml er i çi nde en öne mlileri nden biri de barı nma ihtiyacı dır. Tür ki ye de afet sonrası geçi ci konut yerleģ mel eri ni değerlendirmek üzere yapılan bu çalıģ manı n amacı, afet sonrası kullanılacak geçi ci konut kavra mı nı afet yöneti mi ndeki yeri gi bi çeģitli açılardan el e alarak t asarı mı na kat kı da bul unacak veriler ortaya koy maktır. Yapılan çalıģ ma, kullanıcı anketleri ne dayalı ol arak, Mar mara Depre m böl gesi ndeki afet sonrası geçici prefabri ke yerleģkel ere iliģki n sapta mal ar ve değerlendir mel er yol u ile geçici barı nak t asarı mı na yol göst eren analitik bir yapı dadır. Değerlendir mel er, kullanıcı hoģnutl uğunun analizi ve gözl e ml er yol uyl a yapılacaktır ÇalıĢ manı n Kapsa mı Ar aģtır ma kapsa mı nda önceli kle, geçici konut un kullanıl ması na sebep olan afet ol ayları üzeri nde dur ul muģt ur. ÇalıĢ manın i ki nci böl ümünde afeti n t anı mı yapıl mıģ ve çeģitleri belirtil miģtir. Ġnsan kaynaklı ve doğal afetlere iliģki n özelli kler ortaya konul arak, zarar bi çi ml eri el e alı nmı Ģtır. Afeti n meydana geliģ süreci değerlendiril miģ ve afet evreleri ol arak el e alı nan bu sürece dair alt za man bi ri ml eri incelenmi Ģtir. 1

12 Ar aģtır manı n üçüncü böl ümünde, afet sonrası kur ul acak geçi ci konut yerleģ mel eri ne ait kararları da i çeren afet yönetimi el e alı nmı Ģtır. Afet yöneti mi ni n a maçl arı ve or gani zasyonu açı klanmı Ģ, Tür ki ye de uygul anan kur umsal yapısı veril miģ ve iliģkiler Ģe ması kur ul muģt ur. Bu bölü mde, Ameri ka da ki afet yöneti m or gani zasyonu ve FEMA ya iliģki n verilere de yer veril miģtir. Tür kiye de afet yöneti mi yl e il gili yasal düzenl e mel er el e alı nmı Ģ ve yurt dıģı ndan ör nekl erle birli kte değerlendiril miģ, Tür ki ye deki afet yöneti mi ile ilgili yasal düzenl e mel er incel enmi Ģ ve afetlere iliģki n yönet meli kler i ncelenerek kur umsal yapı nı n görev ve soruml ul ukl arı belirtil miģtir. Geçi ci konut üreti mi ve bu konuda alı nacak kararlara iliģki n verileri içeren yasalar i ncel enmi Ģtir. Af et ĠĢleri Genel Müdürl üğü ve Bayı ndırlık ve Ġskan Bakanlı ğı nı n görev ve soruml ul ukl arı ele alı nmı Ģtır. Farklı kur um ve kur ul uģları n bir arada hareket et mesi ni gerektiren dur uml ar yapılabilecek çalıģ mal ar belirlenmi Ģtir. Böl üm sonunda afetlerle il gili mevzuatları n kısa bir değerlendir mesi yapıl mı Ģ ve uz man gör üģlerde göz önünde bul undur ul arak eksi kli k ve boģl ukl ar değerlendiril miģtir. Geçi ci konutlara iliģki n alı nan kararlar da yasal düzenl e mel er çerçevesinde t ekrar gözden geçiril miģtir. Yabancı ül kel erde uygul anmakt a ol an yasal ar i ncelenerek karģılaģtır malı bir değerlendirme verilen Ek B de ortaya kon muģtur. ÇalıĢ manı n dör düncü bölü münde Tür ki ye de meydana gel mi Ģ afet ol ayl arını n kr onol oji k yapısı gösteril miģ ve 17 Ağust os, 12 Kası m depre ml eri ne ait sayısal veriler incelenmi Ģtir. Af et sonrası uygul anan geçi ci konut un t anı mı ve Tür ki ye ve yurt dıģında uygul anan ör nekl er, araģtır manı n beģi nci bölü münde el e alı nmı Ģtır. En genel anl a mı yl a konut ve barı nma kavra ml arı ndan yol a çı kılarak, i nsanı n t e mel gereksi nmel eri ve bunlara karģılık gel en barı nma i hti yaçları değerlendiril miģtir. Geçi ci konuttan bekl entiler ve karģılaması gereken opti mu m öl çütler ele alı nmı Ģtır. Yurt dıģı nda afet ol ayları baģta ol mak üzere çeģitli nedenl erden dol ayı geçi ci ol arak kullanıl ması öngör ül müģ konut t asarı ml arı i ncel enmi Ģtir. Bu konutlar, önceden saptanmı Ģ öl çütler göz önünde bul undur ularak değerlendiril miģtir. Tür ki ye de 1970 tari hi nden itibaren meydana gel mi Ģ çeģitli depre m afetleri sonucunda yaptırıl mı Ģ farklı ti p geçici konutlar i ncelenmi Ģtir. Geçi ci konut uygul a mal arı nda genelli kle prefabri ke yapı m siste ml eri ni n kullanıl ması, araģtır ma kapsa mı nda prefabrikasyonun 2

13 araģtırıl ması nı gerekli kıl mıģtır. Bu sebepl e, prefabri kasyonun t anı mı, ol uml u ve ol umsuz özellikleri ve Tür ki ye de uygul anıģ bi çimi belirtil miģtir. 17 Ağust os ve 12 Kası m depre ml eri ni n ardı ndan Mar mara Böl gesi nde uygul anan çeģitli prefabri k geçi ci konut yerleģi ml erine ait veriler ortaya konmuģt ur. Altı ncı böl ümde, Ġz mit Yeni köy ve Yal ova 9. Böl ge de uygul anan prefabri k geçi ci yerleģi m biri ml erinde yapılan anket ve al an i ncele mesi ni n sonuçl arı ve analizi veril miģtir. Ortaya çı kan sonuçl ar önceki bölü ml erde el e alı nan karar ver me mekani z mal arı ve yapısal gerekl erle birlikte değerlendiril miģ ve kull anı mdan doğan aksaklı klar ve geçi ci konutlara ait yapısal hatal ar ortaya kon muģt ur. Bu analiz yönt e mi, alan araģtır ması ve kullanıcı me mnuni yeti ni t emel al arak gerçekl eģtiril miģtir ÇalıĢ manı n Yönte mi ÇalıĢ manı n a macı; afet öncesi ve sonrası süreci n t anı ml anması ve afet yöneti mi ni n bu süreçteki yeri ni n belirlenmesi, geçi ci konut yapı m siste ml eri ni n incelenmesi ve farklı bölgel erde ki aynı ti p geçici konut ör nekl eri ni n analizi sonucu; ileri de yapılacak geçi ci konut t asarı ml arı na yol gösterecek verileri sapt a maktır. Ar aģtır ma süreci, geçici konut kavra mı na ait t eori k alt yapı ol uģt urul dukt an sonra, kullanı m aģa ması nda geçi ci konutlara ait özellikl eri belirle mek a macı yla, mevcut uygul a ma ör nekl eri üzeri nden gi dilerek, kullanı cı grupl arı nı n geçi ci konuttan bekl entileri sorgul anacak ve hali hazırdaki konutları n kullanı m perfor mansı değerlendirilecektir. Konut ve yerleģi m al anı öl çeği nde yapılan gözl e ml er ve geçi ci konutları n kullanıcıları yla yapılacak anket çalıģ ması sonucunda, afet sonrası geçi ci konut kavra mı yeni den gözden geçirilecek, kullanıcı hoģnutl uğu açısı ndan değerlendirilecek ve geçici konut tasarı mkriterlerini belirle meye kat kı sağlayacaktır. 3

14 BÖLÜM2: AFET OLAYLARI 2. 1.Tanı m Af et bir t opl umun veya onun belirli bir böl ümünün t opl umsal yapısını n bozul duğu ve t opl umun t e mel iģlevleri ni n yür ütül e mez dur uma gel di ği, za man ve mekan i çi nde yoğunl aģmı Ģ bir ol aydır. Daha genel anl a mı yl a birey ve gr upl arı n içi nde yer al dı kları t opl umsal bağl a mda t e mel bir bozul ma, nor mal bekl enti kalı pları ndan radi kal bir sapmadır. Afetler t ehli ke ol uģt uran, kontrol edilemeyen ya da kaza sonucu ol uģan olayl ardır. (Fischer, 1998) Af et, kökü iti bari ile Ar apça bir keli me ol up bel a, yı kı m ol arak tanı ml anmakt adır. Ancak özellikle Ġ ngiltere de afet ile il gili kavra m kar gaģası bul unmakt adır. Ġngilizce de afet kavra mı na karģılık ol arak kullanılan kavra ml ardan en öne mlisi bekl enmedik ol ay (conti ngency) ve t ehli ke ( hazard) kavra ml ardır. Bekl enmedi k ol ay kavramı yöneti m literat üründe... meydana gel ebileceği her kes tarafı ndan bilinen fakat bekl enmeyen ol ayl ar... ol arak t anı ml anmakt adır. Catastrophe, cala miti, ve disaster kavra ml arı da eģ anl a mlı ol up, afet ol ayı nı açı klayan sözcükl erdir. (Akoğl u, 2000) Ül ke mi zde, 7126 sayılı Si vil Savun ma Kanunu; düģ man t aarruzları, tabii afetler ve büyük yangı nları afet ve acil dur um ol arak t anı ml a makt adır Sayılı Umu mi Hayat a Müessir Afetler Dol ayısı yla Alı nacak Tedbirler ve Yapılacak Yar dı ml ara Dair Yönetmeli kte ise; depre m, su baskı nı, yer kay ması, kaya düģ mesi, çı ğ ve bunun gi bi ol ayl ar afet ve acil dur um ol arak nitelendiril mekt edir. Bu yasaya göre, afete uğrayan meskun yerleri n büyükl üğü o yeri n t a ma mı nda veya bir kesi mi nde yı kılan, ot urul maz hal e gel en bi na sayısı, zarar gören yapı ve t esisleri n genel hayat a et ki derecesi, mahallin ekono mi k ve sosyal özellikleri, zararı n 4

15 ka muoyundaki t epkisi, nor mal hayat düzeni ndeki aksa mal ar ve benzeri hususlar göz önünde t ut ul mak sureti yle afetleri n genel hayat a et kililiği ne iliģki n t e mel kurallar, ĠçiĢleri ve Mali ye Bakanlı kları nı n müt alaaları da alı narak Ġ mar ve Bayı ndırlı k Bakanlı ğı nca hazırlanacak bir yönet meli kle belirtilir. 88/ Sayılı Afetlere ĠliĢki n Acil Yar dı m TeĢkilatı ve Pl anl a ma Esasları na Dair Yönet meli k ise afet hali nde devl eti n güç ve kaynakları nı önceden pl anl andığı Ģekil de kullanıl ması nı düzenl er. (ġener ve di ğ. No. 16, 2002) Bu yasa ve yönet meliklerle il gili detaylı bil gi Ek A da veril miģtir. Af et ol arak değerlendirilen ol ayl ar; i nsan ya da doğal kaynaklı; yaģa m, doğal kaynak ya da mül k kaybı na yol açan; yol açtı ğı zararı n azaltılabil mesi içi n yar dı m personeli gerektiren duru ml ardır. En öne mlisi ise, ne za man ol acağı nasıl ol acağı ve ya geliģeceği; nerede ol acağı veya ol uģacağı; ne Ģi ddette veya zararda olacağı; ne kadar kiģi ni n, ne kadar zarar göreceği kesi n olarak biline me mekt edir. ( Bili m ve Tekni k Der gisi, 2002, s. 413) Dünya Sağlı k Ör güt ü ( WHO ) ise, Afri ka daki afetlere karģı hazırlamı Ģ ol duğu eğiti m pr ogra mı nda afet i çi n; hasar veren, ekol oji k t ahri bata neden ol an, insan kaybı na, sağlı ğı n ve sağlı k servisi ni n, dıģarıdan ol ağanüst ü yardı m gerektirecek kadar köt üleģ mesi ne neden ol an her t ürl ü ol uģum ol arak t anı ml a makt adır (Ġ SO- Çevre ġubesi, 2002) Tü m bu t anı ml ar afeti; t opl umsal boyutlarda fizi ksel, ekono mi k kayı pl ara yol açan; ne za man, nerede ve hangi Ģi ddette ol acağı bilinmeyen ve t opl uma vereceği zararlar yönünden sonucu önceden kestirilemeyen, günl ük yaģa mı ve i nsan et ki nli kleri ni engelleyerek t opl um yapısı nı ol umsuz yönde et kileyen bir duru m ol arak tanı ml a mı Ģlardır. Fischer ı n ( 1998) t anı mı na göre bir ol ayı n afet ol arak değerlendirilebilmesi içi n t opl umun büyük böl ümünün nor mal hayat düzeni ni et kile mi Ģ ve kesi nti ye uğrat mı Ģ ol ması gerekir. Ör neği n i nsanl arı n iģe git mesi ni n i mkansızlaģtığı ya da çok zor ol duğu, özel günl erin kutlanması nı n anl a msızl aģtığı za manl ardır. Afet ol ayı nda topl ul uk i çi n önceli kli dur um ara ma ve kurtar ma çalıģ mal arı na ayrılır; bu anl a mda gündeli k yaģa m ol ağan hali nde yür ümez, kısıtlanır. Enkazı n t e mi zlenmesi, gerekli 5

16 servisleri n yeni den yapılanması nor mal za manlarda gerçekl eģ meyen ancak afet ol ayı yla ortaya çı kan eyle ml erdir. BaĢka bir deyiģle afet olayl arı yal nızca fizi ksel ve kiģisel zarar veren ol ayl ar değil, kur banl arı n ve di ğer i nsanl arı n günl ük yaģa ml arı nı da sekt eye uğrat an ol aylardır. Bu nedenl e afet ol ayı nı n fizi ksel, ekono mi k ve sosyal ol mak üzere farklı et ki yönl eri vardır Af et Ol ayl arı nı n Sı klı k ve Türl eri Af etler, iki tür olayı n sonucu olarak meydana gelirler. Bunl ar ; Fi zi ksel olayları n neden ol duğu doğal afetler Ġnsan akti vite ve i hmalleri ni n neden ol duğu i nsan kaynaklı (teknol ojik af etler) dir. ( Göçer, 1983) Doğal Afetler Doğal ve kendiliği nden ort aya çı kan, i nsanl arın afeti n meydana geliģini et kileye meyecekl eri türden olayl ardır Seller Yoğun yağ mur, tropi k fırtınalar ve güçl ü dal galar sonucu ol uģan sel ol ayları insan hayatı nı t ehli keye sokan büyük afetlerdendir. Sel felaketleri, her afet ol ayı gi bi farklı büyükl ük ve özelliklerde meydan gel ebilir. TaĢkı nlar, Tür ki ye ni n de ci ddi zararlar gör düğü doğal afetlerdir. Yan maz ve Ul us ( 2000), t aģkı n ol ayı nı aģırı yağıģ veya kar eri mesi yle ol uģan çok büyük haci mli akı ml arı n akarsu yat ağı na sı ğma ması ol arak t anı ml anmakt adır. KentleĢ me nedeni yle arazi kullanı mı nda ki ani değiģi kli k ve havzal arı n uygunsuz kullanı mı akı m haci ml eri ni n art ması na ve su kaynakl arı siste ml eri ni n geliģtiril mesi, depol anması, korunması ve kontrol üne iliģki n kentsel alt yapı nı n ci ddi Ģekil de taģkın probl e mi ne mar uz kalması na neden ol makt adır. 6

17 Tsuna mi ve kı yı seli ġi ddetli depre ml er sonucu deni zde ol uģan büyük dal galara tsuna mi adı verilir. Tsuna mi dal gaları önl erine çı kan her t ürl ü nesneye zarar verecek öl çüde büyük ve güçl ü dal galardır. Sel felaketi yle kı yaslandı ğı nda ol uģum ve et ki hı zı nı n çok daha ani ve kısa ol duğu gör ül mekt edir. ( BirleĢ mi Ģ Milletler Af et Yar dı m Düzenle me Ofisi, 1976) Tropi k Fı rtı nal ar Tr opi kal mer kezli ol an güçl ü hava akı ml arı dır. Bunl arı n Hi nt Okyanusunda meydana gel enleri ne sikl on, Atlanti k Okyanusunda ol anlara kasırga ve Pasifi k Okyanusundakilere tayfun adı verilir. Tr opi k fırtınalar ol arak da adl andırılan güçl ü hava akı ml arı nda\ rüzgarın hı zı ve bu hı zla hareket ettirdi ği katı nesneler yı kı cı el e manl ardır. Sel baskı nı, su kirlenmesi ve buna bağlı ol arak sal gı n hastalıklar gi bi iki ncil afetleri n ol uģ ması nı sağl ar.( BirleĢ mi Ģ Mi lletler Afet Yar dı m Düzenl e me Ofisi, 1976) Depre m Yer kabuğunda ol uģan düģük gerili ml eri n biri ki mi sonucunda ze mi ndeki bl okl arda ani hareket ve kırıl ma sonucu depre m ol makt adır. Bu ani hareketler, yer kabuğu üzeri nde yayılan sis mi k dal galar üret mekt e ve yüzeyde ze mi n kırıl mal arı Ģekli nde kendi ni göstermekt edir. Kırıl mal ar, yer kabuğunda fay hattı veya fay düzl e mi ol arak bilinen zayıf böl geler boyunca ortaya çı kmakt adır. Kı rıl ma, fay düzl e mi nde depre m merkezi di ye bilinen belirgi n bir yerden baģla makt a ve fay boyunca belirli bir mesafeye kadar uza makt adır.(gül kan ve Ergünay, 2000) Bi r depre mde ortaya çı kan baģlıca t ehli ke, yer sarsıntısı ve fay kırıl ma zonunu izleyen yüzey hattı boyunca meydana gel en ze mi n kırıl mal arı dır. Bunl arı n ol uģt urduğu i ki ncil tehli kel er ise, t oprak kay mal arı, ze mi nde sı vılaģ ma ve ot ur mal ar, deni z ve göllerde ol uģan büyük dal gal ar (tsunami ) ve su sevi yesi ndeki peri yodi k değiģ mel erdir. Ze mi nde meydana gel en titreģi mi n yapılara geç mesi yle ol uģan yapısal hasarlar, i nsanl arı n yaģadı kları bi naları n veya bir t opl umda f onksi yonl arın düzenli iģleyebil mesi i çi n gerekli köpr ü, kul e, baca, rı htım gi bi yapıları n t ahri p ol ması veya çök mesi Ģekli nde ortaya çı kmakt adır. Bunl ara ek ol arak baraj, rezervuar, tank, bor u 7

18 hattı, kanal, su bendi, dal gakıran gi bi yapılardaki hasarlar, po mpa, vana, el ektri k Ģebekeleri, maki nalar, bor u t esisatları ve mobilyalardaki hasarlar da pot ansi yel fizi ksel kayı plar ol arak gör ül mekt edir. Depre mi n meydana getirdi ği zarar, sarsı ntı mer kezi ni n yerleģi m al anl arı na ol an konuyl a da yakı n il gilidir. ( Gül kan ve Er günay, 2000) Heyel anl ar, kay mal ar, çı ğl ar Toprak kay ması t epe ya da dağ gi bi eği mli arazilerde meydana gel en aģağı yönl ü harekettir. Bu hareket yoğun yağ mur ve kar yağıģı, depre m, maden ara ma, inģaat ya da er ozyon gi bi farklı doğal ve ya i nsan hat ası sonucu meydana gel ebilir. ( BirleĢ mi Ģ Milletler Afet Yar dı m Düzenl e me Ofisi, 1976) Vadi ya maçl arı na t ut unan kar ört üsünün i ç ve dıģ et menl erle t eti klenen ilk hareket sonrası vadi tabanı ndan hızla kayması olayı na çı ğ adı verilir. ( Akoğl u, 2000) Yangı nl ar Bi r bi nada ya da yerl eģi m al anı nı n dıģı nda bir yerde ortaya çı kan yangı n ol ayları afet ol arak t anıml an masa da; depre m, sikl on ya da patla mal ar sonucu i nsan hayatı nı t ehli keye sokan ve büyük bir al anı kapl ayan yangı nlar, büyük ve yı kıcı afet ol arak t anı ml anabilir. Yangı n ol ayı doğal ya da i nsan kaynaklı ol abilir. Yangı nl ar yal nızca i nsanl arı n yaģa ma ve yerleģi m al anları nda meydana gel mez, or man yangı nları da ül kel eri n ekol oji k ve ekono mi k yönden zarar gör mel eri ne sebep ol ur. ( BirleĢ mi Ģ Milletler Afet Yar dı m Düzenl e me Ofisi, 1976). T. C. Çevre ve Or man Bakanlı ğı, or man yangı nları nı serbest yayıl ma eğili mi nde ol an ve or manda yaģa ma birliği ne katılan canlı ve cansız büt ün yanabilir varlıkları yakı p, yok edebilen at eģ ol arak tanı ml a makt adır Kuraklı k Kur aklı k daha çok geniģ al anl arı ve ekosiste ml eri et kileyen bir afettir. Bu alan bazen bir ül keyi bazen de bir kıtayı kapsayabilir. Kuraklı k ol uģumu ve et kisi açısı ndan uzun bir süreci kapsayabilen bir afet t ürüdür. Kuraklı k sonucunda kıtlı klar meydana gel ebilir. Afrika kıtası ve Eti yopya da bi nlerce i nsanı n öl mesi sadece 8

