ANKARA DA GECEKONDU SORUNUNA ÇÖZÜ M OLARAK GELĠ ġtġ RĠ LEN ÖNERĠ LERĠ N DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ: ANKARA DĠ KMEN VADĠ SĠ PROJ ESĠ

Transkript

1 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ ANKARA DA GECEKONDU SORUNUNA ÇÖZÜ M OLARAK GELĠ ġtġ RĠ LEN ÖNERĠ LERĠ N DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ: ANKARA DĠ KMEN VADĠ SĠ PROJ ESĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ ġehi r Pl ancısı Pı nar ÇEVĠ K ( ) Tez DanıĢ manı: Prof. Dr. Nuran ZEREN GÜLERSOY Anabili m Dalı : ġehi r ve Böl ge Pl anl a ma Progra mı : ġehi rsel Tasarı m Mayı s 2002

2 ÖNS ÖZ Gecekondu pr obl e mi ortaya çı ktı ğı za mandan iti baren çözül meye çalışılan bir ol gudur. Dünyadaki geliş mel ere paralel ol arak ül ke mi zde de nüf usun kentlere yı ğıl ması ve bu nüf usa yet erli düzeyde hi z met sunul a ma ması sonucu kentleri mi z gittikçe büyüyen bu sorunla yüz yüze kal mı ştır. Bu çalış mada, Dünyadaki ve ül ke mi zdeki geliş mel er ı şı ğı nda Ankara da gecekondu sorununa çözü m ol arak geliştirilen pr oj eler i ncelenmekt edir. Bugüne kadar Ankara da yapıl mı ş ol an en kapsa mlı gecekondu dönüşüm pr oj esi ol an Ankara Di kmen Vadisi Pr oj esi ayrı ntılı ol arak irdelenmekt e, kent ve kullanı cı açısından sonuçl arı ortaya kon maya çalışıl makt adır. Ar aştır ma mı n konusunun belirlenmesi nden sonuçl andırıl ması na kadar her aşa mada bana yol gösteren değerli hoca m Pr of. Dr. Nuran Zeren GÜLERSOY a t eşekkür ve saygıları mı sunarı m. Ayrıca araştır ma ml a il gili veri t opl a ma mda benden yardı ml arı nı esirge meyen Met r opol İmar A. Ş. çalışanl arı na ve Fer hat Ünal a; değerli ar kadaşı m Esra Tok a ve beni her za man destekleyen aile me teşekkür ve sevgileri mi sunarı m. Ma yı s 2002 Şehir Plancısı Pı nar ÇEVİ K ii

3 Ġ ÇĠ NDEKĠ LER Sayf a No ÖNS ÖZ ii TABLO LĠ STESĠ v ġekġ L LĠSTESĠ vii ÖZET x SUMMARY xi v 1. GĠ RĠ ġ Konu Amaç Kapsa m Yönte m 2 2. DÜNYADA ve TÜRKĠ YE' DE KENTLEġ ME ve GECEKONDULAġ MA SÜRECĠ Dünya' da ve Türkiye' de KentleĢ me Süreci Dünya' da ve Türkiye' de Gecekondul aģ ma Süreci Gecekondu Sorununa Çözüm ArayıĢl arı nda Dünya Örnekl eri ni n Ġncel enmesi Yenile me Yı kma ve taşı ma Yeri nde koruma Sosyal konut üretimi Arsa bağışı İyileştir me Türki ye' de Gecekondu Sorununa Yöneli k GeliĢtirilen Yasal Önl eml er ANKARA' DA KENTLEġ ME ve GECEKONDU ALANLARI NI N GELĠ ġġ MĠ Ankara' da Cumhuri yet'i n Ġl k Yıll arı tari hli 5218 Sayılı Yasa ve Sonrası GeliĢ mel er Tari hli 775 Sayılı Yasa ve Sonrası GeliĢ mel er Sonrası 49 iii

4 4. ANKARA' DA GECEKONDU S ORUNUNA YÖNELĠ K GELĠ ġtġ RĠ LEN PROJ ELER Yenile me Gecekondul uyu yerinde koruma Di kmen Vadisi Projesi GEÇAK Pr oj esi Öveçler Proj esi Gecekonduyu yı kma ve gecekondul uyu taşı ma: Portakal Çi çeği Vadisi Pr oj esi ĠyileĢtir me: Zafertepe Gecekondu GeliĢtirme Projesi G. Ö. B. Projeleri El vanköy G. Ö. B. Konut ve Çevre Geliştirme Pr ojesi Karapürçek Proj esi Si ncan II Projesi DĠ KMEN VADĠ SĠ KONUT ve ÇEVRE GELĠġTĠ RME PROJ ESĠ Al anı n Tanı mı Kapsa mve Amaç Ka mul aģtır ma ve Fi nans man Di kmen Vadisi Projesi' ni n Bu Al anda YaĢayanl ar Tarafı ndan Değerl endi ril mesi Anket soruları Anketleri n değerlendiril mesi Kişisel nitelikler ve göç durumu Konut a sahi p ol ma dur umu Konut ve yakı n çevreni n değerlendiril mesi Projeni n Değerl endiril mesi Kullanıcı açısı ndan Kentsel açı dan Yakl aşı maçısı ndan SONUÇLAR 135 KAYNAKLAR 140 ÖZGEÇMĠ ġ 146 iv

5 TABLO LĠ STESĠ Sayfa No Tabl o : yılları n arası kentleş me oranları... 5 Tabl o : Türki ye yılları arası şehir ve köy nüfusları ve oranl arı... 8 Tabl o : Kırdan kent e net göç ve kent nüfusundaki artışı n kaynağı olarak yeni den sı nıflandırılan yerler, Tabl o : Türki ye de gecekondu sayısı ve topla mkonut sayısı içi ndeki payı, Tabl o : Güney Kore de gecekondu sorununa karşı uygulanan yönt e ml er ve sonuçl arı Tabl o : Brezil ya da gecekondu gecekondu sorununa karşı uygul anan yönt e ml er ve sonuçl arı Tabl o : Peru ve Bangkok ta gecekondu sorununa karşı uygul anan yönt e ml er ve sonuçl arı Tabl o : Planlı döne m öncesi konut ve gecekondu ile ilgili yapılan yasal 28 düzenl e mel er... Tabl o : Planlı döne msonrası konut ve gecekondu ile ilgili yapılan yasal düzenl e mel er Tabl o : yılları arası Ankara kenti nüfus değişi mi Tabl o : Ankara gecekondu sayıları ve nüfusları ( ) Tabl o : Ankara da yapılan çalış mal arı n örgütlenme şekilleri Tabl o : Ankara da gecekondu sor ununa çözüm ol arak geliştirilen önerileri n değerlendirilmesi Tabl o : I. Aşa ma mül ki yet dağılı mı Tabl o : I. Aşa ma mül ki yet dağılı myüzdel eri Tabl o : II. Aşa ma mül ki yet dağılı mı Tabl o : Aile büyükl üğü Tabl o : Hanehal kı üyeleri yaş dağılı mı Tabl o : Çocukl arı n yaş dağılı mı Tabl o : Hanehal kı üyeleri eğitim dur umu Tabl o : Anne ve babal arı n eğitim dur uml arı Tabl o : Çocukl arı n eğiti me deva mdurumu Tabl o : Çocukl arı n deva mettikleri okullar v

6 Tabl o : Aile reisi ni n yaptı ğı iş Tabl o : Aileni n gelir durumu Tabl o : Göç durumu Tabl o : Göç edilen yer Tabl o : Göç nedeni Tabl o : Göç tari hi Tabl o : Hanehal kı üyeleri ni n doğu m yerleri Tabl o : Di kmen de ot ur ma zamanı Tabl o : Konutlarda ot ur ma za manı Tabl o : Konut sahi pliliği şekli Tabl o : Konut tesli mi ne kadar geçen sürede konut edi nme şekli Tabl o : Konut tesli mi ne kadar geçen sürede yaşanılan semt Tabl o : Kira yardı mı yapılanlar Tabl o : Konut tesli mşekli Tabl o : Daha önceki mül ki yet dur umu Tabl o : Şu anki mül ki yet durumu (konut a sahi p ol ma şekli) Tabl o : Kira bedelleri Tabl o : Daha önceki konut tipi Tabl o : Yaşa mak istedi kleri konut tipi Tabl o : Konutları n daha önceki konut a göre değerlendirilmesi Tabl o : Çevreni n daha önceki çevreye göre değerlendirilmesi Tabl o : Böl geyi terci h et me nedeni Tabl o : Mahallede en sevilen yönl er Tabl o : Mahallede rahatsızlık nedeni Tabl o : Mahalleden taşı nma isteği Tabl o : Aile büyükl üğü Tabl o : Babaları n eğiti mdurumu Tabl o : Annel eri n eğiti mdurumu Tabl o : Aileleri n gelir durumu Tabl o : Aileleri n Ankara ya göç durumu Tabl o : Yaşa mak istedi kleri konut tipi Tabl o : Daha önce ot urulan konut a göre daha köt ü olan özellikler Tabl o : Daha önceki çevreye göre köt ü olan özellikler Tabl o : Böl geyi terci h et me nedeni Tabl o : Mahallede en sevilen yönl er Tabl o : Mahallede rahatsızlık nedeni vi

7 ġekġ L LĠSTESĠ Sayfa No ġekil : Bir süreç olarak kentleşme... 4 ġekil : Geliş miş ül kel erde kentleş meni n en hı zlı gör üldüğü yıllardaki kentsel ve kırsal nüfus değişi ml eri... 6 ġekil : Geliş miş ve geliş mekt e ol an ül kelerde kentleş me oranl arı... 7 ġekil : Bangkok Manangkasila Projesi ġekil : Bangkok Kl ong Toey Projesi ġekil : Ankara Jansen Pl anı, ġekil : Ankara da 1948 yılına kadar gecekondu alanlarını n gelişi mi ġekil : 1957 Yücel- Uybadi n İmar Pl anı ġekil : Ankara da 1966 yılına kadar gecekondu alanlarını n ġekil gelişi mi : Ankara da 1985 yılına kadar gecekondu alanlarını n gelişi mi ġekil : Ankara da yapı msüreçleri ne göre konut alanları ġekil : 1990 Ankara Nazı mpl anı ġekil : Ankara 2015 Pl anı ġekil : Projeleri n 1990 planı üzeri ndeki yerleri ġekil : Kült ürpark ı n Kült ür Köpr üsü nden görünü mü ġekil : Haksahi bi konutları (I. Et ap), ġekil : Terasevl er (II. Etap), ġekil : Beledi ye Hi z met Al anı üzeri ndeki konut bl okl arı (I. Etap) ġekil : Di kmen Vadisi Projesi, pr oje öncesi ve sonrası görünü m ġekil : GEÇAK II Projesi, proje öncesi hava fot oğrafı ġekil : GEÇAK II Projesi ġekil : Proje öncesi GEÇAK II alanı nı n görünü mü ġekil : Proje sonrası GEÇAK II alanı nı n görünü mü ġekil : Öveçler Projesi 1987 Islah İ mar Planı ve 1/ 5000 Nazı m İ mar Pl anı Revi zyonu ġekil : Öveçler Projesi alanı ndan bir görünü m ġekil : Öveçler Projesi alanı ndaki yenilenmi ş ve yenilen me mi ş alanlardan bir görünü m, ġekil : Portakal Çi çeği Vadisi Pr oj esi vii

8 ġekil : Portakal Çi çeği Vadisi, pr oje öncesi görünü m ġekil : Portakal Çi çeği Vadisi, pr oje sonrası görünü m ġekil : El vanköy GÖB Konut ve Çevre Geliştir me Projesi ġekil : El vanköy Projesi, proje öncesi görünü m ġekil : El vanköy Projesi, proje sonrası görünüm ġekil : El vanköy Projesi, proje sonrası görünüm ġekil : Karapürçek Projesi ġekil : Karapürçek Projesi, proje öncesi görünü m ġekil : Si ncan II Projesi ġekil : Si ncan II Proje alanı ndan bir görünt ü ġekil : Si ncan ilçesi nde bir gecekondu alanı ġekil : Di kmen Vadisi Projesi 1/ 5000 Revi zyon İ mar Planı ġekil : Di kmen Vadisi Projesi et apl arı ġekil : I. Aşa ma mül ki yet dağılı mı ġekil : I. Aşa ma I. Etap mül ki yet dağılı mı ġekil : II. Aşa ma mül ki yet dağılı mı ġekil : Di kmen Vadisi Projesi I. Aşa ma I. Etap proje öncesi ġekil gecekondu ve mül ki yet dur umu : Di kmen Vadisi Projesi I. Aşa ma II. Et ap proje öncesi gecekondu ve mül ki yet dur umu ġekil : I. Aşa ma, I. Etap Planı ġekil : I. Aşa ma, II. Etap Planı ġekil : III. Etap tan bir görünüm ġekil : I. Aşa ma, I. Etap üzeri ne getirilen plan kararları ġekil : I. Aşa ma I. Etap, proje sonrası ġekil : Aile büyükl üğü ġekil : Hanehal kı üyeleri yaş dağılı mı ġekil : Çocukl arı n yaş dağılı mı ġekil : Hanehal kı üyeleri eğitim dur umu ġekil : Anne ve babal arı n eğitim dur uml arı ġekil : Çocukl arı n eğiti me deva mdurumu ġekil : Çocukl arı n deva mettikleri okullar ġekil : Aile reisi ni n yaptı ğı iş ġekil : Aileni n gelir durumu ġekil : Göç durumu ġekil : Göç edilen yer ġekil : Göç nedeni ġekil : Göç tari hi ġekil : Di kmen de ot ur ma zamanı ġekil : Konutlarda ot ur ma za manı ġekil : Konut sahi pliliği şekli ġekil : Konut tesli mi ne kadar geçen sürede konut edi nme şekli ġekil : Kira yardı mı yapılanlar ġekil : Konut tesli mşekli ġekil : Daha önceki mül ki yet dur umu ġekil : Şu anki mül ki yet durumu ġekil : Daha önceki konut tipi ġekil : Yaşa mak istedi kleri konut tipi ġekil : Konutları n daha önceki konut a göre değerlendirilmesi ġekil : Çevreni n daha önceki çevreye göre değerlendirilmesi viii

9 ġekil : Böl geyi terci h et me nedeni ġekil : Mahallede en sevilen yönl er ġekil : Mahallede rahatsızlık nedeni ġekil : Mahalleden taşı nma isteği ġekil : Aile büyükl üğü ġekil : Babaları n eğiti mdurumu ġekil : Annel eri n eğiti mdurumu ġekil : Aileleri n gelir durumu ġekil : Yaşa mak istedi kleri konut tipi ġekil : Daha önceki çevreye göre köt ü olan özellikler ġekil : Böl geyi terci h et me nedeni ġekil : Mahallede rahatsızlık nedeni ġekil : Haksahi bi konutları ġekil : Di kmen Vadisi proje öncesi Çeti n Emeç Bul varı ndan bir görünü m ġekil : Di kmen Vadisi proje sonrası Çeti n Emeç Bul varı ndan bir görünü m ix

10 ANKARA DA GECEKONDU SORUNUNA ÇÖZÜ M OLARAK GELĠ ġtġ RĠ LEN ÖNERĠ LERĠ N DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ: ANKARA DĠ KMEN VADĠ SĠ PROJ ESĠ ÖZET Gecekondu sorunu kentleş meyl e birlikte ortaya çı ktı ğı za mandan bugüne kadar çeşitli yönt e ml erle çözül meye çalışılan bir olgudur. Ül ke mi zde 1940lı yıllarda hı zlanan göçl e birlikte kal abalı klaşan kentlerde, konut sunu munun yet erli düzeyde ol ma ması nedeni yle düşük gelir grubunun bu sorunu kendi yönt e ml eri yle ve yasal ol mayan bir şekil de çöz meye çalış mal arı ile gecekondu sorunu ile yüz yüze kalı nmı ştır. Çalış manı n konusu, Ankara da gecekondu sorununun ve bu sor una çözü m ol arak geliştirilen pr oj eleri n değerlendiril mesi ve bu pr oj elerden Di k men Vadisi Projesi ni n ayrı ntılı olarak i ncelenmesi dir. Ankara da yapıl mış ol an pr ojeleri n değerlendiril mesi a macı yla il k ol arak Dünya daki ve ül ke mi zdeki kentl eş me, gecekondul aş ma ve gecekondu sor ununa çözü m yakl aşı ml arı ile il gili literat ür çalış ması yapıl mıştır. Dünya daki gelişmel eri n ve çözü m önerileri ni n incel enmesi a macı yla özellikle yabancı kaynakl ardan yararlanıl mıştır. Ankara da yapılan pr oj elerle il gili ol arak literat ür araştır ması dışı nda yeri nde gözl e m ve araştır ma yapıl mış, bel ediyel er ve pr oj eleri gerçekl eştiren şirketlerden bil gi alı nmı ştır. Di kmen Vadisi Pr ojesi ile il gili kapsa mlı bir çalış ma yapabil mek ve bu al anda yaşayanl arı n sosyo-ekono mi k dur uml arı ile proj e ile il gili düşüncel eri ni n değerlendiril mesi a macı yla pr oj e al anı nda 64 aile ile anket çalış ması yapıl mıştır. Altı böl ümden ol uşan araştır manı n il k böl ümünde araştır manı n konusu, a macı, kapsa mve yönt e mi ile ilgili bilgiler veril miştir. Dünya da ve Tür ki ye de Kentleş me ve Gecekondul aş ma başlı klı İki nci böl ümde, Ankara da yapılan pr oj eler ve Di kmen Vadisi Pr ojesi ni n i ncelenmesi yönelik ol arak, Dünya da ve Tür ki ye de kentleş me ve gecekondul aş ma sür eci ni n gelişimi, çeşitli Dünya ül keleri nde i yileştir me, gecekondul uyu yeri nde kor uyarak yenile me ve gecekonduyu yı kma ve gecekondul uyu t aşıma gi bi yönt e ml erle gecekondu sorununa çözüm bul mak a macı yla geliştirilen proj eler ve sonuçl arı irdelen mekt edir. Çeşitli ül kelerde yapılan pr oj eler i ncelendi ği nde gecekonducul arı yeri nde kor uyarak al anda yenile me getiren çözü ml eri n kullanıcı me mnuni yeti ni n en fazl a ol duğu çözü ml er ol duğu gör ülmekt edir. Gecekonducuları kent dışı na it meni n, he m yeni konut al anları aç mak açısından mali yetli, he m de gecekonducul ar açısı ndan sosyal ve ekono mi k sor unl ara neden ol an bir yakl aşı m ol duğu gör ül müşt ür. Gecekondu x

11 al anl arı nı n dönüşümünü sağla mada en büyük sorunl ardan biri, bu pr oj elerin fi nanse edile me mesi ve düşük gelir gr ubunda bulunan aileleri n bu projelerden yararlana ma ması dır. Gecekondu al anl arı nda i yileştir meye gi dil mesi soruna en ucuz çözü m ol arak gör ül mekte ve bu yolla sadece altyapı ve konut kalitesi değil, sosyal geliş mel er de sağl anabil mekt edir. Hangi yönt e m beni msenirse beni msensi n, kooperatifleş me gi bi yollarla kullanıcıları n katılı mı nı n sağl andı ğı projelerde, gecekondu ve arsa sahi pleri ile yatırı mcıların en i yi şekil de kar ettikleri gör ül mekt edir. Dünya örnekl eri ni n i ncelenmesi nden sonra, Tür ki ye de 1923 yılı ndan itibaren bu sorunun çözü müne yöneli k yapılan yasal ve kur umsal düzenl e mel er ve sonuçl arı i ncelenmi ştir. Tür ki ye de pl anlı dönem öncesi ve sonrası ol arak ayrılan süreçte yapılan yasal düzenl e mel er i ncelenirken sadece gecekondu ile il gili düzenl e mel er değil, konut açı ğı sorununa yönelik ol arak yapılan uygula mal ar da incelenmi ştir. Ankara da Kentleş me ve Gecekondu Al anları nı n Gelişi mi başlı klı Üçüncü böl ümde, Ankara nı n başkent ol ması ndan bugüne kadar geçen süre i çerisi nde gelişen kentleş me ol gusu, kenti geliştiren et kenl er ve sonuçl arı üzeri nde durul muşt ur. Ankara kenti ile il gili geliş mel er, kenti n başkent ol ması, 1948 t ari hli 5218 sayılı il k gecekondu af yasası, 1966 t ari hli 775 sayılı Gecekondu Yasası ve 1980 sonrası ol mak üzere dört süreç hali nde i ncelenmi ştir. Ankara kenti, başkent ol ması yl a birlikte üstlendi ği rol sayesi nde di ğer kentlerden daha farklı bir gelişi m süreci izle mi ştir. Ekono mi k geliş meden çok i dari bir rol üstlenmesi ile çeki m merkezi ol an kent, 1930 l u yıllardan itibaren gecekondu sorunu ile karşılaş mı ştır. Ül ke mi zde konut ve gecekondu ile il gili alı nan yasal ve kur umsal kararlarda, Ankara kenti ndeki geliş mel eri n öne mli bir et kisi ol muşt ur. Getirilen düzenl e mel eri n il k uygul a mal arı Ankara kenti nde gör ülebil di ği gi bi Ankara da yapılan düzenl e mel eri n de ül keye öncül ük ettiği gör ül mekt edir. Bunun en belirgi n ör nekl eri, 1949 yılında ül ke geneli nde çı kartılan gecekondu af yasası ndan bir yıl önce sadece Ankara kenti gecekondul arı ile il gili olarak çı kartılan 5218 sayılı yasa ve 1966 yılı nda çı kartılan, gecekondu al anl arı nı n gecekondu önl e me, t asfi ye ve ıslah edil mesi ni öngören 775 sayılı Gecekondu Yasası çı kartıl madan önce il k kez Ankara da uygul a ması yapılan gecekondu önl e me böl gesi uygul a mal arı dır. Bu böl ümde gecekondu ve konutla il gili geliş mel erle birlikte kent planla ma çalış mal arı na da deği nil mekt edir. Ankara da Gecekondu Sor ununa Çözü m Ol arak Geliştirilen Pr oj eler başlı klı Dör düncü böl ümde, Ankara da gecekondu sorununa çözü m ol arak geliştirilen pr ojeler i ncelenmi ştir. Pr oj eler, Dünya ör nekleri nde ol duğu gi bi i yileştir me, gecekondul uyu yeri nde kor uma, gecekonduyu yı kma ve gecekondul uyu t aşı ma ve bunl ara ek ol arak Gecekondu Önl e me Bölgesi Pr oj eleri başlı kları altı nda incelenmi şlerdir. Bu proj eler, gecekonducul arı al anda kor uyarak yenil eme yapan Di k men Vadisi Pr oj esi, GEÇAK II Pr oj esi ve Öveçl er Pr oj esi; gecekondul arı yı kı p, gecekonducul arı başka al ana t aşı yarak al anı yenileyen Portakal Çi çeği Vadisi Pr oj esi; gecekondu al anında sosyal ve fizi ksel i yileştir meye gi dilen Zafertepe Pr oj esi ve El vanköy, Karapürçek, Si ncan II G. Ö. B. Pr oj eleri dir. Bu pr oj el eri n incelenmesi ndeki a maç, pr ojeleri, gecekonducul arı yeri nde kor uma, gecekonducunun xi

12 katılı mı nı sağl a ma, mül ki yeti çöz me, fi nans man gi bi yakl aşı ml arı ile bulundukl arı çevreye ve kent e ol uml u veya ol umsuz kat kıları gibi farklı açılardan değerlendir mek ve sonuçl arı nı ortaya koy maktır. G. Ö. B. ile ilgili çalış mal ar ayrı ntılandırıl ma mı ş ancak ör nek ol ması amacı yl a i ncelenmi ştir. Gecekonducuyu yeri nde kor uyarak yenile meyi sağl ayan bir pr oj e ol an GEÇAK II Pr oj esi, kooperatifleş me yol u ile gecekonducunun katılımı nı sağl ayan bir ör nektir. Gecekonducul ar kur dukl arı kooperatifle yapılan proj eni n karar ver me ve denetle me gi bi aşa maları nda yer al mı şlar ve yeni ve çağdaş konutlara yerleş mişlerdir. Gecekonducul arı yeri nde kor uyan ancak, yenile me yeri ne i yileştir meyi beni mseyen bir pr oj e ol an Zafertepe Gecekondu Geliştir me Projesi, gecekonducunun sadece karar ver me ve denetle me değil aynı za manda işgücüne aktif katılı mı nı n sağl andı ğı bir projedir. Bu pr oj e ile çevre kalitesi yükseltil mekl e birlikte sosyal hi z metler de geliştiril miştir. El e alı nan bir di ğer pr oj e ise Portakal Çi çeği Pr oj esi dir. Bu pr oj e, gecekonducunun katılı mı nı sağla madı ğı gi bi gecekonducuyu kent dışı na it mi ştir. Pr oj e, bel edi ye ve arsa sahi pleri ile birlikte yatırı mcıları n da katılarak oluşt urduğu bir şirket t arafı ndan gerçekl eştiril miş, vadi yeşil al an ol arak geliştirilirken çevre ile uyu ml u ol mayan yapılaş ma getiril miştir. Çalış manı n ana konusu ol an Di kmen Vadisi Pr oj esi bu böl ümde di ğer pr oj elerle karşılaştır ma yapılabil mek a macı yl a fazla ayrı ntı ya gir meden i ncelenmi ştir. Di ğer pr oj elerle karşılaştırıldı ğı nda gecekonducuyu yeri nde kor uyan ancak gecekonducunun katılı mı nı n sağl anmadı ğı bir proj e ol arak değerlendirilebilir. Pr oje al anı Ankara kent vadi siste mi ni n öne mli bir parçası nda yer al makt adır. Al anda yeşil al an ve konut kullanı mı dışı nda ticaret, kült ür ve sosyal kullanı ml ar da yer al maktadır. ancak vadi al anı na getirilen yoğun yapılaş ma kararları ve yapılaş manı n çevre doku ile uyu msuzl uk göst erdi ği gör ül mektedir. Bu ol umsuzl ukl arı n yanı nda kent düzenli bir konut ve rekreatif alana da kavuş muş ol makt adır. Di kmen Vadisi Konut ve Çevre Geliştir me Pr ojesi başlı klı Beşi nci bölü mde t ezi n ana konusu ol an Di kmen Vadisi Pr oj esi i ncelenmekt edir. İl k ol arak et aplar hali nde pl anlanan pr oj e ile il gili ol arak pr oj eni n a macı, ka mul aştır ma ve fi nansmanı gi bi konul arla il gili ol arak genel bil giler veril miştir. Pr oj ede gecekondu sahipl eri 1986 affı ndan yararlanarak 1985 öncesi nde bu al ana yerleş mi ş ol mal arı ndan dol ayı hak sahi bi ol abil mekt edirler. Ka mul aştır ma yol u ile bel edi ye mül ki yeti ne geçirtilerek geliştirilen bu al anl arda gecekondu sahi pleri çeşitli şartlarla gecekondu ve arsaları nı bel edi yeye t erk ederek bu al anda yapılan konutlara yerleşebil mekt edirler. Et apl ar hali nde pl anl anan pr oj eni n il k et abı t a ma ml anmı ş, i ki nci et abı n da i nşaatı deva m et mekt edir. Di ğer etaplarda henüz uygul a maya geçil me mi ştir. Haksahi bi konutları nda gecekondu sahi pleri dışında bu al ana sonradan yerleşen aileler de bul unmakt adır. Her i ki gr up arsı ndaki farklılık ve benzerlikleri görebil mek a macı yla ailelere, ailelerin sosyo-ekono mi k yapıları, konut a sahi p ol ma duru ml arı ve konut ve yakı n çevre ile ilgili görüşleri ile il gili olarak sorular yöneltil miştir. Yapılan anketlerden çı kan sonuç, her i ki gr ubun da birbirleri yle iletişi m kur makt a zorl uk çekti ği ve özellikle yeni gelen aileleri n, gecekondu sahi pleri ni n yaşa m şekli nden rahatsızlık duyduğudur. Di k men Vadisi Pr oj esi nde belirlenen a maçlardan biri gecekonduda yaşayan i nsanları n daha moder n ve sağlı klı bir konut ve çevreye sahi p ol mal arı nı n sağl anmasıdır. Ancak, al anda yapılan çalış mal arın sonucu göster mekt edir ki, eğiti m ve gelir sevi yeleri yükseltil medi kçe, pr oj eleri n bu al anl arda yaşayanl ara sunduğu hiz metler sadece fizi ksel ol arak kent e ent egre ol mal arı nı sağla makl a kal makt a, gecekonducul ar yenilenen bu al anlara uyu m sağl a makt a güçl ük çekmekt edirler. Son yıllarda kullanıcı profilini n değiştiği bu alanda, yeni xii

13 çevresi ile uyu m sağl aya mayan gecekondu sahipl eri konutları nı sat ma ve kirala ma yol u ile al anı t erk et mektedirler. Uzun za mandır bu al anda yaşayan gecekonducul arı n al anı t erk et mesi ni n başında çevresi ile uyu m sağlaya ma ması ndan çok, pr ojeyl e sahi p ol dukl arı yüksek değerdeki konutları n onl ara kazandırdı kları ranttır. Pr ojeni n, bu yönüyl e gecekonducuyu yeri nde kor uma hedefi ne t a m ol arak ulaşa madı ğı gör ül mekt edir. Sonuçl ar başlı klı altıncı ve son böl ümde Dünya ve Tür ki ye deki geliş mel er ışığı nda, gecekondu sorununa çözü m ol arak geliştirilen pr oj eleri n ekono mi k, fizi ksel ve sosyal açılardan değerlendiril mesi yapıl mış, sorun ve ol anakl arı ortaya konul maya çalışıl mıştır. Kent açısı ndan değerlendirildi ği nde pr oj eler, gecekonducul ara çağdaş konut ve çevre i mkanl arı sağl arken kenti n düzenli gelişi mi ne kat kı da bul un makt adır. Ancak pr oj eleri n, rant kapısı açtı ğı ve arsa ve konut değerleri ni n yüksel mesi ne neden ol duğu da gör ülmekt edir. Kullanıcı açısı ndan bakıl dı ğı nda ise katılı mı n sağlanması ile pr ojelerde ortaya çı kabilecek ekono mi k ve sosyal pr obl e ml eri n en aza indirgenebil di ği gör ül mekt edir. Katılı mı n sağlanması sadece fi kir üret me ve talepl eri n belirlenmesi şekli nde ol abil di ği gi bi, işgücüne katılı m şeklinde de ol abil mekt edir. Bu ti p yakl aşı ml arda özellikle mül ki yeti n çözül mesi daha kol ay sağlanmakt adır. Gecekonducul ar, kentte sunul an sosyal, kült ürel, r ekreatif hi z metlerden yararlanabilir hal e gel mekt e ve kentle daha büt ünl eşi k bir çevreye kavuş makt adırlar. Ancak bu ol anakl arı n, yasal olmayan şekil de kent arazileri ni işgal eden gecekonducul ara sağl anmaya çalışılırken, gecekonducul arı n bir bakı ma ödüllendirildi ği ve hatta rant sağl ayarak bu durumdan kar ettikleri de bir gerçektir. xiii

14 EVALUATI ON OF THE SOLUTI ONS ABOUT THE SQUATTI NG PROBLE MI N ANKARA: ANKARA DĠ KMEN VALLEY PROJ ECT SUMMARY Squatter housi ng pr obl em i s a pheno menon t hat is tried t o be sol ved si nce it has been occurred wit h gr ows of cities. The cities whi ch are getting cr owded wit h t he increasi ng a mount of migrati on i n 1940s i n our country, faced wit h t he squatter pr obl e m because l ow i nco me gr oups tried t o sol ve t he pr obl e m, whi ch has occurred because of t he i nsufficient nu mber of houses built i n t he country, wit h t heir own met hods and i n illegal ways. The subj ect of t he st udy is t o eval uate the squatter pr obl e m and t he pr oj ects, whi ch have been made to sol ve t he pr obl e m, and exa mi ne Di k men Valley Project. To eval uate t he pr oj ects i n Ankara, first, literature search is made about gr ow of cities, squatter housi ng and t he suggesti ons made f or t he m i n t he worl d. To eval uat e the devel opment and t he suggesti ons about t he squatter housi ng pr oble ms i n t he worl d, especiall y f orei gn literat ures have been scanned. About t he pr oj ects made i n Ankara, besi de t he literat ure scanni ng, i nvesti gati ons and observati ons have been made i n t he pr oj ects pl aces and i nfor mati on is got from muni ci palities and t he fir ms whi ch are i nterested i n the pr oj ects. To make a det ailed st udy on Di kmen Valley Pr oj ect and t o eval uate the users soci o-econo mi c struct ure and t houghts about t he pr oject, an inquiry is made wit h 64 fa milies in the project area. In t he first part of t he st udy, subj ect, ai m, cont ent and met hod of t he i nvestigati on i s gi ven. In t he second part, whi ch is titled Ur bani zati on and Squatting i n t he Worl d and Tur key, t o exa mi ne t he pr oj ects made i n Ankara and Di kmen Valley Pr oj ect, devel opment of ur bani zati on and squatting pr ocess i n t he Worl d and Tur key, t he pr ojects made t o sol ve the squatting pr obl e m wi th t he met hods li ke upgradi ng, rene wi ng wit h pr otecti ng squatters i n t he sa me place and de molish and r e moval in different countries is exa mi ned. When t he pr ojects made i n different countries is exa mi ned, it is seen t hat t he sol uti ons, whi ch rene w t he area wit h pr otecti ng t he squatters i n t he sa me place, are t he best sol utions t hat user pl easure exist most. Re movi ng of squatters t o t he outsi de of t he cities is a met hod, whi ch is expensi ve t o open ne w housi ng areas and cause soci al and econo mi c pr obl e ms of t he squatters. One of t he bi ggest probl ems i n rene wi ng t he squatter areas, not t o abl e t o be fi nanced and l ow-i ncome gr oups cannot t ake t he advantages of t he pr oj ects. Upgradi ng i n squatter areas is seen as the cheapest sol uti on and wit h t he hel p of t his met hod not xi v