19 birkaç ör nektir. ( Akoğlu, 2000) Yukarı da açıkl anan afet ol ayları na yanar dağ püskürt mesi ve sal gı n hastalıklar da eklenebilir. Doğal afetler t üm dünyada ol duğu kadar Tür kiye de de ol umsuz et kileri ni göster mekt edir. Tür ki ye de doğal afetler sonucunda kullanıla maz hal e gel en konut üniteleri ne iliģki n son 70 yıllık zarar istatistikleri Tabl o de veril miģtir. El de edilen sayısal verileri n gösterdi ği gi bi, depre m afeti Tür ki ye ör neği nden belirgi n zarar ver mekt e ve di ğer afet ol ayları yla kı yaslandı ğı nda zarar ver me yönünden öne mli fark yarattığı görül mekt edir. Ortaya çı kan hasar ver me derecesi ndeki fark, afeti n Ģi ddeti ve et ki al anı yla il gili ol duğu kadar, t opl um ol arak hazırlıksız ol makl a da yakı ndan il gilidir. Afet yöneti mi ve Tür ki ye de var ol an yapısal düzenl e mel er iki nci böl ümde detaylı olarak ele alınacaktır. Tabl o : Türki ye de Meydana Gel mi Ģ Doğal Afetlerin Hasar Dereceleri ( AltıntaĢ, 2003) Doğal Afeti n Türü Topl a mġçi nde Yüzdesi Depre m 61 Heyel an 15 Sel 14 Kaya DüĢ mesi 5 Yangı n 4 Çı ğ, fırtına, yağmur v. b Ġnsan Kaynaklı Afetler ( Teknol oji k Afetler ) Teknol oji k afetler, i nsan akti vite ve i hmallerini n sonucu meydana gel en dur uml ardır. Bunl ar ; 1. Endüstri yel kazalar, 2. Nükl eer kazalar, 3. Ki myasal ve tehli keli maddel eri n karıģtığı kazalar, 4. Yangı n, 5. Çevre kirlenmesi, 9

20 6. As keri ve si vil savaģlar, 7. Topl u taģı ma araçları nda meydana gelen kazalar, 8. Ter öriz m kaynaklı ol aylardır. (sabot aj, bo mbala ma, ki myasal, bi yol ojik, nükl eer sal dırı, rehi ne alma) 20. yy. da, bili m ve t eknol oji deki geliģ mel er ve bunl arı n sanayi ye yansıması sonucu, t opl uml arı n yaģamı nda çok öne mli güvenlik sorunl arı doğ muģ, her türl ü kaza riski de art mıģtır.( ĠSO- Çevre ġubesi, 2002) Yapılan sayısal çalıģ malar sonucu, dünyada her yıl i ki ayda bir t opl a m altı tane büyük felaket meydana gel di ği gör ül mekt edir. GeliĢen t eknol oji ve bili m i se yeni afet t ürleri ortaya çıkar makt adır. Bunl ar; nükl eer, bi yol oji k ve ki myasal t erör ol ayları ol arak sıralanabilir. Ġnt ernet siste mi ni n çök mesi bile t opl umun büyük bir böl ümünü et kileyeceği içi n yüzyılı mı za ait yeni bir afet t ürüne ör nek ol arak gösterilebilir. Aynı Ģekilde, A. B. D de 2003 de meydana gel en el ektri k kesi ntisi ni n ul aģı m ve haberleģ me sistemi ni kısa süreli ği ne bile kesi nti ye uğrat mıģ ol ması, ül keyi küçük çaplı bir afet olayıyl a yüz yüze getir miģtir. Af etleri n doğal ve t eknol oji k ol arak sı nıflandırıl ması yal nızca ortaya çıkıģ nedenl eri ne göre yapıl ma makt adır. Bu i ki t ür afet ol ayları nı n meydana gel di ği yeri et kile me bi çi ml eri de farklılık gösterir. Doğal afet, kendiliği nden meydana gel di ği ve soruml usu ol madı ğı i çi n yerel acil yardı m kur uml arı yla birlikte afet sonucu ort aya çı kan dur umu kontrol altına al makt an soruml u biri ml er; polis, itfai ye, Kı zılay, Kı zıl haç gi bi, birlikte çalıģır. Teknol oji k afetler ise bir kur umun ya da kiģi ni n hat ası yla meydana gel diği i çi n afet sonrası bu kiģiler de soruml ul uk sahi bi dir. ( Fischer, 1998) Tek baģı na meydana gelen afet ol ayları na genellikle seyrek rastlanır. Çoğu kez afet ol ayları zi ncir hali nde gör ül ür. Çoğu kez pek çok afet ol ayı ile beraber; birbiri ni i zleyen kü mül atif ol aylara rastlanır. En çok gör ül en zi ncirle me afet ol ayları Ģöyl e sıralanabilir : 1. Yağ mur fırtınası : Seli beraberi nde getirir. Pek çok sakı ncası yanı nda içilecek sular kirlenir ve sonunda sal gı n hastalıklar ortaya çı kar. 10

21 2. Depre m : Toprak kayması, sel, büyük yangı nlar, tsuna mi, su kirlenmesi gi bi olaylarla beraber görül ür. 3. Si kl on : Sel baskı nları, su kirlenmesi ve sal gı n hastalıklar getirir. He men he men büt ün doğal afetler, var ol an bi na, tesis ve depol a ma al anl arını tahri p eder, su ve havanın t ehli keli bir derecede kirlenmesi ne neden ol urlar. Doğal afetler i nsanl arı yal nızca fizi ksel değil, psi kol oji k yönden de et kiledi ği i çi n sonradan insandan kaynakl anan i kincil afetler de ortaya çı kmakt adır. ( Göçer, 1983) Af et Döne ml eri Af etleri n, yaģa m döngüsü i çi nde döne ml eri vardır. Bunl ar afet öncesi, afet sırası, afeti n he men sonrası, i yileģtir me ve yeniden yapılanma döne ml eridir. Her döne mi n kendi ne ait davranıģsal ve or gani zasyon boyut unda özellikleri vardır. Topl uml arı n fizi ksel, ekono mi k ve sosyo-kült ürel geliģ mi Ģli kleri ndeki farklılık afet döne ml eri ni her topl umun farklı aģa mada yaģa ması na sebep ol ur Af et Öncesi Döne m Bazı afet ol ayları nı n, yapılan bili msel çalıģ mal ar ve t aki plerle yaklaģı k za manı ve Ģi ddeti yakl aģık ol arak önceden t ahmi n edilebilir. Afet öncesi yapılacak hazırlık ve önl e mal ma çalıģ mal arı afet sonrası ndaki zararı en aza i ndir me amaçlı dır. Gerekli uyarı za manı nı n yet erli ol ması pot ansi yel kur banl arı n sayısı nı azaltır. Ör neği n fırtına gi bi bazı hava ol ayl arı nı n önceden geliģi mi ni i zleyebilmek ve bu geliģi mi n yavaģ ilerliyor ol ması, hazırlık ve önle m al ma çalıģ mal arı i çin gerekli za manı sağlar. (Fischer, 1998) Af et öncesi davranıģlar özellikle afeti n ol uģ ması nı bazı dur uml arda engelleyebil mekt e veya sonuçl arı nı n asgari düzeyde t ut ul ması i mkanı nı sağlayabil mekt edir. Afet öncesi i ki t ür davranıģ Ģekli beni msen mi Ģ ol abilir. Bunl ardan il ki; afet hakkı nda bil gi sahi bi ol mamak ya da bil gi sahi bi ol up iģleri ol uruna bırakmaktır. Ġkinci davranıģ bi çi mi ise ; afet hakkı nda bil gi sahi bi ol up 11

22 gerekli önl e ml eri alarak afeti n ol acağı nı ve sonuçları nı n öngör meye çalıģarak t edbirli davranmaktır. (ISO- Çevre Ģubesi, 2002) Af et öncesi döne mde, t opl umun her kesi mi ni afet ol ayları hakkında bil gilendir mek, gerek afet sırası nda gerek sonrası nda pl anlı hareket i mkanı sağl ar. Oysa ül ke mi zde gerekli bilinçlendir me çalıģmal arı nı n yapıl mı yor ol ması ve insanları n kul akt an dol ma bil gilerle yeti nmesi, felaketleri n sonuçl arı nı ve zararı daha çok arttır makt adır. DeğiĢik afetleri n ol uģ nedenl eri ve sonuçl arı, afet öncesi gerekli çalıģ mal arı n yapıl ması na, afete mar uz kal acak kiģileri n bilinçlendiril mesine ve afet öncesi alı nması gerekli t edbirleri n sapt anması na ve dol ayısı ile kiģileri n afet sırası nda davranıģları nı n et kilenmesi ne yarayacak verilerdir. Af et öncesi döne m, zarar azalt ma safhası ol arak da adl andırılabilir. Bu safhada yür üt ülen faali yetler ül ke, böl ge ve yerleģme biri mi bazı nda ol mak üzere çok geniģ uygul a ma al anı göster mekt edir. Er günay ( 2003) bu safhada yapılacak çalıģ mal arı Ģu Ģekil de özetle mekt edir. 1. Af et anı nda uygul anacak yasal mevzuatı n gözden geçiril mesi ve i hti yaç hali nde yeni den düzenl enmesi 2. Yapı ve depre m yönet meli kleri, alan kullanı m yönet meli kleri ni n gözden geçiril mesi ve gereki yorsa yeni den düzenl enmesi 3. Af et t ehli kesi ve riski nin makr o ve mi kr o öl çekte yeni den belirlenmesi, geliģtiril mesi ve tehli ke haritaları nı n hazırlanması 4. Ġhti yaç duyul an t ekni k ve bili msel araģtır ma-geliģtir me faali yetleri ni n pl anlanması ve uygul anması 5. Ül ke i çi n depre m kayıt Ģebekel eri, afet erken uyarı ve kontrol siste ml eri ni n kurul ması ve geliģtiril mesi 6. Af et zararları nı n azaltılması kavra mı nı n, kal kın manı n her aģa ması nda dahil edil mesi ve uygul an ması nı n sağlanması 7. Af etlere karģı önl eyi ci ve zarar azaltıcı mühendislik t edbirleri ni n geliģtiril mesi ve uygul anması 8. Mer kezi düzeyde afet yöneti mi ile il gili planl arı n hazırlanması ve geliģtiril mesi 9. Ġl düzeyi nde Kurtar ma ve Acil Yar dı m Pl anları nı n hazırlanması ve geliģtiril mesi 12

23 10. Bu pl anl arda görev ve soruml ul uk verilen personeli n eğiti m ve tat bi katlarda bil gi düzeyleri ni n geliģtiril mesi 11. Gerekti ği nde böl ge teçhi zat mer kezleri ni n kur ul ması ve kritik mal ze mel eri ni n st okl anması 12. Al ar m ve er ken uyarı sisteml eri ni n kur ul ması, iģletil mesi ve geliģtiril mesi gi bi ana faali yetleri n yürüt ül mesi gerekmekt edir. Bu faali yetler gerek kavra m ve gerekse uygul a ma Ģekilleri açısı ndan topl umun her kesi mi ni ilgilendir mekt edir Af et Sırası Döne m Af eti n meydana geliģ döne mi, en kısa süreli döne mdir. Ör neği n deprem sırası nda ani sarsı ntı, uçağı n düģ mesi, hort umun ilerleyiģi kısa süreli ol aylardır. Af et sırası ndaki davranıģlar, afet öncesi alı nan t edbirlerin paralelinde yür ümektedir. Af et öncesi yapılan çalıģ mal ar ve alı nan t edbirler, afet sırası nda meydana gel en pani kl e me döne mi ni en aza indirir Af etten He men Sonraki Döne m Af etten zarar al madan ya da hafif zararlı kurtulanları n yeni gerçekl erle yüzl eģtiği döne mdir. Bazı afetler sonucunda kimil eri ni n manevi ya da maddi bir kaybı ol mazken ki mileri ver di kleri kayı plar i çi n yas t ut uyor ol acaktır. Bu döne mde topl umsal yapı da karıģı klık ve psi kol oji k bir çökünt ü meydana gel ecektir. Ar a ma ve kurtar ma çalıģ mal arı nı n baģl a ması yla, gündeli k yaģa ma bir an önce dönüģ i çi n gerekli elektri k, su, ul aģı m gi bi öne mli ara biri ml eri n yeni den yapılan ması da gerçekl eģir. Kurtar ma ve il k yardı m döne mi olarak da anılan bu süreç i çi nde; bir afeti n ol uģunu t aki p eden ve afeti n ol uģundan he men sonra baģlayarak, afeti n büyükl üğüne bağlı ol arak en çok 1-2 aylı k süre içerisi nde yapılan faali yetlerdir. Bu faali yetleri n ana hedefi, mü mkün ol an en kısa süre i çerisi nde en büyük sayıdaki i nsan hayatı nı n kurtar mak, yaralıları n t edavisi ni sağl a mak ve açı kta kal anl arı n su, yi yecek, gi yecek, ısı nma, barı nma, korunma, gi bi hayati i htiyaçları nı en kısa süre i çerisi nde ve uygun yönt e ml erle karģıla maktır. Bu safhada yapılan faali yetler arası nda, 13

24 1. Haber al ma ve ulaģı m 2. Ġhti yaçları n belirlenmesi 3. Ar a ma ve kurtar ma 4. Ġlkyardı m 5. Tedavi 6. Tahli ye 7. Geçi ci iskan 8. Yi yecek, içecek, gi yecek, yakacak te mi ni 9. Güvenli k, çevre sağlı ğı ve koruyucu heki mli k 10. Hasar tespiti 11. Enkaz kal dırıl ması 12. Yangı n, patla mal ar, bul aģıcı hastalıklar gi bi iki ncil afetleri n önlenmesi ĠyileĢtir me Döne mi ĠyileĢtir me döne mi nde genellikle enkaz kal dır ma çalıģ mal arı t a ma ml anmıģ, gerekli servisler görevi ni yapa maya baģla mı Ģ, sigorta iģle ml eri bit miģ, ilk yeni den yapılanma pl anl arı t asarlanmı Ģ ve t opl umun nor mal hayat a dönüģü kıs men sağlanmı Ģtır. (Fischer, 1998) Bu döne mde yür üt ülen faali yetleri n ana hedefi, afete uğra mı Ģ t opl ul ukl arı n haberleģ me, ul aģı m, su, el ektri k, kanalizasyon, eğiti m, uzun süreli geçi ci iskan, ekono mi k ve sosyal faaliyetler v. b. gi bi hayati akti viteleri ni n mi ni mum düzeyde karģılanabil mesi i çi n gereken t üm çalıģ mal arı yap maktır. Bazı araģtırmacıl ar bu safhaya, yeni den i nģa döne mi ni dahil et mekt e ve bu döne mi afetten et kilenen topl ul ukl arı nı n i hti yaçlarını n en az öncesi ndeki veya mü mkünse daha ileri bir düzeyde karģılanana kadar deva met mesi ni öngörmekt edir. ( Ergünay, 2003) Yeni den ĠnĢa Döne mi Bu döne mi n süresi afetin büyükl üğüne ve yol açtı ğı zarara bağlı ol arak değiģi klik gösterebilir. Yeni den i nģa döne mi nin politik ve fi nanssal kaynakl arla iliģki n olarak bazı yerlerde hiç yapıl madı ğı da görül mekt edir. Af etten et kilenen veya zarar gören t üm i nsan akti viteleri ni n afetten önceki düzeyden daha ileri bir düzeyde karģılanabil mesi, bu safhada yapılacak faali yetleri n 14

25 ana hedefi dir. Bu faali yetler i çerisi nde yı kılan veya hasar gören t üm yapı ve t esisleri n yeni den i nģası ol duğu gibi, t opl umun afet nedeniyl e bozul muģ ol an ekonomi k, sosyal ve psi kol oji k büt ünl üğünün de yeni den sağl anması gi bi çok geniģ al anlara yayılan faali yetler bul unmakt adır. Faali yetleri n süresi afetin büyükl üğüne bağlı ol arak birkaç yıl sürebilir ve bu süre i çerisi nde t opl um i çin gerekli ol an ve zarar azalt ma safhası nda konu edilen bazı faali yetlerde yür üt ülebilir. Amaç afetten et kilenen t opl uml arı n gel ecekt e de benzer ol aylarla karģılaģ mal arı hali nde aynı ol umsuz sonuçl arla yüz yüze gelme mel eri ni sağla maktır. Yapılan faali yetleri n birbiri yle i çice gir mi Ģ, birbirleri ni taki p et mek zorunl ul uğu ol an ve bir önceki safhada yapıl an çalıģ mal arı n büyük öl çüde bir sonraki safhada yapılan çalıģ mal arı et kile mesi ve bu nedenl e de süreklilik göst er mesi gerekmekt edir. Af et sonrası davranıģlar, afet öncesi davranıģlarda hazırlanan çerçeve siste ml ere bağlı ol arak yür üt ül meli dir. YaĢanan t ecrübeler, afetleri n genelli kle önceden hazırlana senaryol ara dayalı, pl anlanan Ģekil de düģüp sonuçl an ması ndan sapmal ar gösterdi ği ni ortaya koy makt adır. Bu bakı mdan afet sonrası yapılacak kurtar ma ve düzelt me çalıģ mal arı i çi n kriz yöneti mi ne büyük soruml ul ukl ar düģ mekt edir. Böl ge hakkı nda bil gi verileri, ul aģı m ve haberleģ me i çi n son derece öne mli dir. Kri z yönetimi ni yet erli eki pman ve iģ gücüne sahi p ol ması ve di ğer müdahal e eki pleri yle koor di nasyonu, güçl eri n ve kriz anı nda zat en kıt ol an kaynakl arı n birlikte ve rasyonel bir Ģekil de kullanımı nı sağl ayacaktır. Af eti n büyükl üğü genel ol arak bir ol ayı n meydana getirdi ği can kayı pları, yaralanmal ar, yapısal hasarlar ve yol açtı ğı sosyal-ekono mi k kayı pl arla öl çül mekt edir. Bu değiģik kavra ml ar i çerisi nde en kutsalı ve öne mlisi insan canı ol duğu i çi n, ka muoyunda afeti n büyükl üğü ile değerlendir mek eğilimi var dır. Er günay ( 2003), afetin büyükl üğüne et ki eden ana fakt örleri Ģu Ģekil de özetle mekt edir. 1. Ol ayı n fizi ksel büyükl üğü 2. Ol ayı n yerleģ me alanlarına olan uzaklı ğı 3. Fakirlik ve az geliģ miģli k 4. Hı zlı nüfus artıģı 15

26 5. Tehli keli böl gelerdeki hızlı ve deneti msi z sanayileģ me 6. Or manl arı n ve çevresi ni n tahri bi veya yanlıģ kullanı mı 7. Bil gisizlik ve eğiti meksikli ği 8. Topl umun afet ol ayl arı na karģı önceden al abil diği kor uyucu ve önl eyi ci önl e ml eri n ulaģabil di ği düzey. Bu f akt örlerden il k i kisi, yani ol ayı n fizi ksel büyükl üğü ve yerl eģme mer kezleri ne uzaklı ğı dıģı nda kal anları n hepsi doğal kökenli değil, i nsan faali yetleri kökenli dir. Af etler ile mücadel e ve Af et yöneti mi açısı ndan döngüsel bir yapı i zler. Ol ayı n meydana gel mesiyle müdahal e süreci baģlar. Bu süreçte önceden alı nmı Ģ kararl ar ne kadar düzgün bir yapı da ve doğru alı nmı Ģsa, müdahal edeki eriģi m eksi ksiz ve veri mli ol acaktır. Müdahal e süreci uzun vadede i yileģtir me döne mi ni de içi ne alır. Afet ol aylarından sonra meydana gelen zararlar t opl um açısından el e alı narak sonraki döne ml ere dair çı karı ml ar ve hazırlık yapılır. Böyl ece zarar azalt ma a maçlı alınan kararlar bir sonraki afet içi n hazırlıklı ol unması nı a maçl ar. Ġ YĠ LEġTĠ RME OLAY MÜDAHALE HAZI RLI K ZARAR AZALT MA ġekil Afeti n ol uģum döngüsü i çi nde yer al an davranıģlar ( ġener S. M., ve diğ., no: 16, 2001) Böl üm Sonuçl arı 16