15 onl y t he i nfrastruct ure and house quality but also soci al devel opments can be achi eved. In all cases, t he pr oj ects t hat use participati on li ke cooperati ves, it is seen that t he squatters, l andowners and i nvent ors have t he best pr ofit. Aft er exa mi ni ng Worl d exa mpl es, l egal and associ ational or ders made t o sol ve t he pr obl em i n Tur key si nce 1923 i s exa mi ned. Whil e t he l egal or ders are exa mi ned i n t he pr ocess, whi ch i s separated as before and after pl anned peri od, bot h t he or ders about t he squatter housi ng probl e mand t he or ders about the housi ng lack probl e mare exa mi ned. In t he Third Part, titled Ur bani zati on and Devel opment of Squatter Ar eas i n Ankara, urbani zati on, the fact ors whi ch devel oped t he cit y and t heir results are exa mi ned from t he date t hat Ankara has became t he capital cit y till no w. The devel opment about Ankara is exa mi ned i n f our processes; after bei ng t he capital cit y, after first squatter housing l a w nu mbered 5218 dat ed 1948, after Squatter Housi ng La w nu mbered 775 dat ed 1966 and after Ankara, wit h t he r ol e it had by bei ng a capital cit y, had a different devel opment pr ocess from ot her cities. The city, whi ch has beca me an attracti on cent er wit h t he manage ment r ole, i nstead of econo mi c devel opment, it has, faced wit h t he squatter housi ng pr obl e m si nce 1930s. For t he decisi ons about t he housi ng and squatter housi ng made i n our country, t he devel opments i n Ankara had an i mportant rol e. First practices of t hese or ders can be seen i n t he cit y ant t he orders made i n t he cit y can be vanguard f or t he country. The most evi dent exa mpl es of t hese are, t he l aw, nu mbered 5218, about t he squatter housi ng made onl y i n Ankara before t he l aw made i n 1949 f or t he country, and t he squatter housi ng prevent areas practices made i n Ankara before t he 775 nu mbered 1966 dat ed l aw whi ch propose t o prevent, re move and upgrade t he squatter areas. I n this part, besi de t he developments about t he squatter housi ng and housi ng, cit y pl ans are exa mi ned t oo. In t he Fourt h Part, titled The Pr oj ects Made t o Sol ve t he Squatter Housi ng Pr obl e m in Ankara, t he pr oj ects are exa mi ned whi ch are devel oped f or t he squatter housi ng pr obl e m i n Ankara. The pr oj ects are exa mi ned in t he sa me way whi ch the Worl d exa mpl es are exa mi ned like upgradi ng, protecti ng squatters i n t he same pl ace, de molish and re moval and Squatter Housi ng Prevent Ar eas additional t o t he m. These pr oj ects are Di kmen Valley Pr oj ect, GEÇAK II Pr oj ect, Öveçl er Pr oject whi ch rene w t he area by pr ot ecting t he squatters i n t he sa me area, Portakal Çi çeği Valley Pr oj ect whi ch rene ws t he area by re movi ng t he squatters t o an ot her pl ace in t he cit y, Zafertepe Pr oj ect whi ch makes physical and soci al upgradi ng i n a squatter area El vanköy, Si ncan II, Karapürçek Squatter Housi ng Prevent Ar ea Pr oj ects. The ai m of exa mi ni ng t he pr oj ects is t o eval uate t he m i n different ways li ke pr ot ecti ng squatters in t he area, partici pati on, possessi on, fi nanci ng, their positive or negati ve effect t o environment and t he cit y and t heir results. The proj ects of Squatter Housing Prevent Ar eas are not exa mi ned in a det ailed way, but exami ned t o be exa mpl es. GEÇAK II Pr oj ect, whi ch rene ws t he area wit h pr ot ecti ng t he squatters i n t he sa me pl ace, makes the partici pati on by cooperati ves. Squatters had chance t o t ake part i n decisi on and controlling pr ocess of t he pr oj ect, by t he cooperative and settled down t o t he ne w and moder n houses. Zafertepe Pr oj ect, whi ch pr ot ects t he squatters i n t he sa me pl ace by upgradi ng t he area i nstead of rene wi ng t he area, makes t he squatters partici pat e i n the pr oducti ve effort beside t he maki ng decisi ons and controlling t he pr oject. Wit h this pr oject besi de t he environment al quality devel opment, also soci al servi ces are devel oped. Anot her exami ned pr oj ect is Portakal Çi çeği Pr oj ect. This proj ect does not partici pate t he squatters and send t he m t o outsi de of t he cit y. A fir m t hat is for med by muni ci pality, l andowners and i nvent ors makes t he pr oj ect and whil e t he xv

16 pr oject area is pl anned as a green area mal adj usted buil di ngs f or t he environ ment are built. The mai n subj ect, Di k men Valley Pr oj ect, is exa mi ned i n an undet ailed way i n this part j ust t o make comparison wit h t he ot hers. Co mpared wit h t he ot hers, it can be defi ned as a pr oj ect, whi ch pr ot ects t he squatters in t he sa me area but does not have partici pati on of t he m. The pr oj ect area is on an i mportant part of t he cities valley syste m. Besi de t he green areas and houses i n the area, trade, cult ural and soci al facilities exist. Ho wever, i n t he area mass and mal adj usted buil di ngs can be seen. Besi de t he negati ve results of t he pr oj ect, cit y has gai ned or dered housi ng and recreati onal areas. In t he Fift h Part, titled Di kmen Valley Housi ng and Environment Devel op ment Pr oj ect, t he mai n subj ect of t he st udy is exa mined. Firstly, some i nformati on i s gi ven about t he pr oj ect s ai m, fi nanci ng et c. In the pr oj ect, by t he l aw dat ed 1986, squatters who are settled down t he area before 1985 have t he ri ght t o have houses. I n the areas t hat beca me public l and and its possession is transferred t o munici palities possessi on, squatters are abl e t o settle down t o t he houses built i n t he area by l eavi ng their l ands and squatter houses wit h some conditions. The pr oj ect is pl anned i n parts, the first part is co mpl eted, t he second parts constructi on is conti nui ng. The ot her parts constructi on has not begun yet. In t he houses, whi ch are built for t he squatters, besi de t he squatt ers also new co mers live. To see t he differences and si milarities bet ween t he t wo gr oups, some questi ons about t heir soci al, econo mi c struct ures, conditions t o have t he houses and t heir thoughts about houses and t he environment are asked. Result of t he i nquiry is, bot h of t he gr oups are not achi eve i n co mmuni cati ng wit h each ot her and especi all y ne w comers are unco mf ortable because of squatters. One of t he ai ms of t he project is t o make t he squatters li ve i n moder n and healt hy houses and environment. But t he st udy shows t hat, unl ess educati onal and fi nancial conditions of t he squatters are devel oped, t he services of t he pr oj ect can only achi eve t he adj ust ment of t he squatters wit h t he cit y onl y i n physicall y and squatters experience difficulties i n adj ust ment. In t he area whi ch it s pr ofile is changed, t he squatters who can not adj ust wit h t he cit y, l eave t he area by selling or renti ng their houses. The mai n reason of t he leave of t he squatters, who had been li vi ng i n t he area f or a l ong ti me, t he hi gh pr ofit of t he ne w houses t hey have. Wit h t his si de, project coul d not achi eve i n pr ot ecti ng the squatters in the area ai m. In t he Si xt h and l ast part titled Results, accordi ng t o t he devel opment i n the Worl d and Tur key, pr oj ects, whi ch are suggested t o solve t he squatter housi ng pr obl e m, econo mi c, physical and soci al results are eval uated and t heir pr obl e ms and possi bilities are exa mi ned. The pr oj ects, make the squatters have modern housi ng and environment al conditions and hel p t he or dered devel opment of t he city. But, it is seen t hat pr ojects cause getting pr ofit and rise of prices of house and l and. By partici pati on, econo mi c and soci al pr obl e ms can be reduced. Partici pation can be bot h by gi vi ng i dea, fi nding out de mands and partici pati ng i n t he pr oductive effort. In t hese met hods possession pr obl e ms can be sol ved i n an easier way. Squatters have the chance t o have t he soci al, cult ural, recreati onal services i n t he cit y and gai n a mor e adapt ed environment. But while t hese possibilities are gi ven t o t he squatters, they are also rewar ded and have profit fromt he proj ects. xvi

17 1. GĠ RĠ ġ Konu ÇalıĢ manı n konusu Dünyada ve ül ke mi zde kentleģ meyl e birlikte ortaya çı kan gecekondu ol gusunun incelenmesi ve Ankara kent büt ününde bugüne kadar uygul anmı Ģ dönüģüm proj eleri ni n i ncel enmesi dir. ÇalıĢ mada Ankara kentinde son yapıl mıģ çalıģ mal ardan en kapsa mlısı ol an Di k men Vadisi Konut ve Çevre GeliĢtir me Projesi ayrı ntılı olarak irdelenmekt edir Amaç Bu çalıģ mada, Dünyada ve Tür ki ye de gecekondul aģ ma süreci ni, bu al anl arı n geri kazandırıl ması nı n yasal, yöneti msel, ekono mi k ve sosyal boyutları nı, kullanılan yönt e ml eri örnekl erle birlikte ortaya koyarak, Anakara kenti nde bugüne kadar yapıl mıģ ol an çalıģ mal arın, özellikle de Di kmen Vadisi Konut ve Çevre GeliĢtir me Pr oj esi ni n sorun ve ol anakl arı nı n, a maçl arı nı n, bu al anları kent e geri kazandır ma yakl aģı ml arı nı n ve yapılan çalıģ mal arı n ol uml u ve ol umsuz sonuçl arı nı n irdel enmesi a maçl anmı Ģtır Kapsa m Ankara da yapılan çalıģmal arı n i ncelenmesi ne yöneli k ol arak önceli kle Dünyadaki geliģ mel er i ncelenmi Ģtir. Dünyada kentleģ meyl e birlikte geliģen gecekondul aģ ma ol gusu karģısı nda i zlenen yönt e ml eri n i ncelenmesi ıģı ğı nda Tür kiye deki gecekondul aģ ma süreci, Dünyadaki gecekondul aģ ma ile farkları n ve benzerli kleri n ortaya kon ması ve ayrıca ül ke mi zde gecekondul aģ ma al anları na yönelik yasal, yöneti msel ve planl a ma boyut u da i ncele meni n kapsa mı na alınmı Ģtır. Bu çalıģ mal ar, araģtırmanı n ana konusu ol an Ankara kenti ndeki uygul anmı Ģ pr ojeleri n ayrı ntılı ol arak i ncelenmesi nde ön araģtır ma niteliği ne sahip ol acak, Ankara kenti nde pl anlı ve pl ansız döne ml erde gecekondul aģ ma süreci ve 1

18 gecekonduyu önl e meye yöneli k ol arak uygul anan pr oj eler kapsa mlı bir Ģekil de irdelenecektir. Ankara kenti nde yapılan pr oj eler kapsa mı nda Di k men Vadisi Pr oj esi ayrı ntılı bir bi çi mde i ncelenecektir. Di k men Vadisi Pr oj esi et apl ar hali nde uygul anmakt a ve hal en deva m et mekt edir. ÇalıĢ mada Di kmen Vadisi gi bi Ankara kenti nde yapıl mı Ģ di ğer çalıģ mal arla il gili genel bil giler veril mekl e beraber Di kmen Vadisi Pr oj esi ni n tama ml anmı Ģ aģa ması bu çalıģ manı n ana araģtır ma konusu olarak belirl enmiģtir Yönte m Ar aģtır mada önceli kle el e alı nan konu gecekondul aģ ma ol gusunun Dünyadaki geliģi mi ve gecekondunun önl enmesi ne yöneli k çalıģ mal ar ol arak belirlendi ği nden Ġstanbul Tekni k Üni versitesi, Bil kent Üni versitesi, ODTÜ ve YÖK küt üphanel eri ile Mi lli Küt üphane de bu konul arla il gili geniģ bir literat ür araģtır ması yapıl mıģtır. Ayrı ca bu konu ile il gili ol arak i nternet üzeri nde de yeni bil gilere ve istatisti klere ul aģabil mek a macı yla çalıģ mal ar yapıl mıģtır. Tür ki ye de ve özellikle Ankara da gecekondul aģ ma süreci ve Ankara da yapıl mıģ gecekondu pr oj eleri ile ilgili ol arak yapıl mıģ tez çalıģ mal arı da i ncelenmi Ģtir (1-4). Dünyadaki ve Tür ki ye deki geliģ mel eri n i ncelendi ği i ki nci böl ümde kentleģ me ve gecekondul aģ ma süreci, gecekondu al anl arı nı n kentl ere yeni den kazandırılmal arı nda Dünya ör nekl eri ni n i ncelenmesi ve Tür ki ye deki bu soruna yöneli k ol arak yapılan çalıģ mal arı n yasal, planl a ma, yöneti msel, ekono mi k ve sosyal boyutları incelenmekt edir. ÇalıĢ manı n üçüncü bölümünde, ana konusunu ol uģt uran Ankara kenti ndeki gecekondu al anları na yöneli k özel çalıģ mal ar öncesi nde, yi ne aynı sistem i çerisi nde Ankara kenti nde kentleģme ve gecekondul aģ ma süreci incelenmi Ģtir. Dör düncü böl ümde ise Ankara da bugüne kadar yapıl mıģ özel proj eler i ncel enmi Ģtir. Bu çalıģ mal arda üni versitelerden yararlanıl dı ğı gibi Ankara Mi marlar Odası, Ankara BüyükĢehir Bel edi yesi, Ankara Çankaya Bel edi yesi ve Di kmen Pr oj esi ile il gilenen Metropol Ġ mar A. ġ. nden bilgi alınmı Ģtır. ÇalıĢ manı n beģi nci böl ümünde Di kmen Vadisi Proj esi ile il gili ol arak Di kmen Vadi si hak sahi bi konutları nda yaģa makt a ol an ailelerden 64 ü ile yapılan anket çalıģ ması yer al makt adır. Bu böl ümde, anket çalıģ ması nı n a macı, anketlere verilen cevapl arı n 2

19 grafi klerle değerlendirilmesi ve pr oj eni n sonuçl arını n bu al anda yaģa makta ol an hak sahi pleri ve yeni kullanıcılar açısı ndan değerlendiril mesi yer al makt adır. ÇalıĢ manı n altıncı ve son böl ümünde Dünyada ve ül ke mi zde kentleģ me ve gecekondul aģ ma ol gusu ve bu konuyl a il gili yapılan çalıģ mal ar ıģı ğı nda Ankara kenti nde yapılan özel proj eler değerlendiril mekt e ve gecekondu al anları nın Ankara kenti ne geri kazandırılması nı n mekansal ve sosyo-ekono mi k sonuçları ort aya konul makt adır. 3

20 2. DÜNYADA ve TÜRKĠ YE DE KENTLEġME ve GECEKONDULAġ MA SÜRECĠ Dünyada ve Türki ye de KentleĢ me Süreci SanayileĢ me ve ekono mik büyü me ile kentlerde yaratılan ekono mi k faaliyetleri n çokl uğu ve çeģitliliği kısa sürede kentleri çeki m mer kezl eri hali ne getir mi Ģ, ekono mi deki bu geliģ meler dünyadaki t üm ül keler i çi n aynı kentleģ me sonucunu doğur muģt ur. KentleĢ meni n en basit t anı mı kentsel nüf usun t oplam nüf us i çi ndeki payı nın art ması ol arak t anı ml anabilir. Ancak Ģekil den de ( ġekil 2. 1.) gör ülebileceği gi bi kentleģ me, topl umdaki ekono mi k, de mografi k, politik, sosyal, kült ürel ve t eknol ojik birçok değiģi mden et kilenen ve bu değiģi ml eri et kileyen bir süreçtir. DE MOGRAFĠ K DEĞĠ ġġ M SONUÇLAR POLĠ TĠ K DEĞĠ ġġ M KÜLTÜREL DEĞĠ ġġ M EKONOMĠ K DEĞĠ ġġ M SOSYAL DEĞĠ ġġ M TEKNOLOJĠ K DEĞĠ ġġ M KENTLEġ ME KENT SĠ STEMĠ ALAN KULLANI MI YAPI LI ÇEVRE VE KENT PEYZAJI SOSYAL EKOLOJĠ KENTLĠ LEġ ME SOSYAL PROBLE MLER POLĠ TĠ K ÇEKĠ ġ ME POLĠ TĠ K CEVAP: PLANLAMA ÇEVRE KAYNAKLARI OLASI YEREL VE TARĠ HSEL FAKTÖRLER ġekil Bir Süreç Ol arak KentleĢ me, Knox, P. L., 1994 (5) Bu süreç aynı za manda t opografya ve doğal kaynakl ar gi bi yerel fakt örleri de içer mekt edir. KentleĢ me, sadece bu di na mi klerden direkt et kilenen değil aynı za manda geri besle meni n de ol duğu karıģı k bir süreçtir. KentleĢ meyi Ģekillendiren ve sürdüren di na mi kl eri n baģı nda ekono mi k değiģi mi n yer al dı ğı görül mekt edir (5). 4

21 Dünyadaki kentleģ me hareketleri ne bakıl dı ğı nda 1850l erden önce hiçbir yer kentleģ mi Ģ ol arak t anı ml ana ma makt adır. 1900l erde ise sadece Ġ ngiltere kentleģ mi Ģ ol arak t anı ml anabil mekt edir (6). 1950li yıllarda ise sanayileģ mi Ģ ül kel er kentleģ mi Ģken, geliģ mekte olan ül kelerde ise bu süreç yeni baģla mı Ģtır yılı nda nüfus üzeri kentlerde yaģayanl arı n t opl a m nüf usa oranı % 1, 7 iken, 1900l eri n baģı nda bu oran % 7, 7 ye çı kmı Ģ ve 1970l eri n baģı nda ise % 22 ye ul aģ mı Ģtır (7). Tabl o yılları arası kentleģ me oranları ( %) Avrupa 34, 7 39, 5 44, 2 48, Ameri ka ve Kanada 41, 4 46, , Doğu Asya 7, 2 11, 6 18, 5 23, Güney Asya 5, 7 8, 3 13, 7 17, Lati n Ameri ka 14, 4 19, 6 32, 8 40, Af ri ka 4, 8 7, 2 13, 4 18, GeliĢ mi Ģ ül keler 29, 8 36, 7 45, 6 52, Az geliģ mi Ģ ül kel er 6, 9 10, 4 17, 3 22, Dünya 14, 3 18, 8 25, 4 29, Kaynakl ar: Weitz, R., 1971 (7), Dünya Bankası (8) 1920l erde Ameri ka, Kanada ve Avr upa ül keleri gi bi geliģ mi Ģ ül keleri n kentleģ me oranl arı % 30l arda i ken, As ya, Afri ka ve Lati n Ameri ka gi bi az geliģ miģ böl gel erde ise bu oranl ar % 15 i bile geçe me mi Ģtir. GeliĢ mi Ģ ül keleri n 1920 lerdeki kentleģ me oranl arı na az geliģ mi Ģ ülkel er ancak 1970 lerden sonra eriģebil miģtir. SanayileĢ me ve ekono mi k geliģ me kentleģmeni n baģlıca sebebidir ancak, sanayileģ me ve ekono mi k geliģ meni n her ül kede f arklı za manl arda be büyükl ükt e geliģ me mesi gi bi kentleģ me de ül keden ül keye farklılıklar gösterebil mekt edir. Bu farklılık geliģ miģ ve geliģ me mi Ģ ül keler arası ol abil di ği gi bi kendi i çleri nde de gör ülebil mekt edir. 5

22 % değişim GELİŞMİŞ ÜLKELER KENTSEL NÜFUS KIRSAL NÜFUS İNGİLTERE ve WALES ( ) İSVEÇ ( ) FRANSA ( ) ALMANYA ( ) JAPONYA ( ) A.B.D. ( ) YENİ ZELLANDA ( ġekil GeliĢ mi Ģ ül kelerde kentleģ meni n en hızlı görül düğü yıllardaki kentsel ve kırsal nüfus değiģi ml eri (6) GeliĢ mi Ģ ül kelerde kentleģ me 1850li yıllarda baģlarken, az geliģ mi Ģ ül kel erde bu süreci n geliģ miģ ül kelerden bir asır sonra, 1940 larda baģladı ğı gör ül mekt edir. Ayrı ca geliģ miģ ül kelerde kırsal nüf us fazla art mazken veya azalırken, daha sonra kentleģ meye baģlayan az geliģ miģ ül kelerde kentleģ meye rağmen kırsal nüf usun da büyüdüğü gözl e ml enmekt edir. Az geliģ mi Ģ ül kel erde gör ülen bir baģka fark i se kentleģ me hı zı nı n geliģ miģ ül kelere göre çok daha büyük ol ması dır (6). Bazı geliģ mi Ģ ül kelerde i se bu süreci n sonu gel mekt edir, ancak bu ekono mi k ve kentsel büyü meni n sona er mesi anl a mı na gelme mekt edir. Tarı m dıģı akti viteler birlikte yer al abil mekt e ve böyl ece kaçı nıl maz ol an iģgücü dağılı mı nı mi ni mi ze et mekt edir. Aynı za manda t arı m t eknol ojisi geliģtikçe t arı mdaki ser maye bedeli art makt a ve i nsan gücüne daha az i hti yaç duyul makl a birlikte ekono mi k olarak daha külfetli hal e gel mekt edir. Tarı m nüf usunun öne mli bir oranı bu yüzden dezavant ajlı bir dur uma gelirken, di ğer sekt örler yüksek ücretlerle daha çeki ci hal e gel mekt edir. Ġsveç te 1920, Ġngiltere ve Wal es te 1861, Bel çika da 1910 yılları ndan sonra kır nüf usunun düģ müģ ol duğu gör ül mekt edir. Bugün kent yerleģi ml eri on mil yonl arca insan i çi n daha i yi yaģa ma u mudu kaynağı ve birçokl arı i çi n kurt ul uģ yol udur. Bi rleģ mi Ģ Milletler TeĢkilatı nı n t ahmi ni ne göre 1960l arda 200 mil yon i nsan As ya, Afri ka ve Lati n Ameri ka da kentlere göç müģt ür. Bu sayı dan daha fazlası kentlerde doğarken, birçoğu hal en kırdaki gi bi fakirdir. Bu sayı dünya nüf usunun yakl aģı k üçt e ikisi kadardır (6). 6

23 HİNDİSTAN MISIR TUNUS COSTA- RICA TÜRKİYE İNGİLTERE ALMANYA JAPONYA İSVEÇ ABD GELİŞMİŞ ve GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELER % GeliĢ mekt e Ol an Ül keler GeliĢ miģ Ül keler ġekil GeliĢ mi Ģ ve geliģ mekt e olan ül kelerde kentleģ me oranları, 2000 (8) Dünya Bankası verileri ne ( 8) baktı ğı mı zda geliģ mi Ģ ül kelerde 2000 yılı nda kentleģ me oranl arı nı n % 77 ile % 90 arası nda değiģirken, geliģ mekt e ol an ül kelerde bu oranı n % 30 ile %75 ler arası nda değiģ mekt e ol duğu görül mekt edir. Tari hsel, yersel, kült ürel ve ekono mi k geri kal mı Ģlığı nedeni yle ortaya çı kan farklılıklar, Tür ki ye de kentleģ me ol gusunun, yeryüzündeki di ğer ul usl arı n kentleģ me ol gul arı ndan daha farklı ol ması anlamı na gel me mekt edir. Tür ki ye de gözl enen, Lati n Ameri ka, Doğu Asya, Yakı n Doğu ül kel eri gi bi az geliģ mi Ģ ül kel erde gör ülen, değiģ meni n kentten önce t arı mda baģla ması dır. SanayileĢ meni n geri kal ması nedeni yle gerek t arı mda gerekse de kentteki değiģ me ve geliģ me dıģa bağı mlı dır. Ġki nci Dünya SavaĢı na kadar sanayileģ me mi Ģ ül kel erden ol an Türki ye de kentleģ me, dıģa bağı ml ılık dıģı nda 19. yüzyıldaki Avr upa ül keleri nde gör ül en kentleģ me süreci yle büyük benzerlikler t aģı makt adır. Tür ki ye deki kentleģ me nedenl eri ni i ç et menl er ve dıģ et menl er ol arak i ki ye ayıracak ol ursak, t arı mdaki maki nal aģ ma, t oprak mül ki yeti ndeki geliģ meler vb. geliģ mel er i ç et menl eri ol uģt ururken, Tür ki ye ve di ğer ül keler arasındaki, özellikle Batı Bl oku ile büt ünl eģ me, dıģ yardı ml arı n veril me bi çi mi ve koģulları gi bi geliģ mel erin de dıģ et menl eri ol uģt urduğu söyl enebilir (9). 7

24 Tabl o Türki ye yılları arası Ģehir ve köy nüfusları ve oranl arı ġehi r Köy Topl a m Nüf us % Nüf us % Nüf us % , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Kaynakl ar: DĠ E 1997 Genel Nüf us Sayı mı (10), 2000 Dünya Bankası Verileri (8) ( Dünya Bankası ndaki verilerde sadece oranlar veril miģtir). Cu mhuri yet döne mi nde il k nüf us sayı mı 1927 yılı nda yapıl mıģtır. Genel nüf us sayı mı sonuçl arı na göre 1927 de ül ke nüf usu dir ( Tabl o 2. 2.). Bu yıl da nüf usun ancak % 16, 4 lük bir oranı kentlerde yaģarken Avr upa ül keleri çokt an % 35 li k oranı geç mi Ģtir. Tür ki ye, Avr upa ül keleri ni n bu yüzyıl baģı nda ul aģtı ğı kentleģ me oranı na ancak 1970l erde ulaģabil miģtir te kentsel oran % 35, 8, 1980 de % 45, 4 ve 1997 de % 65 tir. Kentsel nüf us mi kt arı il k kez 1985 yılında ( % 53, 7) kırsal nüf usun üst üne çı kmı Ģtır yılı Dünya Bankası verileri ne göre ise Türki ye de kentleģ me oranı %75 e çı kmı Ģtır. 8

25 Tabl o Kırdan kent e net göç ve kent nüf usundaki artıģı n kaynağı ol arak yeni den sı nıflandırılan yerler, BeĢ Yıllık Kı r dan kent e net iç Kı r dan kent e Topl a m Döne m göç (000) yeni den sı nıflanan (000) yerler (000) Denge eģitliği ne göre Sayı mda hayatta kal maya göre Kaynak: DĠ E, 1990 (11) Cu mhuri yeti n baģlangı cından 1950l ere kadar, doğal nüf us artıģı çoğunl ukl a ol duğu yerde kal mı Ģ, kent al anları na göçl er küçük oranlarda kal mı Ģtır. Devl eti n önderli k ettiği sanayileģ me, çok fazla göçe i hti yaç duyul madan kentteki nüf usa yetecek kadar istihda m ol anağı sağl a mıģtır. Ancak 1950l ere ulaģıl dı ğı nda bu dengeli yapı kırdaki yet ersiz kaynakl ar, t arımda maki neleģ me, kente dayalı politikaları n geliģtiril mesi, ul aģı m, haberleģ me gi bi imkanl arı n geliģ mesi gi bi birçok nedenden dol ayı bozul muģ, göç ve kentleģ me hızlanmı Ģtır (11) yılına kadar kırdan kent e göç düģük sevi yede geliģirken, 1950 yılı ndan iti baren kentlere yoğun bir göçün baģla mı Ģ ol duğu gör ül mekt edir yılına kadar yakl aģı k yedi mil yon kiģi kentlere göç et mi Ģtir den fazla nüf usl u yerler kent ol arak tanı ml andı ğı ndan göç ve doğal nüf us artıģı sonucu nüf us üzeri ne çı kan 9

26 yerleri n de kırdan çı kı p kentsel nüf us i çi nde yer al ması da kentsel nüfus oranı nı artır makt adır. Ancak Tabl o ten de anl aģılacağı gi bi bu Ģekil de kent nüf usuna ekl enen nüf usun kentsel nüf usa ekl enen nüf usa oranı % 25l eri geç me mekt edir. Bu açı dan kentsel nüfus artıģını n asıl nedeni göç olarak gösterilebilir verileri ne göre kentsel nüf usun % 58, 8 i den kal abalı k Ģehirlerde yaģa makt adır nüf usl u yerlerde ise sadece % 18, 1 i yaģa makt adır. Büyük Ģehirler i çi nde Ankara, Ġstanbul, Ġz mir, Adana ve Bursa gi bi iller, Ģehirli nüf us artıģı nı n % arası ndaki payı nı al makt adırlar (12). Bundan çı karılacak sonuç, Tür ki ye deki kentleģ me hareketi ni n büyük kentlerde yoğunl aģ ması, ül ke geneli nde dengeli bir kentleģ menin ol mayıģı dır. KentleĢ meni n Ģehirler ve böl geler arası nda farklı ol ması nı n nedeni, yi ne Ģehirler ve böl geler arası ndaki ekono mi k geliģ mi Ģli k farklılıkları ndan kaynaklanmakt adır Dünyada ve Türki ye de Gecekondul aģ ma Süreci KentleĢ meni n baģla ması ile bir anda çeki m merkezi hali ne gel en kentler, kent e gel enl eri n konut ve alt yapı gereksi ni ml eri ni n bu hı zlı geliģ meye yet ecek derecede sağlana ma ması ve her geçen gün bu i hti yaçları n biraz daha art ması ndan dolayı kent e gel enl eri n konut i hti yaçları nı kendi i mkanl arı yla karģıla ması sonucu gecekondu sorunu ile karģı karģı ya kal mı Ģlardır. Gecekondu al anl arı nı n belir mesi, Batılı araģtırmacıları n son yıllarda söz konusu ettikleri büt ünl eģ me mi Ģ kent al anl arı, hep, önce üreti m t eknol ojisi ve üreti m teknol ojisi nden he men sonra i htisaslaģa ma manı n, ör gütleģe me menin yarattı ğı sonuçl ardır. Arsaya yatırılan para, denetle me gücünü yansıtan bir göstergedir. Denetle me gücü en yüksek ol anl ar iģ yerleridir, çünkü en çok parayı onl ar öde mekt edir. Denetle me gücü hi ç bul unmayanl arla arsaya para öde meyenl er birleģirler. Gecekondul ar, bu birleģ meni n ürünüdür (9). Ġki nci Dünya SavaĢı sonrası döne mde kentleģme ile göreceli ol arak art an ve üçüncü Dünya metropolleri ni n gel mi Ģ geç mi Ģ en büyük kesi mi ni ol uģt uran gecekondu ol gusu, gi derek BirleĢ mi Ģ Milletler öncül üğünde t üm uz manl arı n günde mi nde ön sırayı almı Ģtır (13) larda, nüf us bili mciler nüf us patla ması nı n haberi ni önceden verirken, pl ancılar da hı zla büyüyen kentlerdeki pl ansı z geliģ mel erden endiģe etmekt eydi. Yarı nı n i ç bölgel eri ol acak ol an ve hı zla büyüyen dünyanı n her bir yanı ndaki kentler gecekondu ve yasal ol mayan geliģ melerle karģı 10

27 karģı ya kal mı Ģtır. Meksi ko Ģehri ni n üçt e bir nüf usundan fazlası ol an 1, 5 mi lyon i nsan col oni as pr oleterias ta yaģarken, Ankara da yaklaģı k kent nüf usunun yarısı ol an 1, 5 mil yon i nsan da gecekondu da yaģa makt adır (6). Çeki m mer kezi hali ne gel en kentlerde yaģayan birçok kentli kötü Ģartlarda yaģa makt adır. Bu Ģartlar hali nde yaģa mayı kabul et mel eri ni n nedeni, kırdaki nden daha i yi dur umda ol dukl arı nı düģün mel eri dir. Ör neği n, Del hi de bir gecekondu al anı nda yapılan bir araģtır maya göre kentte yıl da ortala ma gün i Ģ bul abil mekt edirler ve bu oran kırdaki oranı n yakl aģı k i ki katı kadardır. Ücretleri düģük ol ması na rağmen kırda kazandı kları nı n 2, 5 katı nı al makt adırlar (14). Gerek ekono mi k yet ersizlikler, gerek eğiti m, sağlı k gibi ol anaksızlıklar nedeni ile kır nüf usu, kentteki t üm zor hayat Ģartları na rağmen eğiti m, sağlı k, alt yapı, konut gi bi ihtiyaçları nı kırdaki nden daha i yi sağl ayabileceği düģüncesi yle kentlere akı n et mi Ģlerdir. Yeni geliģen ül kelerdeki kentlerde gecekondu alanl arı ya maçl arda, parklarda, yol kenarları nda, kenti n et ekleri ndeki pl ansız al anl arda ve kent mer kezleri ndeki değerli al anl arda yer al makt adırlar. Daha fazla i nsan kentlere göç ettikçe, hükümetl er bu insanları yerleri nden kaldır mak veya özel mül kü eli nden alı nan özel mül k sahi pleri ni kor umakt a zorlanmakt adırlar. Gecekonducul ara inģa edil en, genellikle en az i nsani standartlarla yapılan gecekondul ar, yasal düzenl e mel eri boz makta, yoğun yapılaģ mayl a isti ml akt a sor un ol urken, özellikle sağlı k sorunl arı yla kentler içi n t ehdit unsuru ol uģt ur makt a ve düzeni ve yasaları sürdüren hükü metleri n st at üsünü boz makt adırlar. Bu dur um, mül ki yet hakl arı nı n kor unması nı n ekono mi k geliģ me ve büyü meye t e melli ol an az geliģ mi Ģ ül kelerde daha ci ddi boyutlardadır. Gecekondul aģ ma, bu ülkel erde sadece fizi ksel geliģ meye et ki et me mekt e, aynı za manda ekono mi k ve sosyal dengeyi de et kile mekt edir (15). Konut sunu munda geliģ miģ ül kelerdeki probl e m konutları n niteliği ile il gili i ken, geliģmekt e ol an ül kelerde nitelikle bu soruna niceli k sorunu da eklenmekt edir. (16) Gecekondu ol gusu, geliģmi Ģ ül kelerde de kentleģmeyl e birlikte gör ül mesine rağ men büyük bir pr obl e m hali ne gel meden engellenebil mi Ģtir. He men he men t ü m geliģ mekt e olan ül kelerde ise hala çözül meye çalıģılan bir probl e mol arak kal mı Ģtır. Geri kal mı Ģ ve geliģ mekt e ol an ül keleri n 1960lı yıllardaki gecekondu nüf usl arı na bakıl dı ğı nda, Tür ki ye de gecekondu nüf usunun t opl a m nüf usa göre oranını n di ğer ül kelere göre ol dukça yüksek ol duğu görül ebil mekt edir. 11