27 Af et ol ayl arı; t opl um yapısı nda, günl ük hayatı n iģleyiģi nde sosyal, ekonomi k ve politik zarar veren; genellikle bekl enmedi k anda, Ģi ddette ve yerde meydana gel en yı kıcı ol aylardır. Afetler, i nsan kaynaklı ve doğal afet ol mak üzere i ki böl ümde incelenir. Af etleri n yaģa m döngüsü i çi nde eģ döne ml er vardır. Bunl ar afet öncesi, afet sırası, afeti n he men sonrası, i yileģtir me ve yeniden yapılanma döne ml eridir. Her döne mi n kendi ne ait davranıģsal ve or gani zasyon boyut unda özellikleri vardır. Topl uml arı n fizi ksel, ekono mi k ve sosyo-kült ürel geliģ mi Ģli kleri ndeki farklılık afet döne ml eri ni her topl umun farklı Ģekil de yaģa masına sebep ol ur. Af et öncesi döne mde alı nacak t edbir ve yapılandır mal ar, afeti n hasar derecesi ni azalt maya yöneli ktir. Afet sırası nda önceden alı nmı Ģ kararlar paral eli nde davranıģlar gör ül ür. Afet sonrası nda yapılandırmanı n hayat a geçiģ döne mi baģlar. Topl umun afet yöneti mindeki baģarısı afet sonrası döne mde kararları n alı nıģ ve uygul anıģ bi çi mi yl e kendi ni ortaya koyar. Uzun döne mde i yileģtir me ve yeni den yapılanma döne mi nde günl ük yaģa ma bir an önce adapt e ol ma a maçl anmaktadır. Af eti n büyükl üğü genel ol arak bir ol ayı n meydana getirdi ği can kayı pları, yaralanmal ar, yapısal hasarlar ve yol açtı ğı sosyal-ekono mi k kayı pl arla öl çül mekt edir. Af eti n meydana getirdi ği hasarı n büyükl üğünü etkileyen çeģitli para metreler vardır. Bunl ar; ol ayı n fizi ksel büyükl üğü, ol ayı n yerleģ me al anları na ol an uzaklı ğı, fakirlik ve az geliģ mi Ģlik, hı zlı nüfus artıģı, tehli keli böl gelerdeki hı zlı ve deneti msi z sanayileģ me, or manl arı n ve çevresi ni n t ahri bi veya yanlıģ kullanı mı, bilgisizli k ve eğiti m eksi kli ği, t opl umun afet ol ayları na karģı önceden al abil di ği koruyucu ve önl eyici önl e ml eri n ul aģabil di ği düzey ol arak sıralanabilir. Bu sırala manı n büyük bir böl ümü i nsan kaynaklı olup, önceden önl e malı nabilecek alanlardır. 17

28 BÖLÜM3. AFET YÖNETĠ MĠ 3. 1.Tanı m Af et Yöneti mi; afetleri n önl enmesi ve zararları nın azaltıl ması a macı yla bir afet ol ayı nı n daha önce açı klanan ana safhaları nda yapıl ması gereken çalıģ mal arı n yönl endiril mesi, koor di ne edil mesi ve uygul anabil mesi i çi n t opl umun t üm kur u m ve kur ul uģları yla kaynakl arını n bu ortak a maç doğrult usunda yönetil mesi ni gerektiren çok geniģ bir kavra mdır. Af et yöneti mi; afetleri n önl enmesi ve zararların azaltıl ması, afetlere karģı hazırlıklı ol unması ve afet anı nda hı zlı ve et kili bir kurtar ma, il k yardım, geçi ci barı ndır ma ve yeni den i nģa faali yetleri ni n yür üt ülebil mesi i çi n t opl umun t ü m i mkan ve kaynakl arı nı n (i nsan gücü, mal ze me, eki pman ve para) afet öncesi ve afet sonrası nda i yi yönl endiril mesi, rasyonel kullanımı nı gerektirir. Ancak bu t ür bir yöneti m Ģekli, çağdaģ afet yöneti mi ol arak adl andırılabilir ve bir ülkede afet zararları nı n azaltılabil mesi, ancak bu tarz bir yöneti msiste mi ile mü mkün olabilir. Kri z yöneti mi, bir kriz dur umunun t eģhisi nden baģlayarak gerekli yönl endirici kararları n alı nması na, uygul anması na, t aki p ve kontrol üne kadar uzanan bir seri faali yetler zi nciri ol arak t anı ml anmakt adır. Kriz yöneti mi; dıģ t ehdit, yaygı n Ģi ddet hareketleri, doğal afetler, depre m, sel baskı nı, çı ğ düģ mesi, t oprak kay ması, iltica ve büyük nüf us hareketleri, tehli keli ve sal gı n hastalıkl ar, büyük yangı nl ar, bina ve t esis yangı nları, or man yangı nları, ge mi yangı nları, radyasyon ve hava kirliliği gibi öne mli nitelikli ki myasal ve t eknol oji k ol aylar, ağır ekono mi k bunalı ml ar ve benzeri öt eki dur uml arda uygul anmaktadır. Af et yöneti mi ni n t anı mı nı yaparken, t ehli keli olarak nitelendirilen ol ayları n da anl a mı nı ortaya koymak gerekir. Bu anl a mda; t ehli ke, acil dur um veya afet e dönüģebilecek pot ansi yel t ehli keli ol ay veya dur umdur. Tehli keni n t opl uma et kileri ni n analizi, aģağı daki eyle ml eri kapsayan çok yönl ü bir iģle mdir: 18

29 Topl umu muzda geç mi şte yaşanmı ş ol an acil duruml arı n i ncelenmesi. Ol uģ sı klı ğı, boyut ve ol ası Ģi ddet, yer, süre, mevsi msel özellikler hakkı nda bil gi edi nil mesi. Tümtehlikeleri n tanı ml anması. Doğal t eknol oji k ve i nsan kaynaklı ol uģan t üm t ehli keleri n gözden geçiril mesi. Ri ski n tanı ml anması. Muht e mel afetleri n ne ol duğunun öğrenil mesi ve t opl umun bunl arı n hangileri nden daha çok etkilenebileceği ni n belirlen mesi. Tehlikeden et kilenme düzeyi ni n belirlenmesi - bir t ehlike durumunda can mal mül k ve çevreye verdi ği zarar. Ġnsanl arı n yapıları n ve böl geleri n bir t ehli ke karģısı nda ne derecede tehli keden et kilenebileceği ni n belirlenmesi amacı yl a et kilenebilirlik analizi yapıl ması. (Ġ. T. Ü. Afet Yöneti m Mer kezi Kit ap no: 1, 2001) Yukarı daki değiģkenl erin çeģitliliği nden de ortaya çı ktı ğı gi bi afet yöneti mi çok yönl ü el e alı nması gereken ve et ki al anı oldukça geniģ ol an bir konudur. Bu sebepl e her böl ge ve t opl ul uk i çi n ol uģt urul ması düģünül en afet yönetim pl anl arı arası nda farklılıklar olacaktır Af et Yöneti mi ni n Amaçları Af et yöneti mpl anı nı n amaçl arı; Kri z niteliği t aģı yan ol ayları n ortaya çı kması öncesi nde yerel yöneti mi n bu t ür bir kriz karģısı nda hazırlıksız yakal anması nı engelleyecek ve et ki n, hızlı ve güvenli bir bi çimde krize müdahal e edil mesi ni sağlayacak bir çerçeve ol uģt ur mak, Bi r kriz sırası nda gerek kendi ol anakl arı ve gerekse di ğer ka mu ve özel kur ul uģları n personel, araç ve gereçleri ni kullanarak bel dede kri z 19

30 boyut una ul aģan sorunl arın yol açtı ğı zararı en düģük düzeyde t ut acak önl e ml eri al mak, Gerek kriz öncesi nde ve gerekse kriz sırası nda ve sonrası nda alı nacak önl e ml eri n ve yapılacak çalıģ mal arı n gerektirdiği et kili yöneti m ve koor di nasyonun sağl anması na yöneli k düzenlemel eri yap maktır. ( Emr eal p, 1993) Hazırlık aģa ması nda bir afet yöneti mplanı nı n Ģu özellikleri taģı ması na özen gösteril meli dir. So mut biçi mde dile getiril meli dir. EriĢilebilir ol malı dır. Za man kısıtlamal arı nı göster meli dir. Önceli kleri sapta malı dır. Me vcut sı nırla mal arı açıkça belirt meli dir. ( Emr ealp, 1993) Bu a maçl ar doğr ult usunda hazırlanacak et kili bir afet yöneti m siste mi, çeģitli değiģkenl eri de göz önünde bul undurarak kapsa ml ı hal e getirilebilir. Er günay ( 2003), Kapsa mlı afet yöneti mini n a maçl arı nı daha açı k bir Ģekil de aģağıdaki gi bi açı kla makt adır. (Ġ. T. Ü. Afet Yöneti m Mer kezi Kitapl arı no: 1-13, Ġstanbul) Af et öncesi nde, Me ydana gel ebilecek ol ayl ardan t opl umun en az zarar ve fizi ksel kayı pl arla kurt ulabil mesi i çi n gereken t ekni k, i dari ve yasal t üm önl e ml eri ol aylar ol madan önce al mak, Mü mkün ol an hallerde ol ayları önl e mek, mü mkün ol mayan hallerde ise, kurtar ma, il k yardı m ve iyileģtir me çalıģ mal arı nın en hı zlı, veri mli ve etkili bir Ģekil de yapıl ması nı sağl a mak, Af et zararları nı n azaltılması çalıģ mal arı nı kal kın manı n her aģa ması na dahil et mek ve böyl eli kle mevcut riski n art ması nı önlemek ve sürdürülebilir bir kal kı nma sağl a mak, 20

31 Topl umun her kesi mi ni n, ol ayları n et kileri nden en az zararla kurt ulabil mesi içi n gerekli bil gilerle donatıl ması nı sağl ayacak eğiti m pr ogra ml arı uygul a mak. Af et sonrası nda, Mü mkün ol an en fazl a sayı daki i nsanı kurtar mak ve sağlı kl arına kavuģ mal arı nı sağla mak, Af etleri n doğurabileceği ek t ehli ke ve riskleri nden i nsan canı nı ve malını kor umak, Af etten et kilenen t opl ulukl arı n hayati i hti yaçlarını mü mkün ol an en kı sa za manda karģıla mak ve hayatı n bir an önce nor mal hal e getiril mesini sağla mak, Af eti n doğurabileceği ekono mi k ve sosyal kayıpları n en düģük düzeyde kal ması nı veya yaraları n bir an önce sarıl ması nı sağl a mak, Af etten et kilenen t opl ulukl ar i çi n e mni yetli ve geliģ mi Ģ yeni bir yaģa m çevresi ol uģt ur mak. Kri z dur uml arı nı n çeģitliliği ve farklı özellikleri di kkate alı ndı ğı nda herhangi bir kriz yöneti m pl anı nın, ol ası t üm krizleri her yönüyl e kapsayarak, atılacak her adı mı ayrı ntıları yla vermesi ni n mü mkün ol a mayacağı açı ktır. Bununl a birlikte bir çok kriz sırası nda ortak özellikler t aģı yan görevl eri n yür üt ül mesi gerekir. Kri z yöneti m pl anı bu görevleri n önceden ana hatlarıyl a belirlenmesi ni ve ol ası bir kri ze karģı hazırlıklı ol unmasını sağl ar. Ör neği n her hangi bir kriz anı nda kiģilerin barı nma sorununa yöneli k önceden alı nması gereken önl e ml er ana hatları yla Ģu Ģekil de sıralanabilir: Barı nma Sorunu; Barı ndırılacak i nsan sayısı Yeri n kapasitesi Ul aģılabilirlik Barı nağa kabul ve kayıt iģle ml eri Gı da ve su mevcudu Yakacak ve yakıt durumu 21

32 YaĢlılar, özürl üler, hastalar ve çocukl ar içi n özel olanakl ar Çadır, battani ye ve yatak adedi Kayı p ve kazaları n kayıtları nı n tut ul ması Yer değiģtirirken parçalanan aileleri n birleģtiril mesi Hava koģulları Sağlı k koģulları Atı kları n tasfi yesi Güvenli k Gör evl eri n koordi nasyonu Gerekli personel ve gönüllü sayısı vb. ( Emr eal p, 1993) El de edilecek veriler doğrult usunda afetzedeleri n barı nma i hti yacı gerekli koģullar yeri ne getirilerek karģılanmalı dır Af et Yöneti m Organi zasyonu Af et yöneti mi disi pli nler arası yapılacak or gani zasyon ve deneti mli çalıģ mayı gerektir mekt edir. Bu nedenl e, yasa ve yönet meliklerdeki t e mel il kelerin yanı nda, mesl ek eti ği ne ve afetlerde meydana gel en en öne mli kayı p ol an i nsan hayatı na yöneli k hedefleri n sapt an ması ve uygul anması baģlıca görevl erdendir. Gül kan ve Er günay ı n ( 2000) Depre m Zararları nı n Azaltılması adlı çalıģ mal arı nda en basit fizi ksel planla manı n hedefleri ni Ģu Ģekil de ortaya koy makt adırlar. 1. Pot ansi yel tehli keleri n azaltıl ması, 2. Yangı n, sel, t oprak kayması gi bi i ki ncil tehli keleri n bi nalara daha fazl a hasar ver mesi ni n önl enmesi, 3. Ort aya çı kabilecek di ğer iki ncil tehli keleri n di kkate alınması 4. Hı zlı ve et ki n kurtar ma ve ilkyardı mçalıģ mal arı na olanak veril mesi 5. Yeni den ol uģt urulacak yerleģi m ve yeni i nģaatların hı zlı ve ekono mi k bir Ģekil de gerçekl eģtirilebilmesi içi n gerekli hususların di kkate alınması Bi r t ehli ke anı nda yaģanılan böl ge t ehdit altında ise, yapıl ması gerekenl er Ģu Ģekil de sıralanabilir; 22

33 Ġnsanl arı tehli keden uzaklaģtır mak Yet ki alanı ndaki müdahale kabiliyeti ni korumak Acil dur um sonrası çı kabilecek sorunl arla baģ edebil mek. (Ġ. T. Ü. Af et Yöneti m Mer kezi Kitap no: 3, 2001) Ri sk altındaki i nsan sayısı nı ve böl geleri belirle mek, i nsanl arı n olası tepkileri ni t ahmi n et mek, et ki n bir t ahli ye i çi n ol dukça öne mli dir. Risk altı ndaki nüf usun belirlenmesi içi n: Belirli t ehli keler ve Ģi ddeti n riski altındaki böl geleri n belirlenebil mesi içi n böl geni n t ehli keye karģı hassasi yet analizi ni gözden geçir mek gerekir. Her za man risk altındaki nüf usu sapt a mak gerekir. Her bir sekt ördeki nüf usun artıģları ve azalıģları nı düzenl e mek i çi n nüf us sayı m bil gileri kullanılır. Tahli ye gerektirecek t üm geçi ci iskan ve ka mp al anl arı nı belirle mek gerekir. Geç mi Ģ tahli ye kayıtları ndan yararlanılarak: o Evl eri nde kalan i nsan sayısı o Tahli ye edilecek her sektör deki insan sayısı o Ġnsanl arı n kal mak istedi ği barı nak tipleri o Her t ür barı nakt a kalabilecek i nsan sayısı o Tahli ye içi n düģünül müģ araç sayıları o Topl u taģı maya i hti yaç duyan i nsan sayısı o Tahli ye içi n gerekli olan süreler sapt anabilir. Hazırlık içi n ek süre belirlenmeli dir. Bazı afetleri n çok az uyarı ile ya da hi ç uyarı ol maksı zı n ortaya çı kması nedeni yle, ileri düzeydeki bir acil dur umda t emel müdahal e t esisleri nin önceden seçil miģ ol ması gerekir. Dört tür temel tesisi n varlığı ndan söz edilebilir: o Sı ğı nak / barı nakl ar o Son çare olarak sı ğı nılacak yerler 23

34 o Yi yecek nokt aları o Yaralı topla ma nokt aları Pl anl a ma eki bi, barı nak / sı ğı nak ol uģt ur mak i çi n karar ver meden önce, yetki al anı ndaki mevcut sı ğınakları n aģağı daki konul arda yet erli ol up ol madı ğı nı araģtır malı dır. Yer: Sı ğı nakl ar, bekl enen en Ģi ddetli hasarın ol acağı al anı n dıģı nda yerleģtiril meli dir. Sı ğı nakl ar; fırtına dal gası, enkaz gi bi et kenl erden et kilen meyeceği bir yere yapıl malı dır. Aynı za manda sı ğı naklar, su yada enkazlarla kapatıl ma tehli kesi ol mayan ve t ahliye ol an hal k t arafı ndan bilinen bir yol üzeri nde ol malı dır. Ġlk ve orta dereceli okullar, sı ğı nak i çi n genellikl e uygun seçi ml erdir; çünkü çok fazla sayı da i nsan buralarda barı nabilir ve di ğer yapılardan daha fazla sayı da donanı ma ( duģ, mutfak, v. b. ) sahi ptirler. Ayrıca ca mi ve kilise gi bi i badethanel er de iyi seçenekl erdir. Tehli keye bağlı ol arak, hal k merkezl eri, spor sal onl arı, fuar bi naları ve konferans mer kezleri de sı ğı nak olarak kullanılabilir. Yapı: Sı ğı nak yapıları her t ürl ü t ehli keye karģı hal kı kor uyabil meli ve ayakt a kal malı dır. Çok katlı bi nal arda sı ğı nak ol arak genellikle alt katlar seçilir. Sı ğı nakl ar tehli keli madde içer me meli ve pot ansi yel tehli kelere yakı n ol ma malı dır. Kapasite: Sı ğı nakl ar çok sayı da i nsana hi z met verebilecek büyükl ükt e ol malı dır. (Ġ. T. Ü. Afet Yöneti m Mer kezi Kitap no:3, 2001) Topl umun kaynakl arı, tıbbi kaynakl ar, afet pl anı, uyarı siste ml eri, nüfus, za man, hava dur umu, yerleģi m yeri, vb., afeti n yol açacağı yaralanma potansi yeli ni tahmi n et mede kullanılan bazı değiģkenl erdir. Tabl o de afeti n yol açacağı yaralanma pot ansi yeli ni tahmi n et mede kullanılan bazı değiģkenl er veril miģtir. ( Sar p, 1999) Tabl o : Afeti n Yol Açacağı Yarala ma Pot ansi yelini Tah mi n Et mede Kull anılan DeğiĢkenler (Sarp, 1999) 24

35 Topl um kaynakl arı Tı bbi kaynakl ar Af et pl anı Uyarı siste mi Nüf us Za man Hava durumu Yerl eģi myeri Di ğer Güvenli k kurul uģları Özel sekt öre ait araç - gereç / yardı m HaberleĢ me siste ml eri Dest ek hiz metleri Kaynakl arı n böl geselleģtiril mesi ( KarĢılıklı yardı mprot okolleri) Acil tıp siste mi Nakil Heki ml er Sağlı k tesisleri Ar aç - gereçler Kaynakl arı n böl geselleģtiril mesi ( KarĢılıklı yardı mprot okolleri) Af et yanıt planı Yeri nde Kapsa mlı Kabul edil miģ ve anlaģılmı Ģ Uygul a ma kol aylı ğı Denen mi Ģ Süresi Hazırlık Yoğunl uk Özel risk grupl arı Gündüz Gece Sı caklı k YağıĢ Rüzgar ġehir Banli yö Kı rsal YerleĢi malanı dıģı Çevre Af et yöresi ni n ulaģılabilirliği ĠnĢa tekni kleri Ġki ncil afet olayları Asıl tesirden sonra görülen tali tesir 25

36 Son 20 yıl da doğal afetler 800 mil yon i nsanı et kilemiģ ve 3 mil yondan fazl a öl üme neden ol muģt ur. Her hafta ul uslararası t opl umun yar dı mı nı gerektirecek büyükl ükt e en az bir doğal afet ol makt adır. Bazı büyük doğal afet örnekl eri arası nda; 1995 Kobe depre mi, Japonya; 5000 öl ü, 1991 Bangl deģ kasırgası; öl ü, 1988 Er menistan depre mi; öl ü ve 1976 Çi n, Tangshan depre mi; öl ü, sayılabilir. Ul usal Depre m Konseyi, Depre m Zararları nı Azalt ma ul usal Stratejisi baģlı klı raporunda çeģitli sapt a ma ve önerilere yer ver mekt edir. Ana baģlı klar altı nda toplanabilecek konul ar Ģu Ģekil de sıralanabilir; Depre m bil gi altyapısı: Sürekli yenilenebilir bir depre m bil gi alt yapısı siste mi ol uģt urul malı dır. Ül kenin sis mot ekni k haritası ve veri t abanı bul unma makt adır. Depre ml e il gili kurum ve kur ul uģlar uzun döne mde ABD Si s mol oji k Ar aģtır ma Kur uml arı Birliği benzeri bir konsorsi yum çatısı altında bir araya getiril meli dir. (Ġ. T. Ü. Af et Yöneti m Mer kezi t arafı ndan gerçekl eģtirilen çalıģ mal ar uluslar arası iliģkiler ve kur uml arı n karģılıklı iletiģi mi yle gerçekleģtiril mekt edir.) depre m bil gi bankası ol uģt urul malı dır. Tari hi depre ml ere iliģki n kayıt ve veriler uluslar arası standartlarda arģi vlenmemi Ģtir. ArĢi vler düzenl en meli dir. Tür ki ye deprem böl gel eri haritaları böl geler düzeyinde yeni den çi zil meli, haritalar hazırlanırken Ġller Bankası, DSĠ, Maden Tet ki k ve Ara ma Genel Müdürl üğü, üni versiteler ve yerel yöneti ml erle iģbirliği ne gi dil meli dir. Yerl eģi m yerl eri ni n depre m güvenli ği: Türki ye de depre m zararlarını n aģırı ol ması nı n baģlıca nedeni, gerek i mar ve yer seçimi kararları nda gerekse yapılaģ ma iģleri nde, pl anla ma - pr oj elendir me ve uygul a manı n yet ersiz ol ması ve deneti ml erden uzak kalması dır. Bu nedenl e il gili mevzuatta kapsa mlı değiģi kli kl er yapıl malı dır. Yapıl arı n depre m güvenli ği: Yeni yapılacak yapıları n, yür ürl ükt e ol an depre m yönet meli ği kural ve koģulları ile büt ün t ekni k gereklere uygun bi çi mde t asarlanması ve yapıl ması sağl anmalı dır. Sayı ca yet erli ve yet ki n bir eğitim kadr osu ol uģt urul madan t ekni k eleman yetiģtirecek yeni üni versiteler açıl ma mal ı, yet ersiz böl üml er kapatıl malı dır. Var ol an yapı st oku, siste mati k düzen i çi nde depre me karģı güvenli dur uma getiril melidir. Ka mu yapıları bir önceli k sırala ması i çi nde okullar ve 26