28 Os manlı t oprak siste mi nin bir mirası ol arak t oprakt a özel mül ki yeti n olma ması ve kentleri n çevresi nde çok büyük mi kt arda hazi ne arazileri ni n ol ması, Tür kiye yi di ğer ül kelerden ayır makt adır den beri t oprakt a özel mül ki yete i zi n veren çeģitli yasaları n çı karıl mıģ ol ması na rağmen hal en kentleri n çevresi nde bul unan hazi ne arazileri ve devl eti n bu arazilerde deneti mi n ve düzenl e me sağl aya ma ması, göç menl eri n buraları iģgal ederek yerleģ mesi ni kol aylaģtır mıģtır (17). Tür ki ye deki gecekondulaģ ma, önce geçi ci di ye baģla mı Ģ ancak daha sonra t a ma men kalıcı bir hal e dönüģ müģt ür. Ondan sonra da, daha çok i çi nde ot uranların yaptı ğı kendileri ne ait ol an gecekondul ar haki m hal e gelmi Ģtir (18). Büyük Ģehirleri mi zde, gecekondul ar ne Batı nın sefalet yuval arı nda olduğu gi bi Ģehir mer kezi ne özgü ol arak kal mı Ģ, ne de çoğu kez ileri sürül düğü gi bi sadece Ģehri çevreleyen, Ģehir dıģı yerleģi m ti pleri ol muģl ardır. Tür ki ye deki gecekondul arda her i ki özelliği birli kte gözl e mek olanağı vardır (12). Tabl o Türki ye de gecekondu sayısı ve topla m konut sayısı içi ndeki payı, Yıll ar Gecekondu sayısı Topl a m konut sayısı Gecekondu sayısı nı n topl a mkonut sayısı içi ndeki payı ( %) , , , , , , Kaynakl ar: Kel eģ, R., 1990 (19), Akde mir, M., 1998 (20) Tür ki ye de 1940 larda baģlayan gecekondul aģ ma, 1950 li yıllarda henüz büyük bir orana sahi p değil ken, 1960 lı yıllarda büyü meye baģla mı Ģtır. 1950l erden beri yaģanan hı zlı kentleģ me sonucu ortaya çı kan gecekondul aģ ma gi derek kaçak yapılaģ mayl a özdeģleģ mi Ģ, ka muya ait kent t oprakl arı kısa sürede 12

29 kaçak yerleģ mel er cennetine dönüģ müģt ür ( 21). Türki ye de genel de yılları arası nda gecekondu arsası edi nmede büyük bir atılı mol muģt ur (22). Gecekondu, yasal koģullarda i mar dur umu i nģaat yap maya i mkan ver meyen arazilere yerleģerek, sonradan kazandı ğı i mar hakl arı ile büyük kentsel rantlar el de edebil miģtir. Kent mer kezi yakı nı nda yür üme mesafesi i çi nde, barı nma a macı yl a i nģa edilen ve zor unl ul ukt an kaynakl anan dünün gecekondusu, bugün yerini, sosyal güvence niteliği t aģı yan, kenetsel ranttan pay almak a macı yla terci h edilen birkaç katlı kaçak yapılara t erk et mi Ģtir. Gecekondunun günü müzde kazanmı Ģ ol duğu bu yeni nitelik, bir yandan da gerçek i hti yaç sahi pleri ni n gözden kaçırıl masına neden ol makt adır (13). Hazi ne arazileri ni n parsellere ayrılarak yasal ol mayan bir Ģekil de satıl ması, gerek bu al anl arda, gerekse de bel edi yece gösterilen veya parselleni p satılan al anl arda gecekondu yapı mı nı n deva m et mesi, kenti n geliģme al anl arı nı hı zla yok etmi Ģtir (23). Ġlk baģlarda sadece barın ma i hti yacı nı n gi deril mesi a macı yla yapılan gecekondul ar i mar afları yla yasal hale gelirken aynı za manda t eģvi k edil miģler, bir bakı ma engellenmek yeri ne destekl enmi Ģlerdir. Hı zlı kentleģ me ile birlikte kentlerde konut pr obl e mi ni n doğduğu bilinmekt edir lerde özel giriģi mcileri n eli nde ol an i nģaat sekt öründeki patla ma, büyük öl çüde arsa spekülasyonu doğur muģt ur. Ġstanbul ve Ankara gi bi kentlerde bir parsel fi yatı 1949 da 50 liradan, 1965 te liraya çı kmı Ģ, böyl ece giriģi mciler ol dukça kar el de et mi Ģlerdir. Bu gr up, sanayi ye yatırı m yap mak yeri ne kendileri ne sabit bir gelir getir mek ve paraları nı artan enflasyon karģısı nda kor umak i çi n l üks konut üret mi Ģtir (24). Konut sekt öründeki bu geliģ mel er, l üks konut yapı mı na gi dil mesi ve bununl a birlikte kiraları n da yüksel mesi, alt gelir grubunun konut ihtiyacı nı n karģılana ma ması na neden ol muģt ur Gecekondu Sorununa Çözüm ArayıĢl arı nda Dünya Örnekl erini n Ġncelenmesi Gecekondu ol gusu geliģmekt e ol an ül kelere bakıldı ğı nda, dengesiz gelir dağılı mı, ekono mi k geliģ meden daha hı zlı kentsel geliģme, konut ve arsa politikaları nı n yet ersizliği, ucuz konut üreti mi ni n yet ersizliği, politikacılar t arafı ndan verilen 13

30 tavizler ve benzer nedenlerden dol ayı kentleģ me süreci ni n baģlangı cı ndan günü müze kadar büyük bir sorun olarak süregel mi Ģtir. Gecekondu sor ununa ortaya çı ktı ğı andan iti baren çeģitli çözüml er de geliģtiril meye çalıģıl mıģtır. Genel ol arak gecekondu konusu az geliģ mi Ģ ül kelere özgü bir dur um ol arak gör ünse de sanayileģ meni n baģlangı ç dönemi nde bu sor una Ġ ngiltere, Ameri ka gi bi ül kelerde de karģılaģıl mıģtır. Ancak bu ül kelerde sorunu çöz mede hı zlı ve kararlı politikaları n geliģtiril mesi ve uygul anması, ka muya veya özel Ģahıslara ait arazileri n iģgali ni n ol uģ maya baģladı ğı döne ml erde önl e ml eri n alı nması bu sorunl arı n henüz baģla mı Ģken çözül mesi ni sağla mı Ģtır. GeliĢ mekt e ol an ül kelerin büyük bir çoğunl uğu konut sorununa ancak lı yıllarda öne m ver meye baģl a mı Ģtır. Yapılan araģtır mal ar sonucunda Bi rleģ mi Ģ Mi lletler i n her 1000 kiģi i çi n yıl da 8 ile 12 konut yapıl ması gerekti ği ni bildir mesi ne rağmen kaynakl arı n sı nırlı ol ması ve konut a yapılacak yatırı mı n bir kayı p ol duğunun düģünül mesi nedeni yle yılda ancak 1-2 konut yapılabil miģ, konut açı ğı her geçen gün büyü meye deva m et mi Ģtir (25). Ayrıca, bu döne ml erde baģlayan gecekondu sorununa, ekono mi geliģtikçe kendiliği nden kaybol acak geçi ci bir olgu ol arak bakıl ması da bugüne kadar süregelen gecekondu pr obl e mi ni n önüne geçil mesi ni engelle mi Ģtir Yenile me Gecekonduyu yık ma ve gecekondul uyu taģı ma 1950li yıllarda gecekondu sor ununun çözü müne karģı kullanılan en yaygın yönt e m gecekondul arı n yı kıl masıdır. Bu yakl aģı m çerçevesi nde 1950l erden iti baren Br ezil ya, Arj anti n, Venezüella, Nijerya, G. Kore gi bi birçok dünya ül kesi nde yı kı m progra ml arı uygul anmı Ģtır (25). Za man i çi nde hükü metler, gecekondul arı n yı kı mı nı n konut açı ğı ve gecekondu sor ununa karģı çözüm ol madı ğı nı anl a mı Ģlar, çözü mü kent ve konut geliģ mel eri ni n sı nırlanması, arsa, konut fi yatları ve kiraları n denetlenmesi politikaları na yönelt miģlerdir. Konut pazarı nda arsa ve konut un, alt gelir gr ubu i çi n çok pahalı ol ması nedeni yle, hükü metler fi yatları n dondur ul ması il kesi ile konut gereksi nmesi ol an dar gelirli kesi mi n arsa ve konut a ul aģabil mel eri ni sağl a maya çalıģ mı Ģlardır. Ancak fiyat kontrol ü, konut pazarına giriģi n ya da t alebin artıģı nda ol umsuz r ol oynayarak, dol aylı ol arak konut sağlayan kiģileri n giriģi mi ni engelle mi Ģ, 14

31 konut i çi n karaborsalar oluģ muģ ve sonuçt a konut açı ğı nı azalt mak yeri ne arttır mıģtır (26). Tabl o ten de gör ülebileceği gi bi kullanılan en yaygı n yönt e ml erden biri gecekondul arı n yı kıl ması ve gecekonduda yaģayanl arı n kent dıģı na çı karıl ması dır. Güney Kore ör neği nde ol duğu gi bi gecekonducul arı pl ansız bir Ģekil de kent dıģı na it mek bu al anl arı n kent geliģtikçe yi ne kent i çi nde kal mal arı na ve pr obl e ml eri n t ekrar ol uģ ması na neden ol abilmekt edir (27). Ayrıca gecekonduda yaģayanl arı yaģadı kları al anl ardan uzakl aģtır mak gecekonducul arı n kentle ol an sosyal bağı kopar ması açısı ndan me mnuni yetsizli kle sonuçl anmakt adır. Özellikle çalıģ ma alanl arı ndan uzakl aģ mak en büyük rahatsızlık nedeni dir. Bu uygul a manı n bir ör neği Manila, Filipi nlerde uygul anmı Ģtır. Yı kma ve baģka al ana taģı ma yol u ile kent dıģı na çı karılan gecekonducul ar alıģtıkları çevreden, akrabal arı ndan ve iģ al anları ndan uzakl aģ makt an sı kı ntı duydukl arı nı belirt miģlerdir. Ayrı ca kent dıģı na t aģı nmayl a ul aģı m gi derleri art mıģ, çocukl ar okulları ndan ayrıl mı Ģ ve bekçilik, t erzilik, iģportacılık, bakı cılık gi bi iģlerde çalıģan ve iģleri gereği kent mer kezleri ni t erci h eden bu kiģiler kentten uzakl aģ mak dur umunda kal arak i Ģ i mkanl arı nı n bir kıs mı nı yitir miģlerdir. Bu uygulamada gecekonducul ar za man ve para kaybı ndan çok kentle olan sosyal bağl arı nı n kop ması ndan Ģi kayetçilerdir (28) Gecekondul uyu yeri nde koruma Gecekondul uyu yeri nde kor uyan bir di ğer yöntem gecekondul arı n yı kılarak aynı al anda gecekonducul ara çağdaģ konutlar sunarken al anı di ğer kullanı ml ara açarak arsa sahi pleri ni n mağduriyetleri ni gi der meye çalıģan yenile me yakl aģı mı dır. Bangkok ta uygul anan arazi payl aģı mı adı altındaki bu modelle (ġekil 2. 4.) gecekonducul ar ile arsa sahi pleri arası nda yapılan anl aģ maya göre iģgal altı ndaki arazi i ki ye böl ünecek, gecekonducul ar arsanı n bir kıs mı nı t erk ederek aynı al anda kendileri ne ayrılan böl geye yerleģecek, arsa sahipleri de kendileri ne ayrılan al anı kullanacakl ardır. Gecekonducul arı n yapılan konutları al abil mel eri içi n kredi i mkanl arı sunul muģt ur (28). Yenile me pr oj eleri nde, mali yeti n ka mu t arafı ndan sağl ana mayacağı dur uml arda özel sekt ör t arafı ndan destekl enen pr oj eler üretil meye çalıģıl makt adır. Ancak özel sekt örün i çi nde ol duğu pr oj eleri n yararları ndan alt gelir gr upl arı faydalana ma makt adır. He m ka mu mali yeti ni azalt mak he m de düģük gelir 15

32 gr upl arı nı n zararı nı önle mek a macı yl a Güney Kor e de 1983 ten iti baren Konut Yenile me adı altında (27), yatırı mcılarla gecekonducul ar arası nda fi kir birli ği ne varılan ve özel sekt ör t arafı ndan yönl endirilerek her i ki t araf i çi nde en yüksek karı ol uģt urul duğu pr oj eler geliģtiril mekt edir. Bu pr ojede alt gelir grubunun özel sekt ör tarafı ndan yapılan proj elerden yararlanmaya çalıģ ması yeri ne, özel sekt ör gecekonducul arı n bir araya gel erek kur dukl arı ortaklı ğa katıl mıģlardır. Böyl ece gecekonducul ar he m ol dukl arı yerde kor unmuģ he m de daha i yi konutlara sahi p ol muģl ardır. Ar azi Payl aşı mı öncesi Ar azi Payl aşı mı sonr ası ġekil Bangkok Ma nangkasila Pr oj esi: Kenti n mer kezi nde hazine arazisi üzeri ndeki bu al anı n bir kıs mı gecekonducul ara verilirken, geri kal an kısım ti caret e açılarak payl aģı ma gi dilmi Ģtir. Konutlar özel sektör tarafı ndan yapıl mıģtır (29). 16

33 Ar azi Payl aşı mı öncesi Ar azi Payl aşı mı sonr ası ġekil Bangkok, Kl ong Toey Pr oj esi: Li man ĠĢlet mel eri ne ait alanda bul unan 6000 nüfusl u gecekonducul ara arazi ni n %61 i verilerek payl aģı msağl anmıģtır (29). 17

34 Sosyal konut üreti mi 1960 larda Hal k Konutları, Hükü met Konutları veya Sosyal Konut ol arak adl andırılan konut üretim yönt e ml eri, yı kı m politikası ndan sonra en çok uygul anan çözü ml erdir (30). Bu politika, gecekonducul ara baģka konutlar yapmadan sadece gecekondul arı n yı kıl ması ile sonuç alı na mayacağı ve alt gelir grubuna konut sağlanması gerekliliği nden yol a çı kılarak ol uģt urul muģt ur. Ancak, geliģ mekt e ol an ül kelerde uygul anan bu politika ile ül keleri n çoğu, gerekli sayı da konut ünitesi yapı mı nda yet ersiz kalmı Ģl ardır. Ka mu sekt örü, konut üreti mi nde özel sekt örün önüne geçe medi ği i çin baģarısız ol muģ ve çok az sayı da konut üretil mesi nedeniyl e konut açı ğı kapatıla ma mı Ģtır (31). Konut üreti mi ni n a macı düģük gelir grubuna ve gecekonducul ara konut sağl a mak ol masına karģı n, mali yet bakı mı ndan bir yük t aģı yan bu konutlar ancak orta sı nıfın yararı na sonuçl anmı Ģtır. Böyl ece yapılan pr oj eler a macı na ul aģa ma mı Ģ, düģük gelir gr ubu bu ol anakl ardan yararlana ma mı Ģtır Arsa bağıģı GeliĢtirilen yönt e ml erden biri ho mest ead adı verilen, yaģa mı nı t oprakt an sağl a ma veya t arlayı sür me dur umunda üzeri nde yaģadı ğı t oprağı n orada yaģayana bağıģlanması ol arak t anı ml anabilen yönt e mdir. Çı kıģ a macı gecekondu ol an arsa bağıģı (homest eadi ng) ile kırsal yerleģi mi n t eģvik edil mesi ve kentlere olan akı mı n bir öl çüde azaltıl ması a maçl anmı Ģtır. Kırda uygul anan bu yönt emi n kentte uygul anması ndaki a maç yoksull uğun yok edil mese de düģük gelirlileri kiracı yeri ne ev sahi bi yap ma ve daha eģit bir gelir dağılı mını n ol uģ ması na yardı m et mekt edir. Kuzey ve Güney Amerika, Avustral ya ve Yeni Zel anda bu yönt e mi kullanan ül kelerden bazıları dır. Bu yönt e m, i yi bir nüf us dağılı mı nı a maçl ayan bir kentsel pl anla uygul andı ğı nda bazı böl gel erdeki aģırı yoğunl aģ mayı engelle mekte ve nüf us istenen yerde t opl anabilmekt edir (15). Tü m bu ol uml u t arafları na karģı n politi kanı n uygul anması ndaki zorl uk ka mu al anları nda arsanın bağıģlanması kabul edilebilir bir dur umken özel mül ki yette bu yönt e mi kullanmanı n kabul edile mez bir dur um ol ması dır. Ayrıca Meksika, Port o Ri ko da ol duğu gi bi, kırsal alanlarda arazi ni n çok küçük parçalara böl ünmesi gi bi duruml ar da ortaya çı kmakt adır. 18

35 ĠyileĢtir me Bi r baģka yakl aģı m ol an gecekondu al anl arı nda i yileģtir meye gi dil mesi yeni yerleģi m al anl arı aç manı n getirdiği maddi yükü azaltan, en ucuz yönt e ml erden biri ol arak gösterilebilir. Ayrıca, ucuz konut st okunu olduğu yerde kor uyarak yenile me pr ojeleri nde yaģanan gecekonducunun kent dıģı na itil mesi veya yeni al anl ara yerleģtiril mesi ni n getirdiği sı kı ntıları çöz mekt edir. ĠyileĢtir mede konutlarla birlikte, Br ezil ya ör neği nde olduğu gi bi, su, el ektrik, kanalizasyon gi bi alt yapı da geliģtiril mekt edir. 1960lı yılları n baģları nda gecekondu al anları na daha ılı mlı bakıl maya baģlan mı Ģ, hükü metler, kentlerde hı zla büyüyen bu yerleģi m dokusunu kabullenmeye baģla mı Ģlardır. Gecekondu i yileģtir me ( upgradi ng) pr oj eleri ile Dünya Bankası nca destekl enmi Ģ 1970 lere kadarki uygul a ma seçenekl eri ni n arası nda kendi evi ni yapana yardı m (self-help) yakl aģı mı en çok uygulanan projelerdendir (32). Genel ol arak baktı ğı mı zda, projelerde en büyük probl e m pr oj elendir me ve uygul a ma içi n yet erli maddi kaynakl arı n ol ma ması dır. Özellikle ucuz olsa da yeni konut al anl arı aç mak büyük mali yetler gerektir mekt edir. Yasalar ve pr oj eler t ek baģl arı na yet erli ol ma makt a bunun yanı nda bu pr oj elerin fi nans manı n da sağlanabil mesi gerekmekt edir. 19

36 Tabl o G. Kore de gecekondu sorununa karģı uygul anan yönt e ml er ve sonuçl arı Amaç Yönte m Sonuç Park ve yeģil YI KMA VE TAġI MA ( ) Gecekondul ar ta ma men yı kıl dı Gecekonducul ar içi n kent dıģı nda konutlar yapıl dı alanları gecekondul ardan temi zleyerek bu alanları planlanan hali yle korumak Gecekondul arı kent dıģı na it mek + Kent estetiği düzel di + Kent planı uygul anmı Ģ ol du - Kent dıģı nda düģük gelir grupl arı ol uģt u ve geniģledi. Bu alanlar kent geliģtikçe içeride kal dı - Gecekonducul ar çalıģ ma alanları ndan uzakl aģtı - Maddi olanaksızlıklar nedeni yle altyapı yetersiz kal dı Konut sahi pliliği ni artır mak Ma ddi gi derleri azalt mak Ar azi kullanı mı nı arttır mak Gecekondul arı iyileģtir meyi sağla mak Bir önceki progra mda karģılaģılan maddi ol anaksızlıklar probl e mi ni çöz mek DeğiĢen konut ihtiyacı nı gi der mek Arsa mül ki yeti ni n düzenl enmesi Geç mi Ģte hükü met ve yerel yöneti ml eri n karģılaģtıkları sorunl arı gi der mek Ma ddi probl e ml eri çöz mek Gecekonducul arı yeri nde tut mak DüĢük gelir grubunun faydalanması nı sağla mak KENDĠ EVĠ NĠ Ġ YĠ LEġTĠ RME ( ) St andart dıģı gecekondul ar yı kıl dı ve gecekonducul ar baģka alanlara taģı ndı Ġyi durumdaki konutlar gecekonducul arı n kendi i mkanl arı yla iyileģtir me yap ması karģılığı nda yasallaģtırıldı Gecekondul arı n yı kıldı ğı alanda kiralık konut yapı mı Ġ YĠ LEġTĠ RME ve YENĠ LEME ( ) Kent planları konut yenileme projelerini de içerdi Fon ol uģt urul du Ma ddi yükün azaltıl ması a macı yla orta dereceli yatırı mcılar teģvi k edil di Ar azi orada yaģayanlara satıldı ve gelir sağlandı KONUT YENĠ LEME (1983-) Gecekonducul ar ile yatırı mcılar arası nda koalisyon kurul du: Özel giriģi mci kullanıcıları n ol uģt urduğu kooperatife katılacak, iģletme prensi pleri yle progra mı yönetecek ve karı maksi mi ze edecek. Yatırı mcı arazi deki geliģ mel erden kar ederken, gecekonducul ar da konut sahi bi ol urken kardan pay alacaktır. + DüĢük st andarttaki birçok konut iyileģti yılları nda konut yı kılarak yeni konut yapıl dı. - Kent dıģı na taģı nmak yi ne ol umsuz netice verdi - Progra ma gerekli kaynak bul una madı ve maddi olanağı bul a mayan gecekonducul ar için çözümsağl a madı - Ucuz mal ze me yüzünden bazı konutları n çökmesi yle durdurul du + Seul de yaklaģı k 625 ha lık bir alan orada yaģayanl ara satıldı ve el de edilen gelir projeler için kullanıl dı - Arazi yi satın al mada düģük gelir grubu yararlana madı. Bu yönt e m ancak orta sınıfa yaradı. Topl umsal kaos yaģandı. - Bu nedenlerden öt ürü sadece iyileģtir me yönt e mi kullanıldı yılları arası yıl da 6320 konut yı kıldı, 7452 konut yapıl dı. + Bu tip yönt e ml eri n yararları ndan faydalana mayan kiracı ve ev sahi pleri ni n zararı en aza indi. Kaynak: Al drich, B. C. and Sandhu, R. S., 1995 ten (27) yararlanılarak hazırlanmı Ģtır. 20

37 Tabl o Brezil ya da gecekondu sorununa karģı uygul anan yönt e ml er ve sonuçl arı Amaç Yönte m Sonuç Gecekondu al anl arı nı n (favelas) büyü mesi ni n engellenmesi Kentsel al anl arı n kaybı nı n önl enmesi Gecekondu al anl arı nı n kent mer kezleri nden temi zlenmesi Gecekonducul arı n kent dıģı na itil mesi Konut sahi pliliği ni n artırıl ması ĠnĢaat sanayi ni n geliģtiril mesi ve konut sekt örü ile iģ ol anağı sunul ması Konut kalitesi ni arttırıl ması Konut sahi pliliği ni arttırıl ması Ar sa mül ki yeti ni n düzenl enmesi 1956 Yasası: Bel edi yel eri n gecekondu al anl arı na hiz met göt ür me ve i yileģtir me yap mal arı i çi n kredi almal arı sağlandı Tuğl a evler yapılana dek gecekondul ar geçici mesken ol arak kullanıl dı Yönt e m1: Gecekonducul arı yeri nde tut mak ve i yileģtir meni n sağlanması Yönt e m2: Gecekondul arın yı kılarak gecekonducul arın yeni konut alanları na yerleģtiril mesi 1964: Bel edi ye kredi al arak kent dıģı nda gecekonducul ara konut sundu. Gecekondul ar yı kıl dı Konut sahi pliliği içi n kredilendir me gi bi finans yardı mı yapıl ması Gecekondul arı n tama men yı kıl ması ve gecekondul arı n geçici mesken olarak kullanıl ması 1970l erde i ki yeni program: 1975: DüĢük gelir gr ubu içi n altyapı nı n iyileģtiril mesi (elektri k, su, kanalizasyon) 1979: gecekondul arı n yı kılarak arsa sahi pliliği nin yeni den düzenl enmesi ve aynı alanda t uğla konutların yapı mı arası 12 gecekondu böl gesi nde hi z metler iyileģti ve geliģti kiģi yeni konutlara yerleģti - Yasal ardaki belirsizlik ve uygul a mal ardaki farklılı k haksızlıklara neden ol du - Konut bağıģı kent mer kezleri nde konut krizine yol açtı. Değerli kent arazileri el den çı ktı konut yapıl dı ve kiģi yeni konutlara yerleģti - Gecekonducul arı n kent dıģı na itil mesi ve çalıģ ma al anl arı ndan uzakl aģtırılmal arı sosyal probl e ml ere neden ol du arası 80 gecekondu böl gesi yokedildi gecekondu yı kıl dı gecekonducu kent dıģı na yerleģti arası 4. 8 mil yon konut yapıl dı - Alt gelir grubu kredi yardı ml arı ndan yararlanamadı ve bu kesi me konut sağlana madı + Her iki progra mı n sonucunda gecekonducular daha i yi yaģa mstandartlarına kavuģt u. + Arazi üzeri nde yaģayanl ara satıl mıģ ol du böyl ece yaģa ml arı nı aynı alanda sürdürdül er. Kaynak: Al drich, B. C. and Sandhu, R. S., 1995 ten (27) yararlanılarak hazırlanmı Ģtır. 21

38 Tabl o Peru ve Bangkok ta gecekondu sorununa karģı uygul anan yönt eml er ve sonuçl arı LĠ MA, PERU 1973, HÜKÜMETÇE OLUġTURULAN RE MODELLI NG PROGRAMI Amaç Yönte m Sonuç Yoğun ve düzensiz yapılaģ mayı düzenl e mek Alt yapı yı geliģtir mek Ar sa mül ki yeti ni çöz mek Daha i yi konut standardı nı n sağlanması Yoğunl uğun azaltıl ması a macı yla yeni konut alanları geliģtirildi Gecekondul ar yı kılarak arazi yeni den parsellendi Alt yapı hiz metleri sağlanıncaya kadar aileler yeni arsaları üzeri ne geçi ci konutlar inģa etti BANGKOK, MANĠ LA ARAZĠ PAYLAġI MI MODELĠ + Birçok aile konut sahi bi ol du + Alt yapı geliģti + Konutlar iyileģti - Aileleri n bir kıs mı gecekondu alanı ndan taģı nmak zorunda kal dı Amaç Yönte m Sonuç Ar azi kullanı mı nı artır mak Konut sahi pliliği ni artır mak Al anı n gecekondudan temi zlenmesi ve çeģitli kullanı ml ara i mkan ver mesi Gecekonducul ar ile arsa sahi pleri anlaģarak arazi payl aģıldı Gecekonducul ar aynı alanda kendileri ne ait böl gede yeni konutlara sahi p ol dul ar Ar sa sahi pleri kendileri ne ait al anda kayı pları nı önleyecek Ģekil de arazileri ni kullanıma açtılar Gecekonducul arı n gerekti ği nde konut sayısını artırıl ması ile sağlanan kazançt an yararlanmal arı sağlandı + Her iki taraf içi n de en i yi sonuç alındı + mül ki yet probl e mi çözül dü +gecekonducul ar yeni ve modern konutlara sahi p ol du + Arsa sahi pleri en az zahmet ve zararla arazisi ni kurtardı Kaynak: Lobo, S., 1982 (31) ve UN, 1986 dan (29) yararlanılarak hazırlanmıģtır. 22

39 2. 4. Türki ye de Gecekondu Sorununa Yöneli k GeliĢtirilen Yasal Önl eml er Ül ke mi zde 1930 larda baģlayan gecekondul aģ manın geliģi mi 1940 lı yılların sonunda gerçekl eģ mi Ģtir. Bu döne me kadar gecekondu ile il gili önl e ml er alı nmamı Ģ, ancak konut üreti mi ve konut sahi pliliği ne yöneli k yasal düzenl e mel er yapıl mıģtır. Genellikle, 1963 te Devlet Pl anla ma TeĢkilatı nın kur ul ması ve 1966 da il k kez çı kartılan BeĢ Yıllık Kal kı nma Pl anı na kadar geçen süreç pl anlı döne m öncesi ol arak t anı ml anmı Ģsa da, burada, devl eti n yoksullara konut sağl a ma görevi ni üstlendi ği ni belirten 1961 yılı Anayasası pl anlı döne m ol arak t anı ml anan süreci n baģlangı cı olarak ele alınmı Ģtır Pl anlı döne möncesi Pl anlı döne m öncesi, Cumhuri yeti n kur ul duğu 1923 yılından kent e göç hareketi ni n hı z kazandı ğı 1945 yılına kadar ol an döne ml e, 1945 yılı ndan 1961 Anayasası na kadar olan döne m ol arak iki alt baģlık altında incelenmekt edir dönemi 1923 yılında ekono mi k ol arak çok köt ü dur umda ol an ül kede 1924 yılında devl et büt çesi ni n % 7, 56 sı, 1930 da ise % 17, 8 i dıģ borçlara akt arıl maktadır (34). Kur ul uģun il k yılları nda yeni yöneti mi bekl eyen bir çok sorun vardır. Ül keni n baģkenti ol an Ankara da kent e gel en bür okrat ve me murları n konut ihti yacı nı n belir mesi, bu döne mde konut politikası nı n memur konutları nı n sunu mu Ģekli nde geliģ mesi ne neden ol muģtur (35). Ül kede göç ve kentleģ me hareketleri ni n çok fazl a gör ül medi ği bu yıllarda, Ankara nı n baģkent seçil mesi yle üstlendi ği i dari rol kenti ister iste mez çeki ci bir hal e getir miģ, bu geliģme karģısı nda konut sorunu ort aya çı kmı Ģtır. Me murl arı n konut sorununun çözü mü a macı yla 1925 te 586 sayılı çı karıl mı Ģtır. Bu yasa ile me murlara konut kooperatifleri kur mal arı içi n aylı kları nı n yarısı kadar avans veril mesi öngör ül müģt ür. Bu geliģ meni n ar dı ndan 1929 yılı nda çı karılan 1452 sayılı yasa ile me murlara konut kredisi ödenmeye baģlanmı Ģtır (19) yılı nda çı karılan 844 sayılı yasa ile kur ulan Eml ak ve Eyt a m Bankası ile konut ve i mara yöneli k krediler veril meye baģlanmı Ģtır (36). 23

40 Ayrı ca yılları arası Bal kan devl etleri nden den fazla Tür k ün göç et mesi yle, bu göç menl erin yerleģtiril mesi a macıyla 352 sayılı yasa çıkarıl mıģtır (37, 35) yılı nda çı karılan Bel edi ye Yapı ve Yollar Kanunu ile beģ yıl i çerisi nde gel ecekt eki kent pl anl arını n hazırlanması ve aynı za manda bel edi ye i zi nsiz i nģaatları yı kabil mesi öngör ül müģtür (17). Henüz gecekondu t eri mi ni n kullanılmadı ğı bu döne ml erde, kent e göçenl eri n i zi nsiz ol arak yaptı kları yapıları n yı kıl ması kararı Cu mhuri yeti n ilk yılları nda gecekondul aģ manı n baģladı ğı nı göster mekt edir. KentleĢ me ve göç hareketleri ni n baģladı ğı döne me kadar geçen sürede gecekondul arla il gili olarak i zi nsiz yapıları n yı kıl ması dıģı nda düzenl e mel er getiril me mi Ģtir. Bu döne ml erde daha çok, konut açı ğı nı n gi deril mesi a macı yl a me murl ara konut sunma, konut sahi pliliği ni artırmak a maçlı kredileri n veril mesi gi bi geliģ mel er görül mekt edir döne mi 1945 yılından iti baren hı zlanan kentleģ me hareketleri ile birlikte konut ve gecekondul arla il gili yasal düzenl e mel er de hı z kazanmı Ģtır. Kel eģ e göre 1945 e kadar geçen döne m me murla konut sağl anması gibi geliģ mel ere sahne ol urken, 1945 sonrası kentleģ me ve göçün hı zlandı ğı ve gecekondul arı n art maya baģladı ğı döne mdir. Bu döne mdeki il k geliģ me bel edi yelere fi nans kaynağı ol uģt ur mak a macı yl a Bel edi yeler Bankası nı n, Ġller Bankası na dönüģtür ül mesi dir yılı nda çı karılan Bel edi ye Gelirleri Kanunu ile bel edi yeleri n maddi ol anakl arı daha da geniģle me i mkanı bul muģt ur (39). Özellikle 1945 yılı ndan iti baren göç ve kentl eģ me düzeyi ni n arttığı döne ml er de baģlayan gecekondul aģ ma ol gusu karģısı nda 1948 yılında sadece Ankara ili ndeki gecekondul arı kapsayan 5218 sayılı yasa çı karıl mıģtır de Hasan Saka Hükü meti t arafı ndan çı karılmı Ģ ol an bu yasa ile Ankara daki gecekondul arı n kur ul duğu Hazi ne arsaları nı n gecekondul ulara dağıtıl ması i çi n bel edi yeye yet ki ver mekt e ve gecekondul ulara t apu veril mesi ni öngörül mekt edir (17). Bu yasa ile m 2 arazi bel edi ye mül ki yeti ne geç mi Ģ, parselleme sonucu 2915 arsa el de edil miģ ve bu arsaları n 2900 ü halka dağıtıl mıģtır. Kura ile dağıtılan arsaları n büyükl ükl eri 175 ile 300 m 2 arası nda değiģ mekt edir. Bu yasada en az bir 24