37 hastanelerden baģlanarak depre m güvenli ği açısı ndan değerlendiril meli dir. De mi ryol u, karayol u, köpr ü, t ünel, baraj, göl et, doğal gaz ve petrol bor u hattı yer seçi mi, i nģa edil mesi ve kullanı mı nı n her aģa masında depre m güvenli ği ilkel eri göz önünde bul undur ul malı dır. Eğiti m ve örgütlenme: Topl umda depre me hazırlık bilinci geliģtirilmeli, et ki n eğiti m ka mpanyal arı düzenl enmeli dir. Yür üt ülecek eğiti m çalıģ mal arı Ġl Milli eğiti m, Si vil Savun ma ve Bayı ndırlık Müdürl ükleri ni n ortakl aģa çalıģmal arı ile gerçekl eģtirilebilir. Yükseköğreni mkuruml arı gözden geçiril meli dir. Kull anıl acak kaynakl ar: Depre m i çi n sağl anan kaynakl arı n ul usal bir havuzda toplanması ve si yasi hedeflerden bağı msı z ol arak t ekni k gerekçel erle kullanıl ması sağlanmalı dır. Depre ml erle karģılaģıldı kça Bakanlar Kur ul u nca devl et büt çesi nden yapılan t ahsisler dıģı nda farklı bakanlı kların ve büt ün kur ul uģları n yıllı k büt çeleri nden düzenli kaynak ve zor unl u depre m si gortası yıllık gelirleri nden düzenli pay alınmalı dır. Yasal Düzenl e mel er: Anayasa ya i mar affı gi bi düzenl e mel eri n yapıla mayacağı na iliģki n hükü ml er kon malıdır. Afetler Yasası yeni den gözden geçiril melidir. Yerel yöneti ml er arası depre m sonrası kurtar ma ve i vedi yardı m i Ģleri nde mül ki ot oriteye tam yet kiler ver mek yanı nda bel edi yeni n de yet kilendiril mesi gerekmekt edir. Yür ürl ükt eki Afet Yasası, yal nızca afet sonrasında yeri ne getirilecek yara sar ma iģleri ne hitap etse de, kendi dıģı nda özellikle i mar siste mi kapsa mı nda yür üt ül mesi gereken t ehli kelere karģı hazırlıklı ol ma soruml ul ukl arı nı t anı yan bir yapı ya kavuģt urul malı dır. Ul usal Depre m Konseyi ni n raporundan da anlaģılabileceği gi bi depreme karģı önl e m al mak, var ol an yapıları n t ekrar gözden geçiril mesi ve yeni den yapılandırıl ması nı gerektir mekt edir. Depre m afeti, hi çbir za man t ek boyut uyl a el e alı nabilecek kadar hafif bir konu değil dir. Bu sebepl e, yöneti m ve karar mekani z mal arı düzeyi nden en küçük böl gede yaģayan hal ka kadar sor uml ul uk dağıtıl malı ve bil gilendir me akıģı sağl anmalıdır. Gerekli deneti m ve doğr u uygul a mal arla hasar azaltılabilir. 27

38 Acil dur um pl anl a masında karar mekani z mal arını n iģleyiģi; t opl ul uğu ve çevresi ni kor uyacak pr ogra ml arı ve stratejileri geliģtir mek üzere, t ehli keler, t opl ul uk ve çevresi arası ndaki etkileģi ml eri t anı ml a maktır. Topl ul uğu ve çevreyi bil meden hasarlanabil meyi t anı ml ama ol anaksızdır. Bu nedenl e t opl ul uğa ait bazı karakt eristi k özellikleri n göz önünde bul undur ul ması gerekir. ( Er mi Ģ, 2002) Acil dur um yöneti m kararları alı nırken, söz konusu ol an t opl ul uğa ait çeģitli değiģkenl er de göz önünde bul undur ul malı dır. Tablo de t opl ul uğa ait bazı karakt eristik özelli kler sıralanmı Ģtır. Tabl o : Afet yöneti miyle ilgili kararlar alınırken et kili olabilecek t opl uluğa ait değiģkenl er ( Er mi Ģ, 2002) DE MOGRAFĠ KÜLTÜR EKONOMĠ ALTYAPI ÇEVRE TOPLULUĞUN BAZI KARAKTERĠ STĠ KLERĠ o Nüf us ve yaģ dağılı mı o Hareketlilik o Faydalı beceriler o Tehli ke bilinci o Hasarlanabilir gruplar o Sağlı k düzeyi o Eğiti mdüzeyi o Ci nsi yet dağılı mı o Gel enekl er o Kavi ml er (et nisite) o Sosyal değerler o Di n o Tehli keleri al gıla ma o Nor mal yi yecek tipleri o Besl enme alıģkanlı kları o Enerji yapıları o Ti caret o Tarı m o Hayvancılık o Yatırı ml ar o Sanayiler o Refah o ĠletiĢi mģebekeleri o Ul aģı mģebekeleri o Te mel servisler o Topl ul uk malları o Hükü met yapıları o Mal ze me merkezi o Ar azi Ģekilleri o Jeol oji o Su yolları o Ġkli m o Bit ki ört üsü 28

39 Et kili bir afet yöneti m planı, yerel ve mer kezi olmak üzere t opl umun çeģitli kade mel eri ne görev ve soruml ul ukl arı dağıt malıdır. Her kade me birbiriyl e iliģki içi nde ol malı ve karģılıklı iletiģi m sür dürül melidir. Bir afet sonrası et kili ve za manı nda istenecek yerel yöneti m ve mer kezi idare yardı mı t opl uma ve bireyl ere yardı mcı ol acaktır. Yar dı m isterken i hti yaçla il gili ol arak TASKK ( Ti p Adet Süre Kapasite Konu m) bil diril mesi çok öne mli dir. Bir afette yerel acil dur um personeli sahi p ol unan kaynakl ara ve kapasiteleri ne bağlı yardı mı sağl a makl a sor uml udur. Her hangi bir ol ayla baģ ede meyecek dur uma gelirlerse veya gel me ol asılığı belirirse bir üst idari biri mkaynakları nı n sağl anması içi n talepte bul unmal arı gerekir. Acil dur um yöneti mi ne ent egre yakl aģı m, genel yöneti m il keleri ile can ve mal kor uma esası na dayanır. Böyl eli kle yönl endir me sağl anmı Ģ olacağı ndan katılı mcılar siste mdeki tü m öne mli öğel erle birlikte çalıģ maya baģlayabilirler. Bu nokt ada il gili alanlarda soruml ul ukl ara sahi p bireyl er ve aslı nda çok öne mli ol an iki ncil görevl ere sahi p biri ml er eki bi ol uģt ururlar. Bir çok or gani zasyonda ol duğu gi bi her bir devl et kademesi nde de açı kça t anımlı dör de böl ünmüģ gr upl arı n iliģki içerisi nde çalıģacakl arı nı düģünmek faydalı ol acaktır. Bu gr upl arı n çatısı, bir pira mit bi çi mi nde ġekil deki gi bi beti ml enebilir. (Ġ.T. Ü. Af et Yöneti m Mer kezi Kit ap no: 1, 2001) Politika Gr ubu Koor di nasyon Gr ubu Operasyon Müdahal e Grubu Saha Müdahal e Gr ubu ġekil : Acil durum yöneti mi nde gr up iliģkileri (Ġ. T. Ü. Afet Yöneti m Mer kezi Kit ap no: 1, 2001) 29

40 Politikadan saha müdahal e gr ubuna kadar çeģitli kade mel erde belirtilen iģlevsel grupl arı n a maçları ve bunl arda ki ml erin r ol al dı ğı Tabl o t eki gi bi özetlenebilir. Tabl o : Acil durum yöneti mi nde iģlevsel grupl arın a maçl arı ve buralarda rol al anl ar (Ġ. T. Ü. Afet Yöneti m Mer kezi Kitap no: 1, 2001) GRUP AMAÇ YÜRÜTÜCÜLER Politi ka o Acil durum politikaları o Ġl ilçe ve bel edi yeleri geliģtir mek temsil eden kı de mli o Af et koģulları na en uygun sosyal politik yasal ve sosyal yakl aģı ml arı belirle mek ka mu görevlileri Koordi nasyon o Acil duruml arda, personel ve o Politik grupt a yer mal ze me kaynağı nı n t ürüne ve alanları n yardı mcıları mi kt arı na, arazi biri ml eri ne lojistik destek sağlanmasına, güçl erin nöbetleģe çalıģ ması na ve ol ayı n i zlenmesi ne ol anak sağla mak Operasyon o Yönt e ml er geliģtir mek o Operasyon l ojisti k Müdahal e o Ar azi müdahal e gr ubunun pl anla ma ve fi nans ihtiyaçlarına t a m destek konul arı ndan sor u ml u ver mek özel personel Saha Müdahal e o Müdahal e o Ol ay yeri nde bul un ması gereken itfai ye hukuki yürüt ücü tı bbi askeri ve bayı ndırlık hi z metleri ni yürütecek saha uz manl arı O. D. T. Ü. Af et Yönetimi Uygul a ma ve Ar aģtır ma Mer kezi ni n ( 2003) yayı nladı ğı raporda afet yöneti mi kavra mı nı n, farklı disi pli nler i çi n farklı manal ar ifade edebil di ği belirtil mekt edir. Yöneti m bili ml eri açısı ndan bakıl dı ğı nda, yöneti m bil gi siste ml eri, kaynak kullanı m t ekni kleri, yöneylem araģtır ması, proje yöneti mi ve 30

41 pl anla ması bunun ayrılmaz parçaları dır. Keza ka mu yöneti mi bili mi, özelli kle ül ke mi zde mevcut sistemi n i yileģtiril mesi çabaları nda can alıcı bir r ol oyna mak dur umundadır. Konu pl anl a ma açısı ndan el e alı ndı ğı t aktirde "t op yekun hazırlıklı ol mak" baģlı ğı altında Ģehir ve böl ge pl anl aması, alt yapı envant eri, nüf us ve ekono mi k faali yeti n dağılı mı, alan kullanı mı, afet mi marisi ve pl anlaması gi bi konul arı saymak mü mkündür. ĠĢi n yer bili ml eri çerçevesi, böl ge pl anl a ma ve önceden t ahmi nl er konusunda coğrafi siste ml eri, uzay t eknol ojisi, t opografya gi bi konul arı i çi ne alır. ĠnĢaat mühendisliği ise fiziki çevreni n afet t esirlerine karģı rasyonel t asarı mı, zararları n kabul edilebilir düzeyde t ut ul ması gi bi klasi k uğraģı al anl arı nı n yanı sıra yukarı da sayılan di ğer disi plinlerle karģılıklı et kileģme i çi nde ent egre ol mak zorundadır. Ül ke mi zde uygul anan afet yöneti m pl anl arı na, ilgili yasal düzenl e mel ere ve bunl arı n et ki bi çi ml eri ne deği nmeden önce Wi sconsi n Üni versitesi, Af et Yöneti m Mer kezi nden uyarlanan dairesel di yagra mda afet yöneti mi ni n kısa ve öz bir ifadeyl e kapsa mı anlatıl makt adır. Tepki iyileşme Tesbit Rehabilitasyon ve Tedarikler Yeniden Yapılanma İhtiyaçlar Hasar Su Barınma Dağıtım Ulaşım Depolama Kaynak Analizi İhtiyaç Analizi Tarımsal Arama ve Kurtarma Altyapı Barınma / Korunma Tahliye Tahmin ve İkaz Ticari Toplum Tepkisi Haberleşme Kalkınma Planları İzleme ve İkaz Yazılı Yorumlama Afet Tarihi Bellek Meteorolojik Jeolojik Tabii Afet Yönetiminin Ana Unsurları Teknoloji İletişim Yolları Hidrolojik Kaynak Envanteri Lojistik Planlama Tarımsal Çevresel Epidemiolojik Toplum Planlaması Hazırlıklı Olma Tarihi Kayıtlar Toplumsal deneyimler Teknik Değerlendirme Mühendislik Alan Kullanımı Düzenlemeleri Hasat Dönemleri Ayarlamaları Farkına Varma Afet Analizi Stoklama İşlemler Yapı Standartları Örgütlenme Azaltma ve Önleme Duyarlılık Analizi ġekil : A. B. D. de Afet Yöneti m Siste mi, Wi sconsi n Üni versitesi ( O. D. T. Ü. Af et Yöneti mi Uygul a ma ve AraĢtır ma Mer kezi, 2003) 31

42 Türki ye deki Af et Yöneti m Organi zasyonunun Kurul uģ ġe ması ve Genel Ġl keleri Ül ke mi zde kriz yönetimi ne geçiģ, Milli Güvenli k Kur ul u nun kri zden soruml u Devl et Bakanı nın veya Milli Güvenli k Kur ul u Genel Sekreteri ni n önerisi ve baģbakanı n direktifi ile ol makt adır. ( T. C. BaĢbakanlı k Kri z Yöneti m Mer kezi, 2000) Tür ki ye de kriz yöneti mi, ġekil t e gösterilen iliģkiler Ģe ması yl a yür üt ül mekt edir. BAġBAKANLI K KRĠ Z YÖNETĠ M MERKEZĠ BAġBAKANLI K BAġBAKANLI K ACĠ L DURUM MERKEZĠ YURTĠ ÇĠ VE YURTDI ġi KAYNAKLAR BÖLGE KRĠ Z YÖNETĠ M MERKEZĠ KRĠ Z ALANI KRĠ Z MERKEZĠ KRĠ Z MERKEZĠ Ġ LLER VE GARNĠ ZON KOMUTANLI KLARI GENELKURMAY BAġKANLI ĞI VE BAKANLI KLAR KRĠ Z MERKEZĠ BÖLGE MÜDÜRLÜKLERĠ KRĠ Z MERKEZĠ Ġ LÇELER VE GARNĠ ZON KOMUTANLI KLARI KRĠ Z MERKEZĠ BÖLGE MÜDÜRLÜKLERĠ ALT BĠ RĠ MLERĠ BAĞLANTI ÖNLE MLER Ġ HTĠ YAÇLAR ġekil : Tür ki ye de Kr iz Halleri nde Yöneti m ġeması ( T. C. BaĢbakanlı k Kriz Yöneti m Mer kezi, 2000) 32

43 Mer kezi yapılanmanı n yanı sıra il bazı nda çeģitli teģkilatlanmal arla afet yöneti m or gani zasyonu alt biri ml ere ayrıl mıģ bir yapı ya sahi ptir. Ġl kurtar ma ve yardı mkomiteleri ni n yapısı ġekil de görül mekt edir. Ġ L KURTARMA VE YARDI M KOMĠ TESĠ AFETE UĞRAYAN Ġ LĠ NVALĠ SĠ BELEDĠ YE BAġKANI Ġ LJ ANDARMA ALAY KOMUTANI E MNĠ YET MÜDÜRÜ SĠ VĠ L SAVUNMA MÜDÜRÜ MĠ LLĠ EĞĠ TĠ M MÜDÜRÜ BAYI NDI RLI K VE Ġ SKAN MÜDÜRÜ SAĞLI K MÜDÜRÜ TARI M VE KÖY Ġ ġlerġ MÜDÜRÜ KI ZI LAY TEMSĠ LCĠ LERĠ GARNĠ ZON KOMUTANI ACĠ L YARDI M HĠ ZMET GRUPLARI HABERLEġ ME KURTARMA VE ULAġI M Ġ LKYARDI M HĠ ZMETLERĠ YI KI NTI LARI HĠ ZMETLERĠ VE SAĞLI K KALDI RMA HĠ ZMETLERĠ HĠ ZMETLERĠ ÖN HASAR TESBĠ TĠ VE GEÇĠ CĠ ĠSKAN HĠ ZMETLERĠ GÜVENLĠ K HĠ ZMETLERĠ SATI N AL MA KĠ RALAMA EL KOYMA VE DAĞI TI M HĠ ZMETLERĠ ELEKTĠ RĠ K SU VE KANALĠ ZASYON HĠ ZMETLERĠ TARI M HĠ ZMETLERĠ ġekil : Ġl Kurtar ma ve Yar dı m Ko miteleri ni n Yapısı (Ergünay, 2000) 33

44 Acil Durum Yöneti mmüsteģarlı ğı Ül ke mi zde afet öncesi ve sonrası afet yöneti mi nde bir çok kur u mun sor uml u ol ması na karģı n, görev alanları ndaki sahi psizlik ve yet ki kar maģası öne mli sor unl arı beraberi nde getir mekt edir. Ġstanbul Tekni k Üni versitesi Afet Yöneti m Mer kezi ni n Ġçi Ģleri Bakanlığı Strateji Mer kezi ile i mzaladı ğı ortak pr ot okol sonucu geliģtirdi ği Ul usal Acil Dur u m Yöneti m Or gani zasyon Modeli isi mli projesinde, yukarı da belirtilen sor unun çözü münün ancak acil dur um yöneti mi ne iliģki n t üm i Ģlevleri n bir el den ve eģgüdü ml ü yönetil mesi yle ortadan kal dırılabileceği belirtil miģtir. Dünyada acil dur um yöneti mi ne dair yapılan i ncele mel er sonucunda afet ve acil dur uml arda genellikl e yöneti mi n t ek bir kur um t arafı ndan üstlenil di ği ve incelenen 18 ül keni n 10 unda bu ör gütlen meni n bakanlı klar üst ü ve baģbakanlı ğa bağlı bir kurumi ken 8 i nde ise bir bakanlı k bünyesi nde yer al dı ğı görül mekt edir. Ġstanbul Tekni k Üni versitesi Ar aģtır ma Gr ubu t arafı ndan önerilen acil duru m yöneti m modeli nden Tür k Silahlı Kuvvetleri, Milli Güvenli k Kur ul u ve BaĢbakanlı ğı n eģgüdü ml ü çalıģ ma ve karar al maları gerekmekt edir. Bakanlıklar arası eģgüdü ml ü iģbirliği ni n sağl anması ancak baģbakanlı ğa bağlı bir müst eģarlığı n ol ması ve bu müst eģarlığı n kendi yasa - yönet meli k, maddi i mkan, eki pman, eğiti m, or gani zasyon ve personel altyapısı na sahi p ol masıyl a mü mkün ol duğu belirtil miģtir. Ġstanbul Tekni k Üni versitesi AraĢtır ma Gr ubunun önerdi ği acil dur um ve yöneti m modeli ġekil teki gi bi dir. 34

45 CUMHURBAġKANLI ĞI ULAġTI RMA BAK. BAġBAKANLI K TSK MGK BAYI NDI RLI K BAK. Ġ ÇĠ ġlerġ BAK. MĠ LLĠ EĞĠ T. BAK. ACĠ L TI P G. MD. SAĞLI K BAK. ADALET BAK. ACĠ L DURUM YÖN. MÜSTEġARLI ĞI - si vil korun ma gen. md. - acil durum pl an. gen. md. - hava tahmi n ve sis m. gen. md. - afet iģleri ve yerel yön. gen. md. - itfai ye ve ara. kurtar. gen. md. - gönüll ü örgüt. eģgüd. d. bģk. VALĠ VALĠ Y. BELEDĠ YE BAġK. KAYMAKAM ġekil Ġ. T. Ü. Ar aģtırma Gr ubu Acil Dur um Yöneti mi Model Önerisi ( ġener ve di ğ., no. 16, 2002) Ameri ka da Afet Yöneti m Organi zasyonu - FEMA Afetlere hazırlıklı t oplu m kavra mı t opl umun zarar azalt ma pr ogra mına uzun vadeli yakl aģı mı nı ifade et mekt edir. Afetlere hazırlıklı bir t opl um depre m, kasırga, yangı n ve di ğer doğal afetleri n ol ası zararları nı azalt maya yönelik öne mli adı ml arı n atıl mıģ ol duğu bir t opl umdur. Bu kavram Ameri ka BirleĢi k Devletleri nde FEMA, CUSEC gi bi doğal afetlere karģı yönetim stratejileri geliģtiren kur ul uģlar tarafı ndan beni msenmi Ģtir. 35

46 Af etlere hazırlıklı t opl um, zarar azalt maya yöneli k t opl umun her kesimi ni di kkate al an çalıģ mal arı n yapıl dı ğı bir t opl umdur. Zarar azalt ma çalıģ mal arı ndan az ya da çok et kilenen t ümkiģi ve grupl ara hak sahibi denir. ABD Mer kezi Depre m Konseyi ( CUSEC) afetlere hazırlıklı t opl umlar ol uģt ur mak a macı yla bir model geliģtir miģtir. Bu model, 6 unsurdan oluģt urul muģ yerel bir zarar azalt ma stratejisi ni öngör mekt edir. (Ġ. T. Ü. Af et Yöneti m Mer kezi Kit ap no: 7, 2001) Tehli keleri n ve ol uģt urdukl arı riskleri n belirlenmesi Topl umun eğiti mi Ar azi kullanı mı Me vcut durumun ortaya kon ması Yeni geliģ mel eri n belirlen mesi ĠĢ dünyası ndaki olası zararları n azaltıl ması Zarar azalt ma yönt e ml erini n çeģitli esaslara göre gr upl andırıl ması yapılabilir. Ameri ka Acil Dur um Yöneti mi Kur umu ( FEMA) t arafı ndan beni msenen yakl aģı ma göre zarar azalt ma yönt eml eri 6 kategori de grupl aģ makt adır: Zararı n önlenmesi ne yöneli k önle ml er Mül kün korunması na yöneli k önle ml er Doğal kaynakl arı n korunması na yöneli k önle ml er Acil duruma yöneli k hizmetler ile ilgili önl e ml er Yapı mproj eleri ne yönelik önl e ml er Topl umu bil gilendir meye yöneli k önl e ml er (Ġ.T. Ü. Af et Yöneti m Mer kezi Kitap no: 7, 2001) A. B. D. de ol ağanüst ü hal ve afet yöneti mi nden sor uml u koor di nat ör kur uluģ, Ameri ka BirleĢi k Devl etleri Federal Acil Dur um Yöneti m Kur umu dur ( FEMA). A. B. D. de ul usal acil yardı m ve kurtar ma çalıģ maları katılı mcı bir anl ayıģla yerel ve federal sevi yede res mi ve özel kurumve kurul uģların katılı mı nı öngör mektedir. 36

47 Federal Hükü met Yerel Yöneti m Ul uslararası Kaynakl ar Ul usal Af et Müdahal e Ağı Eyal et Yöneti mi Gönüll ü Kur ul uģlar Özel Sekt ör ġekil : Ameri ka BirleĢik Devl etleri Afetler ve Acil Dur u ml ara Müdahal eye katılan il gili kurumve kurul uģlar (Ġ. T. Ü. Afet Yöneti m Mer kezi Kitap no: 16, 2001) Büt ün bu kur uml arı n nasıl bir arada çalıģacağı ise ġekil da göst erilen Federal Müdahal e Pl anı na göre belirlenmi Ģtir. Bu pl ana dayanan, 12 ayrı Acil Yar dı m Fonksi yonu belirlenmi Ģ ve yangı n söndür meden tı bbi hi z metlere, enkaz kaz madan gı da maddesi sağl a maya kadar t üm bu f onksi yonl arı n hangi eki pl er tarafı ndan, hangi kaynakl ar ile, ne Ģekil de sağl anacağı önceden bilin mekt edir. ABD de, ül ke mi z i çi n bir ör nek t eģkil edebilecek, Depre m Tehli kesi ni Azalt ma Yasası kapsa mı nda ör gütlenmi Ģ bir Ul usal Depre m Tehli kesi ni Azalt ma Pr ogra mı ( NEHRP) da vardır. Böyl ece NEHPR, dört ul usal kur uml a yakı n t e mastadır. Bu kur uml ar Federal Acil Dur um Yöneti m Kur umu ( FEMA), ABD Jeol oji k Ar aģtır mal arı ( USGS), Ul usal Bili m Vakfı ( NSF), Ul usal St andartlar ve Teknol oji Enstitüsüdür ( NI ST). 37

48 TE MEL PLAN AD #6 Genel Bakı m AD #5 Bil gi Teknol ojileri AD #4 Yangı n önl e mi AD #3 Alt yapı AD #2 ĠletiĢi m AD #1 Ul aģı m Acil Dur um Dest ek Biri mi Ek Yapısı AD #12 Enerji AD #11 Yi yecek AD #10 Tehli keli Atı klar AD #9 Kentsel AraĢtır ma ve Kurtar ma AD #8 Sağlı k ve Tı bbi Servisler AD #7 Kaynak yardı mı ĠyileĢtir me Biri mi Ek Yapısı Topl um Ol ayl arı ĠĢ bul ma ve güvenli ği Lojistik Fi nans yöneti mi Kaynak Yöneti mi Kongre organi zasyonl arı Topl umiliģkileri Dest ek Ek Yapıları Ter öriz m Ol ay Ek Yapıları Af et Eyl e mi Genel Gör ünü mü Açılı ml ar ve Kısalt mal ar Tanı mve Açı kla mal ar Ekl er ġekil : Ameri ka BirleĢi k Devl etleri Federal Acil Dur um Müdahale Pl anı nı n Or gani zasyonunu Gösteren Te mel Plan (Ġ. T. Ü. Afet Yöneti m Mer kezi Kitap no: 16, 2001) 38

49 Bu pr ogra m, yerleģi m ve yatırı m al anları nı n depre m t ehdi di ne ne denli açı k ol duğunun belirlenmesi, sis mi k t asarı m ve yapı standartları nı n sapt anması, depre m öngör me kapasitesi ni n geliģtiril mesi, büt ün bu konul arda eyal et yöneti mleri ni n, iģ dünyası nı n ve ka muoyunun eğitil mesi i çi n çalıģ makt adır. Öt e yandan i mar yönet meli kleri, ül ke çapındaki Tek Ti p Ġ nģaat Yasası ile belirlenmekt edir. USGS, NI ST ve NSF, Ameri kan coğrafyası nı çeģitli derecelerde t ehli ke böl gelerine ayırı p, genel standartlara ek ol arak, her böl geni n kendi ne has i mar koģulları nı n belirlenmesi ne olanak tanı mı Ģtır. (Ġ. T. Ü. Afet Yöneti m Mer kezi Kitap no:7, 2001) Kı sacası, bi naları n sağl a ml aģtırıl ması ndan eğiti mli yardı m eki pleri ör gütle meye kadar büyük çaba gösteren FEMA, can ve mal kaybı riskini n en aza inmesi ni sağl a makt adır. Amacı her t ürl ü felakette can ve mal kaybı nı n art ması nı önl e mek i çi n gerekli hazırlık, müdahal e, zarar azalt ma ve i yileģtir me evreleri ni hazır bul undur mak ve geliģtirmektir. FEMA nı n bu a maçl a eğittiği ve gerekti ği anda i htiyaç böl gesi ne gönder meye hazır t utt uğu bi nlerce pr ofesyonel, gönüll ü veya afet anı nda Acil Dur u ml ara Müdahal e Eki pleri nde geçi ci ve ücretli ol arak çalıģan Af et Yar dı m Görevlisi bul unmakt adır. FEMA nın acil dur uml ara müdahal e eki pleri ni gösteren Ģe ma ġekil de veril miģtir. 39

50 Federal Koor di nasyon Ami ri Yar dı mcısı Personel Ģefi Yöneti m Asistanı / Sekreteri EĢit Hakl ar Güvenli k Ami ri Çevre Amiri Acil Ġlgi ve Medya Hi z metleri Hal kl a iliģkiler Yasa ma ve Hukuk ĠĢleri Genel Kontrol Ofisi Zarar Azalt ma Ġçi n Federal Koor di nasyon Amiri Kontrol ör Operasyon Böl ümü Enf or masyon ve Pl anl a ma Böl ümü Lojistik Böl ümü Yöneti m Böl ümü Operasyon Dest ek Dur u m Tesbiti Koor di nasyon ve Pl anl a ma Personel Kı s mı Topl um Servisleri Pl anl a ma Dest ek Kaynak Yöneti mi ĠĢçi Servisleri Alt yapı Dest ekl eri Dokü mant asyon Tedari k Acil Servisler Tekni k Servisler Dest ek Servisleri Enf or masyon Servisleri ġekil : Ameri ka BirleĢik Devl etleri Federal Acil Dur u m Yöneti m Kur umunun ( FEMA) Acil Dur uml ara Müdahal e Takı ml arı nı n organi zasyon Ģe ması (Ġ. T. Ü. Af et Yönetim Mer kezi Kit ap no: 16, 2001) 40

51 Bu eki pleri n esas görevi doğr udan kurtar ma çalıģ ması yap mak ve gr uplar arası nda eģgüdü mü sağla maktır. Acil Müdahal e Operasyonlar Kı s mı or gani zasyonunun ġekil de böl üml eri gösteril miģtir. Bu görevliler, afetzedel erle mül akat yap makt an bi nalardaki hasarı sapt a maya, hal ka t elefonl a bil gi ver mekt en res mi mer kezlerle iletiģim kur maya, bil gisayarlara afetler ile il gili verileri gir mekt en bası n ve kongre ile iliģkileri yönet meye kadar birçok alanda görev üstlenmekt edir. Operasyon Böl üm Ami ri Yar dı mcısı Gör ev Dağıtı m Koor di nat örü Faali yet Yönl endir me Yöneti m Asistanı Savun ma Koor di nasyon El e manı Seyyar Acil Müdahal e Dest eği Bası n - Yayı n Me mur u Operasyon Dest ek Topl um Ser visleri Alt yapı Dest eği Acil Ser visler Operasyon Dest ek Nakli yat Gr ubu ĠletiĢi m Gr ubu Kaynak Dest ek Gr ubu Topl um Sağlı ğı Yi yecek Bi reysel Dest ek Bayı ndırlık ve Mühendislik Gr ubu Enerji Te mi ni ve Mühendisliği Topl umsal DanıĢ ma Ġtfai ye Sağlı k ve Sı hhi ye Ser visleri Kentsel Ar a ma ve Kurt ar ma ġekil : Acil müdahal e operasyonl ar kıs mı organi zasyonu (Ġ. T. Ü. Afet Yönetim Mer kezi Kit ap no: 16, 2001) 41

52 Türki ye de Af et Yöneti mi Ġle Ġl gili Yasal Düzenl e mel er ve Geçi ci Barı nma Tür ki ye de Kapsa mlı Af et Yöneti mi kavra mı na ilk yakl aģı m, 1959 yılı nda yür ürl üğe gir mi Ģ ol an 7269 sayılı Umu mi Hayata Müessir Tabii Afetler Dol ayısı yla Alı nacak Tedbirlerle Yapılacak Yar dı ml ara Dair Kanun un çı karıl ması ile baģla mı Ģtır. Bugüne kadar ortaya çı kan yeni sorunl arı n çözül mesi amacı yl a bu yasada dört kez değiģi klikl er yapıl mıģtır. Yasanı n ana a macı, doğal afetler sonunda meydana gel ebilecek can ve mal kayı pları ile ekono mi k kayı pları n mü mkün ol an en düģük düzeye i ndiril mesini t e mi n et mek ve bir afet anı ve sonrası nda, za manı nda et kili iģleyebilecek bir organi zasyon kur ul arak kayı pları n küçük boyutta tut ul ması nı sağla maktır. Bu kanunun ana fi kri, hükü meti n afet yöneti mi ni ve özellikle de afet e müdahal e biri ml eri ni, il yöneti m biri ml eri vasıtası yla yeri ne getir mek ve mer kezi yöneti mi n ise bu biri ml erin ihtiyaçları nı karģılaması dır. Af etlere karģı ul usal düzeyde hazırlıklı ol ma çalıģ mal arı ana hatları yla 1051 sayılı kanunl a bazı maddel eri değiģtirilen 7269 sayılı yasa ve bu yasa gereği nce hazırlanmı Ģ ol an yönet meli klerde kesi n bir bi çi mde t anı ml anmı Ģtır. Bu yönet meli kler orijinal adları yla aģağı da veril mekt edir. 1. Af etlere ĠliĢki n Acil Yardı m TeĢkilatı ve Pl anl a ma Esasları na Dair Yönet meli k 2. Af etleri n Genel Hayat a Etkililiği, Te mel Kuralları Hakkı nda Yönet meli k 3. Af et Sebebi yle Hak Sahibi Ol anl arı n Tespiti Hakkı nda Yönet meli k 4. Af et Sebebi yle Yapılan ve Yapılacak Ol an Bi nal arı n Borçl andır ma Bedelleri nden Yapılacak Ġndiri ml er Hakkı nda Yönet meli k 5. Af et Sebebi yle Edi nilen Bi na, Arsa ve Ar azilerden Art akal anl arı n Değerlendiril mesi ne Dair Yönet meli k Sayılı Kanunl a TeĢkil Ol unan Af etler Fonu nun Harca ma Usulleri ne ĠliĢki n Yönet meli k 7. Af et Böl geleri nde Yapılacak Yapılar hakkı nda Yönet meli k 42

53 Af et ĠĢleri Genel Müdürl üğünün görevl eri 209 sayılı Kanun Hük münde Kararna me ile değiģi k 180 sayılı Kanun Hük münde Kararna meni n 11. maddesi ne göre Ģunl ardır; Af et ol duğunda acil yardı muygul a ması ve koordinasyonunu yapmak, Af et e uğra mı Ģ böl gelerde süratle geçici yerleģ me ve barı nmayı sağl ayı cı kısa ve uzun süreli t edbirler alı p uygul a mak ve uygul at mak, bu böl gel ere göt ürül mesi uygun görül en hi z metler i çi n gerekenl eri yap mak, il gili Bakanlı klar ve di ğer kamu kur um ve kur ul uģları ile koor di nasyon ve iģbirliği ni sağla mak, Af et e uğra mı Ģ ve uğra ması muht e mel yerleri n i mar ve geçi ci yerleģ mel eri yle il gili hazırlık, her t ürl ü pl an, pr oje, uygul a ma, yöneti m ve deneti miģleri ni yapmak ve yaptır mak, Tabii afete uğrayabilecek böl geleri t espit et mek, afetleri n önl enmesi i çi n gerekli tedbirleri al mak, Af et e uğrayabilecek bölgel erde afetlerden en az can ve mal kaybı ile kurt ul mayı sağl ayacak t edbir ve esasları il gili Bakanlı klar ve ka mu kur u m ve kurul uģları yla iģbirliği içi nde belirleyi p uygul an ması nı sağla mak, Bakanlı kça verilecek benzeri görevl eri yap mak ( Bayı ndırlı k ve Ġskan Bakanlı ğı, Ana Hi z metler Böl ümü, Af et ĠĢleri Genel Müdürl üğü, 2003, htt p:// www. bayi ndirlik. gov.tr) Bayı ndırlık Bakanlı ğı ndaki görev alanları aģağı da sıralanmı Ģtır: Cadde ve ot oyol siste ml eri: ĠnĢaat, t a mir gi bi Bayı ndırlık Bakanlı ğı nı n mer kezi ve yerel bazda yaptı ğı iģler. YaĢa msal Hatlar: El ektrik, gaz, su, kanalizasyon, kabl o ve haberleģ me: büt ün bel edi yeler kendi su, kanalizasyon ve elektri k operasyonl arı nı kontrol ettikleri hal de, genellikle özel veya ka mu iģtirakli. Bi nal arı n denetlenmesi ve yönet meli klere uyup uymadı ğı nı n kontrol ü Kur u atıkları n topl anması ve i mhası Mühendislik hiz metleri 43

54 Ar aç sağl anması Bi nal arı n ve arazileri n bakı mı Li man ve havayolları tesisleri Özel sekt öre ait kaynakl ar Par kları n ve rekreasyon al anl arı nı n bakı mı (Ġ. T. Ü. Afet Yöneti m Mer kezi Kit ap no: 3, 2001) Bayı ndırlık bakanlı ğı nı n acil durumol anakl arı Hasar tespiti Mol oz te mi zlenmesi Ar a ma ve kurtar ma Tr afi k kontrol ü YaĢa msal hatları n ta mirleri Bi na ve köpr ü denetlenmesi Ġç me suyu ve sağlı k önleml eri hiz metleri Su t aģkı nları kontrol ünü yap maktır. (Ġ. T. Ü. Af et Yöneti m Mer kezi Kit ap no: 3, 2001) Bayı ndırlık Bakanlı ğı nın akti viteleri ni n di ğer müdahal e eden kur ul uģlarla büt ünl eģ mi Ģ ol ması acil dur um veya afetleri n baģarılı bir Ģekil de yöneti mi i çi n kriti k öne me sahi ptir. Bu dur umda di ğer kur ul uģlarla büt ünl eģ me i çi n fırsatlar Ģu Ģekil de sıralanabilir: Acil durumpl anl arı nı n, politikaları nı n ve usulleri nin geliģtiril mesi Ka muya ait tesisler içi n zarar azalt ma önl e ml eri Hasar tespiti Mol oz te mi zlenmesi Ar a ma ve kurtar ma Yangı nl arı n söndür ül mesi Tahli ye çalıģ mal arı nda yardı m Çadır kentler veya prefabrik geçici konutları n tet kiki Ça dır kentler içi n altyapı hi z metleri Zararlı madde sızı ntıları nın kontrol altında t ut ul ması 44

55 PLANLAMA KISA SÜRELİ YaĢa msal hatları n yeni den devreye sokul ması konusunda önceli kler Özel kaynakl arı n ortakl aģa kullanı mı Tr afi k kontrolleri içi n barikatlar ve trafi k iģaretleri Ka mu kur ul uģları na ait binaları n denetlenmesi Hasar gören ka mu t esislerini n t a miri ve yeni den yapılanması. (Ġ. T. Ü. Af et Yöneti m Mer kezi Kitap no: 3, 2001) Ül ke mi zde hal en yür ürl ükt e ol an yasal düzenl e mel er çerçevesi i çerisi nde, bir afet yöneti mi ni n ana safhal arı nda görev ve sor uml ul ukl arı n dağılı mı ġekil da Ģe mati k olarak gösteril miģtir: ZARAR AZALTMA AFET YÖNETİMİ UZUN SÜRELİ KURTARMA VE İLKYARDIM İYİLEŞTİRME YEREL YÖNETİM MERKEZİ YÖNETİM ġekil : Ül ke mi zde mevcut afet yöneti m pl anı nda soruml ul ukları n dağılı mı ( Er günay, 2003) 45

56 Bu Ģekil den de gör üleceği gi bi mer kezi ve yerel yöneti ml eri n afet yöneti mi ni n he men her safhası nda, ya kural koy ma ve denetle me ya da fiilen uygul a ma açıları ndan görev ve soruml ul ukl arı bulun makt adır. Af eti n meydana getireceği zararları azalt mak a macı yla yapılan sayısız düzenl e me, yasal ve i nfor mel kararlar, kur ul an yar dı m or gani zasyonl arı ve son za manl arda günde me gelen t opl umu bili nçlendir me çalıģ mal arı ne yazı k ki bunca acı deneyi m, bil gi ve t eknolojik geliģ mel ere rağmen, istenen düzeye geli ne me mi Ģ ve doğal afet zararları nı bekl enen düzeyde azalta ma mı Ģtır. Bal a mir ( 2000), Kaderci Topl umun Yeni den Ür eti mi: Tür ki ye Af etler ve Ġ mar Mevzuatı nı n Ġrdel enmesi isi mli yazısı nda ül ke mi zdeki mevcut dur um, davranıģ ve t opl umsal ör gütlen meyi el e al arak il gi nç bir model ortaya koy muģt ur. ġekil da gör ülen bu model e göre kaderci ve özgüvenci tut um ol arak i ki uç davranıģ bi çi mi el e alı nmı Ģ ve çeģitli para metreler üzeri nde değerlendiril miģtir. KADERCĠ TUTUM Tesadüfi ve Dağı nı k Bil gi Bil gi Siste mati ği ÖZGÜVENCĠ TUTUM KURTARMA STRATEJĠ SĠ Af et Sonrası Müdahal e Politika Manevraları Afet öncesi Hazırlık Tekni k UğraĢlar KORUNMA STRATEJĠ SĠ YARA SARMA SÖYLE MĠ Sıra DıĢı Tepkiler Havuz Kaynak Ol ağan ĠĢleyiĢler Riskt en Kaçı nma TOPYEKUN HAZI RLI LI K SÖYLE MĠ ġekil : Afet Yöneti mi ve Topl umsal Örgütlenmede Ġki Uç Model ( Bal a mir, 2000) Tür ki ye de afetlere iliģki n mevzuatı ol uģt uran 7269 sayılı yasa ve yönet meli kleri nde afet öncesi ne iliģki n önl e m ve yaptırı ml ar yok gi bi dir. Bal a mir i n modeli ndeki yara sar ma söyl e mi ne daha yakı n bir iģleyiģ söz konusudur. Mevcut yasal düzenl e mel er dahi yet ersiz ol ması na rağmen t a ma men uygul anma makt a ve göz ardı edil mekt edir. Bal a mir ( 2000), Tür ki ye de afetlerle il gili mevzuatın, yani Afetler ve Ġ mar yasaları ile bunl ara bağlı yönet meli klerde gözlenen baģlıca sorunl arı Ģu Ģekil de sırala mı Ģtır: 46