41 yıl bel edi ye hudutları i çinde ot ur muģ ol mak, kendisi ni n, eģi ni n veya reģit ol mayan çocuğunun Ankara da meskeni veya bir meskende en az yarı hissesi bulunma mak veya baģkaca bir irad ve akar sahi bi ol ma mak Ģartı aranırken, yasanı n 4. maddesi ile de arsa t ahsisi nden itibaren bir yıl i çerisi nde konut yap ma zor unl ul uğu getiril miģtir (13). Çı karılan bu yasa ile gecekondul ar affa uğrarken aynı za manda arsa sunu mu il e konut yapı mı t eģvi k edilmeye de çalıģıl mıģtır. Böyl e bir yasanı n il k ol arak Ankara da çı karıl ması nı n nedeni Ankara nı n baģkent ol masından sonra di ğer kentlere oranl a daha erken ve daha hızlı bir nüfus akı mı na uğra ması dır. Bu yasa ile, 1970l erde Dünya Bankası nı n Üçüncü Dünya Ül keleri ne çözü m ol arak önerdi ği site and services yakl aģı mı 25 yıl öncesi nde Ankara da uygul a mı Ģ ol makt adır (19). Aynı yıl çı karılan 5228 sayılı Bi na Yapı mı TeĢvik Kanunu gecekondul arla birli kte her t ürl ü konut yapı mı nı kapsa makt a ve 5218 i n Ankara Ģehri ile il gili hükü ml eri ni tüm Tür ki ye de geçerli kıl mıģtır (39). Bu yasa ile Tür ki ye Eml ak Bankası, konut sorunu ol an kiģilere % 5 f ai zle, konut mali yeti nin % 75 i ne varan mi kt arlara kadar kredi ver me yet kisi ne sahi p ol muģt ur (12). Mevcut gecekondul arı n ıslahı, ucuz kentsel arazi ve fi nans man sağl anması gi bi gecekondu sorununun çözü müne yöneli k öneriler sunan her iki yasa da yürüt me süreci nde amaçl arı na ulaģa ma mı Ģtır (40) yılında çı karılan bir baģka af yasası da 5431 sayılı yasadır. Bu yasa il e 1948 yılında Ankara daki gecekondul arı n yasallaģtırılması uygul a ması t üm ül kede geçerli ol muģt ur ( 17). Böyl ece 1949 yılından günü müze kadar geçen süre i çerisi nde bir çok kez rastladı ğı mı z gecekondu af yasaları nı n ilk adımı atıl mıģ ol unmakt adır de çı karılan yasalarla me murlara konut sağl anması nda devl et sübvansi yonu kal dırıl mıģ, konut t az mi natı ve ek ödenti uygul amal arı sona er mi Ģtir (35). Aynı yıl çı karılan 5656 sayılı yasa ile bel edi yeler, kamul aģtırılan arsalar üzerinde konut yap mak ve bu konutları n devredil mesi ile görevlendiril miģlerdir (38) t ari hli 6188 sayılı yasa ile bel edi yeni n eli nde bul unan veya bel edi yeye devredilecek ol an arsalar üzeri nde konut yapıl ması ve bu konutları n gecekondul arı yı kılan ya da sağlı ğa aykırı konutlarda ot uran ailelere veril mesi öngör ül müģt ür. Yasa aynı za manda 1953 yılına kadar yapıl mıģ ol an gecekondul arı affederken, bundan sonra gecekondu yapılması nı yasakl a makt adır ( 19). Bu yasaya göre r uhsatsız konutlarda ot uranl ar konutları n % 25 i ni n peģi n, geri kal anı nın 5 yıl da 25

42 taksitlendirilerek öden mesi Ģekli nde konutlara sahi p ol abilecekl er, 25 konut biri mi yapabilecek dur umda olan kooperatiflere de arsa t ahsis edilecektir. Bu döne mde konut ve gecekondu sorununi n çözü müne yöneli k ol arak, gecekondul arı yıkı p yeri ne kenti n alıģıl mıģ konutlarından yapılarak gecekonducuya konut ol anağı sunul ması hükü met t arafı ndan yet erli görül müģt ür ( 38). Ancak yasa, yür ürl ükte kaldı ğı 15 yıl içerisi nde gecekondu yapı mı nı engelle mede baģarılı ola ma mı Ģtır (41) t ari hli 6785 sayılı yasa ile kabul edilen Ġ mar Yasası, nüfusu 5000 den fazla ol an bel edi yelere i mar pl anı yaptır ma görevi ni n veril mesi, kent i çi yapı ve yolları n ebatları nı n yerel koģullara göre belirlenmesi gi bi düzenl e mel er getir miģtir (35, 38) de Ġ mar ve Ġskan Bakanlı ğı kur ul muģ, Bakanlı ğı n bünyesi nde ol uģt urul an Mes ken Genel Müdürl üğü ile konut i hti yacı ol anlara konut sağl anması, konut kredisi koģulları nı n belirlenmesi ve yapılan uygul a maları n denetlenmesi gi bi görevl er üstlenmi Ģtir (42). Hazi ne arazileri ni n beledi yelere devri ile gecekondu yapıl ması nı engelle mek a macı yla 1959 yılında 7367 sayılı yasa çı karıl mıģtır (19) döne mi nde devl et, konut sunmanı n bir hi z met ol makt an çok bir kazanç aracı olarak gör müģt ür (43) yılında Devl et Pl anl a ma TeĢkilatı nı n kur ul ması ve 1963 yılı nda Biri nci BeĢ Yıllık Kal kı nma Pl anı na kadar süren pl anlı döne m öncesi nde 1948 yılından 1953 yılına kadar üç kez af yasası çı kartıl mıģtır. Tekeli ye ( 44) göre yılları arası gecekondu, sanayi ci açısı ndan sanayi ye gerekli iģgücünü sağl a ması ve kentleģ meni n ül keye mal iyeti ni azalt ması nedeni yle bir sorun ol arak değil bir çözü m ol arak görül müģt ür. Sonuç ol arak pl anlı döne m öncesi ndeki politikalar üç ana karakt er göst er mekt edir: biri ncisi, konut yapı mı nı t eģvi ktir. Hazi ne arazileri kol ay öde me koģulları yla bel edi yelere satıl mıģ, beledi yeler de çeģitli ka mu idareleri nden ucuz ya da değersiz arsa al arak bunl arı konutsuz vat andaģlara sunmuģl ar ve bu Ģekil de gecekondu yapı mı nı önl e meye çalıģ mı Ģlardır. Ġki ncisi, çeģitli yasalarla gecekondu yapı mı nı n yasakl anmaya çalıģıl ması dır. Ġl k i ki politikanın baģarısızlığı üzeri ne uygul anan üçüncü politika ise daha önce yapıl mıģ ol an gecekondul arı n yasalaģtırıl ması dır (45). Gecekondul aģ ma mekansal bir sorun ol arak görül müģ, çözü mü de salt mekanda aranmı Ģtır. Önl e ml er kent öl çeği nde yaygı nlaģtırıla madı ğı gi bi arazi spekülasyonu da 26

43 engellene me mi Ģtir. Gecekondu yapı mı nı yasakl amak uygul a mada baģarılı ol a ma mı Ģ, kent e göç eden ve baģını sokacağı bir konut u al acak kaynağı ol mayan bu kiģiler, devl et kendileri ne alternatif konut suna madı ğı ndan gecekondu i nģa et meye deva m et mi Ģlerdir (46). 27

44 Tabl o Planlı döne möncesi konut ve gecekondu ile ilgili yapılan yasal düzenl e mel er Tari h Yasa Kapsa m Sayılı Yasa Yasa gereği nce Ġ mar Ġskan ve Mübadel e Vekal eti ni n kur ul ması ve mübadel e ile gel enl eri n çeģitli illere yerleģtiril mesi 1924 Ankara Ģehre maneti ni n Kenti n i mar iģle ml eri ni n kur ul ması 16. Nisan Umur-u Bel edi yeye Ait Ahka m-ı Cezai ye Hakkı ndaki Kanun yür üt ül mesi umu ma mahsus mahallerde bila ruhsat yapılan barakalar ve her nevi inģaat ı n yı kıl ması 1925 Eml ak Eyt a m Bankası Sayılı Yasa Me murl arı n konut sorunun çözül mesi a macı yla me murlara kooperatif kur mal arı içi n aylı kları nı n yarısı kadar avans veril mesi Bel edi ye Yasası Bel edi yeleri n spekül asyonu önl e mek a macı yl a arazi satı n al arak, pl anla mal arı ve yeni den sat mal arı Bel edi ye Yapı ve Yollar Kanunu Bel edi yeler Bankası Me mur Konutları Yasası 1946 Tür ki ye Eml ak Kredi Bankası nı n kurul ması 22 Haziran Ankara Bel edi yesi ne, Ar sa ve Arazisi nden Belli Bir Kı s mı nı Mesken yapacaklara 2490 Sayılı Kanun Hükü ml eri ne Bağlı Ol maksızı n ve Muayyen ġartlarla Tahsis ve Te mli k Yet kisi Veril mesi Hakkı nda Kanun Bel edi yeler uz manl ara kent pl anı hazırlatabilecekl erdir. Ruhsatsız yapıları n yı kılması Me mur a konut yapmanı n devl eti n görevl eri kapsamı na alı nması Tür ki ye Eml ak Eyt a m Bankası nı n yeni den ör gütlenerek konut sahi bi ol mayanl arı konut sahi bi yap mayı a maçl ayan konut bankası nı n kurul ması Ankara Bel edi yesi içi ndeki gecekondul arı n iyileģtirilmesi Ġsteyenl ere bedeli 10 yıl içi nde öden mek Ģartıyla arsa sağl anması Ar sa veril mesi uygun gör ülenl eri n tahsis ve tesli mden sonraki bir yıl içi nde beledi yeni n göstereceği tipte konut yapmaya mecbur tut ul ması 28

45 6 Te mmuz Bi na Yapı mı nı TeĢvi k Kanunu Tür ki ye Eml ak ve Kr edi Bankası nı n arsa yar dı mı al anl ara i nģaat bedelini n % 75 i ne kadar % 5 faizle konut kredisi ver mesi. Bu arsalar üzeri nde en geç i ki yıl içi nde i nģaat yapma zorunl ul uğu kon ması 1949 Ġhti yarlık Si gortası Yasası Si gorta pri ml eri nden yararlanılarak iģçi konut kooperatifleri ne konut kredisi veril mesi 11 Haziran Ruhsatsız Bi naların Yı kıl ması na ve 2290 sayılı Bel edi ye Yapı ve Yollar Kanununun 13. Maddesini n DeğiĢtiril mesi ne Dair Kanun Gecekondu yapı mı nı n önl enmesi, yapılanl arı n yı kıl ması ve 5716 Sayılı Yasal ar Me murl ara devl et sübvansi yonunun kal dırılması, konut taz mi natları nı n ve ek ödentileri n ödenmesi uygul anması nı n sona erdiril mesi Sayılı Yasa Bel edi yeleri n ka mul aģtıracağı arsalar üzeri nde konut yaparak devret mesi ile yükü ml ü kılınması 29 Te mmuz Bi na Yapı mı nı TeĢvi k ve Ġzi nsiz Yapılar Hakkı nda Kanun Ġ mar ve Ġskan Bakanlı ğı nı n kurul ması 29 Te mmuz Hazi ne Arazileri nin Bel edi yeye Bedelsiz Ol arak Geç mesi ve Bunl arı n Gecekondu Yapı mı nı Önl e me Amacıyl a Ayrıl ması Hazi ne arazileri ni n belediyelere devredil mesi ve beledi yeni n bu arsalar üzeri nde konut yaparak devret me görevi ni üstlenmesi 1953 yılına kadar yapılan gecekondul arı n yasallaģtırıl ması ve bundan sonra yapılacakl arı n yasakl anması Bakanlı ğı n bünyesi nde kur ulan Mes ken Genel Müdürl üğü ile konut gereksi nmesi olan kiģilere konut sağla mak, ucuz kiral arla barı nma i hti yacı nı n gi deril mesi, konut kredisi koģulları nın saptanması ve uygul a maları n denetlenmesi Böl ge planları nı n yapıl ması Hazi ne arazileri ni n bedelsiz ol arak beledi yeye geç mesi ve bu al anl arda gecekondu yapıl ması nı n önl enmesi 29

46 Pl anlı döne m Pl anlı döne m ol arak el e alı nan ve 1961 Anayasası ndan günü müze kadar geçen süreç, 1961 Anayasası ndan 1981 Topl u Konut Döne mi ne kadar süren döne ml e, 1981 sonrası Topl u Konut döne mi olarak ele alınmıģtır dönemi 1961 yılında kabul edilen Anayasanı n 49. maddesi ne göre devl et, yoksul veya dar gelirli ailelere sağlı k Ģartları na uygun kont i hti yaçl arı nı karģılayıcı t edbirler alır ve 51. maddesi ne göre de devl et kooperatifleri n geliģ mesi ni sağl ayı cı t edbirler alır den mekt edir (47) yılında kur ulan Devl et Pl anla ma TeĢkilatı ile 1963 ten iti baren BeĢ Yıllı k Kal kı nma Pl anları hazırlanmı Ģtır. Bi ri nci BeĢ Yıllı k Kal kı nma Pl anı ( ): Ġl k pl anda yatırı ml arın % 20 si konut a ayrıl mıģtır. Bu planl a birlikte ucuz hal k konut u yapı mı nı n desteklenmesi ile daha geniģ bir kütleni n barı ndırıl ması a maçl anmı Ģtır. Ayrıca düģük kiralı hal k konutları ile dar gelirliye kiralı k konut seçeneği de sunul muģt ur. Gecekondu konusunda ana il ke ise, gecekondul arı içi nde ot uranl ara konut bul madan yı kma maktır. Bunun yanı nda arsa mül ki yeti sorununi çöz mek, ka mu hi z metleri yl e dur uml arı nı düzelt mek ve ancak çok köt ü dur umdakileri i çi nde yaģayanl arın konut ihtiyacı nı gi dererek yı kmak pl anda yer al an di ğer ana il kelerdir. Gecekondul ar i çi n üç farklı yönt e m belirlen mi Ģtir; biri ncisi, yapılmı Ģ ol anları n i yileģtirilmesi (ıslah), iki ncisi, yeni den gecekondu yapı mı nı n önl enmesi (önl e me) ve üçüncüsü, gecekondul arı n kal dırılması dır (tasfi ye). Pl anda bu a maçl ar doğr ult usunda sunul an met otlar, gecekondul arı n mül ki yet, ka mu hi z met dur uml arı, ot urul mayacak veya çok sı kıģı k dur umda ol anl arın belirlenmesi gi bi araģtır mal arı n ve haritaları n yapıl ması, iyileģtirilecek dur umda ol anl ara kredi veya mal ze me yardı mı nda bul unul ması, iyileģtir me, ucuz arsa, kiralık veya satılık hal k konut u sağl anması, az gelirlileri n kendi evi ni yapana yardı m met oduyl a destekl en mesi ol arak özetlenebilir. Pl anda yılları arası nda yıl da 6300 t opl a m gecekondunun yı kımı, yeni den gecekondu yapı mı nı n önlenmesi i çi n de t opl a m konut un yapı mı pl anl anmı Ģtır (48). 30

47 Pl anlı kal kı nma döne mi ne giril mesi nden sonra konuya bir baģka açı dan yakl aģıl mı Ģ ve bu yeni yakl aģı m Birinci BeĢ Yıllık Kal kı nma Pl anı nda, Dengeli ġehirleģ me deyi mi ile dile getirilmi Ģtir. Biri nci BeĢ Yı llık Kal kı nma Pl anı, kentleģ meyi geliģ meni n bir göstergesi ol arak kabul et mi Ģ, ancak Dengeli KentleĢ me deyi mi ile kentlerde yaratılan iģ ol anakl arı öl çüsünde geliģen bir kentleģ meyi öngörmüģt ür. Bu yakl aģı m da, t arı mdaki yapı değiģi kli ği ni n t a m teģhis edile medi ği ni, kentleģ meni n tarı mdan kop ma ol ayı sonunda ol uģt uğunun ve nedeni ni n kırda aranması gerekti ği ni n kavrana madı ğı nı göst ermekt edir (9). Bir baģka deyiģle, kent e ol an göçl erin sonuçl arı üzeri nde durul urken nedenl eri öne msen me mi Ģtir yılında Biri nci BeĢ Yıllık Kal kı nma Pl anı döne mi nde çı karılan 775 sayılı Gecekondu Yasası gecekondul arı n ıslah, t asfiye ve önl enmesi ile ilgili ol arak çı kartılan bir yasadır (49). Bu yasa gecekondu ifadesi ni il k kez kullanması, gecekondu al anl arı nı t asfiye, ıslah ve önl e me böl gel eri ol arak sı nıflandır ması ve ı slah böl geleri ni n i yileģtiril mesi bakı mı ndan daha önceki af yasaları ndan ayrıl makt adır. Ayrı ca, yeni gecekondu böl geleri kur ul ması nı önlemek a macı yla gecekondu f onl arı kur makt adır. Bu yasayla gecekondu al anları nda öne mli i yileģ mel er sağl anması na rağmen gecekondu sorununa çözüm ol a ma mı Ģtır (17) t ari h ve 327 sayılı kanunl a bel edi yeleri n gecekondul ar gi bi yapı i zni ol mayan al anl ara bel ediye hi z metleri nden yararlanabil mel eri mü mkün kılınmı Ģtır (19). Bu kanunl a bir çok bakı mdan ol duğu gi bi alt yapı gi bi ol anakl arı n da yoksun ol an gecekondu al anlarına hi z met göt ürülerek gecekondul aģ ma t eģvik edil mi Ģ ol makt adır ten önceki döne mde gecekondul arı ndan çıkarılanlar ve yoksullar içi n konut sağla mada ucuz arsa t e mini sağl anırken, 1963 ten sonraki döne mde sosyal konutları n yapı mı na baģlanmı Ģtır (50). Ġki nci BeĢ Yıllı k Kal kı nma Pl anı ( ): Bu pl anda, konuta yapıl ması düģünül en ser maye yatırı m yüzdesi % 17, 9 olarak belirlenmi Ģtir. II. BYKP nda devl eti n konut pazarı na düzenl eyici ol arak girmesi, konut kredileri ne fi nans man sağla ması, kendi evi ni yapana yardı m sağl anması, konut sorununun çözümünde kent ve çevre düzeni ni n di kkat e alı nması, yöresel malze me ve t eknol oji ni n kullanıl ması, topl u konut a önceli kle kredi veril mesi, dar gelirli ailelere kredi kol aylı ğı sağl anması ve l üks konut yapı mı nı n azaltıl ması gi bi ilkeler beni msen mi Ģtir (51). 31

48 Ġki ni BeĢ Yıllık Kal kı nma Pl anı döne mi nde kabul edilen 1164 sayılı Ar sa Ofisi Kanunu ile ( 1969), arsa fiyatları nı n aģırı art ması nın önl enmesi, konut, sanayi, t uriz m, eğiti m gi bi yatırı ml ara yöneli k arazi ve arsaları n sağlanması, arsa ve arazileri n st ok ve t anzi m satıģları nı n yapıl ması, i hti yaç sahipl eri ne satıl ması, kiralan ması ve pazarlanması gi bi düzenle mel er getiril miģtir (52). Yi ne aynı yıl kabul edilen 7367 sayılı yasa ile beledi ye sı nırları içi ndeki hazi neye ait arsaları n bel edi yeye geçmesi sağl anmı Ģtır (53). Böyl ece konut sağl a makla yükü ml ü ol an bel edi yelere bu hi z metleri ni sağl ayabilecekl eri araziler kazandırıl maya çalıģıl mıģtır. Üçüncü BeĢ Yıllı k Kal kı nma Pl anı ( ): Pl anda özellikle düģük gelir gr upl arı i çi n kiralık konut üreti mi ni n sağl anması üzeri nde dur ul muģtur. Ayrı ca alt yapısı hazır arsa sağlayarak evi ni kendi yapacakl ara yardı m edil mesi de pl anı n kapsa mı na alı nmı Ģtır. Pl anda konut yatırı ml arı nı n topla m i çi ndeki payı % 15, 7 ol arak belirlenmi Ģtir (54). III. Pl an döne mi nde kentte t opl a m r uhsatlı konut üreti mi, konut t alebi ni karģılayacak düzeye ul aģa ma mı Ģ, üretil mesi hedeflenen 1, 2 mi lyon biri me karģılık biri m konut üretil miģ ve aradaki fark gecekondul arla kapatıl mıģtır (55). III. Pl anı n yür ürl ükt e ol duğu yıllarda, oy t opl a ma a macı yla gecekondul arı n i yileģtiril mesi ve yasallaģtırıl ması il kesi beni msen mi Ģtir (56). Bu pl an döne mi nde 1976 yılında 1990 sayılı yeni bir af yasası çı kartıl mıģ, bu yasa ile yılları arası kamu al anl arı üzeri ne yapıl mıģ gecekondul arı n yı kı mı nı n durdurul ması kararı alınmı Ģtır. Dördüncü BeĢ Yıllı k kal kı nma Pl anı ( ): Pl anda ser maye yatırı ml arı nı n % 20, 1 lik payı nı n konut a ayrıl ması nı belirle miģtir (55). Ġl k kez pl anda konut un barı nma i hti yacı nı karģılayan, t asarruf ve yatırım aracı ol arak gör me anl ayıģı nı n dıģı nda bir baģka boyut daha kazanmı Ģ, konut bu özellikleri n yanı nda sosyal bir güvence olarak da görülmeye baģlanmı Ģtır (57) yılı nda Devl et Memurl arı na konut Edi ndirme ve Kullandır ma Yönet meli ği ile MEYAK ( Me mur Yar dıml aģ ma Kur umu) kesi ntileri ni n bir kıs mı ( % 25) ile f on ol uģt urul muģ ve ol uģt urulan bu f onl a üç yıl i çi nde 6143 kiģi konut kredisi al mı Ģtır (58) döne mi nde yakl aģı k konut kooperatifi üyesi ne gecekondu önl e me böl geleri nde arsa verilirken, yakl aģı k kiģiye de kredi sağl anmı Ģtır. Mesken 32

49 Genel Müdürl üğü, bu döne mde konut üret miģ, konut i çin de kredi ver mi Ģtir. Bununl a birlikte hekt arlık al anda 621 GÖB yapıl mıģ, 75 adet 1325 hekt arlık gecekondu al anı boģaltılarak yı kıl mıģ, yakl aģı k hekt arlık al anda bul unan gecekondu alanında da i yileģtir me yapıl mıģtır (59). 1970l eri n sonl arı nda yerel yöneti ml eri n ve kooperatifleri n kentleģ meye bakıģı değiģ mi Ģ, herģeyi n devl etten bekl enmedi ği, t opl umsal ol arak daha et ki n bir Ģekil de kentleģ me ve konut sorununu çöz meye yönel mi Ģtir. Bundan yol a çı karak ol uģt urul an kooperatifler ve yerel yöneti ml e hal kı n iģbirliği ni n aranarak hazırlanan Yeni YerleĢ mel er Projeleri, bu döne mi n en öne mli özellikleri ni ol uģt ur makt adır (60) sonrası 1981 yılında 2487 sayılı Topl u Konut Yasası çıkarıl mıģtır. Bu kanunun ilkeleri Ģu Ģekil de özetlenebilir: Topl u konut yapı mı nı n özendiril mesi, Dar ve orta gelirlileri n barınma sorunl arı nı n çözülmesi, Sosyal konut üretil mesi ve 100 m 2 den küçük konutları n daha uzun geri öde me ile kredilendiril mesi, Topl u konut al anl arı nı n Ġ mar ve Ġskan Bakanlı ğı ve Yerel Yöneti ml eri n iģbirli ği ile sağl anarak, sanayi ni n hı zla geliģtiği ve gecekondul aģ manı n öne mli boyut a ul aģtı ğı yerlere önceli k veril mesi, Konut yatırı ml arı na büt çe gelirleri nden pay ayrılarak fon ol uģt urul ması...(43) Topl u konut f onunun % 80 i evsizlere konut yapımı na, % 12 si t opl u konut al anl arı n çevresi nde arazi geniģletil mesi ne, % 5 i konut Ģirketleri ne ve % 3 ü de konut konusundaki araģtır mal ara ayrıl ması pl anlanmı Ģtır de baģa geçen Askeri hükü met t arafı ndan çı karılan bu yasa, t opl u konut kur ul uģları nı n örgütlenme sorunl arı, büt çeden pay al madaki güçl ükl er, özel kur ul uģları n f ondan pay i ste mel eri ve i nģaat sekt öründeki dur gunl uk gi bi nedenl erden dol ayı 1984 te t ek bir konut bile yapıla madan kal dırıl mıģtır (19) yılında değiģen Anayasanı n 57. maddesi ne göre Devl et, Ģehirleri n özellikleri ni ve çevre Ģartları nı gözeten bir pl anl a ma çerçevesi nde, konut i hti yacı nı karģılayacak tedbirleri alır, ayrıca t oplu konut t eģebbüsl eri ni destekl er den mekt edir (61) Anayasası nda, konut sunu munun sadece sağlı k Ģartları na uygun konut yapı mı ile 33

50 sağlanması Ģekli ndeki yakl aģı m, bu anayasa ile birlikte yeri ni Ģehirlerin ve çevre Ģartları nı n gözetildi ği bir pl anla mayl a sağla maya bırakmı Ģtır. BeĢi nci BeĢ Yıllı k kal kı nma Pl anı döne mi ( ): Bu pl ana göre ser maye yatırı ml arı nı n % 20, 75 lik payı nı n konut a ayrıl ması nı belirlenmi Ģtir. Pl anı n ana ilkeleri kenti n i marı ve konut konusunda mali yeti n karģılanması, gecekondu al anl arı na alt yapı göt ürülerek i yileģtir me yapıl ması, gecekondu mül ki yet sorunl arı nı n çözül mesi, ruhsatsız konut yapı mı nı n i zi n belgesi alı narak yapılacak konutlara dönüģt ürül mesi, t opl u konut f onunun kur ul ması dır (62). Pl anda konut yatırı mı nı n il k kez kazançlı yatırı ml ar olduğu kabul edil mekt edir (63). 21 Mart 1983 t ari hi nde çıkarılan 2805 sayılı yasa ile 2 Haziran 1981 t ari hinden önce yapıl mıģ bul unan gecekondul ar affa uğra mı Ģtır yılından itibaren yapılan gecekondul arı n yı kılarak gecekondul aģ manı n önüne geçil mesi ne çalıģıl mıģ, yapıları kor unacak, ıslah edilecek ve yı kılacak ol arak ayır mıģtır (64) sayılı yasa da af kapsa mı dıģı nda bırakılan Boğazi çi ndeki gecekondul ar aynı yıl çı karılan 2980 sayılı yasa ile af kapsa mı na alın mı Ģtır (17). 2 Mart 1984 t ari hi nde çı karılan Topl u Konut Yasası ile Topl u konut Fonunun ol uģt urul ması konusu yeni den günde me gel mi Ģtir. Yasaya göre Topl u Konut Fonu, ferdi ve t opl u konut kredisi sağl a mak, t opl u konut al anları na arsa t emi n et mek, araģtır ma, t uriz m alt yapıları, konut alt yapıları, okul, karakol, sağlı k t esisleri, çocuk parkl arı gi bi t esisler yapmak ve konut sekt örünü t eģvi k i çi n kredi sağl amak, iģ ve istihda m yarat mak üzere esnaf ve sanat karlara ait iģyerleri ve küçük sanayi teģebbüsleri ni n kredi yoluyl a desteklenmesi gi bi alanlarda kullanılacaktır (65) gecekondu affı ndan sonra 24 ġubat 1984 t ari hi nde yeni bir af yasası çı kartıl mıģtır yılı nda çı karılan 2981 sayılı yasaya göre yasanı n çı ktığı t ari hten itibaren altı ay i çi nde baģvur u yapanl arı n t apu isteme hakkı doğ muģt ur. Islah pl anl arı yapılıncaya kadar t apu tahsis bel gesi veril mesi, ıslah i mar pl anları nı n hazırlanması, ye mi nli özel t ekni k bürol ardan yararlanıl ması gibi il keleri ol an yasa ( 62) sadece gecekondul arı affet mekl e kal ma mı Ģ aynı za manda kendi parselleri üzeri nde dört kat a kadar yapı yapma izni de ver mi Ģtir (17). Al tı ncı BeĢ Yıllı k Kal kı nma Pl anı ( ): Pl an, ser maye yatırı mları nı n % 21, 52 lik payı nı n konuta ayrıl ması nı belirle mi Ģtir. Pl anda konut a yönelik hedefler konut pi yasası na yönelik fi nans man kaynakl arını n sağl anması, alt yapısı hazır arsa 34

51 üreti mi ile özellikle alt gelir grubu konutsuz kiģiler i çi n sosyal konut üreti mi, bel edi yeleri n alt gelir gr ubuna yöneli k konut üreti mi ni sağl ayıcı düzenl e mel er yap ması gi bi hedefler belirlenmi Ģtir. Gecekondu i le il gili ol arak ayrıca beledi yel eri n belli al anl arı konut arsası ol arak belirle mesi yle alt yapı göt ür mesi ve Kendi Evi ni Yapana Yar dı m met odu ile konut projeleri ni n yapıl ması hedeflenmi Ģtir (66). Yedi nci BeĢ Yıllı k Kal kı nma Pl anı ( ): Pl anda, metropollerle il gili düzenl e mel er getiril miģtir. Alt yapısı hazır, planlı arsa üreti mi, t opl u konut uygul a mal arı yla konut açı ğı nı n gi deril mesi, gecekondu ve i mara aykırı yapılaģ mayı önl e mede 775 Sayılı Gecekondu Kanunu nda zayıf ol an caydırıcı yaptırı ml arı n getiril mesi gi bi hedefler belirlenmi Ģtir (67). Seki zi nci BeĢ Yıllı k Kal kı nma Pl anı ( ): Pl anda, pl an döne mi nde nüf usu ve üst ü ol an yerleģ me yerleri ndeki konut i hti yacı adet ol arak belirlenmi Ģtir. Buna, yenile me ve afetten kaynakl anan konut i hti yacı da ekl enerek topla m konut i hti yacı adet ol arak veril miģtir. Kentsel al anlarda bili msel esaslara dayalı pl anlara göre arsa sunu mu ve düzenli yapılaģ mayı sağl ayacak deneti m ve yöneti m bi çi m ve araçları nı n geliģtiril mesi, kaçak yapılaģ mayı ve gecekondu yapı mı nı önl eyici t edbirleri n alı nması Pl anı n a maçl arı arası nda yer al mıģ fakat bunl arı n nasıl gerçekl eģtirileceği konusunda ayrıntılı bil gi veril me mi Ģtir. Ayrıca, konut üreti mi nde yapı ve çevre kalitesi ni n artırılarak sağlı klı, güvenli, kaliteli ve ekono mi k konutlara yöneli k yapı ve çevre standartları nı n geliģtiril mesi a maçl anmakt adır. Hukuksal ve kur umsal düzenl emel er kapsa mı nda 3194 Sayılı Ġ mar Kanunu nun gecekondulaģ mayı caydırıcı ve önl eyi ci t edbirleri et ki n ol arak i çerecek Ģekil de yeni den düzenlenmesi, i mar pl anl a ma ve uygul a ması nda soruml ul uk, deneti m ve müeyyi de kriter ve süreçleri ni n AB st andartları ile uyu ml u hal e getiril mesi kararlaģtırıl mıģtır. Ayrıca, ĢehirleĢ me ve konuttan soruml u bir bakanlı k kur ul ması öngörül müģse de halen bu yönde somut bir adı matıl ma mı Ģtır (68). 35

52 Tabl o Planlı döne m sonrası konut ve gecekondu ile ilgili yapılan yasal düzenl e mel er Tari h Yasa Kapsa m Anayasası 30 Haziran Gecekondu Yasası Gecekondu sorununa i yileģtir me, ortadan kal dır ma ve önl e me yolları ile çözümaranması: Gecekondu böl geleri ni n sı nırları nı n saptanması: Bel edi yelerce altı ay içi nde i yileģtir me ve ortadan kal dır ma böl gelerini n sı nırları nı n saptanması Ar sa yardı ml arı: Hazi ne, Ġl Özel Ġdaresi, Kat ma Büt çeli Daireleri n ve Devl eti n tasarrufunda bul unan t oprakl arı n bu amaçl arla bel edi yelere devri, vakıflara ait taģı nmazl ardan uygun olanları n bedeli karģılığı beledi yeye devri, beledi yeleri n arsa al mal arı ve ka mul aģtır ma yapmal arı nın sağlanması, Ar salardan gecekondusunun i yileģtiril mesi ve yı kıl ması nedeni yle açı kta kalacakl arı n, öteki konutsuz aileler ve gecekondusunun yı ktırıl ması nı isteyenl er içi nde yoksul ve dar gelirli olanları n yararlanması, Ar sa satı n al mak, hal k konut u, konukl ar içi n konut, nüve konut yapı mı, gecekondu i yileģtir me ve önl e me böl gelerine göt ürül mesi gereken ka mu hi z met ve tesisleri n gi derleri ni karģılama, gecekondu böl geleri ni n sapt anması, haritaları n yaptırıl ması, arsa satın alınması a macı yla Bel edi yeler Gecekondu Fonu nun kurulması, Konut yapacak ya da onaracak olanl ara kredi verilmesi, gecekondu böl geleri nde devl etçe yapıl ması öngör ülen hiz metler içi n araç, gereç ve tekni k yardı m, konuk konut u ve nüve konut yaptırıl ması, iyileģtiril me ve önl e me böl geleri nde ka mu hiz met ve tesisleri ni n tama ml anması, Gecekondu Yasası uygul a mal arı içi n beledi yelere yardı myapıl ması amacı yla Topl u Konut Yöneti mi Deneti mi ndeki Gecekondu Fonu nun kurul ması, ĠyileĢtir me, önle me ve yıkı mböl geleri nde bul unan arsa ve yapı sahi pleri ni n altyapı gi derleri ni n tümüne para olarak katıl ma zorunl ul uğu, Bayı ndırlık ve Ġskan Bakanlı ğı nca gerekli görülen gecekondu böl geleri ne yardı myapılabil mesi, Beledi ye Meclisleri ni n ka mu hi z met ve tesisleri ni n yapı mı na kat kı da bul unabil mesi 15 Mayıs Sayılı Gecekondu Kanununda Bazı DeğiĢi klikler Yapıl ması Hakkı nda Kanun yılları arası ka mu al anl arı üzeri ne yapıl mıģ gecekondul arı n yı kı mı nın dur durul ması 36