57 1. Af etler mevzuatı, konuyu t ekni k bir çalıģ ma al anı ol arak gör mekt en çok bu al anda si yasi ot oriteni n yet kili ve et ki n ol ması nı, kaynakl arı n si yasi ot oritece kullanıl ması nı sağla makt adır. Doğr u uygul a mal ar i çi n gerekli ol an tekni k kadro et kisiz bırakıl makt adır. 2. Ġ mar düzenl e mel eri nde ise afet konusu büt ünüyle dıģlanmı Ģtır. Böyl ece konunun çok yönl ü ele alı nabileceği ve riskleri n dıģlanabileceği bir temel den yoksun kalı nmı Ģtır. 3. Af etler ve i mar düzenl e mel eri birbiri nden bağı msı z ve yabancı bırakıl mıģtır. 4. Ġ mar pl anla ması ve yapı üreti mi, gerçek deneti m bi çi ml eri nden uzak kal mı Ģtır. 5. Ġ mar pl anla ması hedefleri açısı ndan fakirdir. Parsel öl çeği nde t ekil yapılaģ manı n deneti mi dıģı nda, kor uma, yapılaģma süreci ndeki iģlet me, kaynak geliģtir me ve ör gütle me gi bi farklı aģa maları kapsa mı na al ma mı Ģ, ayrıca çağdaģ pek çok araç ve yaptırı mgücünden yoksun kal mı Ģtır. 6. Tür ki ye genel haritası üzeri ne çi zil miģ depre m kuģakl arı nı gösterir bir bel ge öt esi nde, her t ürl ü afete iliģki n coğrafya ve yerbili m bil gileri ni n bir araya getirildi ği bir bel ge düzeni kuruml aģtırılabilmi Ģ değil dir. Er günay da ( 2000), Türki ye Af et Yöneti m Si stemi isi mli yazısı nda mevcut düzenl e mel eri n güçl ü ve zayıf yönl eri ni ele almı Ģtır. Buna göre mevcut siste mi n geniģ t abanlı ol ması yani doğal afetleri n t üm t ürleri ni kapsa ması ol uml u bir özelliktir. Bunun yanı nda afet hi z metleri ni n t üm aģa mal arı nda kullanılmak üzere bağı msı z bir fon vardır ve bu f on, doğr udan afet yöneti mi çalıģ mal arı ndan sor uml u ol an kur umun e mri ndedir ve afet yöneti mi ni n ihtiyaç duyacağı t üm giderler bu fondan yapıl makt adır. Bir di ğer ol uml u özellik ise yasal dokü manl arı n güncelleģtirilebil mesi dir. Af et yöneti m siste mi, Valileri n t a ma men at anmı Ģ ka mu görevlileri ol ması ve politik ki mli k t aģı ma mal arı nedeni yle, politik değiģ mel erden et kilenmeyeceği i çi n göreceli ol arak isti krarlı ol duğu kabul edilebilir. Son ol arak afet hi z metleri ni n yür üt ül mesinden soruml u ol an Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığı bünyesi içerisi nde, Avr upa Doğal Afetler Eğiti m Mer kezi ( AFEM) ni n kur ul muģ ol ması ve Af et ĠĢleri Genel Müdürlüğünce yıllardır yür ütül en afet eğiti mi çalıģ mal arı, afet hi z metleri nde görev alacak, yerel bazda kamu ve özel sekt ör görevlileri ni n 47

58 geliģtiril mesi ve eğitil mesi ne i mkan t anı makt adır. Büt ün bu ol uml u özellikl eri n yanı sıra afet yöneti m siste mi ni n gerekti ği gi bi iģle memesi ne sebep ol an zayıf yönl eri de Ģu Ģekil de sıralanabilir. Önceli kle aģırı mer kezi yetçi ol ması yönetim si ste mi içerisi ndeki et ki nli kleri sı nırla makt adır. Mer kezi ve yerel yöneti ml er arası nda koor di nasyon ve pl anl ama eksi kli kleri vardır. Yerel görevliler, böl geleri yl e il gili tehli ke ve risklerden haberdar değil dir. Doğal afet zararları nı n azaltıl ması konusunda yal nızca yasa ve yönet meli kler çı kar mak ve bu mevzuatla mer kezi ve yerel yöneti ml ere görev, yet ki ve soruml ul ukl ar ver mek yet erli değil dir. Bu kurul uģları n görevl eri ni yeri ne getirebil mel eri i çi n yet erli parasal kaynakl ara da sahip ol mal arı gerekmekt edir. Bu nedenle afet sonrası harca mal ar i çi n gerekli ol an paranın yanı sıra afet öncesi hazırlık çalıģ mal arı i çi ne belirli bir pay ayrıl malı dır. ĠnĢaatları n pr ojelendir me ve uygul ama aģa mal arı nda yet erli bir deneti m siste mi kur ul ma mı Ģtır. Büt ün bu zayıf yönl eri n en öne mlisi ise afet yöneti m siste mi ni n her aģa ması nda kendi ni gösteren devl et baba anl ayıģı dır. Siste mi n, pek çok il gili kur um ve bakanlı klara çalıģ ma alanl arı yarat ması na rağmen, t opl umun eğitil mesi ve afet yöneti mi ne katıl ması hakkı nda giriģi ml erden yoksun bırakıl mıģtır. Ül ke mi zi n, doğal afetlerin pek çok t ürünün meydana gel ebilecek pot ansi yeli ol ması na rağmen gerekli afet yöneti m siste mi ni n geliģtirileme mi Ģ ol ması ve bunun sonucu ol arak üzücü sonuçl arı n ortaya çı kması nın sebepl eri özet ol arak Ģu Ģekil de sıralanabilir: Tür ki ye de doğal afet zararları nı n, afetler ol madan önce yapılacak çalıģ mal ar ve alı nacak önleml erle düģük düzeyde tut ul ması politikaları yeri ne, afetler ol dukt an sonra yara sar ma politikaları na öne m ve önceli k veril miģtir. Tür ki ye de ül keni n karģı karģı ya ol duğu depre m ve di ğer afet t ehli kesi hal ka mal edile me mi Ģ ve bu konuda yaygı n ve etkili bil gilendir me ve eğiti mprogra ml arı baģarıyl a uygul ana ma mı Ģtır. Çok eski geç mi Ģe sahip ol mal arı na rağmen, yür ürl ükt eki yasa ve yönet meli klere uy ma ma, baģta yerel yöneti ml er ol mak üzere, her kade mede alıģkanlı k haline getiril miģtir. 48

59 Tür ki ye de yerleģ me ve yapılaģ mal arı et kili bir biçi mde denetleyecek, yapı si gortası, mesl ek sigortası, sertifikalı mühendislik gi bi çağdaģ uygul a mal ara geçile me miģtir. Tür ki ye de i nģaat mühendisi, mi mar, Ģehir plancısı, yer bili mci yetiģtiren üni versitelerde ül keni n sahi p ol duğu doğal afet t ehli kesi ve riski ile afet zararları nı n azaltıl ması konusunda te mel bil gileri i çeren eğiti mveril me mekt edir. Tür ki ye de doğal afetleri n önl enmesi ve zararları nı n azaltıl ması konusunda mer kezi yöneti m, yerel yöneti m, özel sekt ör ve hal kı n görev, yet ki ve soru ml ul ukl arı arası nda r asyonel dengel er ol uģt urula ma mı Ģ ve her ol ayı n ekono mi k mali yeti mer kezi yöneti mi n kıt kaynakl arı ile karģılanmaya çalıģıl mıģtır. Tür ki ye de afetlere iliģkin mevzuatı n ve günü müze kadar alı nmı Ģ kararları n genel çerçevesi Ek A da sunul muģt ur Yabancı Ül kel erde Uygul anmakt a Ol an Acil Durum Yöneti m ġekilleri ve Yasal arı Af etle mücadel e konusunda, ül keleri n pl anl a ma ve afete karģı önl e m al madan soruml u kur ul uģları genellikle hükü met e bağlı bakanlı klar ve bunl arı n alt biri ml eri nden ol uģ makt adır. Fakat bazı ül kel erde afetten ve sonrası kur ul acak koor di nasyondan sor uml u özelleģ mi Ģ kur um ve biri ml er bul unmakt adır. Bu biri ml er afet konusunda hal kı eğit mek, afet sonrası nda yar dı m t opl a mak ve yardı mı adil dağıt mak, kiģiler arası nda görev ve soruml ul ukl arı payl aģtır mak gi bi görevl ere sahi ptir. Ameri ka Bi rl eģi k Devl etl eri nde FE MA, Kanada da Kanada Acil Dur u m Hazırlık Ofisi, Japonya da Afet Önl e me Bür osu bu kurul uģlara örnektir. Acil durumda bil gi akıģı, ül ke baģkanl arı nı n direktifi ile alt biri ml ere iletilir. Hükü met ölçeği nde baģlayan bil gi akıģı böl ge, Ģehir ve yerel yöneti ml ere iletilerek 49

60 haberleģ me ve yardı mdağıtılır. Afet hali nde olaya müdahal e eki pleri; acil yardı m servisleri, kent ara ma kurtar ma, sağlı k servisleri, itfai ye, polis, gönüll ü kuruluģlar, Kı zıl haç ve tekni k konularda yardı meki pleri nden ol uģ makt adır. Ül ke geneli nde afetlere karģı önl e m al mak, fizi ksel alt yapı yı ol uģt ur manı n ve soruml ul uk dağılı m Ģe ması nı belirle meni n yanı sıra; hal kı, afete mar uz kal acak ol an kiģileri bu konuda bil gi sahi bi yap mayı da gerektir mekt edir. Bu a maçl a yurt dıģı nda çeģitli okullar kur ul muģ ve afete karģı i nsanları bilinçlendir me çalıģ mal arı yapıl makt adır. Yurt dıģındaki uygul a mal ar, soruml ul uk sahi pleri, bil gi akıģ sırası ve yasalar Ek B. de veril miģtir. 50

61 3. 5. Böl üm Sonuçl arı Af et yöneti mi; afetleri n önl enmesi ve zararların azaltıl ması, afetlere karģı hazırlıklı ol unması ve afet anı nda hı zlı ve et kili bir kurtar ma, il k yardım, geçi ci barı ndır ma ve yeni den i nģa faali yetleri ni n yür üt ülebil mesi i çi n t opl umun t ü m i mkan ve kaynakl arı nı n (i nsan gücü, mal ze me, eki pman ve para) afet öncesi ve afet sonrası nda i yi yönl endiril mesi, rasyonel kullanı mı nı gerektiren çok geniģ bir kavra mdır. Ancak bu t ür bir yöneti m Ģekli, çağdaģ afet yönetimi ol arak adl andırılabilir ve bir ülkede afet zararları nı n azaltılabil mesi, ancak bu t arz bir yöneti m siste mi ile mümkün ol abilir. Afet yöneti mi disi pli nler arası yapılacak or gani zasyon ve deneti mli çalıģ mayı gerektir mektedir. Af eti n meydana getireceği zararları azalt mak a macı yla yapılan sayısız düzenl e me, yasal ve i nfor mel kararlar, kur ul an yar dı m or gani zasyonl arı ve son za manl arda günde me gelen t opl umu bili nçlendir me çalıģ mal arı ne yazı k ki bunca acı deneyi m, bil gi ve t eknolojik geliģ mel ere rağmen, istenen düzeye geli ne me mi Ģ ve doğal afet zararları nı beklenen düzeyde azalta mamı Ģtır. Ül ke mi zde afetlere karģı ul usal düzeyde hazırlıklı ol ma çalıģ mal arı ana hatları yla 1051 sayılı kanunl a bazı maddel eri değiģtirilen 7269 sayılı yasa ve bu yasa gereği nce hazırlanmı Ģ olan yönet meli klerde kesi n bir biçi mde tanı ml anmı Ģtır. ÇağdaĢ afet yöneti mi ve doğal afetlerle mücadel e, her Ģeyden önce doğadaki mevcut t ehli keleri n i yi bilinmesi ile baģlar ve bu tehli keleri n doğurabileceği riskleri azaltabil mek i çi n t edbir alı nması nı gerektiri., Bu mücadel e i çersi nde en sade vat andaģtan en yet kili maka ml ara kadar herkese görev ve sor uml ul uk düģ mekt edir. Önceli kle doğal afet zararları nı n ancak, doğal afetler ol madan önce alı nacak yasal, idari ve t ekni k önl e ml erle azaltılabileceği ne her kade mede i nanmak ve uygul anacak afet yöneti msiste mi ni buna göre düzenl e mek gerek mekt edir. 51

62 BÖLÜ M 4. TÜRKĠ YE DE MEYDANA GEL MĠ ġ AFET OLAYLARI NI N KRONOLOJĠ K Ġ NCELENMESĠ - 17 AĞUS TOS VE 12 KASI M DEPRE MLERĠ NE AĠ T SAYI SAL VERĠ LER 4. 1.Gi riģ Tür ki ye, coğrafi konu mu ve yer yapısı iti bari yle depre m ve sel felaketleri baģta ol mak üzere çeģitli doğal afetleri yaģayan bir ül kedir. Ancak afet ol arak nitelendirilen doğal ol ayları n hasar verici ol ması ve i nsan hayatı nı t ehli keye sok ması, bu konuda önl e m alı nma ması yla da yakı ndan ilgilidir. Ül ke mi zde meydana gel en afet ol ayları genellikle yıkıcı ol makt a ve çok sayıda hasara neden ol maktadır. Oysa tari h boyunca deva m et mi Ģ ol an bu t ür afetlere karģı artık hazırlıklı ol mak gerekmekt edir. Her ne kadar t ehli keni n t a m ol arak nerede ve ne za man me ydana gel eceği bilinmese bile, önl e m al mak hasarlanma derecesi ni düģürecektir. Uzun bir süreç içi nde meydana gel en depre m ve sel felaketlerini i ncele mek, afetleri n Ģi ddeti ve meydana gelen kayı pların ortaya çı kması nda yararlı olacaktır Türki ye de Meydana Gel mi Ģ Depre m Afetleri Son yıllarda depre m konusu özellikle Mar mara Böl gesi yle birlikte anıl makt adır. Ġstanbul da dahil ol mak üzere Tür kiye ni n büyük bir böl ümü depre m ol uģt uracak ze mi n üzeri nde bul unmakt adır. Ġstanbul un, Tür ki ye ni n en öne mli Ģehirleri nden biri ol ması nı n sebepl eri nden biri, öne mli bir t ari hi sürece ev sahi pli ği yap masıdır. Os manlı Ġ mparat orluğuna, 469 sene mer kezli k et mesi bakı mı ndan da büyük bir geliģ meye uğra mı Ģtır. Ġstanbul, i mparat orl uğun en güzel Ģehri ol ma vasfı nı muhafaza etti ği gi bi, bu süre i çi nde muht eģe m ca miler, sarayl ar, konakl ar, nari n evler, hanl ar, ha ma ml ar, imar et ve 52

63 medreseler ve daha bir t akı m eserlerle süslenmi Ģtir. Ne yazı k ki birçokl arı birer sanat eseri ol an yapılar, pek sık ol arak yangı nl ardan ve za man za man da depre m gi bi doğal afetlerden zarar gör müģlerdir. ( Cezar, 2000) 1900 l ü yıllara kadar Tür ki ye de meydana gel mi Ģ depre mafetleri Tabl o de veril miģtir. Tabl o : Türki ye de 1900 l ü yıllara kadar meydana gel mi Ģ depre m afetleri ni n t ari hi, yeri, Ģi ddeti ve hasar derecesi Tari h Yer Magnit üd Açı kl a mal ar M. Ö. 145 Ġstanbul 7. 7 Çok ağır hasar M. Ö. 140 Ġstanbul Ma ni sa, Muradi ye Aydı n, Deni zli, Efes Pa mukkal e, Deni zli Ġz mir, Milet, Sakı z Ġstanbul ve çevresi 7. 3 Ağır hasar 796 Gi rit Ağust os 1304 Rodos, Girit, Kı brıs Çok ağır hasar 20 Mart 1389 Ġz mir, Sakı z adası Eyl ül 1509 Ġstanbul 6. 8 Ağır hasar 23 ġubat 1653 Aydı n ve çevresi Sant ari n, Ġstanköy Adası Mayıs 1719 Ġstanbul, Ġz mit, Ġzni k Nisan 1739 Ġz mir Çok ağır hasar 22 Mayıs 1766 Ġstanbul 6. 8 Ağır hasar 21 Haziran 1846 Sisa madası çevresi, 6. 8 Söke 28 ġubat 1851 Fet hi ye, Kaya, Muğl a, 6. 8 Rodos 3 Kası m1862 Tur gutl u, Manisa 6. 8 Çok ağır hasar 22 Nisan 1863 Rodos adası çevresi Te mmuz Çanakkal e, Mi dilli Te mmuz Me ne men, Ġz mir Eki m1883 ÇeĢ me, Sakı z adası Te mmuz Ġstanbul, Adapazarı, 7. 0 Çok ağır hasar 1894 Mar mara 19 Ağust os 1895 Aydı n ve çevresi Eyl ül 1899 Nazilli, Aydı n, Deni zli, UĢak 6. 7 Ağır hasar Günü müzde moder n Ģehircilik alt yapısı ve geliģen yapı t eknol ojileri sonucu, yangı nlar eskisi kadar zarar ver me mekt edir. Ancak depre m afeti i nsan hayatı nı riske sokan bir doğal afet olarak varlığı nı sürdür mekt edir. 53

64 Tür ki ye ni n büyük bir böl ümü depre m riski t aģımakt adır. Mar mara ve Doğu Anadol u Böl geleri, depre mi n büyük derecede hasar verdi ği ve kayı pl ara yol açtı ğı böl gelerdir. Tabl o de Cu mhuri yet i n il k yılları ndan günü müze dek meydana gel mi Ģ öne mli depre ml er, Ģiddetleri ve mer kezleri veril miģtir. Tabl o : Cu mhuri yetten 1967 yılına kadar Türki ye de meydana gel miģ depre mler Tari h Yer Magnit üd Açı kl a mal ar 28 Nisan 1903 Mal azgirt Ağust os 1912 Mür efte Eyl ül 1924 Pasi nler Mart 1926 Fi ni ke Mart 1928 Ġz mir, Torbalı Mayıs 1929 Si vas, SuĢehir Mayıs 1930 Hakkari sı nırı Ocak 1935 Er dek Nisan 1938 Kı rģehir Eyl ül 1939 Ġz mir, Di kili Aralı k 1939 Er zi ncan 7. 9 Ül ke tari hi ndeki en hasarlı depre m 20 ġubat 1940 Kayseri, Develi Aralı k 1942 Ni ksar, Erbaa 7. 0 Ağır hasar 26 Kası m1943 Tosya, Ladi k ġubat 1944 Bol u, Gerede 7. 2 Çok ağır hasar 25 Haziran 1944 Gedi z, UĢak Eki m1944 Ayvalı k, Edre mit Mart 1945 Adana, Ceyhan Te mmuz 1949 Ġz mir, Karaburun 7. 0 Ağır hasar 17 Ağust os 1949 Karlı ova Ağust os 1951 KurĢunl u Mart 1953 Yeni ce, Gönen 7. 4 Çok ağır hasar 7 Eyl ül 1953 KurĢunl u Te mmuz 1955 Aydı n, Söke ġubat 1956 EskiĢehir Nisan 1957 Fet hi ye 7. 1 Çok ağır hasar 26 Mayıs 1957 Bol u, Abant Mayıs 1961 Mar maris Eyl ül 1963 Çı narcı k, Yal ova Eki m1964 Ma nyas Ağust os1966 Vart o 6. 9 Çok ağır hasar 54

65 Tabl o yılından günü müze kadar Türki ye de meydana gel miģ depre ml er Tari h Yer Magnit üd Açı kl a mal ar 22 Te mmuz 1967 Adapazarı 6. 8 Ağır hasar 26 Te mmuz 1967 Pül ümür Te mmuz 1967 Akyazı Eyl ül 1968 Amasya, Bartın Ocak 1969 Fet hi ye Mart 1969 De mi rci Mart 1969 De mi rci Mart 1969 Al aģehir Mart 1970 Gedi z 7. 2 Çok ağır hasar 12 Mayıs 1971 Bur dur 6. 7 Ağır hasar 22 Mayıs 1971 Bi ngöl 6. 7 Çok ağır hasar 6 Eyl ül 1975 Li ce 6. 9 Çok ağır hasar 24 Kası m1976 Çal dıran, Muradi ye 7. 2 Çok ağır hasar 30 Eki m1983 Er zurum, Kars 6. 8 Çok ağır hasar 5 Mayıs 1986 Mal at ya, Sürgü Aralı k 1988 Kars, Akkaya 6. 8 Çok ağır hasar 13 Mart 1992 Er zi ncan, Tunceli 6. 8 Ağır hasar 1 Eki m1995 Di nar 6. 3 Sür priz olarak ağır hasarlı 27 Haziran 1998 Adana, Ceyhan Ağust os 1999 Kocaeli Kası m1999 Bol u, Düzce ġubat 2002 Af yon 6 27 Ocak 2003 Tunceli, Pül ümür Mayıs 2003 Bi ngöl 6. 4 Depre m, geç mi Ģte ol duğu kadar günü müzde de geçerliliği ni kor uyan yı kıcı bir afettir. Küçük yerleģ mel erde ve geliģ me mi Ģ böl gelerde hasarı n sebebi, yapı mal ze mel eri ni n hal a eski yönt e ml erle kullanılıyor ol ması ya da geçerli t eknol oji ni n bilinmi yor ol ması ol abilir. Ancak Ġstanbul gi bi büyük Ģehirlerde hasarı n çok yönl ü sebepl eri vardır. Bunl ar politik, ekono mi k ve sosyal dur uml arı n oluģt urduğu alt yapı nı n sonucudur. Düzensiz yapılaģ ma, yanlıģ Ģehircilik pl anl a ması, yoğun göç hareketi gi bi sebepl er depre mafeti ni n verdi ği zararı arttır makt adır. 55

66 Ağustos ve 12 Kası m Depre ml eri ne Ait Sayısal Veriler 17 Ağustos 1999 Depremi Af et ĠĢleri Genel Müdürl üğü Depre m Ar aģtırma Dairesi BaĢkanlı ğını n yayı ml adı ğı 17 Ağust os 1999 Ġz mit Körfezi Depre mi Rapor u na göre saat 03: 02de meydana gel en 7. 4 büyükl üğündeki depre mi n mer kez üssü Ġz mit i n 12 k m. güneydoğusunda Kuzey Anadol u Fay Hattı üzeri nde bul unmakt adır. Depre mi n mer kezi enl e m boyl a m üzeri ndedir. Depre mi n deri nli ği 15.9 k m. dir. Depre m sani ye kadar sür müģt ür. Depre mden et kilenen illeri n il merkezl eri ni n depre mi n mer kez üssüne uzaklı kları Ģöyl edir: - Ġz mit 12 km. - Adapazarı 39 km. - Yal ova 59 km. - Bil eci k 61 km. - Ġstanbul 85 km. - Bursa 94 km. - EskiĢehir 113 km. - Bol u 142 km. - Zongul dak 180 km. - Tekirdağ 210 km. 12 Kası m1999 Depre mi 12 Kası m 1999 günü saat 18: 57`de meydana gel en 7. 2 büyükl üğündeki depre m Düzce mer kez olmak üzere Bol u ve çevresi nde hasara yol aç mı Ģtır. 12 Kası m depre mi Düzce fayı nı n hareketi sonucu ol uģ muģt ur. Bu fay Akyazı ve Bol u Dağı Tüneli arası nda doğu batı yönünde 73 k m. uzunl uğundadır. Depre mi n merkezi enl e m boyl a m üzerinde bul unmakt adır. Depre mi n odak deri nli ği 14 k m. ol arak öl çül müģt ür. ( BaĢbakanlık Kriz Yöneti m Mer kezi, 2000) 56

67 20. yy. boyunca ül ke mizde hasar yapan 131 depre m meydana gel mi Ģtir. Bunl ardan 7. 4 Ģi ddeti ne ul aģan yal nızca i ki depre m bul unmakt adır Er zi ncan (7. 9) ve 1953 Yeni ce- Gönen ( 7. 4) depre ml eri. 17 Ağust os 1999 Mar mara Böl gesi Depre mi ni n en öne mli özellikleri nden biri çok geniģ bir al anı kapsa ması dır. Ül ke mi zde 20. yy. da yaģadı ğı mı z depre ml er genel ol arak bir veya birkaç yerl eģi m mer kezi nde et kili ol muģtur. Ör neği n 17 Ağust os depre mi öncesi nde yaģanan son depre ml er bu nedenl e Erzi ncan Depre mi Dinar Depre mi Adana Depre mi ol arak, meydana gel di ği il veya ilçeni n adı yla anıl makt adır. 17 Ağust os Depre mi i se Mar mara Böl gesi ni n öne mli bir böl ümünde yı kıcı ve hasar yapı cı et ki yarat mıģtır. Depre myakl aģı k 64 bi n kil ometrekareli k bir alanda et kili ol muģt ur. Her i ki depre m de konutlar ve iģyerleri ile endüstri tesisleri nde öne mli hasarlara ve yı kı ml ara yol aç mı Ģtır. Konut ve i Ģyerleri ni n hasar dur umuna göre dağılı mı Ģöyl edir. Tabl o : 17 Ağust os Depre mi nde Hasarlı Konutların ve ĠĢyerlerini n Ġllere Göre Dağılı mı ( BaĢbakanlı k Kriz Yöneti m Merkezi, 2000) YI KI K VE AĞI R ORTA HASARLI AZ HASARLI Ġ LĠ HASARLI TOPLAM KONUT ĠġYERĠ KONUT ĠġYERĠ KONUT ĠġYERĠ BOLU DÜZCE BURSA SAKARYA YALOVA KOCAELĠ GÖLCÜK ĠSTANBUL ESKĠ ġehġ R TOPLAM hasarlıdır. Buna göre hasar gören konut ve iģyerleri ni n %32si ağır %32si orta %36sı ağır 57

68 Tabl o : 12 Kası m Depre mi nde Hasarlı Konutların ve ĠĢyerleri ni n Ġllere Göre Dağılı mı ( BaĢbakanlı k Kriz Yöneti m Merkezi, 2000) YI KI K VE AĞI R ORTA HASARLI AZ HASARLI Ġ LĠ HASARLI TOPLAM KONUT ĠġYERĠ KONUT ĠġYERĠ KONUT ĠġYERĠ BOLU BURSA DÜZCE ESKĠ ġehġ R ĠSTANBUL KARABÜK KOCAELĠ SAKARYA YALOVA ZONGULDAK TOPLAM Ağust os depre mi nden sonra der hal kri z yöneti mi ne geçil erek t ü m çalıģ mal ar BaĢbakanlı k Kri z Yöneti m Mer kezi ile Genel kur may baģkanlı ğı ve Kuvvet Ko mut anlı kları nda Bakanlı klarda ka mu kur um ve kur ul uģları nda illerde ol uģt urulan kriz mer kezl eri ni n koor di nasyonu ile sürdürül müģt ür. Saat de meydana gel en depre mi n ar dı ndan da baģbakanlı k Kri z Yönetim Mer kezi çalıģ mal arı na baģla mı Ģtır. Aynı gün saat da Kri z Değerlendir me ve Taki p Kur ul u t opl anarak depreml e il gili il k değerlendirmel eri yap mı Ģtır. BaĢbakanlı k Kri z Yöneti m Mer kezi saat t e Genel kur may BaĢkanlı ğı ve Emni yet Genel Müdürl üğüne gönderdi ği ilk mesaj da; Kurt ar ma birlikleri ni n hazırlanması nı ve böl gedeki valilikler ile t e masa geçil mesi ni Ar a ma kurtar ma eki plerini n yol a çı karıl ması nı Kan ka mpanyası açıl masını Bakanlı kları n ka mu kur um ve kur uml arı nı n il ve ilçeleri n kri z mer kezleri ni n faali yete geçiril mesi ni Uçak ve heli kopt erlerin nakli ye i çi n hazırlık yap ması nı iste mi Ģtir. ( BaĢbakanlı k Kriz Yöneti m Mer kezi, 2000) 58

69 BaĢbakanlı k Kri z Yöneti m Mer kezi ni n depremi n ar dı ndan yayı ml adı ğı bil diride Te mmuz 2000 i tibari yle depre ml e il gili son dur um ortaya kon muģtur. Res mi verilere göre; 17 Ağust os ve 12 Kasım depre ml eri nde kiģi yaģa mı nı yitir miģ, kiģi yaralanmı Ģtır sı konut ü iģyeri ol mak üzere t opl a m biri m çeģitli derecelerde hasar gör müģt ür. Depre ml er sonrası çalıģmal ar BaĢbakanlı k Kri z Yöneti m Mer kezi ile Genel kur may BaĢkanlı ğı ve Kuvvet Ko mut anlı kları nda, Bakanlı klarda, ka mu kur um ve kur ul uģları nda illerde ol uģt urulan kriz mer kezl eri ni n koor di nasyonu ile sürdürül müģt ür. Ar a ma ve kurtar ma çalıģ mal arı, Si vil Savun ma Genel Müdürl üğü, Tür k Silahlı Kuvvetleri, maden iģçileri, çeģitli ka mu kur um ve kur ul uģları, ara ma ve kurtar ma dernekl eri, gönüll üler ve yabancı eki pl erce yür üt ül müģt ür. Tür k Silahlı Kuvvetleri böl gede görevl endirdi ği 64 bi n personeli ile ara ma ve kurtar ma çalıģ mal arından yaralıları n t aģı nması na, çadır kent kur ul up iģletil mesi nden aynı yardı ml arı n dağıtıl ması na kadar çok çeģitli al anl arda hi z met ver mi Ģtir. Geçi ci barı nma a macı yla t opl a m çadır dağıtıl mıģ, 162 çadır kent kur ul muģt ur. Kı Ģ ayl arı nda 8590 depre mzede, ka mu sosyal t esisleri nde ve konuk evl eri nde barı ndırıl mıģtır. Böl gedeki t opl u konutlardan 7213 ü sağlanan özel dest ekl e tama ml anmı Ģtır kalıcı konut un yapı mı na baģlanmı Ģ 1354 depre mzedeye al dı kları konutlar içi n 6 mil yar liralı k kredi veril miģtir. Enkaz kal dır ma ve alt yapı çalıģ mal arı Köy Hi z metleri, Karayolları, Ġller Bankası, DSĠ, BOTAġ, TKĠ, TEAġ, TEDAġ gi bi ka mu kur ul uģları nca ve ihale yol uyl a yaptırıl mıģtır. ÇalıĢ mal ara yal nızca ka mu kur ul uģları ndan 5 bi nden fazla iģ maki nesi ve öteki araçlar katıl mıģtır. Yal nı zca iller bankası nca t a ma ml anan ve yapıl ması pl anlanan alt yapı yatırı ml arı nı n tutarı 340 trilyon liradır. 59

70 Sağlı k hi z metleri böl ge dıģından gönderilen çok sayı da sağlı k ve yar dı mcı sağlı k personeli ile destekl enmi Ģtir. Hasar gören sağlı k t esisleri yeri ne, bir böl ümü prefabri ke ol mak üzere 7 hastane, 6 sağlı k ocağı, 3 poli kli ni k yaptırıl mıģtır. 14 hastane ve 36 sağlı k ocağı nı n yaptırıl ması, 14 hast ane ve 20 sağlı k ocağı nı n onarımı ve güçl endiril mesi planl anmı Ģtır. Alı nan önl e ml erle bölgede sal gı n hastalık yaģanma mı Ģtır. Böl gedeki okullardan 1126 sı hafif ol mak üzere, 1605 i hasar gör müģt ür. Bunl ardan kullanıla mayanl arı n yerine 61 prefabri ke okul 649 derslik yaptırıl mıģ, çok sayı da çadır okul kur ul muģt ur. Hasarlı okulların onarı m çalıģ mal arı yanı nda yeni okulları n yapı mçalıģ mal arı sürdürülmekt edir. Depre ml erden sonra bölgeden 4777 öğret men ayrıl mıģ, böl geye 9886 sı ilk ata ma ol mak üzere topl a m öğret men atanmı Ģtır. Böl gedeki öğrenci ni n di ğer illerde öğreni ml eri ni sürdür mesi sağlanmı Ģ, 3630 öğrenci yatılılık olanağı ndan yararlanmı Ģtır. Depre mzede yükseköğreti m öğrencileri nden öğrenci kat kı payı ve i ki nci öğreti m ücreti alı nma mıģ, 3300 kadar depre mzede öğrenci yurtlarda ücretsiz barı ndırıl mıģtır. Depre mde mal ul kal an SSK Bağ- Kur ve T. C. Emekli Sandı ğı na bağlı çalıģanl ara ve bunl ardan öl enleri n hak sahi pleri ne bir yıl pri m ve kesenek öde mi Ģ ol mak koģul uyl a aylı k bağl anması sağl anmı Ģtır. Sosyal Hi z metler ve Çocuk Esirge me Kur umunca açılan çok sayı daki mer kez ile böl gedeki çocuk özürl ü ve yaģlılara hizmet göt ürül müģt ür. Sosyal Yardı ml aģ ma ve DayanıĢ ma Fonundan trilyon lira barı nma yardı mı trilyon lira onarı myardı mı - 9 trilyon lira öl ümyardımı mil yar lira sakatlık yardı mı trilyon lira iģ yeri yardı mı - 8 trilyon lira di ğer yardıml ar ol mak üzere t opl a m 191 trilyon 180 mil yar lira sosyal yar dı m yapıl mıģtır. Mer kezi hesapt a 157 trilyon 123 mil yar 20 mil yon lira t opl anmı Ģ, bunun 155 trilyon 425 mil yar 648 mil yon lirası depre mzedeleri n i aģe, gi yi nme, 60

71 barı nma, çadır ve öt eki gereksi nmel eri ile geçi ci ve kalıcı iskan çalıģ mal arı içi n harcanmı Ģtır. Ġller arası nda en çok nakdi yardı m Ġstanbul dan t opl anmı Ģ ancak kiģi baģı na ortala ma en çok yardı mġırnak ilinden yapıl mıģtır. Depre mzedel eri n vergi borçları ertelenmi Ģtir. Depre mzedel er ek vergilerden muaf tut ul muģt ur. Depre mzedel ere iģe yerleģtir mede önceli k tanı nmı Ģ, bu ol anakt an yararlanılarak ĠĢ ve ĠĢçi Bul ma Kur umunca 1058 kiģi iģe yerleģtiril miģtir. Dünya Bankası desteğinde böl gede 4117 kiģini n istihda m edileceği Topl um Yararı na ÇalıĢ ma Progra ml arı baģlatıl mıģtır. Depre ml e ilgili olarak yeni teģkilatlanmal ara gi dilmi Ģtir. Bu bağl a mda; - Af et Böl ge Koor di nat örlüğü kurul muģ, - Af et ĠnĢaat Genel Koor dinat örl üğü kurul muģ, - Tür ki ye Acil Dur um Yöneti mi Genel Müdürl üğü kur ul muģ, - Ul usal Depre m Konseyi kur ul muģ, - Si vil Savun ma TeĢkilatında ve Kı zılay da yeniden yapılanma çalıģ mal arı baģlatıl mıģ, - Af et ĠĢleri Genel Müdürlüğü ile ABD Federal Ol ağanüst ü Hal Yöneti m Aj ansı (FEMA) arası nda iģbirliği baģlatılmı Ģ, - Zor unl u Depre m Si gortası ve Yapı Deneti m Si ste mi ol uģt urul muģt ur. Depre msonrası sorunl arın çözümü içi n; - 38 Kanun ve Kanun hükmünde kararna me - 28 Kararna me - 6 Yönet meli k - 17 Tebli ğ ve 9 Genelge çı karıl mıģtır. ( Depreml er 1999, 17 Ağust os ve 12 Kası m Depre ml eri nden Sonra Bakanlı klar ve Ka mu Kur ul uģları nca Yapılan ÇalıĢ mal ar, T. C. BaĢbakanlı k Kri z Yöneti m Mer kezi, s ) Tabii Afet Nedeni yl e Hayatı nı Kaybeden Sakat Kal an ve Fiilen Ot ur duğu Konutları veya Kullandıkl arı ĠĢyerleri Hasar Görenl ere Yapılacak Yar dıml ara Dair Kararda değiģi kli k yapılması na dair 20 Eki m 1999 t ari h ve 99/ Sayılı Bakanl ar 61

72 Kur ul u kararı uyarı nca Sosyal Yar dı ml aģ ma ve DayanıĢ mayı TeĢvi k Fonundan aģağı daki sosyal yardı ml arı n yapıl ması kararlaģtırıl mıģtır. - Barı nma ve Onarı m Yar dı mı - Öl ü m ve Sakatlık Yardımı - ĠĢyeri Yardı ml arı - Ġvedi Yardı ml ar - Ev Al ana ve Yapana Yardı m - Ort a Hasarlı Konut Yardımı Barı nma Yardı mı 7269 sayılı yasa çerçevesi nde Bayı ndırlık ve Ġskan Bakanlı ğı nca yapılan hasar t espitleri ne göre fiilen i ka met ettikleri konutları yı kı k ağır veya orta hasarlı ol arak t espit edilenlere kiracı ya da mal sahibi ol dukl arı na bakıl maksızı n aile barı nma yar dı mı ol arak 1 Eki m 1999 t ari hi nden iti baren 1 yıl süre ile aylı k 100 mil yon lira karģılıksız yardı myapıl makt adır. Bu çerçevede 15 Te mmuz 2000 t ari hi itibari yle ayda ortala ma aileye Kası m Ar alı k Ocak ġubat Mart Ni san Mayıs ve Haziran ayl arı i çi n topl a m 114 trilyon 222 mil yar 300 milyon lira Barı nma Yar dı mı yapıl mıģtır. Onarı m Yardı mı 7269 sayılı yasa çerçevesi nde Bayı ndırlık ve Ġskan Bakanlı ğı nca yapılan hasar t espitleri ne göre fiilen i ka met ettikleri konutları az hasarlı ol arak t espit edilenl ere kiracı ya da mal sahi bi ol dukl arı na bakıl maksızı n bir defaya ma hsus ol mak üzere 600 mil yon lira Onarı m Yar dı mı yapılmakt adır. 15 Te mmuz 2000 t ari hi itibari yle konutları az hasarlı kiģi ye t opl am 54 trilyon 627 mil yar lira onarı m yardı mı yapıl mıģtır. Tablo de Bayı ndırlık ve Ġskan Bakanlı ğı nca yapılan barı n ma ve onarı m yar dı ml arı gösteril miģtir. Tabl o da ise ABK Valiliği kapsa mı ndaki illerde ka mu t arafı ndan kur ul an geçi ci prefabri ke konut hane büyükl ükl eri gösteril mekt edir. 62

73 Tabl o : Bayı ndırlık ve Ġskan Bakanlı ğı nca Yapılan Barı nma ve Onarı m Yardıml arı ( BaĢbakanlı k Kriz Yöneti m Merkezi, 2000) Ġ LLER BARI NMA YARDI MI ONARI M YARDI MI EKĠ M- HAZĠ RAN ARASI ÖDENEN ÖDENEN MĠ KTAR ÖDENEN ÖDENEN MĠ KTAR KĠ ġġ KĠ ġġ BOLU BURSA ES KĠ ġehġ R ĠSTANBUL KOCAELĠ SAKARYA YALOVA ZONGULDAK DÜZCE KARABÜK TOPLAM Tabl o ABK Valiliği kapsa mı ndaki illerde ka mu tarafı ndan kurulan geçici prefabri ke konut hane büyükl ükleri ( ABK Valiliği BĠ M Müdürl üğü, 2000) Ġ LĠ Ġldeki prefabri ke kent adedi Kullanı ma sunul an t opla m konut adedi Ġlde geçici pref. Kentlerde barı nan t opl a m nüf us Prefabri k konut ortala ma hane adedi Kocaeli Sakarya Bol u Düzce Yal ova TOPLAM Türki ye de Meydana Gel mi Ģ Sel ve TaĢkı n Afetleri Tür ki ye de özellikle çok yağıģ al an Karadeni z Böl gesi nde sel felaketleri yaģanmakt adır. Meydana gel en zarar ki mi za man i nsan hayatı yla ki mi za man i se ekono mi k kayı plarla öl çül mekt edir. Her ne kadar depre m afeti yle karģılaģtırıldı ğı nda onun kadar yı kıcı ol masa da, önl e m alı nması gereken ve ül ke mi zde gör ülen bir afet türüdür. Tabl o da meydana geliģ za manı ve hasar derecesi gösterilen su taģkı nları ndan sonra yaģanan konut aģı ğı büyük boyutlarda ol madı ğı i çin i nsanl ar barı nma sorunl arı na kendileri çözüm üret mi Ģlerdir. 63

74 GeliĢ mekt e ol an endüstri ve sanayi ye karģı ül ke mi zde meydana gel en sel ol ayları nı n sayısı nda ve et kiledi ği al an mi kt arı nda belirgi n bir azal ma gör ül me mekt edir. Ki mi za man bu sel felaketleri can kaybı na da sebebi yet ver mekt edir. Ül ke mi zde yılları arası nda meydana gel mi Ģ sel fel aketleri, can kaybı ve et kile me alanl arı Tabl o da gösteril miģtir. Tabl o : Türki ye de Meydana Gel mi Ģ Büyük Su TaĢkı nları ( Yan maz ve Usul, 2000; Kö müģçü, 2000) TÜRKĠ YE DE MEYDANA GELEN BÜYÜK SU TAġ KI NLARI ( ) Yıl TaĢ kı n Sayısı Öl ü Sayısı TaĢ kı n Al anı (ha.)