53 1979 Devl et Me murları na Konut Edi ndir me ve Kullandırma Yönet meli ği MEYAK ( Me mur Yar dıml aģ ma Kur umu) kesi ntileri ni n % 25 i ile fon ol uģt urularak konut kredisi sağlanması (1982 de kal dırıl mıģtır) Topl u Konut Yasası Konut üreti mi nde konut kooperatifleri ne ve topl umsal güvenli k kurul uģları na olanakl ar sağlanması ve buna göre Topl u Konut Fonunun ve Topl u Konut Ġdaresi ni n kurul ması 1982 Anayasa 57. madde: devl et, Ģehirleri n özellikleri ni ve çevre Ģartları nı gözet en bir planla ma çerçevesi nde, konut talebini karģılayacak tedbirleri alır, ayrıca topl u konut teģebbüsleri ni destekl er 21 Mart Ġ mar ve Gecekondu Me vzuatı na Aykırı Yapılara Uygul anacak Bazı ĠĢle ml er Hakkı nda Kanun 24 ġubat Ġ mar ve Gecekondu Me vzuatı na Aykırı Yapılara Uygul anacak Bazı ĠĢle ml er ve 6785 Sayılı Ġ mar Kanunun Bir Ma ddesi ni n DeğiĢtiril mesi Hakkı nda Kanun 14 Mart 1984 Ye mi nli Özel Bür ol ar Yönet meli ği 2 Haziran 1981 tari hi nden önce yapılan gecekondul arı n affı Daha önce yapılan gecekondul arı n affı Yapılan gecekondul arı n kendi parselleri üzeri nde dört kat a kadar bi na yapma izni Islah i mar planları nı n yapıl ması nda ve affa iliģki n bel geleri n dol durul ması nda vat andaģa ve yerel yönetime yardı mcı ol mak üzere özel bür oları n yet ki ve soruml ul ukl arı nı n belirlen mesi Topl u Konut Yasası Ar sa sağlanması, altyapı, konut ve sosyal yapı inģaatları na kredi ile destek sağlanması Kr edi siste mi ni n bürokrasi den arı ndırılarak hız kazanması Ar alı k sayılı yasa 1 Eki m1983 ten önce kıyı ve sahil Ģeri di nde hazi neye ait arsalar ile devl eti n hüküm ve tasarrufu altındaki yerlerde izi nsiz ve kaçak yapıları n belirli koģullarda bağıģlanması 37

54 11 Haziran Kanun Hük münde Kararna me 9 Eyl ül Kanun Hük münde Kararna me 7 Haziran sayılı Kanunun Bazı Maddel eri ni n DeğiĢtiril mesi ve Bu Kanuna Bazı Maddel er Ekl enmesi Hakkı nda Kanun 23 Te mmuz sayılı Kanun ve Bazı Ma ddel eri DeğiĢtirilen ve Bazı Ma ddel er Ekl enen 2981 Sayılı Kanunun Uygul anması na Dair Yönet meli k 775 sayılı yasanı n uygul a ması nda Bayı ndırlık ve Ġskan Bakanlı ğı na verilen yet kileri n beledi yeye geçmesi Tür ki ye Eml ak Bankası elindeki fonun Topl u Konut Yöneti mi ne veril mesi Bel edi yelerce yağılan gecekondu önl e me, tasfi ye ve ıslah pr ojeleri nde Topl u Konut idaresi tarafı ndan ka mul aģtır ma, arazi ve ıslah, altyapı iģle ml eri içi n kredi veril mesi 10 Kası m1985 tari hi nden önce yapılan gecekondul arı n affedil mesi af kapsa mı na Çanakkal e ve Ġstanbul boğazları kı yı Ģeridi ni n de dahil edil mesi Uygul a ma Yönet meli ği Sayılı Yasa Ka mu ve özel sekt örde iģvereni n yanı nda çalıģanı n konut sorununu çöz mede yüküml ü tut ul ması 26 Mayıs Sayılı Kanun ile DeğiĢi k 2981 Sayılı Kanunun Bazı Maddel eri ni n DeğiĢtirl mesi Hakkı ndaki Kanun 18 Ağust os Te mmuz 1986 Tari hli Uygul a ma Yönet meli ği nde DeğiĢi kli k 2981 ve 3290 sayılı yasaları n bazı maddel eri ni n değiģtiril mesi Uygul a ma Yönet meli ği 11 Mart Sayılı yasa 11 Haziran 1985 ve 9 eylül 1985 tari hli Kanun Hük münde Kararna mel eri n yasallaģtırıl ması 4 Eki m1989 Ġ mar Affı nı n Boğazi çi nde Uygul anması na ĠliĢki n 14. Ma ddesi ni n Anayasa Ma hke mesi nce Ġptali Ġ mar affı nı n Boğazi çi nde uygul anması nı n kal dırılması Kaynak: Gül ersoy, N. Z. ve di ğ., 1999 dan (62) yararlanılarak hazırlanmı Ģtır. 38

55 3. ANKARA DA KENTLEŞ ME VE GECEKONDU ALANLARI NIN GELİ Şİ Mİ Ankara ili 1923 te başkent ol ması yla birlikte üstlendi ği i dari rolle hı zlı bir kentleş me süreci ne gir mi ştir. Özellikle, 1950 yılından sonra al dı ğı göçl e birlikte hı zlı bir artış gösteren Ankara kenti nin nüf usu, 1927 yılı nda bile değil ken 2000 yılı na geli ndi ği nde 3, 5 mil yonun üzeri ne çı kmı ştır ( Tabl o 3. 1.). İl k kez kentsel nüf us oranı nı n kırsal nüf us oranı üzeri ne çı ktı ğı 1960 yılı nda % 59, 32 ol an kentsel nüfus oranı, 2000 yılına geli ndi ği nde % 88 i geç mi ştir yılında Tür ki ye ni n kentleş me oranı % 75 i ken Ankara kenti % 88 li k oranl a İ ngiltere gi bi geliş miş ül keleri n kentsel nüf us oranı na ul aş mı ştır. Tabl o yılları arası Ankara kenti nüfus değişi mi (69) Yıl Nüf us hı z Şehi r % Köy % , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , 66 Ankara nı n kentleş me ve gecekondul aş ma ol gusu, 1923 yılında başkent ol ması, 1948 yılında il k kez Ankara kenti i çi n çı karıl mış gecekondu af yasası, 1966 t arihli 775 sayılı Gecekondu Yasası ve 1980 sonrası ol mak üzere dört süreç hali nde i ncelenmi ştir. 39

56 3. 1. Ankara da Cu mhuri yeti n İl k Yıll arı 1950 lerde t üm ül kede artan göç hareketleri yle kentler kal abalı klaşırken, Ankara da bu süreç 1950 lerde ol duğu kadar hı zlı ol masa da, 1923 te başkent olması yla birli kte başla mı ştır yılında kur ul an Eml ak ve Eyt a m Bankası, Ankara daki bu gelişmel er nedeni yl e konut kredileri ni n büyük kıs mı nı Ankara ya ayır mış, ancak yet erli konut üretil me mesi sonucu artan kiralar karşısı nda 1929 yılında çı karılan 1452 sayılı yasa ile Ankara da çalışan me murl ara geçi ci kira t az mi natı öden mesine karar veril miştir (70) yılı nda çı karılan 1351 sayılı yasa ile Ankara Şehri İ mar Müdürl üğü kurul muşt ur (36). Devl et mer kezi görevl erini n nüf usu şehre çekmesi ve nüf usun t üketim i hti yaçl arı nı n art ması Ankara yı kısa sürede büyük bir şehir hali ne getir miştir (12). Ankara nı n, bu geliş mel er sonucu pl anlı bir şekil de geliş mesi a macı yla 1928 de ul uslar arası bir yarış ma açıl mış, bu yarış manı n sonucunda Al man şehir pl ancısı Jansen il k Ankara kent pl anı nı yap mı ştır (Şekil 3. 1.). Şekil Ankara Jansen Pl anı, 1928 (70) 40

57 Bu pl ana göre t opl a m 1500 hekt ar üzeri ne ortal a ma kişi/ha lık yoğunl ukl a kişi yerleştiril miştir. Pl anda dar ve orta gelirli grupl arı n konut gereksi nmel eri ne yöneli k 3000 konutl uk bir Me mur sitesi ile, Akköpr ü yöresi nde bir Amel e mahallesi öneril miş ancak uygul ana ma mı ştır. Pl anda alt-orta ve orta gelir gr upl arı genel de eski kent konut böl gesi, Sı hhi ye ve Cebeci ye yerleştiril mekt edir (38). Tabl o Ankara gecekondu sayıları ve nüfusları ( ) Yıll ar Gecekondu sayısı Gecekondu nüf usu Ke ntli nüf us içi ndeki gecekondu payı ( %) , , , , , , , , , 0 Kaynak: Akde mir, M., 1998 (20) 1930 l u yıllarda arsa spekül asyonunun art ması ve konut arzı nı n yet ersiz ol ması ndan dol ayı kentte kiralar yüksel mi ş, kent ol dukça pahalı bir yer hali ne gel miştir. Konut sor unu ile karşı karşı ya kal an kentt e, özelli kl e alt gelir gr upl arı konut sorunl arı na çözü m bul a ma mı şlardır. Bu yıllarda başlayan barakalaş ma daha çok kenti n boş, deneti mden uzak, i mar dışı ve genel de t opografi k açı dan konut yapı mı na pek elverişli ol mayan al anl arı nda geliş meye başla mı ştır (71). Dİ E ni n ( ) yaptı ğı araştır maya göre 1935 yılı nda kentte konut ol arak kullanılan yapı dan 937 si ni n baraka ol duğu belirtil miştir. Bu döne mde baraka adı verilen gecekondul arı n henüz büyük bir orana sahi p ol madı ğı gör ülse de, resmi kayıtlardan Ankara da gecekondul aş manı n 1930 lar gi bi çok erken bir döne mde başladı ğı anlaşıl makt adır ten iti baren başlayan konut kooperatifçiliğini n il k ör neği 1935 yılında Ankara da kur ulan Bahçelievler Kooperatifi dir. Pl an sı nırları dışı nda al dı ğı arsanı n mevzi pl anı nı Jansen e yaptıran kooperatif, 1938 yılı sonuna kadar 169 konut yapmı ştır. Daha sonraki döne ml erde bu alanı n çevresi yeni kooperatif hareketleri ne sahne ol muşt ur (70). 41

58 1940 larda konut sı kı ntısı deva m eden Ankara da hükü met, konut sı kıntısı nı en fazl a çeken kesi m ol an me murl ara konut sağlamak a macı yla 1944 te Me muri n Apart manl arı nı n yapıl ması na karar ver mi ş, bu proje ile 450 konutla birlikt e bir il kokul, bir gazi no, bir yöneti m binası, dükkanl ar gi bi kullanı ml arı i çeren bir pr oj e üret mi ştir(71). Bu girişi m 1944 yılında me mur a konut yap manı n devl etin görevl eri kapsamı na alı nması ile il gili ol arak çı karılan 4626 sayılı Me mur Konutları Yasası nı n çık ması nı n he men ardı ndan gerçekl eştirilen pr ojelerdendir yılı nda Eml ak ve Eyt a m Bankası nı n yeniden ör gütlenmesi yle kurul an ve a macı ucuz konut kredisi sağl a mak, konut üreti p sat mak, yapı t eknol ojisini geliştir mek, kooperatiflere destek olmak ol an Tür ki ye Eml ak Bankası nı n kentte en öne mli uygul a ması Ankara Saraçoğl u mahallesi dir (57). Cu mhuri yet Hal k Partisi Meclis gr ubunun 1943 yılında Ankara da konut sor ununu araştır mak üzere yaptırdığı araştır maya göre kentte arsa fi yatları aşırı denebilecek öl çüde art mıştı ve bununl a birlikte i marlı alan dışı nda konut geliş mesi yasaklanmı ş ol ması na karşı n i marlı alanlardaki parselleri n çoğu ( %75) boşt u (72). Kentte, II. Dünya Savaşı na kadar ci ddi öl çül erde gecekondul aş ma ol masa da, sonral arı kenti n yoğun bir gecekondu baskısı altında ol duğu gör ül mekt edir (73). İlk gecekondul ar tari hi mer kez ol an Kal e ve yoğun bir iş mer kezi ol an Ul us un çevresinde geliş meye başla mı ştır. Gecekondular il k ol arak kenti n çevresi nde yer al maya başla mı şl ar, daha sonraları ise kenti n büyü mesi ile birlikte şehri n i çi nde yer al mışlar ve gittikçe art an gecekondu nüfusu ile mahalle niteliği taşı yacak kadar büyü müşl erdir. Ankara Bel edi yesi t arafından verilen bir bil gi ye göre 1945 yılında İaşe Dağıt ma Birlikleri şu nüf usları sapt a mı ştır: Altı ndağ , Atıf Bey , Akt aş , Yeni doğan , Yeni hayat Bu veri ye göre 1945 yılında Ankara da gecekonduda yaşayan nüf usun yakl aşı k e yakl aştığı söyl enebilir tari hli 5218 Sayılı Kanun Sonrası Geliş mel er Kentte, kentleş meyl e birlikte hı zla artan gecekondul aş maya yöneli k ol arak 1948 yılı nda Ankara daki gecekondular il k kez yasallaştırıl mıştır. Ayrıca konut açı ğını n gi deril mesi a macı yla konut yapı mı nın t eşvi k edil mesi ne yöneli k ol arak aynı yıl 5228 sayılı Bi na Yapı mı Teşvi k Kanunu çı karıl mıştır sayılı yasa ile gecekonducul ar üzeri nde bul undukl arı hazi ne arazileri ne sahi p ol ma hakkı nı el de ederken, 5228 sayılı yasa ile 42

59 bel edi ye üzeri ne devredilen arsalara alt yapı getirerek parselleri kredilendir me ol anakl arı ve i nşaat zorunl ul uğu ile hal ka sun muşt ur sayılı yasada Ankara da altı gecekondu yerleşi malanı belirlenmi ştir (Şekil 3. 2.) 5228 sayılı yasanı n ardı ndan yapılan il k uygul a ma ile Yeni mahalle de 2000 konut üretil miş, 1951 de Etli k te 3000 arsa dağıtıl mış, daha sonra ise bu yasaya göre uygul a ma yapıl ma mı ştır (70). 1950li yıllara geli ndi ği nde 5218 ve 5228 sayılı yasaları n getirdi ği uygul a mal ar çözü m getirme mi ş, konut krizi hal a deva m et mekt edir. Kredi sağl anması ve alt yapısı hazır arsa sunumunun devl ete ekono mi k bir yük getir mesi nedeni yl e uygul a ma genişletileme mi ş, aynı zamanda t üm kredilendir me ol anakl arı na rağmen arsa değerleri ni n aşırı yükselişi nedeni yle düşük gelir grubu bu i mkanl ardan yararlana ma mı ştır l u yıllardan itibaren yapıl maya başlayan gecekondul arda yaşayan nüfus 1950 yılı na geli ndi ği nde kent nüf usunun % 21 i ni aş mı ş hal e gel mi ştir ( Tabl o 3. 2.). Şenyapılı ya ( 38) göre yılları arası nda ol uşan il k gecekondul ar, bu döne mde yoğun bir iş mer kezi ol an Ul us un kuzeyi nde, kal e çevresi ndeki ya maçl arda ve bugünkü Bent deresi ile Babür caddesi arası ndaki düzl ükl erde kur ul an Altı ndağ, Yeni doğan, Yeni hayat, Fazıl Ah met Paşa, Yavuz Sultan Seli m, İsti klal, Çandarlı ve Akt aş tır. Daha sonra ise yi ne aynı ekseni n batısı nda kur ulan Kazı kiçi Bost anl arı, kuzeydoğusunda da Gül veren, Gülseren, Çalışkanl ar yerleş meye açıl maya başla mı ştır. Al tındağ 1953 te yoğunl uğa bağlı ol arak ilçe ol muşt ur. Ayrıca bu döne mde Çi nçi n Bağları, Ma mak, İ ncesu, Kayaş, Köst ence, Topraklı k, Sai me Kadı n, Şehit Cengi z Topel, Abidi npaşa, Şafak Tepe, Kartal Tepe ve Telsizler de gecekondu gelişi mi gör ül müşt ür. Tuzl u çayır ve Akdere de 1950 den sonra konut yapı mı hı zlanırken, Yıl dız da 1960 dan sonra gecekondu yapı mı hı zlanmı ştır lerde tren yol una yakı nlı k, ul aşılabilirlik, engebeli ve eği mli kentsel eşi k al anl arı n ve hazi neye ait arazilerin çok ol duğu İ ncesu, Seyran Bağl arı ve Akdere mahalleleri geliş meye başla mı ştır. Bu döne ml erde konut açı ğı nı kapa ma a macı yla 1951 t ari hi nde Bakanl ar Kur ul u kararı yla Ankara daki t üm konutlar çatı katı na i zi n alırken uygun yerlerde ek bir kat yapma i zni getirilerek konut sorununa çözü m aranmaya başl ansa da, alı nan bu karar arsa spekül asyonuna hız vererek a macı na ulaşa ma mı ştır (72). Ar sa sunu mu, kredi olanakl arı, kat artırı mı ve 1953 te yeni af yasası çı kması gi bi geliş mel er deva m ederken Ankara nüf usu, Jansen Pl anı nı n 1980 yılında ul aşıl ması düşünül en kişilik nüf usa 1940 ları n sonunda çokt an ul aş mı ş dur umdadır. Nüf usun çok art ması yla kenti n pl anı nı n sı nırlarını n zorlanması yeni bir kentsel gelişi m 43

60 şe ması nı n ol uşt urul ması i hti yacı nı doğur muş, bu nedenl e yeni bir yarış ma açıl ması na karar veril miştir Yücel- Uybadi n İ mar Pl anı 1954 yılında açılan ul uslar arası yarış mada i ki Tür k Pl ancısı Ni hat Yücel ve Raşit Uybadi n biri nci ol muşl ardır (36) yılı nda onayl anarak uygul anmaya başlayan pl anı n (Şekil 3. 3.) a macı, kentte artan yoğunl uğu denetim altı na al mak ve yönl endir mektir. İ mar Heyeti ni n aynı yıl verdiği, iskana açıl ma mı ş ancak kentsel geliş meye ayrıl mış al anl arda alt yapı ol masızı n yapılmı ş bi nal ara r uhsat veril mesi kararı ile gecekondul aş ma ve sağlı ksız geliş me desteklenmi ştir (38) yılı pl anı ndan bir süre sonra yoğunl uk artışı t alepl eri yle pl an değişi kliği ne gi dil mesi ile karşılaşıl mış, bu t alepl er doğr ult usunda 1960 yılı nda Böl ge Kat Ni zamı Pl anı kabul edilerek kentte i nşaat kapasitesi, küçük değişi klikl er dışı nda 1968 yılına kadar her hangi bir kat artışı baskısı na gerek kal mayacak kadar yükseltil miştir (72) yılı nda Ankara da ek kat yap ma i zni ni n ardı ndan 1965 yılında çı karılan Kat Mül ki yeti yasası ile tek bir parsel üzeri nde birden fazla konut sahibi ol abil me yol unun açıl ması ile di ğer kentlerde ol duğu gi bi Ankara da da yoğun bir yeniden i nşa süreci ne giril miştir. İbrahi m Yasa ya ( 39) göre Telsizler, Topraklı k, Çalışkanl ar, Kayaş, Abi di npaşa, Çi nçi n Bağl arı, Akt aş, Yeni doğan ve Kazı kiçi Bost anları mahalleleri t ari hleri arası geliş meye başlarken, Bahçel erüst ü, Sai me Kadı n, Ma mak, Karaağaç, Keçikıran, Di k men, Akdere, Sa manlı k Bağları, Abi di n Paşa, Kartaltepe, Keçi ören, Lakavas ve Güzeltepe mahalleleri yılları arası geliş mişlerdir. Kentte konut açı ğı sorununa çözü m a macı yl a kredilendir me ve arsa sunu mu gi bi yönt e ml eri n yet ersiz kalması nedeni yle kat artırı mı na gi dilerek bu sorunun çözül meye çalışıl ması sonucu arsa değerleri ni n art ması, 1930 larda başlayan gecekondul aş mayı hı zlandır mı ştır. Bir başka deyişle, çözüm ol arak geliştirilen kararlar kentte daha büyük sorunl ara neden ol muşt ur. 44

61 ekil Ankara da 1948 yılına kadar gelişen gecekondu alanları 45

62 Şekil Yücel- Uybadi n Planı 46

63 Tari hli 775 Sayılı Gecekondu Yasası Sonrası Geliş mel er yılları arasında Ankara nı n çevresi i marsız mahallelerle sarıl maya başla mı şken, yılında yönetsel geliş me t ü müyl e kent çevresi ne yerleş mi ştir. Ar aba sahi pliliği ni n az erişebilirliği n öne mli olması nedeni yle üst gelir gr ubunun terci h ettiği kent mer kezi yoğunl aş mı ş, kent çevresi de gecekondul arla sarıl mıştır (36). Ankara da gecekondu bölgesi uygul a ması 1965 yılında Akt epe G. Ö. B. ile başla mı ş, 1966 yılı nda çı karılan 775 sayılı yasa ile de yasal stat ü kazanmı ştır. Ankara da döne mi nde hekt ardan fazla al an ka mul aştırılarak gecekondu önl e me böl gesi ilan edil miştir. Bu al anı n 1230 hekt arı nda alt yapı t a ma ml anabilirken, geri kal an kısı ml arda kıs men tama ml anabil miştir (70) li yıllarda Ankara da uygul anan t opl u konut uygul a mal arı ndan biri, 1970 yılı başı nda kur ul an Or ta Anadol u Topl u Konut Şirketi ni n il k uygula ması ol an 100 hekt arlık bir al an üzeri nde 7000 konutla nüf usa hi z met edecek ol an OR- AN yerleşi m al anıdır. Konutları n % 60 ını n sosyal konut i çerikli ol ması pl anlanmı ş ancak uygulanma mı ştır. Yi ne bu döne mde uygul anan t opl u konut uygul a mal arı ndan bazıları MESA nı n ( Mesken Sanayi) yılları arası nda Çankaya da yapılan 459 konutl u Me -Sa Sitesi, dar gelirlilere yöneli k sosyal nitelikli 7000 konuttan ol uşan Batı Sitesi, 175 konutl u Güneş Sitesi, Gazi os manpaşa da 2000 konutl u site gi bi uygul a mal ardır ( 76) yılı nda kur ulan Kent- Koop ile Ankara Bel edi yesi ni n i şbirliği ile ol uşt urulan Ankara Batı kent Pr oj esi, ka mulaştırılan 1035 hekt arlık al anda konut yapı mı ile yeni bir topl u konut girişimcili ği ol muşt ur (77) yılı kent nüf usu , kentsel nüf usun t opl a m nüf usa oranı da % 59, 32 dir yılında kent sel nüf us beş yıl da % 36 oranı nda artarak e ul aşırken, 1970 te yakı n bir artış hı zı yla e ul aş mı ştır. Gecekondu nüf usu ise yılları arası % 43 l ük artış hı zı yla 1965 te e çı karken, 1970 te yi ne kentsel nüf us artışını n üzeri nde bir hızla ( % 51) artarak e ul aş mı ştır. Kentsel nüfus artışı ndan daha hı zlı artan gecekondu nüfusu 1960 yılında nüfusun % 56, 1965 yılında % 57, 4 ve 1970 yılında % 63 lük orana 47

64

65 ul aş mı ştır yılında çı karılan 775 sayılı yasanı n daha önce çı karılan gecekondu yasaları gi bi gecekondu gelişi mi ni engelleye me mi ştir yılı ndan sonra yasallaşan gecekondul arı n ardı ndan 1970li yıllarda Ankara da konut açı ğı nı n kapatıl ması a macı yla toplu konut üreti mi ne gi dil diği görül mekt edir Sonrası 1980li yıllarda ül ke ekono mi k açı dan dur gunl uk göster mekt e ve ağır bir enfl asyon yaşa makt adır (71) öncesi nde i nşaat sektörünün sunduğu hi z met yet ersiz kalırken, 1980 sonrası nda satı n al ma gücünün azal ması nedeni yle bu kez sekt örün sunduğu hi z met fazla gel mi ş, konut alı mı dur muş ve özellikle de düşük gelir gr ubunun konut ihtiyacı art mıştır (78) lerde Ankara gecekondu al anları nda t oprağa t alebi n art ması nedeni yl e arsa fiyatları gi derek yükselmesi mevcut gecekondu yerleşi ml eri ndeki fazla arsal arı n parçalanı p satıl ması nı özendir mekt e ve zorla makt adır. Bu geliş mel er sonucunda gi derek yoğunl uğu artan gecekondu yerleş mel erinde, kent hi z metleri yetersiz hal e gel mekt e ve gecekondular bu hi z metler açısı ndan kritik bir nokt aya ul aş makt adır (79). Bu döne mde gecekondularla il gili ol arak çı karılan il k af yasası 1983 yılı nda çı karılan 2805 sayılı yasadır. Bunu 1984 yılı nda 2981 ve 1986 yılı nda 3290 sayılı yasal ar izle mi ştir yılında Ankara nüf usu ye ul aşırken gecekondu nüf usu da kişi ye ul aş mı ştır yılında gecekondu nüf usunun kentsel nüfusa oranı % 77, 2, 1985 yılında % 70 tir yılına kadar gecekondu al anlarını n gelişi mi Şekil te, yapı msüreçleri ne göre konut alanları da Şekil da veril miştir. Gazet elerde verilen haberlere göre 1984 te Çankaya, Di kmen, İller Ma hallesi, Yeni mahalle gi bi yerlerde, 1987 de OR- AN da birçok gecekondu bel edi ye t arafı ndan yı kıl mıştır. Af kapsa mı dışı ndaki gecekondul ar yı kılırken, af kapsa mına giren gecekondu alanları nda ıslah çalış mal arı sürdürül mekt edir (71) yılı pl anı 30 yıl da nüf usl uk bir hedef belirlemi ş ( 72), ancak Jansen Pl anı nda ol duğu gi bi bu pl anda da hedeflenen nüf usa çok daha önce varıl mıştır pl anı nı n hazırlanmaya başladı ğı 1955 yılı nda kentsel nüf us ci varı ndayken hedeflenen nüfus 1985 e gel meden 25 yıl önce 1960 yılında 49

66 50

67 51

68 li k nüf usla aşıl mıştır yılı nda nüf usun yakl aşı k % 46 sı gecekonduda yaşarken 1970l ere geli ndiği nde bu oran % 53 lere çı kmı ş, bu geliş mel er yeni bir pl an yapıl ması gereği ni ortaya koymuşt ur. Ankara 1990 Nazı mpl anı Ankara Metropoliten Al an Nazı m Pl an Bür osu (AMANPB) yılları arası yür ütt üğü kapsa mlı araştır ma ve analiz çalış maları sonucunda Ankara 1990 yılı Nazı mpl anı geliştiril miştir (80) (Şekil 3. 7.) yılında ODTÜ Pl anl a ma Gr ubu nun yaptı ğı çalış maya göre yılları arası kent nüf usu % 85 oranı nda artarken konut al anı % 59 oranı nda artmı ştır yılında düzensiz konut al anl arı nı n t üm kentsel al an i çi ndeki payı % 44, 5, t opl a m konut al anları i çi ndeki payı % 69 i ken, 1985 yılında gecekondu al anları nın kentsel al andaki payı % 27 ye, t opl a m konut al anl arı içi ndeki payı da % 51 e gerilemi ştir (72). Ancak al ansal olarak yapılan bu öl çüml ere göre gecekondu al anl arı nı n oranl arı nı n sözü edilen 15 yıl i çi nde azal dı ğı nı söyl e mek ve Ankara da gecekondu konusunda i yileş me ol duğu yar gısı na var mak çok doğr u ol mayacaktır. Gecekondu al anl arı nı n kentsel al an içi ndeki payı gi derek azal mış olsa da, 1970 yılı nda ol an gecekondu nüf usu 1985 yılında e çı kmı ş, kentsel nüf us i çindeki payı % 63 ten %70 e çı kmı ştır. Ankara 2015 Pl anı yılları arası Meh met Altı nsoy başkanlı ğı ndaki bel edi ye döne mi nde Ankara Metrosu i çi n çalış mal ar başla mı ştır yılı nda ODTÜ Şehir Pl anl a ma Böl ümü nden bir gr uba Ankara 2015 adlı bir makr o öl çekt e strateji pl anı hazırlattırıl mıştır (72) (Şekil 3. 9.). Karayal çı n ı n Büyükşehir Bel edi yesi Başkanlı ğı nı üstlendi ği döne mi Ankara Bel edi yesi ni n yöneti mi ve uygul a maları açısı ndan ayrı bir özelli k göster mekt edir (81). Di k men Vadisi ve Portakal Çi çeği Vadisi Pr oj esi bu döne mde başla mı ştır Yücel- Uybadi n Pl anı ndan iti baren kent pl anları i çi nde yer al maya başlayan ve bu t ari hlerden itibaren yeşil alan ol arak pl anlanan bu al anl ar, 1990 yılı pl anı ve onaylanma mı ş 2015 ve 2025 makr o öl çekt eki pl anlarda kent mer kezi nden dışarı ya açılan yeşil aksları n geçti ği al anl ardır. 52

69 53

70 Ankara 2015 Pl anı nı n temel politikaları şu şekil de özetlenebilir (82): Yeni açılacak yerleşi malanl arı nı n topografi k çanak dışı na çı karıl ması, Yeni yerleşi mlekel eri ni n 300 bi nden az nüfusl u olması, Kenti n çevresi ndeki yerleşi m al anları nı n güçl endiril mesi veya yaratılması yl a desantralizasyonun sağlan ması, Desantralizasyon sonucu gelişen yerleş mel erde iş ol anakl arı ve konut un dengel enmesi, Desantralizasyonun ka mu ulaşı msiste mi ne dayandırıl ması, İstihda mdağılı mı nı n desantralizasyonda araç olarak kullanıl ması, Önerilecek f or mun gelecekt e daha zengi n alternatifler üretil mesi ne ol anak ver mesi, Kent etrafı nda kur ul makt a ol an yeşil kuşak ı n mi kr o kli mati k et ki yi yaratabil mesi içi n 8-10 km li k bir deri nli ğe kavuştur ul ması Ankara 2015 adı altında geliştirilen pl an geliştirilerek Ankara 2025 (Şekil 3. 9.) pl an şe ması geliştiril miştir. Geliştirilen her i ki pl an da henüz onaylanma ması nedeni yle şu anda Ankara 1990 adı altındaki kent pl anla ma çalış ması geçerlidir. 54

71 4. ANKARA DA GECEKONDU S ORUNUNA YÖNELİ K GELİ ŞTİ Rİ LEN PROJ ELER Bu böl ümde Ankara da gecekondu al anları na yöneli k uygul a mal ardan bazı ör nekl er veril miģtir. Yapılan proj eler gecekondu al anları nda Gecekonduyu yı kma ve gecekondul uyu t aģı ma ile Gecekondul uyu yerinde kor uma ol arak i ki alt gr uba ayrılan Yenile me ve ĠyileĢtir me baģlı kları altında t opl anmı Ģtır. Ayrıca Ankara da Gecekondu Önl e me Böl geleri nde yapılan proj elerden de ör nekl er veril miģtir. Pr oj eleri n Ankara 1990 Planı ndaki konu ml arı ġekil de gösteril miģtir Yenile me Projeleri Yenile me pr oj eleri nde gör ülen yakl aģı m gecekonducul arı n yeri nde korun ması ve baģka al ana t aģı nmal arı Ģekli nde i ki alt baģlı k altında i ncelenmi Ģtir. Di kmen Vadisi Pr oj esi, GEÇAK Pr oj esi ve Öveçl er Pr oj esi gecekondul uları aynı al anda kor ur ken, Portakal Çi çeği Vadisi Pr oj esi gecekondul uları baģka al ana t aģı yarak yenile meyi gerçekl eģtir mekt edir Gecekondul uyu yeri nde koruma Di kmen Vadisi Projesi Di k men Vadisi Konut ve Çevre GeliĢtir me Pr ojesi, Ankara BüyükĢehir Bel edi yesi tarafı ndan 1989 yılında yapıl ması pl anl anmı Ģ bir gecekondu böl gesi yenile me pr ojesi dir. BeĢi nci bölü mde ayrı ntılı ol arak i ncel enecek ol an pl anı n a maç, pr obl e ml er, yakl aģı m ve sonuçl arı ile il gili bil giler bu böl ümde di ğer ör nekl erle birlikte ele alınabil mesi amacı yl a özetlenmi Ģtir. Amaç: Pr oj eni n a macı kısaca yakl aģı k 4000 gecekondunun bul unduğu vadi al anı nı n, gecekondul ulara aynı al anda çağdaģ konutlar ve düzenli bir çevre sunarak, gecekondul ardan t e mi zl en mesi ve al anı n kenti n ekol ojisi ne ve mi krokli ması na uygun bir Ģekil de kente hizmet eden planlı bir yeģil alana dönüģt ürülmesi olarak 56