75 4. 4.Böl üm Sonuçl arı Tür ki ye, coğrafi konu mu ve yer yapısı itibari yle depre m ve sel felaketleri baģta ol mak üzere çeģitli doğal afetleri yaģayan bir ül kedir. Ül ke mi zde meydana gel en afet ol ayl arı genellikle yı kıcı ol makt a ve çok sayı da hasara neden olmakt adır. Oysa t ari h boyunca deva m et mi Ģ ol an bu t ür afetlere karģı artık hazırlıklı ol mak gerekmekt edir. Günü müzde moder n Ģehircilik alt yapısı ve geliģen yapı t eknol ojileri sonucu, yangı nlar eskisi kadar zarar ver me mekt edir. Ancak depre m afeti i nsan hayatı nı riske sokan bir doğal afet ol arak varlı ğı nı sürdür mekt edir. Depre m, geç mi Ģte olduğu kadar günü müzde de geçerliliği ni kor uyan yı kıcı bir afettir. Küçük yerleģ mel erde ve geliģ me mi Ģ böl gelerde hasarı n sebebi, yapı mal ze mel eri ni n hal a eski yönt e ml erle kullanılıyor ol ması ya da geçerli teknol oji ni n bilinmi yor ol ması ol abilir. Ancak Ġstanbul gi bi büyük Ģehirlerde hasarı n çok yönlü sebepl eri vardır. Bunlar politik, ekono mi k ve sosyal dur uml arı n ol uģt urduğu alt yapı nı n sonucudur. Düzensi z yapıl aģ ma, yanlıģ Ģehircili k pl anl a ması, yoğun göç hareketi gi bi sebepl er depre m afeti ni n verdi ği zararı arttır makt adır. 17 Ağust os 1999 Mar mara Böl gesi Depre mi ni n en öne mli özellikleri nden biri çok geniģ bir al anı kapsaması dır. Ül ke mi zde 20. yy. da yaģadı ğı mı z depreml er genel ol arak bir veya birkaç yerleģi m mer kezi nde etkili ol muģt ur. Ör neği n 17 Ağust os depre mi öncesi nde yaģanan son depre ml er bu nedenl e Erzi ncan Depremi Di nar Depre mi Adana Depre mi ol arak, meydana gel di ği il veya ilçenin adı yl a anıl makt adır. 17 Ağust os Depre mi ise Mar mara Böl gesi ni n öne mli bir böl ümünde yı kıcı ve hasar yapı cı etki yarat mı Ģtır. Depre m yakl aģı k 64 bi n kil ometrekareli k bir al anda et kili ol muģt ur. Tür ki ye de özellikle çok yağıģ al an Karadeni z Böl gesi nde sel felaketleri yaģanmakt adır. Meydana gel en zarar ki mi za man i nsan hayatı yla ki mi za man i se ekono mi k kayı plarla öl çül mekt edir. Her ne kadar depre m afeti yle karģılaģtırıldı ğı nda onun kadar yı kıcı ol masa da, önl e m alı nması gereken ve ül ke mi zde gör ülen bir afet türüdür. 65

76 BÖLÜM 5. AFET SONRASI UYGULANAN GEÇĠ CĠ KONUT TANI MI VE TÜRKĠ YE ÖRNEĞĠ NDE Ġ NCELENMESĠ Gi riģ Af et Sonrası Uygul anan Geçi ci Konut Tanı mı Geçi ci konut un t anı mı yapıl madan önce konut kavra mı üzeri nde durmak yararlı ol acaktır. Böyl ece i nsanı n, yaģa msal faali yetleri ni n bir çoğuna mekan ol uģt uran konut ihtiyaçlar çerçevesi nde ele alınabilecektir Konut un Tanı mı Konut, i nsanl arı n çevresel et menl erden kor un ması nı sağl ayan, barın ma ihtiyacı nı karģılayan ve güvenli k i çi nde yaģa ml arını sürdür mel eri ni sağl ayan bir yapı türüdür. ( Kr on, 1983) Konut; ye mek ye me, uyu ma, yi yecek ve di ğer eģyal arı depol a ma, bakı m, mi safir ağırla ma, t e mi zlik, ci nsellik, çalıģ ma ve di nlenme gi bi i nsan aktiviteleri ni n gerçekl eģtiği ve sürekli kullanı m hali nde ol an, yaģayan bir mekandır. ( Dül ger oğl u ve Pul at, 2002) Ġnsan, yaģa mı n büyük bir böl ümünü konutta geçirdi ği i çi n kendi ne ait bu mekanı düzenl e me ve yarat ma isteği di ğer yapı t ürleri ne göre daha da belirgi ndir. ( EĢi yok, 2000) Konut, bir arada yaģayan ve aynı mekan parçaları nı payl aģan, t ü m yaģa m eyl e ml eri ni (uyu ma, di nlenme, ye mek vb.) birlikte yapan bireyl eri n ve ya aileleri n 66

77 geliģtirdi kleri, barı nma - kor un ma iģlevli bir yaģama ve yerleģ me bi çi mi dir. ( Acar ve Ada m, 1978) Topl umu ol uģt uran en küçük biri m ol an aile i çin konut, doğal ve t opl ums al çevreler içi nde varlıklarını sürdürdükl eri bir barı naktır. ( EĢi yok, 2000) Konut üreti mi, ticaretin baģlayı p, el sanatlarını n geliģ mesi yle birlikte, insanlı ğı n t opl u yaģa mı n gerekliliği ni kavra masıyl a baģla mı Ģtır. Günü müzde konut tipol oji ği ndeki çok çeģitlilik, t opl umun t ekni k ve kült ürel geliģ mesi ne paralel ol arak geliģ miģ ve bu geliģi martan gereksi ni ml erle paralel olarak deva met mekt edir. Geç mi Ģten günü müze dek süregel mi Ģ konut ti pol ojisi ndeki farklılaģ maları n kaynağı çok yönl ü i ncel enebilecek kadar geniģtir. Ör neği n; i kli m ve barı nma gereksi ni ml eri, kült ürel coğrafya, di n, mal ze me ve i nģaat t eknol ojileri, arsa ve topografi k yapı, ekono mi, te mel gereksi nmel er, aiģe, kadı nı n dur umu, mahre mi yet ve sosyal iliģkiler konut tasarı mı nda çeģitlenmeyi sağlayan alt yapı değiģkenl eridir. Konut i hti yacı, t e mel barınma sor unu ve yaģa m standartları nı n yüksel mesiyl e birlikte daha rahat ve konf orl u konut i hti yacı olarak i ki farklı açı dan i ncelenebilir. EĢi yok ( 2000), ül ke mi zde konut i hti yacı nı doğuran sebepl eri üç ana baģlık altı nda incele mi Ģtir. 1. Nüf us artıģı ve nüf us hareketleri; çeģitli ekono mi k ve sosyal sebepl erden dol ayı kırsal kesi mden kent e göç hareketleri sonucu ortaya çı kan konut ihtiyacı, 2. Eski me; kullanı m ve çeģitli dıģ et kenl er sonucu meydana gel en defor masyon sonucu ortaya çı kan konut ihtiyacı, 3. Tabii afetler; özellikle ülke mi zi n depre m böl gesi ol ması ndan kaynakl anan doğal afetler sonucu ortaya çı kan ve büyük bir aciliyet gerektiren, çoğunl ukl a büyük mi kt arlara varan geçici ve kalıcı konut ihtiyacı. 67

78 Geçi ci Konut Depre m sonrası konut üreti mi, pl anla ma öncesi alı nması gereken bir çok kararı i çi nde barı ndırır. Planla ma baģla madan önce alı nmı Ģ ol ması gereken iki öne mli karardan biri, iskanı n geçi ci mi yoksa sürekli mi ol ması gerekti ği konusunda; di ğeri de yerleģ meni n nakl edilip edil me mesi konusundadır. Geçi ci iskan ardı nda bir sürekli iskan çözü münü de gerektirdi ği i çi n ekono mi k ol mayabilir, buna karģılık depre m sonrası doğr udan i skana yönel mek yapı üretimi nde t eknol oji düzeyi ve depr e m sonrası uygul a mal arda örgütsüzl üğün söz konusu ol duğu dur uml arda, yi ne ekono mi k ol mayan sonuçl ar doğurabil mekt edir. ( Birkan, 1975) Af et konutları, afet sonrası acil barı nma i hti yacını gi der mek üzere üretilen geçici konut ve daha uzun döne me yayıl mıģ bir hazırlık çalıģ ması nı gerektiren ve sürekli iskan a macı yla üretilen kalıcı konut tanıml a mal arı nı kapsa makt adır. Af eti n he men ar dı ndan barı nma sorunu, hı zla ol uģt urulabilen çadır veya benzeri barınakl arla çözül mekt edir. Acil yardı m kapsa mı nda ol uģt urul an bu barı nakl ardan sonra, geçi ci barı nma süreci ol arak adl andırılabilecek i ki nci bir barı nma Ģekli söz konusu ol makt adır. Bu süreç, kalıcı iskanı n ol uģtur ul ması na kadar geçen süreyi kapsa makt adır. Karadu man ( 2003), afet sonrası üretilen geçici konutları, kalıcı konut uygul a mal arı t a ma ml anana kadar afetzedeleri barındır mak ve iģlevi ni t a ma ml adı kt an sonra, t ekrar kullanıl mak üzere kal dırılan, genelde bir ya da i ki mekandan ol uģan konutlar olarak tanı ml a makt adır. Geçi ci konut t asarı mı nda esas alı nabilecek ana nokt alar, konut bileģenl eri nin kol ay t akılıp sökül ebilir ol ması, bul unması kolay mal ze mel eri n kullanıl ması ve ekono mi k ol ması olarak sayılabilir. (SoygeniĢ, 2000) Geçi ci konut uygul a mal arındaki en t e mel sorun, geçici konutları n daha sonra kalıcı konutlara dönüģ mesi sorunudur. Depre m sonrası yerleģ mel eri n nasıl ve nerede Ģekilleneceği belirlenmeden üreti mi ne baģlanan geçi ci konutlar, he m kenti n kalıcı konutlar ile birlikte t ekrar pl anlanması sırası nda pr obl e m yarat makt a, hem de daha sonra kalıcı iskan i çi n kullanılır hal e gel mel eri yle kent gör ünü münde sürekli yerleri ni 68

79 al makt adırlar. ( HaĢhaĢ, 2000) Geçi ci konutların uzun süre kullanı ml arı da bu konutları n kalıcı konut a dönüģ mel eri ne sebep olmakt adır. Konut kullanı cıları bir süre sonra yaģa ma mekanl arını kendi i hti yaçları na göre dönüģt ürüp değiģtir mekt e, ki mi za man bu süreç konutların sökül ebilir özelliklerini kaybet mel eri ne ve doğada kalıcı izler bırakmal arı na da neden ol makt adır Afet Sonrası Geçi ci Konut Uygul a mal arı ile Ġl gili Mevcut Örnekl er Ġstanbul Tekni k Üni versitesi Çevre ve ġehircilik Uygul a ma Ar aģtırma Mer kezi, Ġstanbul BüyükĢehir Bel edi yesi ġehircilik At öl yesi yle birlikte yür ütt üğü araģtır ma kapsa mı nda, 1950li yıllardan bu yana yurt i çi ve yurt dıģı nda uygul anmı Ģ afet sonrası geçici konut ör nekl eri ni ve belirli kriterlere göre analiz sonuçl arı nı belirle mi Ģtir. Uygul anan analiz yönt e mi ne göre, geçi ci konut t asarı mı nda önceli k verilecek birincil derece öl çütler Ģu Ģekil de sıralanmı Ģtır: Dı Ģ kabukt a yağıģ suyu geçiri msi zli ği, Kı sa sürede mont aj, Dı Ģ kabukt a ze mi n suyu geçiri msi zli ği, Far klı topografi k Ģartlara uyum, Af et sonrası kullanıcılar ile ilgili psi ko-sosyal et kenl er, Basit mont aj organi zasyonu, Yat ma eyle mi içi n gerekli alan ve çevresel Ģartlar, Konutlar arası görsel mahre mi yet, Zor alev alır iç ve dıģ yüzeyl er, Basit mont aj detayları, Gerekli üreti m mi kt arı nın sağlanabil mesi, Yurtiçi üreti mveya kol ay te mi n edilebilirlik, Ġç hava sıcaklı ğı ile ilgili konf or Ģartları, Far klı afet böl geleri nde konutları n birden fazla kullanılabilirliği, Bil eģen paketi ağırlığı nın düģük ol ması, El yı ka ma eyl e mi içi n gerekli alan ve çevresel Ģartlar, Kullanı msüreci nde en az enerji harca ma, Yan ma sırası nda zehirli gaz çı kar ma mak, 69

80 Büyüyebilirlik, Çok a maçlı (iģlev - biçim) ele manl ar, El e manl arı n mi ni mu m haci ml e taģı nabil mesi, Tuval et eyle mi içi n gerekli alan ve çevresel Ģartlar, Yı kan ma eyle mi içi n gerekli alan ve çevresel Ģartlar, Kullanı msüreci nde atıkları n çevreye az zarar vermesi, Rüzgar yüküne dayanı m, Dı Ģ kabukt a az ısı geçiģi, Konutlar arası iģitsel mahre mi yet, Kol ay te mi zlenebilirlik, Bakt eri, küf ol uģumuna olanak tanı ma ma, Ġç orta mda mal ze me kaynaklı köt ü koku ol uģ ması, Ye mek piģir me - ısıt ma içi n gerekli alan ve Ģartlar, Kendi yükünü taģı yabil me, Az depol a ma hac mi, Me vcut araçlar ile taģı nabilirlik, Bi na ze mi n iliģkisi nde geçi ci tip birleģi m( ġener ve di ğerleri, 2003) listelenmi Ģtir. Bu kriterler çerçevesinde i ncelenen ör nekl eri n bir kıs mı aģağı da Ameri can Ingenuity Af et öncesi, afet sırası ve afet sonrası kullanılabilen pl astik sandvi ç t aģı yıcı siste m panellerden ol uģan, çeli k t aģı yıcılı geçici konut ünitesi dir. Ze mi n ve yağmur suyuna karģı geçiri msi zdir. Montaj süresi ve eği mli topografyalara uyumsağl a ma makt adır. ġekil American Ingenuit y Geçi ci Konut Biriml eri (ġener ve di ğ., 2003) 70

81 MI CROHOUSE Inexpensi ve Emergency Shelter Roger Bor n t arafı ndan tasarlanan afet sonrası kullanılan, çeli k konstrüksiyon geçi ci barı naktır. Dı Ģ kabuğu ve böl me duvarları CTP ve Pol yster Sandvi ç panel den ol uģ muģt ur. Kı sa sürede mont aj i mkanı vardır ve farklı t opografik Ģartlara uyu ml udur. Yağmur ve ze mi n suyu geçiri msi zli ği sağlanmı Ģtır. ġekil Mi crohouse (ġener ve di ğ., 2003) Katl anabilir Çadı r Unifol d Pr oduct Gr oup tarafı ndan A. B. D. de üretil miģ, afet sonrası kullanılabilen geçi ci barı naktır. Kol ay kur ul abilirliği en öne mli özelliği dir. Fakat hij yen sor unu çözül me mi Ģtir. ġekil Katlanabilir Çadır (ġener ve di ğ., 2003) Isı Yalıtı mlı Sac Konteynı r Da woo Worl d Co. Tarafından Kore de üretil miģ afet sonrası okul, karakol, geçi ci konut ol arak kullanılabilir. Bayı ndırlık ve Ġskan Bakanlı ğı nı n Mar mara Depre ml eri sonrası Ġz mit ve Yal ova da kur muģ ol duğu sac kont eynırları n benzeri dir. Fakat dıģ kabukt a ısı yalıtı mlı cephe ve çatı panelleri kullanılarak yalıtı m sorunu çözül müģt ür. 71

82 Bayı ndırlık Bakanlı ğı nın uygul a ması ndaki t opogr afi k Ģartlara uyu m sıkı ntısı bu kont eynırda da gözl enmekt edir. ġekil Isı Yalıtı mlı Sac Kont eynır (ġener ve diğ., 2003) Mel on Desi gn Mel on Desi gn Gr oup t arafı ndan A. B. D. de t asarlanmı Ģtır. Konstrüksi yonunu ve kabuğunu, donatılı ısı yalıtı mlı sac sandvi ç panell er ol uģt ur ur. Ment eģeli si st e m tasarı mı yağıģ suyu ve zemi n suyu geçiri msi zli ği ni ol umsuz yönde et kile mi Ģtir. ġekil Mel on Desi gn ın Tasarladı ğı Geçi ci Ev ( www. mel on. sl uhoo. com) Hexacube Nor veç te 1980 yılında t asarlanan hexacube, CTP Sandvi ç TaĢı yıcı hücrel erden ol uģt urul muģt ur. Panellerin Ģekli sayesi nde hı zlı taģı nabilir ve kol ay kur ulabilir. Geo metrisi modülleri n yan yana gel mesi ni kol aylaģtırır. Böyl ece kısa sürede modülleri büyüt mek mümkündür fakat farklı topografi k Ģartlara uyumu yet ersizdir. ġekil Hexacube Modülleri (ġener ve di ğ., 2003) 72

83 Mo bil Ev Bi r karavan gi bi kullanılabilen ve kur ul duğu sahada büyüyebilen, afet öncesi ve sonrası kullanılabilen bir Eduar d Böhtlink t asarımı dır. Sabit böl ümünde ısı yalıtı mlı sandvi ç panel, açılabilir böl ümünde ise me mbran kullanıl mıģtır. Kı sa sürede mont aj, nakli ye ve farklı topografik Ģartlara uyumuyl a ön plana çı kar. ġekil Mobil Ev i n Gece Gör ünü mü (ġener ve di ğ., 2003) ġekil Mobil Ev i n Plan, Kesit ve Gör ünüģü (ġener ve di ğ., 2003) 73

84 GeliĢi mci Mi marl ar GeliĢi mci Mi marlar Gr ubu t arafı ndan Tür ki ye de t asarlanan afet öncesi, sırası ve sonrası nda kullanılabilen geçi ci barı naktır. Çelik konstrüksi yon ve ahģap sandvi ç panellerden ol uģ muģt ur. Nakli yeni n zorl uğu ve mont aj süresi ni n uzunl uğu, geliģtirilen siste mi n afetin he men sonrası nda acil ihti yaca cevap ver mesi ni zorlaģtırır. ġekil GeliĢi mci Mi marlar Tasarı mı Bir Geçi ci Konut (ġener ve di ğ., 2003) Mi marartı Tasarı m Mi marartı Tasarı m Gr ubu t arafı ndan ül ke mi zde tasarlanmı Ģtır. Çeli k strüktür üzeri ne ahģap sandvi ç paneller mont e edilerek ol uģtur ul muģt ur. Te meli n strükt ürden bağı msı z ol ması ünitenin farklı t opografi k Ģartlara uyu munu sağl a mı Ģ ve ze mi n suyuna karģı üniteyi geçiri msi z kıl mıģtır. Ünite içine entegre edil miģ bir WC yokt ur. ġekil Mi martı Tasarı mı Geçi ci Konut (ġener ve di ğ., 2003) 74

85 Kağıt Çantı Ev Shi geru Ban, Ma mi ko Ishi da ve Mi nor u Tezuka tarafı ndan Tokyo da t asarlanmı Ģ bir geçi ci barı nma ör neği dir. Te meli, içi ku m dolu kut ulardan, kabuğu i se kart on bor uları n çeli k birleģtir me el e manl arı yla birbirleri ne kenetlenmesi yl e ol uģt urul muģt ur. Çatı örtüsü ise t efl onl u me mbrandır. Ünite i çi nde WC, mut fak ve banyo barı ndır ma makt adır. ġekil Kağıt Çantı Ev ( ġener ve di ğ., 2003) Mar mar a Depre mi sonrası geçi ci konut üreti mi el e alı nırken, bu depre m öncesi Tür ki ye ni n i zledi ği afet sonrası konut üreti m politikaları nı i ncel e mek ve üretilen konut ti pleri ni belirlemek, bugün gelinen nokt anı n ortaya konabil mesi açısı ndan öne m t aģı maktadır. Bu sebepl e Mar mara Depre mi ne kadar olan yakı n za man süreci nde üretilen geçici konutlar aģağı da incel enmi Ģtir. Ge di z Depre mi Mart 1970 t ari hi nde meydana gel en Gedi z Depre mi nde konut ağır, konut orta, konut ise az hasar gör müģt ür. ( Gökt uğ ve diğ., 1971) Depre mi n he men ar dı ndan en çok hasarı n gör ül düğü köyl erden biri ol an Akçaal an da köpük kubbel er yaptırıl mıģtır. Pl astik köpüğün ha m maddesi Bayer Fir ması tarafı ndan üretilen poli üret andır. ġiģir me pl astik bir yarı m küre Ģekli nde kalıp üzeri ne uygul anmakt adır. Yüksekli ği 3 metre, çapı 5 metre ol an bu t ek haci mli konutlara, kullanıcıları t arafı ndan ihti yaçları na göre mekan ekl e mel eri yapıl mıģtır. Kubbel eri n taģı nabilir ol ması, ko mģul uk iliģkileri ne göre yerleģ me düzeni kur ul ması na ve kalıcı konutlar t a ma ml andı ğı nda, bu kubbel eri n kullanı cıları t arafı ndan yeni konutları nı n 75

86 yanı na t aģı nması na ol anak t anı mı Ģtır. Bu kubbel er yeni yerleri nde hayvan barı nakl arı ol arak kullanıl mıģtır. ( Özkan, 1972) ġekil Bayer Fir ması Tarafı ndan Üretilen Köpük Kubbel er (ġener ve di ğ., 2003) Li ce Depre mi Li ce Depre mi Eyl ül 1975 t ari hi nde meydana gelmi Ģtir ve bu depre m sonucu ci varı nda konut hasar gör müģ, t anesi yı kıl mıģtır. Depremi n he men sonrası nda acil barı nma i hti yacı çadırlar ve poli üretan i gl olar ile sağl anmı Ģtır. OXFAM, i gl oları n maliyeti ni n yüksek ol ması, uygul a ma süresi ni n yet eri kadar uygun ol ma ması ve yangın t ehli kesi nden öt ürü bu depre mden sonra poli üret an konut uygul a ması yapma mı Ģtır. ( Acarer, UNDRO, 1982) Erzurum- Kars Depremi Eki m 1983 t ari hi nde Erzurum - Kars Böl gesi nde 6. 8 büyükl üğünde meydana gel en depre m, 1, 155 kiģi ni n öl ümüne, adet konut un da yıkıl ması na sebep ol muģt ur. Depremden sonra devl et depre mzedel eri n acil barı nma i hti yacı nı karģılamak üzere mer kezi yerleģi ml erde prefabrike konutları n yapı mı nı sağl a mı Ģtır. Kalıcı konutları n i nģaatları sürerken kullanıl makt a ol an geçici konutlar, bu süre zarfı nda i hti yaçlara göre çeģitli değiģi kli klere uğramı Ģtır. Bu evl ere yapılan en genel büyüt me Ģekli ni n, geleneğe uygun ol arak, yaģa ma al anı na gir meden önce ayakkabıları n çı karıldı ğı giriģ sundur ması nı n eklenmesi ol duğu belirtil miģtir. Di ğer ekl e mel er, odun depol ama al anl arı ve t avuk kü mesl eri dir. Ġç mekanlar küçük mekanl arda kiģisellik sağlayabil mek i çi n kimi za man per de ve yor ganl arla böl ünmüģt ür. Geçi ci konutları n yapıl dı ğı al anl ar kentsel donatı nı n i çi nde yer al ması na rağmen, ki mi depre mzedel eri n geçi m kaynağı ol an t arı m al anları na uzak ol uģu probl e myarat mıģtır. ( Aysan, 1985) 76