72 ġekil Projeleri n 1990 planı üzeri ndeki yerleri 57

73 özetlenebilir. Pr oj ede ayrıca vadi ni n yeģil al anlar ve konutlarla birlikte sosyal ve kült ürel hiz metleri n sunul ması ve altyapı nı n geliģtiril mesi de a maçl anmaktadır. İl gili tarafl ar: Gecekondu sahi pleri, Bel edi ye, Metropol Ġ mar A. ġ. ve özel giriģi mciler. Yakl aşı m: Pr oj ede t apu t ahsis bel geli gecekondu sahi pleri arsa ve gecekondul arı nı bel edi yeye t erk et mek ve konut anl aģ ması i mzal amak sureti yle vadi de yapılacak ol an konutlarda hak sahi bi olabilecekl erdir. Vadi bel edi ye t arafı ndan 1942 sayılı yasaya göre ka mul aģtırıl mıģ ve konut, kült ürel, sağlı k, eğiti m, ticaret ve rekreasyon al anı gi bi kullanı ml ara açıl mı Ģtır. Al anda yapılan i nģaatlar i hale yol uyl a çeģitli i nģaat Ģirketleri ne yaptırıl makt adır. Pr oj eni n yapı mı nı n etapl ar hali nde yapıl ması pl anlanmı Ģtır. Pr ojenin biri nci aģa ması nı n biri nci ve iki nci et apları nda üzerinde gecekondusu ol mayan arsa sahi pleri ni n arsaları kamul aģtırıl mıģ ancak bu kiģiler hak sahi bi ol ama mı Ģlardır. Ancak, ka mul aģtır ma mali yeti ni n çok yüksek değerlere ul aģ ması nedeniyle yasa değiģi kliği ile bu et apl ardan sonra yapılan uygula mal arda arsa sahi pleri nin de konut sahi bi ol ması mü mkün kılınmı Ģtır. Gecekondu ve arsa sahi pleri, sahi p ol dukl arı taģı nmazı n değeri ni n yapılan yeni konutları n bedeli nden düģül dükt en sonra kal an bedeli bel edi yeye t aksitler hali nde öde mekt edirler. Pr oj ede di kkat çeken bir uygul a ma da, pr oj e döne mi nde gecekondul arı yı kılan hak sahi plerine, yeni konutları nı t esli m al ana dek kira yardı mı yapılıyor ol ması dır. Pr oj ede gecekondu sahi pleri sadece konut sözleģ mesi yapıl ması veya ka mul aģtır ma gi bi konul arda pr ojede yer al mıģlar, projede gecekonducul arı n aktif katılı ml arı sağlanma mı Ģtır. Uygul a ma: Pr oj ede yaklaģı k 4000 aileye konut sağl anmakt adır yılı nda pl anl arı tama ml anarak uygul a maya baģlanan pr oj e hal a deva m et mekt edir. I. AĢa ma ve II. AĢa ma ol arak ayrılan ve et apl anan pr oj e al anını n I. AĢa ma I. Et ap uygul a ması tama ml anmı Ģtır. I. AĢama II. Et ap ı nda ka mulaģtır ma ve konut sözleģ mel eri ni n yapı mı t a ma ml anmı Ģ, alan gecekondul ardan t emi zl enmi Ģ ve yeģil al an ol arak pl anlanan al anı n i nģaatına baģlanmı Ģtır. I. AĢamanı n III., I V. ve V. et apl arı yla birleģtirilerek uygul a maya konan II. AĢa ma da ise kira ve konut bedelleri meclis onayı na henüz sunul arak onayl anmı Ģ ve konut sözleģ mel eri ne baģlanmı Ģtır. 58

74 Pr oj eni n t ek t a ma ml anmı Ģ et abı ol an I. Et ap ı nda 404 konut yapıl mıģtır. Yakl aģı k 19 hekt ar ol an al anı n 11 hekt arı ( % 58) yeģil al an kullanı mı na ayrıl mıģtır. Tü m pr oj e al anı nda yapıl ması planlanan kullanı ml ar Ģunl ardır: Kült ürpark: vadi ni n büyük kıs mı nı ol uģt uran bu al anda sosyal, kült ür, eğl ence ve di nlenme alanları yer alacaktır (ġekil 4. 2.). ġekil Kült ürpark ı n Kült ür Köpr üsü nden görünü mü, 2002 Konut: Hak sahi bi konutları nı n yanı sıra l üks konutlar da yer al makt adır ( Teras evl er, konut kuleleri vs.) (ġekil ġekil 4. 4.). ġekil Haksahi bi konutları (I. Etap),

75 ġekil Terasevl er (II.Et ap), 2002 Sosyal donanı ml ar: KreĢ, anaokul u ve il köğretim t esisleri, sağlı k al anı, kült ürel tesisler. Bel edi ye hi z met al anları: Vadi ve çevresi nde gerekli bel edi ye hi zmetl eri ni n sunul acağı bu al anlarda konut ve ticaret gi bi kullanı ml ar da yer al makt adır (ġekil 4. 5.). ġekil Bel edi ye Hi z met Al anı üzeri ndeki konut bl okları (I. Etap),

76 ġekil Di kmen Vadisi Projesi, proje öncesi ve sonrası görünü m ( Metropol Ġ mar A. ġ.) 61

77 GEÇAK Projesi GEÇAK ( Gecekondudan ÇağdaĢ Konut a) Pr ojesi Çankaya Bel edi yesi ni n 1993 yılından iti baren bel ediye sı nırları içerisi ndeki bel edi ye arazisi üzeri nde ol uģ muģ çeģitli gecekondu al anlarında birden fazla baģlat mıģ ol duğu pr oj eleri n ta ma mı na verilen addır. Amaç: GEÇAK Pr oj esi'ni n t üm alt pr oj eleri i çeren t e mel a macı pr ojeni n uygul andı ğı al anda yıllardır yaģayan kiģileri n, çevre değiģtiril meksizi n bul undukları al anda çağdaģ konutlara kavuģmal arı nı sağl a maktır ( Çankaya Bel edi yesi Basın Yayı n). Bunun yanı nda Çankaya da uzun yıllardır süregelen gecekondu ve konut probl e mi ni çöz mek, kenti n ve vat andaģı n hakl arı nı n bir arada gözetildi ği yeģil, modern bir kent yapısı ol uģt ur mak projenin a maçl arı arası nda yer al makt adır. İl gili tarafl ar: Pr oj e al anı i çi ndeki gecekondu sahi pleri ve ol uģt urdukl arı kooperatif, Çankaya beledi yesi, yükleni ci fir mal ar. Yakl aşı m: Çankaya Beledi yesi t arafı ndan geliģtirilen GEÇAK Pr oj esi dört ayrı uygul a ma ile hayata geçiril mekt edir (83): 1. Bel edi yeye ait eski i marlı parseller üzeri ndeki gecekondul ar: Bu yakl aģı m, 2981 sayılı yasaya göre ı slah pl anlı bir al ana taģı nması gerekli gecekonducul arı n yeri nden edil me mesi a macı yla, üzeri nde yerleģtikl eri alanı n kur dukl arı kooperatife satıl ması ve iģgal ettikleri di ğer al anları ka muya t erk et mel eri Ģekli nde geliģtiril miģtir. Bayı ndırlık ve Ġskan Bakanlı ğı, bel edi yeye ait eski parselleri n 775 Sayılı Yasa ve Uygula ma Yönet meli ği ni n 13 ve di ğer maddel eri uyarı nca kooperatiflere tahsisen satıl ması nda bir sakı nca gör me mekt edir. 2. Islah i mar pl anlı böl gelerdeki gecekondul ar: bu al anl arda gecekonducul arı n bir böl ümü he m birbirleriyle he m de bel edi ye ile hisseli veya sadece birbirleri yle hisseli durumdadırlar. Bu böl gelerde yaģayanl ar yan yana parseller öl çeğinde veya ada bazı nda kooperatif kur dukl arı t akdirde çağdaģ konutlara sahi p ol abilecekl er, bel edi ye de arsaları takas yol u ile toplayabilecektir. 3. Eski i marlı, kentleģ me düzeyi düģük mahalleler: Bu al anlar, i marı eski tari hlerde yapıl mıģ ancak bugünün çağdaģ kent dokusuna uy mayan al anl ardır. 62

78 Bel edi ye ve gecekonducul arla birlikte Ģahıs parselleri de bul unmakt adır ve t araflar arası ndaki anlaģ mazlı kların gi deril mesi a macı yla kooperatifleģ meye gi dil mi Ģtir. 4. Ġ mar pl anı değiģi kli ği gerektiren al andaki gecekondul ar: Bu al anlar, üzerinde gecekondul arı n bul unduğu, i mar pl anı nda yeģil al an, vadi gi bi iskana açık ol mayan al anl ardır. Bel edi yeni n he m t üm hak sahi bi gecekonducul ara yet ecek kadar ıslah i mar pl anlı alanı ol ma ması he m de gecekonducul arın aynı al anda t ut ul ması a macı yl a i mar pl anı nda yapılan değiģi kli klerle al anları n bir kıs mı yeģil alan ol arak kor unur ken, bir kıs mı da i mara açılarak gecekonducul ara ayrılmı Ģtır. GeliĢtirilen t üm proj elerde gecekonducuları n kooperatifleģ me Ģekli nde ör gütlenmel eri gerekmekt edir. KooperatifleĢ me yol u ile gecekonducuları n aktif katılı ml arı sağl anırken, ol uģt urulan kooperatife kullanıcılar dıģı nda ki mseni n gir me mesi il kesi sayesi nde bu pr oj eden rant sağlayabilecek herhangi bir giriģi mi n ol ması da engellenmi Ģtir. Bu uygul a ma çerçevesinde 70 kadar kooperatif kur ul muģ, bu kooperatifler birleģerek Yeri nde Islah Konut Yapı Kooperatifleri Üst Birliği ni ol uģt urul muģt ur. Bel ediye ile birlik arası nda projeni n yür üt ül mesi ne yöneli k bir pr ot okol bul unmakt adır. Bu pr ot okol e göre beledi ye yükl eni ci fir mal ar üzeri nde deneti mi sağla makt adır. Pr oj ede belirlenen kooperatifleģ me yakl aģı mından yol a çı kılarak Büyükesat Ma hallesi Koza Sokak, Di k men, Os man Te mi z ve Meti n Okt ay Mahalleleri nde kooperatifler kur ul muģtur. Çankaya Bel edi yesi Eml ak ve Ġsti ml ak Müdürl üğü tarafı ndan yapılan araģtır maya göre hak sahi pleri ni ve t ahsis edilecek arsaları belirle mi Ģlerdir. Encü meni n kararı ile hak sahi binden ol uģan kooperatiflere i mar parselleri ni n t ahsisen satıģına karar veril miģ ve gecekonducul ar bel edi yeye ait i mar parseli ni boģalt mıģlardır (83). GEÇAK II PROJ ESİ: Bu pr oj e, GEÇAK Pr oj esi kapsa mı nda bel ediyeni n eski i marlı parselleri üzeri ndeki gecekondul ara yöneli k geliģtirdi ği uygula mal ardan biri dir. Al anı n t anı mı: Di ğer pr oje al anl arı nda ol duğu gi bi GEÇAK II Pr ojesi ndeki gecekondu al anları da bel edi ye arazileri üzeri ne yapılaģ ma yol u ile ol uģ makt adır (ġekil 4. 7.). GEÇAK II Pr oj esi alanı nda 1200 gecekondu nüf usu bul un makt adır. Gecekondu sahi pleri ni n sayısı 221 ol arak belirlen mi Ģtir. Eği m % 20 ile % 55 arası 63

79 değiģ mekt edir ve kuzeyde % eği mli al an j eol oji k açı dan sakı ncalı alan ol arak belirlenmi Ģtir. Pr oj e alanı nda belirlenen sorunl ar Ģu Ģekil de sıralanabilir: Kanalizasyon siste mi ni n ol ma ması Yaya Ul aģı mı nı n ol ma ması Sağlı k mer kezi, ticaret, kült ürel t esis, park ve oyun al anı gi bi kullanı ml arı n ol ma ması Ġlkokul un kapasitesi ni n yet ersiz ol ması Sağlı ksız ve köt ü yapılaģma koģulları (83) Uygul a ma: GEÇAK Pr oj esi ni n il k uygul a ması Koza Sokak ta gerçekl eģtiril miģtir. Bu al anda yaģayan 47 gecekondu sahi bi gecekondul ular Koza Sokağı yeri nde ı slah Kooperatifi BESA yı kurmuģl ardır. Bel edi yeni n deneti mi altında kooperatif ile Tepe ĠnĢaat Gr ubu bir araya gel mi Ģ ve yapılacak konutları n özellikleri belirlenerek inģası na baģlanmı Ģtır. Bu küçük çapt aki pr oje di ğer projeleri n uygul anmasına önayak ol muģt ur. Al an ve gecekondu sahi bi sayısı ol arak daha büyük bir pr oj e ol an GEÇAK II projesi, ilk uygul a madan yol a çıkılarak bu pr oj eni n güneyi nde geliģtiril miģtir ( ġekil 4. 8.). Pr oj e çerçevesi nde bel edi yeye ait eski i marlı parseller üzeri ndeki gecekondul arda yaģayanl ar bir kooperatif çatısı altında t opl anarak burada yapılacak ol an konutlara yerleģecekl erdir. 10 Kasım 1985 yılından önce buraya gecekondu yaparak yerleģen ve t apu t ahsis bel gesi ya da Bel edi yeye yasal süre i çi nde baģvurarak i ki bi n liralı k makbuz al an gecekondu sahi pleri ne t anı nmı Ģtır (83). Ol uģt urulacak ol an kooperatife bu ki mseler dıģı nda ki mse katılamayacaktır. 9, 33 hekt ar al anlı k ve 1200 nüf usl u pr oj e al anı nı n kuzeyi nde yer al an j eol oji k sakı ncalı al an yeģil alan ol arak pl anl anmı Ģtır. Geri ye kal an yakl aģı k m 2 li k al anda katlı bl okl ardan ol uģan 230 konut ve katlı bl okl ardan oluģan 291 konut yapıl ması pl anlanmı Ģtır. Hak sahi pleri dıģındaki konutları n % 64 ü yükl eni ci fir maya ait ken geri ye kalan % 36 oranı ndaki konut sayısı bel edi yeye aittir. Pr oj ede yer al ması pl anlanan kullanı ml ar yeģil alan, ticaret ve kült ür mer kezi, eğitim al anl arı ve konut alanları dır. 64

80 ġekil GEÇAK II Projesi, proje öncesi hava fotoğrafı ( Çankaya Bel edi yesi) 65

81 ġekil GEÇAK II Projesi ( Çankaya Bel edi yesi) ġekil. ġekil GEÇAK II Projesi ( Çankaya Bel edi yesi) 66

82 ġekil Proje öncesi GEÇAK II alanı nı n görünümü ( Çankaya Bel edi yesi) ġekil Proje sonrası GEÇAK II alanı nı n görünü mü, 2002 Sonuçl ar: hal kı n katılımı nı n sağl anması nı n tek yol u yerel yöneti min hal kı n gör üģünü al ması dır ve hal kı n kooperatifleģ me Ģekli nde ör gütlenmesi gerekir (84). GEÇAK Pr oj esi nde kooperatifleģ me yol u ile katılı mı n sağl anması pr oj eni n uygul anabilirliği ni sağlayan öne mli bir et ken ol muģt ur. Ayrıca oluģt urul an kooperatife dıģarı dan üye alınma ması ile alandan elde edilebilecek rant önl en mi Ģtir. 67

83 GEÇAK II Pr oj esi ni n gerçekl eģtiği gecekondu böl gesi, kenti n l üks konut al anl arı nı n yer al dı ğı böl geye çok yakı n bir konu mda ve her açı dan bu kesi ml e t ezat ol uģt uran bir al an ol ma özelliği t aģı makt adır. Yapılan pr oje ile gecekondu sahi pleri proj e ile gerçekl eģtirilen sağlı k, kült ür, ticaret, yeģil al anl arı gi bi kullanı ml ar ve yüksek kalitedeki konut al anlarıyl a kenti n l üks konut alanl arı na ent egre ol abilecek kalitede bir yerleģi malanı na kavuģ muģl ardır Öveçl er Projesi Al anı n t anı mı: Pr oj e alanı Çeti n Emeç Bul varı, Di k men Caddesi ve Konya Yol u arası ndaki Akpı nar, Karapı nar, GökkuĢağı, Cevi zlidere, ġehit Cevdet Özdemi r, At a, huzur, Ehli beyt, Y. Öveçler mahalleleri ni n t ümü il e Bal gat, Öveçl er ve ġehit C. Karaca mahalleleri ni bir kıs mı nı kapsa makt adır (85). 604 hekt arlık al an Islah i mar pl an al anı ol arak pl anl anmı Ģtır ve al anda yakl aģı k nüfus barı nmakt adır. İl gili tarafl ar: Bel edi ye, Metropol Ġ mar A. ġ. ve gecekondu sahi pleri Amaç: Projeni n a maçl arı Ģunlardır (85): Me vzi i mar pl anları yla dönüģümü baģlayan al anda ortaya çı kan mül kiyet pr obl e mi ni çöz mek Ankara vadi siste mi ni göz önünde t ut an yeģil alan ağırlıklı bir proje geliģtir mek, Pr oj e döne mi ndeki mevcut gecekondu sahi pleri nin konut sorununu çözer ken ileri de ol uģabilecek konut talebi ne yöneli k konut üret mek, Konut alanları nı n nokt asal olarak planlanması ile ka mu alanları yarat mak. Yakl aşı m: nüfusun yaģadı ğı bu al anda t apu t ahsis bel geli gecekondu sahi pleri 604 hekt arlık alanı n pr oj ede önerilen kısı ml arı nı bel edi yeye t erk edecekl er ve kendileri ne aynı al anda ayrıl mıģ ol an 243 hekt arlık konut al anı nda yapılacak konutlar verilecektir (ġekil ). Uygul a ma: yapılan pr ojede gecekondu sahi bi ne konut sağl anırken, yapılacak konut al anı nı n kapasitesi kiģi ol arak planl anmı Ģtır. Al anda konut dıģı nda ka mu kur ul uģları, t uristik t esisler, ticaret mer kezleri, sergi-satıģ t esisleri, sağlı k, kült ür ve eğlenceye yönelik tesisler de yapılacaktır. Proje deva met mekt edir. 68

84 Şekil Öveçl er Pr oj esi 1987 I sl ah İ mar Pl anı ve 1/ 5000 Nazı mi mar Pl anı Revi zyonu ( 85) ġekil Öveçl er Projesi alanı ndan bir görünü m (85) 69

85 ġekil Öveçl er Pr ojesi al anı ndaki yenilenmi Ģ ve yenilenme mi Ģ al anlardan bir gör ünü m, Yı kma ve taşıma : Portakal Çi çeği Vadi si Projesi Portakal Çi çeği Vadisi Proj esi ( ġekil ), Çankaya ve Ayrancı se mtl eri arası nda % 52 si bel edi ye, % 48 i Ģahıs mül ki yeti ndeki 11 hekt arlık bir al anda, Ankara yeģil kuģağı i çi ndeki vadi üzerinde geliģtiril miģtir ( ġekil ). Pr ojede bazı revi zyonl ara gi dil miģ ancak revizyon pl an henüz onayl anma mı Ģtır. Amaç: Portakal Çi çeği Vadisi Pr oj esi ni n a maçları, Ankara ya çağdaģ ve kentsel standardı yüksek bir vadi kazandırıl ması, kendi ni fi nanse edebilen bir pr oj eni n gerçekl eģtiril mesi ve arsa sahi pleri ni n sahi p oldukl arı i mar hakl arı karģılı ğı nda pr ojede yaratılacak değerlerden pay al mal arı nı n sağl anması olarak özetlenebilir (86). İl gili tarafl ar: Arsa sahipleri, POR- TAġ Portakal Çi çeği Vadisi Pr oj e GeliĢtir me, ĠĢlet me ve Ti caret A. ġ., bel edi ye, giriģi mciler, gecekondu sahi pleri. Yakl aşı m: Pr oj eni n uygul anması a macı yla 1991 yılında, yönetimi nde ve deneti mi nde bel edi ye ve Ģahısları n birlikte yer al dı ğı POR- TAġ kur ulmuģt ur. Bu Ģekil de Ģahısları n pr ojeye katılı ml arı nı n ve kamu ve özel sekt örün iģbirli ği ni n sağlanması a maçl anmı Ģtır. ġirket yapısı, arsa sahi pleri ne söz verilen t üm hakl ar yeri ne getirildi kten sonra aynı anl ayıģ çerçevesi nde kamu Ģirketi yapısı na dönüģ müģt ür. Pr oj e al anı i çi nde i mar hakl arı bul unan arsa sahipl eri ne t akas, i nģaat anl aģ ması ve satı n al ma gi bi seçenekl er sunul muģt ur (86). 70

86 ġekil Portakal Çi çeği Vadisi Projesi 71

87 Ka mu ve özel mül ki yetteki al anlarda gecekondu sahi pleri ne Altı ndağ Ġlçesi, Karapürçek Gecekondu Önl e me Böl gesi nde altyapısı hazır arsalar 10 yıllı k süre içerisi nde t aksitlendir me yol u ile satıl mıģtır. Gecekondu sahi pleri ne enkaz bedelleri öden mi Ģ veya isterlerse konutları nı kendileri yı karak enkazları al maları na i zi n veril miģtir. Uygul a ma: Arsa sahi pleri ne sunul an seçenekl er doğr ult usunda 9 arsa sahi bi ni n arsaları Ankara nı n baģka bir al anı ndaki bel ediye arsaları ile t akas edil mi Ģ, beģ hissedarı n hisseleri satın alı nmı Ģ ve geri ye kal an 28 hissedar da pr oj ede gerçekl eģtirilecek değerlerden pay al mıģlardır. ġekil Portakal Çi çeği Vadisi proje öncesi görünüm(86) ġekil Portakal Çi çeği Vadisi Projesi, proje sonrası görünü m,

88 Pr oj ede yer al ması planl anan kullanı ml ar Ģunl ardır: YeĢil alan: Al anı n yakl aģı k % 70 li k bir böl ümü ( m 2 ) çocuk oyun al anları, seyir t erasları, göl et, spor sahaları, kır kahvesi gibi kullanı ml arı n yer al dığı bir yeģil al an olarak düzenl enmi Ģtir. Konut: Pr oj eye katılan arsa sahi pleri ile yatırı mcılara ait t opl a m 220 konut yapıl ması pl anlanmı Ģtır. ĠnĢaat alanı m 2 dir. ANSERA Kült ür ve Ti caret Mer kezi: bir ca m kubbe ol arak t asarlanan mer kezde, içi nde vadi ye adı nı veren portakal ağaçl arı nı n yetiģtirileceği, cafe, pastane, rest oran, tiyatro, si ne ma, sergi, bilardo, bowli ng sal onl arı, dükkanl ar ve bür olar gi bi kullanı ml ar yer alacaktır. Sonuçl ar: Pr oj e arsa sahi pleri ve özel giriģimcilere pr oj ede gerçekleģtiril mesi düģünül en konut ve ticaret gi bi kullanı ml ardan pay verirken, gecekondu sahi pl eri ne kenti n di ğer böl üml eri ndeki bel edi ye arazileri nde konut sahi bi ol ma seçeneği ni sunmuģt ur. Pr oj ede belirlenen t e mel a maç, yeģil al an ol arak pl anl anan alanı n ka mu ve özel sekt ör iģbirliği ile, kent e vadi kazandırmak ol arak belirlenmi Ģtir. Pr oj ede ka mul aģtır ma mali yeti nin düģürül mesi a macı yla Ģahıslara rant veril miģ, gecekondu sahi pleri ne de ucuz arsa sağl anarak al an gecekondudan t e mi zlenmi Ģtir. Di k men Vadisi Pr oj esi ve GEÇAK Pr oj esi nde uygulanan gecekonducuyu aynı al anda kor uma yakl aģı mı bu pr ojede yeri ni gecekonduyu yı kma ve gecekondul uyu t aģı ma uygul a ması na bırakmı Ģtır. Al anda gecekondu sahi bi ni n az olması ve gecekonducul arla uzl aģmanı n kol ay yapıl mı Ģ ol ması t aģı ma uygul a ması nı kol aylaģtır mıģtır. Pr oj e, bir gecekondu dönüģüm pr ojesi ol makt an çok konut, ticaret gi bi kullanı ml arı n yer al dığı bir yeģil alan projesi olarak değerlendirilebilir İyileştir me: Zaf ertepe Gecekondu Geli ştir me Pr oj esi Zafertepe gecekondu bölgesi ni n yaģa m st andartını n yükseltil mesi ni bir ör gütl ül ük içi nde sağl a mayı a maçl ayan bu pr oj e, bir si vil topl um ör güt ü ol an Kent - Koop ve onun önderli ği nde 1987 yılında kur ulan yi ne bir si vil t opl um ör güt ü ol an Zafertepe Gecekondu Çevresi GeliĢtir me Kooperatifi ( ÇEVRE KOOP) tarafı ndan gerçekl eģtiril miģtir. Yakl aģı k kiģi ni n yaģadı ğı Zafertepe mahallesi Ankara nı n güney- doğu kesi mi nde Çankaya Beledi yesi sı nırları içerisi nde yer al makt adır. Kul lanı ml arı n 73

89 büyük çoğu konut olmakl a birlikte bunun yanı nda ticaret, il kokul ve ca mi bul unmakt adır. Gecekondu alanı %40 eği mli k bir alanda yerleģ mi Ģtir (19). Amaç: Ana sözl eģ meye göre kooperatifin t emel a macı gecekondu al anl arı nda yaģayan nüf usun, baģta çevre düzenl e mesi olmak üzere fizi ksel ve t opl umsal gereksi nmel eri ni n karģılanması i çi n bir araya gel mel eri ni sağl a mak ve sorunl arı na ortak çözüm yolları ara maktır (21). Al anda belirlenen sorunl ar Ģunl ardır: Eği mi n çok di k ol ması nedeni yle yaya ulaģı mı nı n sağlana ma ması, Eği m, yoğunl uk ve Ģebekeni n eski mesi gi bi nedenl erden dol ayı kanalizasyon hi z metleri ndeki probl e ml er, Sosyal donatı ve yeģil alan eksi kli ği. Bu a maçl a kooperatifin uygul a maya yöneli k a maçları Ģu Ģekil de özetlenebilir: Gecekondu çevreleri ni n geliģtiril mesi i çi n pr oje ve pl anl arı n yapıl ması ve yaptırıl ması, Ort akl arı n sosyal (eğiti m, sağlı k, spor vb.) ve alt yapı (su, el ektri k, kanalizasyon, çöp vb.) i hti yaçları nı n karģılanması i çi n giriģi mde bul un mak, gerekti ği nde yapmak veya yaptır mak, Pr oj e i çi n gerekli arsa ve bi naları satı n al mak ve/ veya kirala mak, gerekli tesisler kur mak, iģlet mek veya iģlettir mek, Katılı mı sağl a mak, Gerekli kredi i mkanl arı nı sağla mak, Ort akl arı na t ekni k beceri kursları aç mak, se miner ve eğiti m pr ograml arı hazırla mak, Amacı yl a ilgili yatırı ml arı yapmak ve ilgili iģlet melere ortak ol mak (21). İl gili tarafl ar: ÇalıĢ ma al anı i çi ndeki konut kullanıcıları, bunl ara hi zmet sunan bireyl er, beledi yeler, yapı kooperatifleri ve üst örgütleri projeni n ilgili tarafları dır. Yakl aşı m: Bu pr obl e ml erin çözü müne yöneli k olarak il k aģa mada sosyal hi z metlere ul aģılabilirliği n sağl anması ( mer di ven), park, çocuk bahçesi, meydan düzenl e mel eri, eğiti m hi z metleri ni n geliģtiril mesi (bi çki-di kiģ, oku ma- yaz ma kursları vb.), spor al anl arı nı n geliģtiril mesi gi bi çalıģ mal arı n yapıl ması na karar veril miģtir. 74

90 Bundan sonra Kent- Koop t arafı ndan mali yet hesapl arı yapıl mıģ ve böl ge saki nl eri ni n katılı mı yla böl gede fiziksel pr oje kapsa mı nda tepeni n en üst ve en alt nokt ası nı birleģtirecek ve çevredeki hi z met biri ml eri ne ul aģılabilirliği sağl ayacak ol an mer di venl eri n yapıl masına karar veril miģtir. Her t ürl ü fizi ki pl anla ma, mi mari ve mühendislik pr oj eleri, projede gerekli ol an mal ze me, araç ve gereçlerini n t e mi ni Kent- Koop t arafı ndan sağl anacaktır. Pr ojede i htiyaç duyul an iģgücünün t e mi ni ve talep ör gütlenmesi böl ge saki nleri t arafı ndan oluģt urulan Çevre- Koop tarafı ndan sağlanacaktır. Ancak kalifiye el e man i hti yacı Kent- Koop önderliği nde kurulan Yapı Ust aları ve ĠĢçileri Emek Kooperatifi tarafı ndan sağl anacaktır (21). Pr oj e gecekondu sahi pleri ni n bir araya gelerek ol uģt urduğu kooperatifle di ğer si vil t opl um örgütleri ni n iģbirliği ne dayanılarak oluģt urul muģt ur. Gecekondu sahi pleri aktif ol arak projede yer al abilecekl erdir. Uygul a ma: Yapıl ması kararlaģtırılan mer di venleri n yapı mı yapı m i çin gerekli mal ze mel er Kent- Koop t arafı ndan sağl andı ktan sonra i mece usul ü ile kısa za manda yapıl mıģtır. Mer di venl erin yapı mı na gecekondu böl gesi nde yaģayan kadı n ve çocukl ar da katıl mıģlardır. Mer di venl eri n yapı mı nı n ardı ndan böl ge saki nleri tarafı ndan gel en bi çki-dikiģ, oku ma- yaz ma kursları ve çocukl ar i çi n spor al anı t alebi gel mi Ģtir. Bunun üzeri ne il gili ka mu kur ul uģları ile iliģki ye girilerek bu kursları n açıl ması sağl anmı Ģtır. Çankaya Hal k Eğiti m Mer kezi ve Çevre- Koop arası nda i mzal anan pr ot okol doğr ult usunda Hal k Eğitim Mer kezi kurslar i çin gerekli öğret men ve araç-gereçleri karģılarken, kursları n yapılacağı bi nanı n kiralan ması da Çevre- Koop t arafı ndan sağl anmı Ģtır. Açılan bu kurslara il k et apta böl gede yaģayan 70 kadar kadı n ve genç kı z katıl mıģtır. Çevre- Koop, çocukl ar i çi n yapıl ması düģünül en f ut bol, basketbol, koģu al anl arı gi bi spor al anl arı i çi n gerekli spor sahası mal ze mel eri ni Beden Terbi yesi Böl ge Müdürl üğünden te mi n et miģtir (21). Pr oj ede sadece mer di ven yapı mı gi bi fizi ksel i yileģtir mel er yapıl mamı Ģ, aynı za manda bi çki-di kiģ, oku ma- yaz ma kursları, çocukl ar i çi n spor al anı yapı mı gi bi akti vitelerle sosyal altyapını n da geliģtiril mesi sağlanmı Ģtır. Sonuçl ar: Gecekonducul arı n kendi kur dukl arı bir kooperatif aracılığı ile kendi sorunl arı na çözüm üret meye çalıģ mal arı sorunları n belirlenmesi, katılı mı n sağlanması ve uygul a maları n yapılabilirliği açısı ndan daha i yi sonuçl ar vermekt edir. 75

91 Tür ki ye de il k kez uygul a ması yapılan kooperatifleģ me yol u ile gecekondu böl geleri ni geliģtir me giriģi mi, gecekonducul arı n konutları dıģı ndaki pr obl e ml eri ni çöz mede kendi t alep ve önerileri, iģgücüne aktif katılı ml arı ile birlikte di ğer si vil topl um ör gütleri ni n de bu iģbirliği ne katılıp destek ver mel eri ile gecekonducul arı n yaģa m düzeyl eri ni yükselt mekt edir. Yapılan uygulama ile sadece alt yapı geliģ mekl e kal ma mı Ģ, spor ve sosyal akti viteler de gecekonducul arı n hiz meti ne sunul muģt ur G. Ö. B. Projeleri El vanköy GÖB Konut ve Çevre Geliştir me Projesi Pr oj e, Ankara nı n batı yerleģ me kori doru üzeri nde, Si ncan yerleģi k al anını n güney doğusunda, Eti mesgut Bel edi yesi sı nırları i çerisi nde 204 hekt arlık bir al anda geliģtiril miģtir ( ġekil ). Pr ojede a maç düģük gelir grubunun konut probl e mi ni n çözü müne kat kı da bul unmaktır (85). ġekil El vanköy GÖB Konut ve Çevre GeliĢtir me Proj esi (85) Gecekondu Önl e me Böl gesi ol arak t anı ml anmı Ģ El vanköy Konut ve Çevre GeliĢtir me Pr oj esi al anı, BüyükĢehir Bel edi yesi nce 1985 yılında 1/ 1000 i mar pl anı hazırlanmı Ģ, yılları arası nda yol, yağmursuyu drenajı, kanalizasyon ve içme suyu Ģebeke i nģaatları tama ml anmı Ģtır (87). Bel edi ye ile Metropol Ġmar A. ġ. arası ndaki pr otokol e göre, Metropol Ġ mar, alandaki konut t alebi ni n ör gütlenmesi, proj elendir me, çevre düzenl e me, alt yapı Ģebekel eri ni n 76

92 pr ojelendiril mesi ve yapı mı, yatırı ml arı n koor dine edil mesi, mesl eki kontroll ük ve inģaat kontroll üğü hiz metleri ni yürüt ecektir. 775 sayılı yasaya göre, düģük gelir grupl arı nı n oluģt urduğu 60 kooperatife, 65 yapı adası nda, konutl uk yer t ahsisi yapıl mıģtır. Al anda 5-8 katlı apart manl ar, spor al anl arı, yeģil alanl ar, yaya yolları ve meydanl ar, ticaret alanl arı da yer al makt adır (ġekil ġekil ). ġekil El vanköy Projesi, proje öncesi görünüm ( 85) ġekil El vanköy Projesi, proje sonrası görünüm- 1, 2002 ġekil El vanköy Projesi, proje sonrası görünüm- 2,

93 Karapürçek Projesi Gecekondu Önl e me Böl gesi ol arak pl anlanan al anda he m alt yapısı hazır arsa sunu mu he m de kiralı k konut üreti mi pl anlanmı Ģtır. 85 hekt arlık bir al andan oluģan pr oj e al anı nda 1989 yılında altyapı ve yol çalıģ mal arı tama ml an mı Ģtır (85) (ġekil ). Pr oj ede yer al an Metropol Ġ mar A. ġ., i mar harita revi zyonu, mevcut dur u mun saptanması, 1/ 1000 mevzi i mar pl anı, 1/ 500, 1/ 200-1/ 10 öl çekli kentsel tasarı m ve peyzaj düzenl e mel eri, al anl a il gili t üm mi mari ve mühendislik proj eleri ni n hazırlanmal arı nda görev al mı Ģtır (85). Pr oj e al anı nı n % 32 si konut al anı, % 49 u yeģil alan ol arak pl anl anmı Ģtır. Pr oj e al anı nda t opl a m 1679 konut bul unmakt adır (85). Yakl aģı k 7500 kiģi ni n yaģa ması pl anlanan al anda il k ve ortaokul, kreģ, çocuk oyun al anı ve bahçel eri, ticaret mer kezi, sağlı k evi, spor alanı ve pazar yeri gi bi kullanı ml ara da yer veril miģtir. ġekil Karapürçek Projesi (85) 78

94 ġekil Karapürçek Projesi, proje öncesi görünü m(85) Si ncan II Projesi Si ncan II GÖB Ankara nın batısı nda El vanköy G. Ö. B ni n doğusunda yer al makt adır. Pr oj e al anı yakl aģı k 185 hekt ardır ve düģük gelir grupl arı nı n yerleģ mesi a macı yl a tahsis edil mekt edir (85) (ġekil ). ġekil Si ncan II Projesi (85) 79

95 Pr oj e al anı nda kooperatifler t opl u konut adal arında konut üretebilecekken, t ahsis bel geli gecekonducul ar isterlerse bağı msı z parsellerde kendi giriģi ml eri yle 1-2 katlı konutlar yapabilecekl erdir (85). Yakl aģı k kiģi ni n yaģa ması pl anlanan alanda konut al anları, yeģil al anl ar, ticaret, i dari ve kült ürel a maçlı kullanı ml arı n da yer al ması pl anl anmı Ģtır (ġekil ). ġekil Si ncan II Proje alanı ndan bir görünüm, 2002 ġekil Si ncan da bir gecekondu alanı,

96 81

97 Tabl o Ankara da gecekondu sorununa çözüm olarak geliģtirilen önerileri n DĠ KMEN VADĠ SĠ PROJ ESĠ (1990-) değerlendiril mesi Pr oj e Amaç Yönt e m Sonuç Gecekondul arı n YERĠ NDE KORUMA yı kılarak Pr oj e alanı gecekonducul arı n ka mul aģtırılacak ve aynı alanda yeni kullanı ml ara yapılacak yeni açıl ması konutlara Gecekondu hak yerleģtiril mesi sahi pleri arsa ve Al anı n rekreatif, gecekondul arı nı kült ürel, sosyal, bel edi yeye terk ederek ticaret vb. yapılacak yeni kullanı ml ara konutlara yerleģ mesi açıl ması ĠnĢaatlar ihale yol uyl a çeģitli inģaat Ģirketleri ne yaptırıl ması GEÇAK II PROJ ESĠ (1993) Al anda yıllardır yaģayan kiģileri n, aynı alanda çağdaģ konutlara kavuģ mal arı nı sağla mak Kenti n ve vat andaģı n hakl arı nı n bir arada gözetildi ği yeģil, modern bir kent yapısı ol uģt ur mak YERĠ NDE KORUMA KOOPERATĠ FLEġ ME Yasayl a belirtilen hakl ara sahi p olan gecekonducul arı n kooperatif Ģekli nde ör gütlenmesi Bel edi yeye ait al anı n gecekonducul ar tarafı ndan bel edi yeye terk edil mesi ve al anı n kooperatife satılarak gecekonducul arı n aynı al anda konut sahi bi ol mal arı nı n sağl anması Özel giriģi mcileri n yapı mda yer al ması Gecekonducul arı n ve bel edi yeni n pr oj eni n yapı m ve uygul a ması nda denetle me ve yöneti mde söz sahi bi ol ması 82 Al an, gecekondul ardan temi zlenerek yenilenmi Ģtir Gecekonducul ar yeni ve çağdaģ konut ve çevre olanakl arı na kavuģ muģl ardır Al ana çevre dokuyl a uyuģ mayan, yüksek yoğunl ukt a yapılaģ ma getiril miģtir Yeri nde korunması a maçl anan gecekonducul ar za manl a alanı terk ederek kenti n baģka al anl arı na taģı nmakt adır ve alanda kullanıcı pr ofili değiģ mekt edir Pr oj e ile konut ve arsa değerleri yüksel mi Ģtir Al an gecekondul ardan temi zlenerek yeni kullanı ml ara açıl mıģtır Gecekonducul ar yeni konutlara kavuģ muģl ardır Konutla birlikte yeģil al an düzenl e mel eri de getiril miģ a ma henüz uygul a ma tama ml anma mı Ģtır Tek katlı gecekondul ardan ol uģan al an yeri ni yüksek katlı konut yapıları na bırakmı Ģtır

98 PORTAKAL ÇĠ ÇEĞĠ VADĠ SĠ (1991) Kent e çağdaģ ve yüksek standartlı bir vadi kazandırıl ması Ar sa sahi pleri ni n sahi p ol dukl arı i mar hakl arı karģılığı nda pr ojede yaratılacak değerlerden pay al mal arı nı n sağlanması Al anı n gecekondul ardan temi zlenmesi YI KMA ve TAġI MA Gecekondul arı n yı kılarak gecekonducul arı n kenti n baģka bir al anı na taģı nması Gecekonducul arı n G. Ö. B. ndeki arsalara taksitlendir me ile sahi p ol mal arı nı n sağlanması Ar sa sahi pleri, bel edi ye ve özel giriģi mci ni n katılı mı ile ol uģt urulacak Ģirketle (PORTAġ) yöneti m, deneti mve uygul a manı n sağlanması Gecekonducul ar al andan taģı nmı Ģlar ve gecekondul ar yı kıl mıģtır Vadi alanı yeģil al an olarak planl anmı Ģ be vadi kenarları nda konut, ticaret ve kült ürel faali yetler geliģtiril miģtir Çevre yapılaģ mayl a uyuģ mayan bir yapılaģ ma getiril miģtir Konut ve ticaret al anl arı nı n yapı mı tama ml anmı Ģtır, yeģil al anl arı n yapı mı ise deva met mekt edir ZAFERTEPE PROJ ESĠ (1987) Gecekondu al anl arı nda yaģayanl arı n, baģta çevre düzenl e mesi ol mak üzere fizi ksel ve topl umsal gereksi nmel eri ni n karģılanması içi n bir araya gel mel eri ni sağla mak ve sorunl arı na ortak çözü m yolları nı n aranması Ġ YĠ LEġTĠ RME Her t ürl ü fizi ki pl anla ma, mi mari ve mühendislik projeleri, pr ojede gerekli olan mal ze me, araç ve gereçleri ni n temi ni n Kent- Koop tarafı ndan sağlanması Pr oj ede i hti yaç duyul an iģgücünün temi ni ve talep ör gütlenmesi böl ge saki nleri tarafı ndan ol uģt urulan Çevre- Koop tarafı ndan sağlanması Pr oj eni n her aģa ması nda gecekonducul arı n aktif katılı mı sağl anmı Ģtır Gecekonducul ar çevre düzenl e mel eri ni n yanı nda biçki-di kiģ, oku ma- yaz ma kursları nı n açıl ması gi bi sosyal olanakl ara da kavuģ muģl ardır Al anda yapılan t üm uygul a mal ar, gecekonducul ar, Kent- Koop ve di ğer si vil topl umörgütleri ni n katılı mı ile sağl anmı Ģtır Kalifi ye ele man ihtiyacı Kent- Koop önderliği nde kurulan Yapı Ust aları ve ĠĢçileri Emek Kooperatifi tarafı ndan sağlanması 83

99 5. Dİ KMEN VADİ Sİ KONUT VE ÇEVRE GELİŞTİ RME PROJ ESİ Al anı n Tanı mı 1989 yılı nda gecekondu dönüşüm pr oj esi yle günde me gel en Di kmen Vadisi, 1957 Pl anı ndan itibaren kentte yapılan t üm pl anl arda yeşil doku ol arak kor unmuşt ur. Yeşil al an ol arak belirlenen ancak, Bot ani k Bahçesi, Seğ menl er gi bi kent parkl arı na dönüşt ürül meyerek deneti msi z bırakılan bu alanlar 1950 li yıllardan iti baren gecekondul aş mı ştır. Son ol arak 1/ 5000 ve 1/1000 nazı m ve uygul a ma i mar pl anl arı 1990 yılında bel edi ye tarafı ndan onan mı ştır. 1/5000 öl çekli pl an Di kmen Vadisi I. ve II. Aşa ma ve Yıl dız- Or an Aksı Revi zyon Nazı m İ mar Pl anı ol mak üzere üç böl geden ol uş makt adır. I. Aşa mada uygul a mada ortaya çı kan nedenl erden dol ayı 1992 yılı nda 1/ 5000 (Şekil 5. 1.) ve 1/ 1000 ölçekli pl anlar yeni den hazırlanmı ştır. Tezi n araştırma konusu ol an gecekondu yenile me böl gesi 1/ 5000 planda I. Aşa ma olarak belirlenen böl gedir. Di k men Vadisi Pr oj esi I. Aşa ma Al anı 148 ha., II. Aşa ma Al anı 140 ha. ve Yıl dız_oran Aksı Al anı yakl aşı k 155 ha. dır. Etapl ar Şekil de veril mi ştir. I. Aşa ma al anı na giren Ayrancı, Güzeltepe, İl kadı m, Meti n Akkuş ve İl ker mahalleleri nde 1989 yılı belirle mel eri ne göre yakl aşı k 2000 gecekondu yer al makt a ve t opl a m kişi yaşa makt adır yılında I. Aşa ma nı n III., I V. ve V. et apl arı nda yapılan arazi çalış ması na göre gecekondu sayısı 2500 ol arak belirlenmi ştir. Aile büyükl üğü 4, 5 ol arak kabul edil miş ve al anda 11, 250 kişi ni n yaşadı ğı varsayıl mıştır. II. Aşa ma Al anı nda gecekondu sayısı yakl aşı k 1400, Yıl dız- Or an Aksı nda 1100 ol arak belirlenmi ştir. bu verilere göre Di kmen Konut ve Çevre Geliştir me Pr oj esi ni n kapsa mı na giren I. ve II. aşa mal arda bul unan gecekondu sayısı 3900 dür ( 88). I. Et ap ı n pr oje öncesi gecekondular ve mül ki yet dur umu Şekil te veril miştir. I. Aşa ma ol arak belirlenen 148 ha. lık al an beş ayrı uygul a ma al anı na bölün müşt ür. Pr oj ede aftan yararlanarak arsa sahi bi ol an ve arsaları nı n üzeri nde gecekondusu bul unanl ara hak sahi bi denmekt edir. Gecekondu sayısı nı n hak sahi bi sayısından fazla 84

100 Şekil Di k men Vadi si Pr oj esi 1/ 5000 Revi zyon İ mar Pl anı... 85

101 Şekil : Di kmen Vadisi Projesi et apl arı... 86

102 ol ması nı n nedeni aftan yararlana mayan gecekonducul arı n hak sahibi ol arak tanı ml anma ması ve bir arsa sahi bi ni n ( hak sahibi) birden fazla gecekondusunun ol ması dır. Pr oje al anı nda belirlenen mül ki yet dağılı mı Tabl o ve Tabl o de veril miştir. Tabl o 5. 1 I. Aşa ma Mül kiyet Dağılı mı (88) Et ap no Hak Gecekondu Arsa Gecekon Bel edi ye Hazi ne Di ğer Tescilsiz Topl a m sahi bi sayısı sayısı sahi bi alanı dul u arsa sahi bi (m 2 ) (m 2 ) (m 2 ) (m 2 ) (m 2 ) (m 2 ) (m 2 ) , 813 2, , , , , , , , , , , , , , , , 689-2, , , 930 5, , , , , 002 Topl a m 1, 806 2, , , , , , , 230 1, 345, 884 Tabl o I. Aşa ma Mül ki yet Dağılı m Yüzdel eri (88) Et ap no Arsa sahi bi Gecekondul u Bel edi ye Hazi ne Di ğer Tescilsiz Topl a m alanı ( %) arsa sahi bi ( %) ( %) ( %) ( %) ( %) ( %) Topl a m 19, 88 1, 47 67, 24 0, 00 11, 41 0, , 34 28, 29 29, 40 0, 00 10, 97 0, , 00 40, 41 23, 82 35, 77 0, 00 0, 00 0, , 00 35, 61 9, 31 53, 46 0, 00 1, 62 0, , 00 21, 73 1, 18 39, 70 0, 62 0, 00 3, , 00 28, 22 12, 98 41, 45 0, 20 4, 96 1, , 00 87

103 Şekil te verilen mülki yet oranl arı na bakıl dığı nda I. Aşa ma i çi ndeki arsal arı n yakl aşı k % 41 i ni n bel ediyeye, % 28 i ni n arsa sahi pleri ne, % 13 ünün ise üzeri nde gecekondusu bul unan arsa sahi pleri ne aittir. Şahıslara ait arsalar arsa sahi bi (üzeri nde gecekondusu bul unmayan) ve gecekondul u arsa sahi bi ol arak ayrıl mıştır. iki gr ubun topla mı al andaki t opl a m şahıs arazisi t opl a mı nı ver mekt edir. Bel edi ye (% 41) ile şahsa ait arsaları n ( %41) mi ktarları birbirine ol dukça yakı ndır. Hazine 2% Diğer 5% Tescilsiz 10% Arsa sahibi alanı 28% Belediye 42% Gecekondulu arsa sahibi 13% Şekil I. Aşa ma mül kiyet dağılı mı Diğer 11% Arsa sahibi alanı 20% Gecekondulu arsa sahibi 1% Belediye 68% Şekil I. Aşa ma I. Etap mül ki yet dağılı mı 88

104 Tabl o II. Aşa ma Mül ki yet Dağılı mı (88) Et ap no Bel edi ye % Şahıs % Mali ye ( Hazi ne) % Di ğer % Topl a m Topl a m , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Diğer 29% Belediye 9% Maliye 7% Şahıs 55% Şekil II. Aşa ma mülki yet dağılı mı II. Aşa mada mül ki yet dağılı mı na bakıl dı ğı nda al anı n yarı dan fazl ası nı n ( % 55) şahıs arsası ol duğu gör ül mektedir bu al anda bel edi ye arazisi ni n oranı ( % 9) ol dukça düşükt ür. Vakıf, di ğer ka mu kur ul uşları na ait arsaları n payı II. Aşa mada şahıs arsaları ndan sonra i ki nci sırayı al makt adır. II. Et ap al anı nı n gecekondul ar ve mül ki yet durumu Şekil 5.7. de veril miştir. Bel edi ye t arafı ndan yapılan araştır maya göre al anda yapılan gecekonduları n çoğu 1985 öncesi yapılardır. I. Aşa ma al nı nda belirlenen 2500 gecekondunun 1800 kadarı 1985 yılından önce yapıl mıştır. Al anda ca miler dışı nda hi çbir sosyal donatı bul unma makt adır (88). 89

105 Şekil I. Aşa ma ı. Et ap mül ki yet ve gecekondu dur umu 90

106 Şekil I. Aşa ma II. Etap gecekondu ve mül ki yet durumu 91

107 5. 2. Kapsa mve Amaç Pr oj e al anı kuzeyde Çetin Emeç Bul varı, doğuda Çankaya ve Ayrancı nı n i marlı kesi ml eri ile Turan Güneş Bul varı, batı da Di k men Böl gesi ni n i marlı kesi mi, güneyde TBMM sitesi ile sı nırlanmı ştır. Di kmen Vadisi Pr oj esi ni n getirdiği kararlar doğr ult usunda getirdi kleri 1/ 5000 revi zyon İ mar Pl anı Rapor u nda şu şekil de özetlenebilir: Kent mer kezi nden güneye doğr u yakl aşı k 5 k m. uzunl uğunda bir rekreasyon al anı yaratıl ması ve bu alanı n Portakal Çi çeği Vadisi, Çal Dağı, İ mrahor Vadi si ve yeşil kuşak proje alanları ile büt ünl eştiril mesi. Vadi ni doğal büt ünl üğünün kor unarak, yeşil ve açı k al anl arı n yaratıl ması ve bu şekil de şehri n ekol ojik dengesi ni n ve mi kr okliması nı n ol uml u şekil de etkileneceği bir rüzgar kori dorunun yapıl ması. Çevredeki düzenli kent al anl arı yla pl ansız yapılaş mı ş bul unan vadi nin arası ndaki fizi ksel, sosyal, kült ürel, ulaşı mve donanı mgi bi eksi kli kleri n gideril mesi. Pl ansız, deneti msi z ve sağlı ksız çevrede bul unan köt ü dur umdaki konutları n yenile me pr ogra mı ile sağlı klı ve düzenli bir çevrede yeni den yapılaş ması ve alt yapı nı n iyileştiril mesi. Di k men Vadisi deresi nin t e mi zlenerek akıtıl ması, doğal bit ki ört üsünün zengi nleştiril mesi, sel ve heyelan tehli keleri ni n önlenmesi. Mali yeti n düşürülebileceği, alt yapı ve di ğer yatırı ml arı n en i yi şekilde kullanılarak ser mayeni n geri dönüş süresi ni n kısalacağı, kısa sürede hayat a geçirilebilecek bir projenin gerçekl eştiril mesi. Hal en vadi de yaşa makt a ol an gecekondul u hak sahi pleri ne fi nanse edebilecekl eri yönt e ml erle yüksek nitelikli konutlar ile i yileştiril miş ve düzeyi yükseltil miş kentsel teknik ve sosyal altyapı donanı ml arı nı n sunul ması (88). Bu a maçl ar doğrult usunda alanda yer al ması planlanan kullanı ml ar şunl ardır: Bel edi ye hi z met al anl arı: Vadi ve yakı n çevresi i çi n gerekli ol an bel edi ye hi z metleri ni n yer al acağı alanlarla, böl geye ve kent e hi z met edecek konut, sosyal, kült ürel ve ticaret gi bi kullanı ml ar. 92

108 Şekil I. Etap planı 93

109 Şekil II. Etap planı 94

110 Sosyal donanı ml ar: Ort aokul, lise ve mesl ek okulları nı n yet erli ol ması nedeni yl e eğiti me yöneli k olarak sadece ilköğreti m, kreş ve anaokulları ile sağlı k tesisleri. Kült ürpark: Gecekondudan arı ndırılacak bu al anda ul uslar arası bahçe sergi al anl arı, parkl ar, çocuk bahçel eri, bot ani k, bili m ve teknol oji parkl arı, spor al anl arı, küt üphane, müze, müzik ve t opl antı alanları, lokant a ve kafeler gi bi rekreasyon, kült ür ve eğlence kullanıml arı (88). Pr oj eni n t ek t a ma ml anmı ş et abı ol an I. Et ap ın 1/ 500 pl anı Şekil de, i nşaatı deva meden II. Etap planı Şekil da veril miştir Ka mul aştır ma ve Fi nans man Di k men Pr oj esi I. Aşa ma, I. ve II. Et apl arda 1983 t ari hli 2942 Sayılı Kamul aştır ma Kanunu na göre ka mul aştır ma yapıl mıştır. Buna göre üç ayrı uygula ma ile ka mul aştır ma gerçekl eşmi ştir (89): 1. Üzeri nde gecekondusu bul unan arsa sahi pleri: proj ede hak sahi bi konutları nı n değeri TL ol arak belirlenmi ştir. Haksahi bi ol arak t anı ml anan kişileri n arsaları nı n değeri bel ediye il kı ymet t akdir ko mi syonunca m 2 si TL ol arak belirlenmi ş, bel edi ye ile konut sözleş mesi i mzal amal arı dur umunda m 2 si TL den değer bi çil mesi ve ayrıca üzeri ndeki müşte milatı n da bu değere eklenmesi ile hak sahi bi konut u fi yatı ol an TL ye göre aradaki fark bel edi yeye taksitlendirilerek öden mi ştir. Arsa ve konut değerini n TL ni n üzeri nde çı kması dur umunda aradaki fark hak sahi bi ne ödenmi ştir. Sözl eş me i mzalandı kt an sonra konut tesli mi ne kadar bu kişilere kira yardımı yapıl mıştır. 2. Üzeri nde gecekondu bulun mayan arsa sahi pleri: Üzeri nde konut bul un mayan arsa sahi pleri yasaya bağlı ol arak konut sahi bi ol ma hakkı ndan yararlana ma mı ştır. Ka mul aştır ma, arsaları nın m 2 si TL den bankaya bl okeleri yapılarak belirlenen değeri n arsa sahi pleri ne veril mesi ile yapıl mıştır. Rı zai alı mda anl aş ma sağlana mayan kişiler 2981 sayılı yasanı n 8. maddesi ne göre bedel artırma davası açarak mahke mel erce belirlenen mi kt arı al mak sureti yle arsaları nı bel edi yeye devret mişlerdir. 3. Ar sa sahi bi ol mayan ancak gecekondusu bel ediyeye veya hazi neye ait arsa üzeri nde ol anlar: Bu kişiler konut sözl eşmesi i mzal adı kları taktirde evi n müşt e milatına biçilen değer beledi yeni n hak sahi bi konutları na biç miş ol duğu 95

111 TL den düşül erek kal an mi ktar bel edi yeye asgari ücretten taksitlendiril miştir. Bu kişilere yi ne kira yardı mı yapıl mıştır yılında affa uğrayarak hazi ne ve bel edi ye arazileri ne sahi p ol mayan veya TL li k pul parası öde me mi ş ol an gecekonducul ar bu i mkanl ardan yararlana ma mı şlardır. Üzeri nde gecekondusu bul unmayan arsa sahi plerine arsa bedelleri öden mesi yol u ile yapılan ka mul aştır mada bedel arttırı mı daval arını n ka mul aştır ma bedelleri ni çok artır ması nedeni ile III., I V. ve V. Et apl arda yasal değişi klerle farklı bir uygul a maya gi dil miştir. Buna göre bu et aplardaki gecekondu sahi pleri arsaları nı n üzeri nde gecekondul arı ol madı ğı dur uml arda da hak sahi bi ol abil mekt edirler. Böyl ece ka mul aştır ma gi derleri düş müşt ür. Şahıslarla yapılan konut anl aş mal arı nda m 2 bedeli 50 Dol ar ol arak belirlenmi ştir. Belirlenen arsa büyükl üğü karşılığı nda 120 m 2 li k konutlar veril mekt edir. Ayrı ca bu et apta, aftan yararlana mayarak arsa sahi bi ol a mayan gecekondu sahi pleri, bel edi yeni n yapmı ş ol duğu düşük fi yatlı konutları taksitler hali nde ödeyerek satı n al ma yol uyl a konut sahi bi olabilecekl erdir. Şekil III. Etap tan bir görünü m, 2002 Pr oj eni n fi nans manı bel edi ye t arafı ndan sağl anmakt adır. Pr ojeye kaynak oluşt ur ması a macı yla 1/ 5000 pl anda Bel edi ye Hi z met Al anı ol arak gör ül en beledi yeye ait al anl arda işyerleri ve konut gi bi kullanı ml ar yer almı ştır. Yap- Sat usul ü ile yaptırılan 96

112 bu konut ve işyerleri nden el de edilen gelirler Kültürpark ı n yapıl ması nda fi nans man sağla makt adır. I. Et ap ta 404 hak sahi bi konutun 333 ü gecekondu sahi pl eri ne verilirken, geri kalan kısım bel edi ye tarafı ndan satıl mıştır. Bel edi ye hi z met al anl arı ve hak sahi bi konutları nın dışı nda kal an l üks konut al anl arı yi ne Yap- Sat usul ü ile çeşitli i nşaat şirketleri ne yaptırılarak fi nans man sağl anmaya çalışıl makt adır. 97

113 I. Etap son 98

114 son2 99

115 5. 4. Di kmen Vadi si Projesi ni n Bu Al anda Yaşayanl ar Tarafından Değerl endi ril mesi Gecekondu al anları nı n kentlere geri kazandırılması a macı yla Ankara kenti nde yapılan Di kmen Vadisi Projesi ni n bu al anda yaşayanl ar t arafı ndan değerlendiril mesi ve bu pr oj eni n sonuçl arını n ortaya kon ması amacı yl a Di kmen Vadisi nde anket çalış ması yapıl mıştır. Dikmen Vadisi Konut ve Çevre Geliştir me Pr ojesi ol arak adl andırılan pr oj e al anı nın il k ve t ek t a ma ml anmış al an ol an I. Aşa ma I. Et ap ı nda bul unan 404 hanede Şubat ve Mart 2002 t ari hleri nde t opl a m 64 aileye ( % 15. 8) anket yapıl mıştır. 64 ailede t opla m228 kişi yaşa makt adır Anket sorul arı Anket soruları üç böl ümden ol uş makt adır. İl k bölümde aileler hakkı nda genel bil gi edi nmek a macı yl a hane hal kı sayısı, aile bireylerini n doğu m yeri, ci nsi yet, eğiti m ve iş dur uml arı ile aileni n gelir ve göç dur umunun belirlenmesi a macı yla 13 sor u yöneltil miştir. İki nci böl ümde konut sahi pliliği ile il gili sorular yer al makt adır. Sor ular şu anda burada yaşayanl arı n pr ojeden önce bu al anda yaşa ma ve hak sahi bi ol ma dur umuna göre üç alt böl üme ayrıl mış, bu dur uma göre farklı grupl ara farklı sor ul ar yöneltil miştir. Daha önce vadi de yaşayanl ara mül ki yet, proje döne mi nde konut edi nme ve kira yardı mı, konut a sahi p ol ma şartları ile il gili sorular yöneltilirken, pr ojeden sonra vadi ye yerleşenlere mül ki yet, gecekondu sahi pliliği, konut a sahi p ol ma şekli, kira ve konut bedelleri gi bi sorular yöneltil miştir. Üçüncü böl ümde ise, Di k men Vadisi konutlarını n ve çevresi ni n her i ki gr up açısı ndan da daha önceki konut ve çevreye göre değerlendiril mesi, konut ve çevresi nde me mnun ol unan ve ol unmayan özellikl er, böl geyi t erci h et me nedenl eri gi bi sorular yöneltil miştir. Ayrıca pr oj e ile hak sahi bi ol an kişileri n pr oje aşa ması nda ne kadar bil gilendirildi kleri ne yöneli k olarak sorular yöneltil miştir. 100

116 Anketleri n değerlendi ril mesi Kişisel niteli kler ve göç durumu Di k men Vadisi nde anket yapılan aileleri n hanehal kı nı n % 51 i kadı n, % 49 u erkektir. Gör üşül en kişileri n çoğu ( % 84) kadı ndır ve anket çalış ması na katılan kişileri n % 28 i 31-40, % 23 ü ve % 22 si yaşları arası ndadır. Buna göre gör üşül en kişileri n yaş dağılı ml arı birbiri ne yakı nlı k göster mekt e ol duğu söylenebilir. Ail e büyükl üğü: Tabl o Aile büyükl üğü Ki şi sayısı Sayı % , , kişi 22% 7 kişi 2% 1-2 kişi 23% , , 6 Topl a m kişi 53% Şekil Aile büyükl üğü Di k men Vadisi nde yaşayan 64 aileni n yarısı ( % 53) 3-4 kişilik ailelerden ol uşurken, 15 aile ( % 23) ise 1-2 kişilik ailelerden, 14 aile de ( % 22) 5-6 kişili k ailelerden ol uş makt adır ( Tabl o 5. 4). 64 ailenin ortala ma aile büyüklüğü 3, 56 ol arak belirlenmi ştir. Dİ E verileri ne ( 68) göre 1955 yılında yedi ol an Ankara ili ortala ma aile büyükl üğü, 2000 yılı nda 3, 8 e düş müşt ür. Bir ile yedi kişi den ol uşan bu aileleri n ortalama aile büyükl üğünün de Ankara ili aile büyükl üğünü yansıtan niteliktedir. 101

117 Yaş dağılı mı: Tabl o Hanehal kı üyeleri yaş dağılı mı Ki şi sayısı Sayı % , , , , , , , 4 56> 34 14, 9 Topl a m % % 56 > 15% 0-6 7% % % Şekil Hanehal kı üyel eri yaş dağılı mı % % Tabl o Çocukl arı n yaş dağılı mı Yaş Kı z çocuk Erkek çocuk Sayı % Sayı % , , , , , , , , , , 8 25 ve üst ü 7 15, , 1 Topl a m % ve üstü kız çocuk erkek çocuk Şekil Çocukl arı n yaş dağılı mı 102

118 Hane üyel eri sayısı 228 dir. Yaş dağılı mı i ncelendi ği nde ( Tabl o Şekil 5. 14) hane hal kı üyel eri ni n % 19 unun ol duğu gör ülmekt edir , ve 56 üzeri yaş dili ml eri ni n payl arı birbiri ne eşittir ( % 15). 25 yaş ve altındaki nüfusun oranı yakl aşı k % 35 dir. 228 hane hal kı ndan 94 ü ( % 41) çocukl ardan ol uş maktadır. Tabl o ten de gör ül düğü gibi erkek-kı z çocuğu sayıları ve yaş dağılı ml arı birbiri ne yakı ndır. Anket yapılan nüf usun % 35 i ni n genç nüf ustan ol ması nı n nedeni 25 yaş altı çocuk sayısı nı n toplamı n %32 li k oranı na sahip ol ması dır. Eğiti mdurumu: Anket yapılan aileleri n eğiti m düzeyl eri i ncelenirken 25 yaş ve üzeri yaş gr ubunda ol anlar hesapl anmı ştır. 25 yaş ve üzeri 163 kişi den % 46 sı il k ve ortaokul, % 32 si lise, % 20 si ise üni versite mezunudur ( Tabl o Şekil 5. 16). Hanehal kı üyel eri nden sadece üçünün oku ma yaz ması yokt ur. Dİ E verileri ne göre Ankara il t opl a mı nda eğiti m dur umuna bakıl dığı nda % 58 i ni n il k ve ortaokul, % 27 si ni n lise ve % 15 i ni n de yüksekokul mezunu ol dukl arı belirtil mi ştir. İl k ve ortaokul mezunu ol anları n oranı kent mer kezi nde % 54 e düşerken, lise mezunu ol anl arı n oranı % 29 a ve yüksekokul mezunu ol anl arı n oranı da % 17 te çı kmakt adır. Pr oje al anı nda Ankara il t opl a mı ve kent mer kezi ne göre il k ve ortaokul mezunl arı nı n oranı düşük, lise ve yüksekokul mezunu olanları n oranı ise yüksektir. Tabl o Hanehal kı üyeleri eğiti mdurumu Eğiti m durumu Sayı % İl kokul 41 25, 2 Ort aokul 35 21, 5 Li se 51 31, 3 Üni versite 33 20, 2 Oku ma yaz ma yok 3 1, 8 Topl a m Üniversite 20% Lise 32% okuma yazması yok 2% İlkokul 25% Ortaokul 21% Şekil Hanehal kı üyel eri eğiti mdurumu 103

119 Tabl o Anne ve babaları n eğiti mduruml arı Baba Anne Sayı % Sayı % Oku ma yaz ması yok 0 0, 0 1 1, 7 İl kokul 12 20, , 5 Ort aokul 14 23, , 4 Li se 19 31, , 5 Üni versite 15 25, 0 4 6, 9 Topl a m baba anne okuma yazması yok Ġlkokul Ortaokul Lise Üniversite 7 Şekil Anne ve babaları n eğiti mduruml arı Eğiti m dur uml arı i ncelendi ği nde babal arı n yakl aşı k % 32 si ni n üniversite, % 19 unun lise ve % 43 ünün il k ve ortaokul mezunu ol dukl arı gör ülmekt edir. Annel erde bu oran % 25 üni versite, % 32 lise ve % 43 il k ve ortaokul mezunu ol arak belirlenmi ştir ( Tabl o Şekil 5. 17). 94 çocukt an 38 i okul a deva m et me mekt edir ve bu 38 kişi den 24 ü (% 63) lise mezunudur. Çocukl arı n 41 i okul a git mekt e, 15 i ise okul öncesi yaşta bul un makt adır ( Tabl o Şekil 5. 18). Okul a deva m eden çocukl arı n deva m etti kleri okullar Tabl o , Şekil da verilmi ştir. 104

120 Tabl o Çocukl arı n eğiti me deva m durumu Eğiti m durumu Sayı % Okul öncesi 15 16, 0 Okul a deva m eden 41 43, 6 Okul a deva m et meyen 38 40, 4 Topl a m Okula devam etmeyen 40% Okul öncesi 16% Okula devam eden 44% Tabl o Çocukl arı n deva mettikleri okullar Şekil Çocukl arın eğiti me deva mdur umu Okull ar Sayı % İl kokul 41 24, 1 Ort aokul 33 19, 4 Li se 66 38, 8 Üni versite 27 15, 9 Topl a m Üniversite 22% Lise 31% İlkokul 27% Ortaokul 20% Şekil Çocukl arın deva mettikleri okullar Ail e reisleri ni n yaptı kl arı iş: Ail e reisleri ni n yaptı kları işler çeşitlilik göster mekt edir. Tabl o ve Şekil den de i zlenebileceği gi bi aile reisleri ni n % 27 si ni n e mekli işçi, % 21 i ni n serbest mesl ek sahi bi ve % 13 ünün me mur olduğu gör ül mekt edir. Di ğer ol arak belirtilen üç kişi den biri bankacı, biri tiyatro sanatçısı ve biri de ev hanı mı dır. 105

121 Tabl o Aile reisi ni n yaptı ğı iş Mesl ek Sayı % İşçi 2 3, 1 Me mur 8 12, 5 Şof ör 2 3, 1 Serbest 13 20, 3 emekli memur 9% Ücretli eleman 9% diğer 5% iģsiz 3% ĠĢçi 3% Memur 13% ġoför 3% Vasıflı ele man 5 7, 8 Eme kli işçi 17 26, 6 Ücretli ele man 6 9, 4 Emekli iģçi 27% Vasıflı eleman 8% Serbest 20% e mekli me mur 6 9, 4 Di ğer 3 4, 7 İşsiz 2 3, 1 Topl a m Şekil Aile reisi ni n yaptı ğı iş Ail e reisleri ni n işsizlik oranı % 3 t ür yılı Dİ E ( 68) verileri ne göre Ankara ili topla m nüf usunun işsizlik oranı % 11 dir. Anket yapılan ailelerde işgücüne katılı m oranı % 59 dur. Or anı n Ankara iline kı yasla (% 72, 4 er kekl er) düşük ol ması nı n nedeni e mekli nüfusun fazl a ol ması ndan kaynakl an makt adır. Gelir durumu: Hane hal kı nı n aylı k gelir dur uml arı na bakıl dı ğı nda aileleri n % 30 u mil yon, % 26 sı mil yon ve % 20 si mil yon gelire sahi ptir (Tabl o Şekil 5. 21). Tabl o Aileni n gelir dur umu Gelir ( mil yon) Sayı % , , , , , 4 > , 4 Topl a m % % > % Şekil Aileni n gelir durumu % % % 106

122 Göç durumu: Kent e göç dur umu i ncelendi ği nde aileleri n 40 ı nın ( % 63) çeşitli tari hlerde kent e göç müş ol dukl arı gör ül mekt edir ( Tabl o Şekil ). Göç edilen yerler böl gelere göre gr upl andırıldı ğı nda İç Anadol u Böl gesi ni n % 45 li k oran ile il k sırada ol duğu gör ül mekt edir. İki nci sırayı ise Karadeni z ve Mar mara Böl gesi % 15 li k oranl arla al makt adır. Ege Böl gesi nden göç eden bul unma makt adır ( Tabl o Şekil ). Tabl o Göç durumu Gelir ( mil yon) Sayı % Göç eden 40 62, 5 Göç et meyen 24 37, 5 Topl a m Göç etmeyen 38% Göç eden 62% Şekil Göç durumu Tabl o Göç edilen yer Böl ge Sayı % İç Anadol u 18 45, 0 Ege 0 0, 0 Akdeni z 3 7, 5 Mar mara 6 15, 0 D. Anadol u 2 5, 0 Karadeni z 6 15, 0 G. D. Anadol u 4 10, 0 Al manya 1 2, 5 Topl a m Karadeniz 15% D. Anadolu 5% G.D. Anadolu 6% Marmara 15% Şekil Göç edilen yer Almanya 3% Akdeniz 8% Ege 0% İç Anadolu 44% 107

123 Göç nedeni ol arak büyük oranda ( % 75) iş bul mak göst eril miştir ( Tabl o Şekil ). Oku mak ve t ayi n di ğer göç nedenl eri dir. Göç t ari hleri ne bakıl dı ğında ( Tabl o 5. 16) aileleri n % 63 ünün 1980 yılı ndan önce göç et mi ş ol duğu gör ül mektedir yılları arası göç edenl er % 18, 1990 yılı ndan iti baren göç edenl er % 20 li k bir orana sahi ptir. Tabl o Göç nedeni Neden Sayı % İş bul mak 30 75, 0 Nakil 4 10, 0 Oku mak 5 12, 5 Ail esi burada ol duğu içi n 1 2, 5 Topl a m Nakil 10% Okumak 13% Ailesi burada olduğu için 3% İş bulmak 74% Şekil Göç nedeni Tabl o Göç tari hi Tari h Sayı % , , , öncesi 14 35, 0 Topl a m öncesi 34% % % % Şekil Göç tari hi 108

124 Tabl o Hanehal kı üyel eri ni n doğu m yerleri BABALAR ANNELER ÇOCUKLAR DĠ ĞER Mar mar a Böl gesi Edi r ne 1 Ġst anbul 1 Ġst anbul 1 Bil eci k 1 Edi r ne 1 Ege Böl gesi Aydı n 1 Aydı n 1 Kar adeni z Böl gesi Tr abzon 2 Tr abzon 3 Tokat 1 Çor um 1 Si nop 1 Si nop 2 Sa msun 1 Tokat 1 Tokat 2 Tokat 1 Çor um 6 Çor um 2 Zongul dak 1 Zongul dak 1 Zongul dak 2 Or du 1 Ri ze 1 Sa msun 1 Kast amonu 1 Gi r esun 1 Bol u 1 Amasya 1 Akdeni z Böl gesi Adana 1 Adana 1 Ispart a 1 Ġç Anadol u Böl gesi Ankar a 21 Ankar a 21 Ankar a 85 Ankar a 4 Yozgat 2 Yozgat 1 Yozgat 1 Yozgat 1 Ni ğde 1 Ni ğde 2 Si vas 2 Ni ğde 1 NevĢehi r 1 NevĢehi r 1 NevĢehi r 3 Çankırı 1 Kayseri 1 Kayseri 1 Eski Ģehi r 1 KırĢehi r 2 Si vas 6 Si vas 1 Kırı kkal e 1 Kırı kkal e 1 Çankırı 2 Çankırı 1 D. Anadol u Böl gesi Kar s 1 Kar s 1 Kar s 2 Er zur um 1 Van 1 El azı ğ 1 Er zur um 1 G. D. Anadol u B. K. mar aģ 2 K. mar aģ 1 K. mar aģ 1 Hat ay 1 Adı yaman 1 Mar di n 1 Siirt 1 Di ğer Suri ye 1 Suri ye 1 109

125 Hane hal kı üyel eri ni n doğu m yerleri i ncelendi ğinde ( Tabl o ) Ankara ili nde doğanl arı n oranı ol dukça yüksek ol duğu gör ül mekt edir ( % 57). Ankara ili dışı nda doğanl ara bakıl dı ğı nda ise Çor um ve Si vas il k sırayı al makt adır. Anket verileri ni topla m Ankara nüf usu ile ( 69) karşılaştırdı ğı mı zda, Ankara doğu ml ul arın oranı na ( % 53) yakı n bir orana sahi p ol duğu ortaya çı kmakt adır. Dİ E ( 69) verileri ne göre Ankara dışı nda doğanl arın çoğu başta Çor um ol mak üzere Yozgat, Çankırı ve Kı rşehir dir. Di kmen de ve konutl arda ot ur ma za manı: Tabl o Di kmen de otur ma za manı Yıl Sayı % , , 4 > 20 30% % , , 1 > , 7 Topl a m % % % Şekil Di kmen de ot ur ma za manı Di k men de ot uranları n % 30 unun 20 yıl dan daha uzun süredir burada ot urdukl arı gör ül mekt edir ( Tabl o Şekil ). Pr oje al anı Di kmen Vadisi ol arak tanı ml anmı şsa da al anı n Ayr ancı se mti i çi nde yer al ması ndan dol ayı soru Ayr ancı da ot ur ma za manı ol arak da al gılanabilir. Verilen t abl o her i ki cevabı da i çer mekt edir. Uzun yıllar bu al anda oturan aileler daha çok gecekondu sahi pleri nden ol uş makt adır. Anket yapılan 64 aileden 31 i hak sahi pleri nden oluş makt adır ve bu hakkı 1985 yılı öncesi bu al ana yerleş mi ş ol mal arı ndan dol ayı elde et mi şlerdir. Bu nedenle 1985 yılı öncesi bu alana yerleşenleri n oranı yüksek çı kmaktadır. Di k men se mti nde ot ur ma za manı na bakıl dı ğı nda 64 aileni n 17 si ni n en fazl a 4 yıl dır bu se mtte ol duğu gör ülmekt edir ( Tabl o ). Konutları n t a ma ml andı ğı za mandan itibaren bu se mtt e ot uranl arı n oranı % 50 dir yılları arası konutlara yerleşen aile sayısı 41 dir yılından iti baren konutlara 12 aile yerleş mi ştir ( Tabl o Şekil ). 110

126 Tabl o Konutlarda otur ma za manı Yıl Sayı % , , , 1 Topl a m % % % Şekil Konutlarda ot ur ma za manı Tabl o da verilen değerlere bakıl dı ğı nda hak sahi pleri konutları nı n veril meye başladı ğı döne ml erde al ana yerleşenleri n oranı nı n % 64 ol duğu gör ül mektedir. Beş yıl dır bu konutlarda yaşa maya başlayanl arı n oranı da % 36 gi bi küçü ms en meyecek bir orandadır. Hak sahi pleri ni n bu al anları t erk ederek konutları nı kiraya ver meye veya sat maya başla mal arı nedeni yle özellikle son i ki yıl dır alan yeni kullanıcılara açıl makt adır Konut a sahi p ol ma duru mu Konut sahi pliliği ile il gili sorular daha önceden de bahsedil di ği gi bi i ki grup altı nda incelenmi ştir. Pr oj eni n değerlendiril mesi açısı ndan, gr upl arı n, kendisi veya ailesi hak sahi bi ol an ve hak sahibi ol mayanl ar ol arak değil, daha önce Di kmen Vadisi gecekondul arı nda yaşayan ve yaşa mayanl ar ol arak ol uşt urul ması t erci h edil miştir. Daha önce Di kmen Vadisi gecekondul arı nda ot uran 31 aileden hak sahi bi, bu al ana pr ojeden sonra gel enl erden ise yeni gel enler olarak bahsedil miştir. Yeni gelenl er arası nda ailesi hak sahibi ol up, kendileri mirasçı ol an veya konutlarda bedelsiz ot uran yedi aile bul unmakt adır, ancak bu ailelere vadi ye pr oj eden sonra yerleştikleri içi n Yeni Gel enler grubu içi nde yer veril miştir. 111

127 112

128 Konut sahi pliliği şekli: Anket yapılan 64 haneden 31 i daha önce Di k men Vadisi nde gecekonduda ot ururken, 33 ü pr oj eden sonra Di kmen Vadisi ne yerleş mi ştir. Sonradan yerleşenleri n 16 sı konutları kirala mı ş, 9 u ise satın al mı ştır. Sonradan gel en 9 aile de aileleri ni n hak sahi bi ol mal arı ile konutlara yerleşmi ştir ( Tabl o Şekil ). Tabl o Konut Sahi pliliği Şekli Konut Sahi pliliği Şekli Sayı % Hak Sahi bi 30 46, 9 Satı n al ma 9 14, 1 Ki ral a ma 16 25, 0 Mi ras 4 6, 2 Bedelsiz 5 7, 8 Topl a m , 0 Kiralama 25% Miras 6% Satın alma 14% Bedelsiz 8% Hak Sahibi 47% Şekil Konut Sahi pliliği Şekli Konut tesli mi süresi nce konut edi nme: Hak sahi pleri ne il k ol arak gecekondu yı kı m ve haksahi bi konutları nı n t esli mi ne kadar nerede ve nasıl konut edi ndi kleri ne dair sor ul ar yöneltil miştir. Buna göre 31 aileden 24 ü ( % 77) ev kirala ma yol u ile bu döne mde konut edi nmi ştir ( Tabl o Şekil ). Kirala ma yol u ile konut edi nmeyenl eri n dışında konut edi nme şekli akrabaları nın yanl arı na taşı nma şeklinde gerçekl eş mi ştir. Tabl o Konut Teslimi ne Kadar Geçen Sürede Konut Edi nme Şekli Konut Edi nme Şekli Sayı % Ev ki ral adı m 24 77, 4 Ke ndi me ait başka bir eve taşı ndı m Akrabal arı mı n yanı na taşı ndı m Loj mana taşı ndı m 1 3, , 1 1 3, 2 Topl a m , 0 Kendime ait başka bir eve taşındım 3% Akrabalarımı n yanına taşındım 20% Lojmana taşındım 3% Ev kiraladım 78% Şekil Konut Tesli mi ne Kadar Geçen Sürede Konut Edi nme Şekli 112

129 Konut t esli mi ne kadar gecekondu sahi pleri ni n yaşadı kları se mtler Tablo de veril miştir. Aileler genellikle vadi ye yakı n ve kira bedeli düşük se mtleri t erci h et mi şlerdir. Tabl o Konut Teslimi ne Kadar Geçen Sürede Yaşanılan Se mt Se mt Sayı % Keçi ören 3 9, 68 Di kmen 10 32, 26 Yeni mahalle 3 9, 68 Bal gat 2 6, 45 Sokull u 4 12, 90 İl ker 2 6, 45 Ankara dışı 2 6, 45 Di ğer 5 16, 13 Topl a m , 00 Ki ra yardı mı: Hak sahi bi 31 aileden 28 i kira yardı mı al dı kları nı belirt mişlerdir ( Tabl o Şekil ). Bu aileleri n 24 ü ise yapılan kira yardı mı nı yet erli bul muşl ardır. Yeni başlayan et aplarda kira yardı m bedeli 100 mil yon ol arak belirlenmi ştir. anket yapılan aileler kira yardı mı bedelini n asgari ücret üzeri nden belirlendi ği ni belirt mişlerdir. Tabl o Kira yardı mı yapılanl ar Ki ra yardı mı Sayı % Yapıl dı 28 90, 3 Yapıl madı 2 6, 5 Bil mi yor 1 3, 2 Topl a m , 0 Yapılmadı 6% Bilmiyor 3% Yapıldı 91% Şekil Kira yardımı yapılanlar 113

130 Konut tesli mşekli: Ar sa ve gecekondul arı nı t erk ederek bel edi ye ile konut sözl eş mesi i mzal ayan 31 gecekondu sahi bi nden 29 u ( % 93) gecekondusunu t erk ederek kal an arsa bedeli ni bel edi yeye t aksitler halinde öderken, yal nızca iki aile sadece gecekondusunu t erk ederek bu konutlara sahip ol muşt ur ( Tabl o Şekil 531.). Tabl o Konut Teslim Şekli Konut tesli mi Sayı % Gecekondu terk edil di 2 6, 5 Gecekondu terk edil di ve kal an arsa 29 93, 5 bedeli ödendi Topl a m , 0 Gecekondu terk edildi ve kalan arsa bedeli ödendi 94% Gecekondu terk edildi 6% Şekil Konut Teslim Şekli Mül ki yet durumu: Di k men Vadisi ne sonradan yerleşen 33 ailenin daha önceki mül ki yet dur u muna bakıl dı ğı nda 23 aileni n ( % 70) kiracı, 9 aileni n ev sahi bi ( % 27) ol dukl arı gör ül mekt edir ( Tabl o 5. 25). Bu aileleri n şu anki mül ki yet dur umuna baktığı mı zda 33 aileni n 16 si ni n kirala ma, 9 unun satı n al ma, 8 aileni n de miras ve ailesi ni n hak sahi bi ol ması yla konutlarda bedelsiz ot ur ma yol uyl a konutlarda ot urdukl arı gör ül mekt edir ( Tabl o Şekil ). Tabl o Daha önceki mül ki yet durumu Mül ki yet Sayı % Ke ndi 9 27, 3 Ki racı 23 69, 7 Yurt 1 3, 0 Topl a m , 00 Yurt 3% Kiracı 70% Kendi 27% Şekil Daha önceki mül ki yet durumu 114

131 Tabl o Şu anki mül kiyet durumu (konut a sahip ol ma şekli) Mül ki yet Sayı % Satı n al dı 9 27, 3 Ki raladı 16 48, 5 Ail esi ne ait 4 12, 1 Mi rasla hisseli 4 12, 1 Topl a m , 00 Ailesine ait 12% Mirasla hisseli 12% Kiraladı 49% Satın aldı 27% Ki ra ve satı n al ma bedelleri: Şekil Şu anki mül ki yet durumu Anket yapılan ailelerde kira bedelleri mil yon arası değişti ği gör ül mekt edir ( Tabl o ). Konutlara yeni taşı nmı ş ol an kiracıların kiraları genellikle milyon arası değişirken, 200 mil yon ve altında kira bedeli ödeyenl eri n i ki yıl ve daha öncesi nde konutlara yerleş mi ş ol dukl arı görül mekt edir. Konutları satı n al an veya kiralayan 23 aile genellikle e ml ak bür oları aracılığı ile konutlara sahi p ol muşl ardır. Tabl o Kira bedelleri Ki ra Bedeli Sayı % , , , 5 Topl a m , 00 Anket yapılan aileleri n satı n al ma ile konut a sahi p ol an 9 aileni n verdiği bil gilere göre konut fiyatları 40 ile 55 mil yar arası nda değişmekt edir Konut ve yakı n çevreni n değerlendi ril mesi Di k men Vadisi hak sahibi konutları nı n t ümü i ki odalı ve br üt 80 m 2 dir. Aileleri n 29 u daha önce apart man dairesi nde ot ururken, 33 ü t ek katlı müst akil evl erde ot ur muşl ardır ( Tabl o Şekil ). Tek katlı müst akil konutları n ta ma mı t ek katlı gecekondul ardır. Daha önce yurtta kalan bir kişi tabl o dışı nda bırakıl mıştır. 115

132 Tabl o Daha önceki konut tipi Konut ti pi Sayı % Tek katlı müst akil 33 52, 4 Apart man dai resi 29 46, 0 Çok katlı müst akil 1 1, 6 Topl a m , 00 Apartman dairesi 46% Çok katlı müstakil 2% Tek katlı müstakil 52% Şekil Daha önceki konut tipi Ail elere şu anda apartmanda ot ur makt an memnun ol ma dur umu sorul duğunda % 92 si me mnun ol dukları nı belirt mişlerdir. Ancak, i mkan olsa apartman dairesi yeri ne bahçeli müst akil konut t erci h edenl erin oranı % 53 t ür ( Tabl o Şekil ). Tabl o Yaşa mak istedi kleri konut tipi Konut ti pi Sayı % Bahçeli müst akil ev 34 53, 1 Apart man dai resi 29 45, 3 Ev al mayı düş ünmüyor 1 1, 6 Topl a m , 00 Apartman dairesi 45% Ev almayı düşünmüyor 2% Bahçeli müstakil ev 53% Şekil Yaşa mak istedi kleri konut tipi Konut ve yakı n çevrenin değerl endi ril mesi: Ail elerden konutları nı ve yaşadı kları yakı n çevreyi daha önce yaşadı kları konut ve yakı n çevreye göre değerlendir mel eri istenmi ştir. Konutları n büyükl ük, ısı nma, aydı nlanma, t esisat, yalıtı m, döşe me gi bi özellikleri ni n değerlendiril mesi istenirken, yakı n çevreni n yol, alt yapı, t e mi zli k, gür ült ü, ul aşı m, ko mşul uk, yeşil al an, manzara, akrabal ara yakı nlı k, güvenli k ve sosyal t esisleri n varlı ğı konul arı nda 116

133 değerlendiril mel eri istenmi ştir. Buna göre konutlar büyükl ük dışı nda genel ol arak daha i yi ol arak nitelendiril miştir ( Tabl o Şekil ). Konutları n daha önce yaşanılan konut a göre hemen he men aynı veya daha küçük ol duğunu belirten aileler Di k men Vadisi ne yeni gel enlerdir. Yakı n çevre değerlendirildi ği nde, ko mşul uk, akrabal ara yakı nlı k seçenekl eri dışı nda daha i yi ol arak nitelendiril miştir. Ko mş ul uğun daha önceki çevreye göre daha köt ü ol duğunu düşünenleri n oranı %32 dir ( Tabl o ) Tabl o Konutları n daha önceki konut a göre değerlendiril mesi Özelli k Daha i yi % Aynı % Daha köt ü % Büyükl ük 38 61, , , 1 Isı nma 48 77, , 6 0 0, 0 Aydı nl anma 53 85, , 5 0 0, 0 Tesisat 45 72, , 2 2 3, 2 Yalıtı m 45 72, , 6 3 4, 8 Döşe me 46 74, , 6 2 3, 2 100,0 80,0 77,4 85,5 72,6 72,6 74,2 daha iyi aynı daha kötü 60,0 61,3 40,0 20,0 22,6 22,6 16,1 14,5 24,2 22,6 22,6 % 0,0 0,0 0,0 3,2 4,8 3,2 Büyüklük Isınma Aydınlanma Tesisat Yalıtım Döşeme Şekil Konutları n daha önceki konut a göre değerlendiril mesi 117

134 Yollar Altyapı Temizlik Gürültü Ulaşım Komşuluk Yeşil alan Manzara Güvenlik Sosyal tesis Akrabaya yakınlık Tabl o Çevreni n daha önceki çevreye göre değerlendiril mesi Özelli k Daha i yi % Aynı % Daha köt ü % Yoll ar Al t yapı Te mi zli k Gürült ü Ul aşı m Ko mş ul uk Yeşil al an Ma nzara Akrabaya yakı nlı k Güvenli k Sosyal tesis daha iyi aynı daha kötü % Şekil Çevreni n daha önceki çevreye göre değerlendiril mesi Ail eler bu çevreyi her yere özellikle de iş yerlerine yakı n ol ması, fi yatları n uygun ol ması, i yi bir muhit olması gi bi nedenl erden ötür ü t erci h et mi şlerdir. Daha önce de Ayr ancı gi bi yakı n çevrede ot uran ve yaşadı kları çevreden me mnun ol anl arı n yi ne alışkanlı k nedeni ile burada ot ur mayı t erci h ettikleri görül mekt edir ( Tabl o Şekil ). 118

135 Komşuluk Yeşil alanlar Yakınlık Sakinlik Çevre Temiz Manzara Diğer Tabl o Böl geyi tercih et me nedeni Konut ti pi Sayı % Alışkanlı k 8 12, 5 Muhit iyi 22 34, 4 Fi yat uygun 21 32, 8 Her yere 20 31, 2 yakı n Sosyal tesis 3 4, 7 Ma nzara 8 12, 5 Akrabaya 6 9, 4 yakı nlı k Di ğer 10 15, 6 Şekil Böl geyi tercih et me nedeni Tabl o Mahallede en sevilen yönl er Sevilen Yön Sayı % Ko mş ul uk 22 34, 38 Yeşil al anl ar 45 70, 31 Yakı nlı k 55 85, 94 Saki nli k 23 35, 94 Çevre Te mi z 43 67, 19 Ma nzara 52 81, 25 Di ğer 3 4, % Şekil Mahallede en sevilen yönl er Bi rden fazla cevabı n verildi ği mahallede en sevilen yönl er sorusuna en fazla yanıt yakı nlı k ( % 86) ve manzara ( % 81) ol arak verilirken ko mşul uk ( % 34) en az verilen yanıt ol muşt ur ( Tabl o Şekil ). Özellikl e yeni gel en aileleri n en sevdi ği özellik manzara ol makt adır. 119

136 Komşular Kirlilik Gürültü Yol ve taşıtlar Yok Tabl o Mahallede rahatsızlık nedeni Neden Ko mş ul ar Ki rlili k Gürült ü Yol ve taşıtlar Yok Sayı % 20 31, 3 2 3, 1 4 6, 3 2 3, , 9 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 31,3 3,1 6,3 3,1 60,9 % Şekil Mahallede rahatsızlık nedeni Ma hallede me mnun ol un mayan özellikler sorul duğunda aileleri n % 61 İ mahallede me mnun ol madı kları bir özelliği n ol madı ğı nı belirt mişlerdir. Bununl a birlikte, me mnun ol madı kları bir özellik ol duğunu belirten aileleri n en fazl a ( % 31) ko mşul uk ilişkileri nden rahatsızlık duyduğu belirtil miştir ( Tabl o Şekil ) Tabl o Mahalleden taşı nma isteği İstek Sayı % İsti yor 10 15, 6 İste mi yor 54 84, 4 Topl a m , 00 İstiyor 16% İstemiyor 84% Şekil Mahalleden taşı nma isteği Ma halleden t aşı nma isteği büyük oranda ( % 84) bul unma makt adır ( Tabl o Şekil ). Taşı nmak isteyen 10 aileni n beşini n t aşı nmak iste mel erini n nedeni çevreden me mnun ol mama değil evleri n küçük olması ndan kaynakl anmaktadır. 120

137 5. 5. Projeni n değerlendiril mesi Pr oj eni n değerlendiril mesi nde, yapılan uygul amanı n kentsel açı dan ve yenile me yakl aşı mı açısı ndan sonuçl arı nı n ortaya kon ması nı n yanı nda ağırlıklı ol arak bu al anda yaşayan ailelerin nitelik ve al anla il gili düşüncel eri ni n ortaya kon ması a macı yla yapılan anket çalış ması nı n sonuçl arı üzerinde durul makt adır Kull anı cı açısı ndan Pr oj eni n al anda yaşayanl ar t arafı ndan değerlendiril mesi a macı yl a yapılan anket çalış ması nı n sonuçl arı nın ortaya koyul abil mesi amacı yl a Di kmen Vadisi hak sahi bi konutları nda ot uran ailel er i ki gr up altında değerlendiril miştir. Buradaki a maç Di k men Vadisi Pr oj esi nin burada yaşayanl ar t arafından değerlendiril mesinde her i ki gr ubun ortak ve farklı bakış açıları nı n ortaya kon ması dır. Bir önceki böl ümde yapılan anketlerden çı kan t abl o ve grafi kler i ki farklı bakış açısı nı yansıtmakt an çok burada yaşayan aileleri n nitelikleri, konut a sahi p ol ma yolları ve konut ve çevreni n değerlendiril mel eri ni n topl u sonuçl arı nı ortaya koy maktır. Bu böl ümde i se hak sahi bi ol arak nitelendirilen gecekondul ular ile yeni gel enler ol arak nitel endirilen, böl geye pr oj eden sonra yerleşenler arası ndaki sosyo-ekono mi k farklılıklar ile konut ve çevreyi değerlendir me konul arı nda bakış açıları ndaki farklılık ve benzerlikleri ortaya koy mak ve pr oj eyi değerlendir mektir. Tablo ve grafi kler karşılaştırmalı ol arak veril miştir. Yeni gel enler ile hak sahi pleri ni n aile büyükl ükl eri hak sahi bi gr ubuna giren 31 aileni n aile büyükl üğü ortala ma 4, 06, yeni gel en 33 aileni n de 3, 09 ol arak belirlenmi ştir. Yeni gelen ailelerde en büyük aile büyükl üğü 5 i ken, hak sahi bi aileleri nde bu sayı 7 ye kadar çı kmakt adır ( Tablo Şekil ). Ankara ili nde 2000 yılı Dİ E verileri ne göre aile büyükl üğü 3, 8 dir. Yeni gel en aileler çoğunl ukl a çekirdek aileden ol uşurken, hak sahi bi ailelerde bir konutta yaşayan birden fazl a aileye rastlanıl makt adır. 121

138 Tabl o Aile Büyüklüğü Ki şi Sayısı Hak sahi bi % Yeni gelen % 1-2 kişi 6 19, , kişi 13 41, , kişi 11 35, 5 3 9, kişi 1 3,2 0 0, 0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 % Hak sahibi Yeni gelenler 63,6 41,9 35,5 27,3 19,4 9,1 3,2 0,0 1-2 kişi 3-4 kişi 5-6 kişi 7-8 kişi Şekil Aile Büyükl üğü Tabl o Babal arı n Eğiti m Dur umu Eğiti mdurumu Hak sahi bi % Yeni gelen % İl kokul 11 36, 7 1 3, 3 Ort aokul 10 33, , 3 Li se 8 26, , 3 Üni versite 1 3, , 0 Topl a m % Hak sahibi Yeni gelenler 50,0 36,7 33,3 33,3 26,7 13,3 3,3 3,3 İlkokul Ortaokul Lise Üniversite Şekil Babal arı n Eğiti m Dur umu 122

139 Babal arı n eğiti m dur umuna bakıl dı ğı nda, hak sahibi ailelerde eğiti m sevi yesi arttı kça babal arı n sayısı nı n azaldı ğı nı, yeni gel en ailelerde ise bu sayı nı n gi derek arttı ğı gör ül mekt edir. Tabl o ve Şekil ten de gör ül düğü gi bi yeni gel en ailelerde babal arı n yarısı üni versite mezunu i ken, hak sahibi ailelerde genellikle ( % 70) il k ve ortaokul mezunudurlar. Annel eri n eğiti m dur umuna bakıl dı ğı nda ise benzer bir dur uml a karşılaşıl makt adır. Hak sahi bi ailelerde annel eri n eğiti m dur umu babal arda ol duğu gi bi çoğunl ukl a ( % 89) il k ve ortaokul iken, yeni gel en ailelerde ise çoğunl ukl a ( % 66, 7) lisedir ( Tabl o Şekil ). Tabl o Annel eri n Eğiti m Dur umu Eğiti mdurumu Hak sahi bi % Yeni gelen % Oku ma yaz ma yok 1 3, 4 - İl kokul 17 58, , 1 Ort aokul 9 31, , 8 Li se 2 6, , 7 Üni versite 0 0, , 8 Topl a m , , ,0 % Hak sahibi Yeni gelenler 80,0 60,0 58,6 66,7 40,0 20,0 0,0 31,0 11,1 14,8 14,8 6,9 0,0 İlkokul Ortaokul Lise Üniversite Şekil Annel eri n Eğiti m Dur umu Ail eleri n gelir grubuna bakıl dı ğı nda hak sahi bi aileleri n % 43 ü aylı k mil yon lira gelire sahi pken, yeni gel en aileleri n % 54 ü aylı k 600 mil yon liranı n üzeri nde gelir sahibi ol duğu gör ül mekt edir. Hak sahi bi aileleri nde bir mil yar üzeri aylı k gelire sahi p olan aile yokken yeni gelen aileleri n % 18 i aylı k bir mil yar 123

140 üzeri kazanç sahi bi dir ( Tabl o Şekil ). Yeni gel en ail el eri n eğiti m düzeyi ni n hak sahi bi ailelerden yüksek ol ması gi bi yeni gelir ailelerini n gelir düzeyl eri nde de farklılık gör ül mekt edir. Tabl o Aileleri n Gelir Dur umu Gelir ( mil yon) Hak sahi bi % Yeni gelen % , 2 1 3, , , , , , , , , 1 > , , 2 Topl a m % > 1000 Şekil Aileleri n Gelir Dur umu 6 12 Hak sahibi Yeni gelenler 0 18 Hak sahi bi aileleri n yakl aşı k aylı k gelirleri ortal a ma 450 mil yonken, yeni gel en ailelerde yakl aşı k 650 mil yondur. Ki şi başı na gelir ol arak hesapl andığı nda hak sahi pleri nde kişi başı gelir yakl aşı k 110 mil yon, yeni gel en ailelerde ise bunun i ki katı dır. Hak sahi bi ailelerde kişi başı gelirin düşük ol ması aileleri n yeni gelen ailelere göre daha kalabalı k ol ması ndan kaynakl anmakt adır. Hak sahi bi aileleri n yaklaşı k % 84 ü çeşitli tarihl erde Ankara ya göç etmi şl erdir. Yeni gel en aileleri n aile reisleri ni n çoğu ise (% 58) doğ ma büyü me Ankaralı dır ( Tabl o 5. 40). 124

141 Tabl o Aileleri n Ankara ya Göç Dur umu Göç Hak sahi bi % Yeni gelen % Göç eden 26 83, , 4 Göç et meyen 5 16, , 6 Topl a m Daha önce Di kmen Vadisi gecekondul arı nda yaşayan 31 aile t ek katlı, bahçeli gecekondul arda yaşa mı şlardır. Yeni gel en ailelerin daha önce yaşadı kları konut ti pi ( % 84) apart man dairesi dir. Hak sahi pleri apart manda yaşa makt an me mnun ol dukl arı nı dile getir mekl e beraber, yaşa mak i stedi kleri konut ti pi nin bahçeli müst akil konutlar ( % 65) ol dukl arı nı belirt mişlerdir. Yeni gel enlerde ise apart man dairesi ni t erci h et me oranı hak sahi pleri nden farklı ol arak % 58 li k oranl a apart man dairesi şekli nde belirtil miştir ( Tabl o Şekil ). Buna göre, hak sahi pl eri ni n daha i yi konutlara sahip ol mal arı na rağmen eski konut ti pleri ni t ercih ettikleri gör ül mekt edir. Hak sahipl eri nce yaşa mak istenen konut ti pi t ek katlı müstakil konut ol makt an çok, kendileri ne ait bahçeye sahi p olan bir konut tipi dir. Tabl o Yaşa mak istedi kleri konut tipi Konut Ti pi Hak sahi bi % Yeni gelen % Bahçeli müstakil ev 20 64, , 4 Apart man dairesi 11 35, , 6 Ev al mayı düşün müyor 0 0, 0 1 3, 0 Topl a m ,0 80,0 60,0 40,0 % 64,5 39,4 35,5 57,6 Hak sahibi Yeni gelenler 20,0 0,0 0,0 3,0 Bahçeli müstakil ev Apartman dairesi Ev almayı düşünmüyor Şekil Yaşa mak istedi kleri konut tipi 125

142 Ail elerden daha önce yaşadı kları konut a göre şu anki konutları nı değerlendir mel eri istendi ği nde hak sahi bi ol an aileleri n neredeyse t a ma mı nı n konutlardan me mnun ol duğu gör ül mekt edir. Daha önce yaşadı kları konutları n gecekondu ol duğu düşünül düğünde şu anki konutları n daha i yi dur umda ol duğunu düşün mel eri bekl enen bir dur umdur. Yeni gel en ailelerde ise konutlardan t a ma mi yle me mnun ol an aile sayısı 8 dir. 25 aile ise çeşitli nedenl erden öt ürü konutlardan şikayet çi dir. Konutlardan me mnun olun mayan özellik genellikl e konutları n daha önceki konut a göre küçük ol mal arı dır (Tabl o ). Tabl o Daha Önce Ot ur ulan Konut a Göre Daha Köt ü Ol an Özellikler Özelli k Hak sahi bi % Yeni gelen % Büyükl ük 1 3, , 3 Tesisat 0 0, 0 2 6,1 Yalıtı m 0 0, 0 3 9, 1 Döşe me 0 0, 0 2 6, 1 Ail elerden çevreni n değerlendiril mesi istendi ği nde daha önce yaşanan çevreye göre daha köt ü ol duğu düşünül en özellikleri n başı nda ko mşul uk gel mekt edir. Ko mş ul uğun daha önce yaşanan çevreye göre kötü ol duğunu düşünenl eri n çoğu yeni gel en ailelerdir. Daha önceki çevreye göre şu anki çevreni n daha i yi ol duğunu düşünenl eri n çoğu yi ne konutta ol duğu gi bi hak sahi bi ailelerdir ( Tabl o Şekil ) Hak sahi pleri ni n daha önceki çevreye göre yeşil al an özelliği ni n daha köt ü ol ması nı söyl e mel eri ndeki kasıt kendileri ne ait bahçel eri ni n ol mayışı dır. Tabl o Daha önceki Çevreye Göre Köt ü Ol an Özellikler Özelli k Hak sahi bi % Yeni gelen % Te mi zli k 0 0, 0 2 6, 1 Gürült ü 4 12, 9 1 3, 0 Ul aşı m 0 0, 0 2 6, 1 Ko mş ul uk 4 12, , 4 Yeşil al an 3 9, 7 0 0, 0 Akrabaya yakı nlı k 0 0, 0 2 6, 1 126

143 % 100,0 80,0 Hak sahibi Yeni gelenler 60,0 40,0 20,0 0,0 12,9 6,1 0,0 3,0 6,1 0,0 12,9 39,4 9,7 0,0 6,1 0,0 Temizlik Gürültü Ulaşım Komşuluk Yeşil alan Akrabaya yakınlık Şekil Daha önceki Çevreye Göre Köt ü Ol an Özellikler Tabl o Böl geyi Tercih Et me Nedeni Neden Hak sahi bi % Yeni gelen % Alışkanlı k 4 12, , 1 Muhit iyi 7 22, , 5 Fi yat uygun 22 71, 0 0 0, 0 Her yere yakı n 7 22, , 4 Sosyal tesis 1 3, 2 2 6, 1 Ma nzara 0 0, , 2 Akrabaya yakı nlı k 4 12, 9 0 0, 0 100,0 80,0 % 71,0 Hak sahibi Yeni gelenler 60,0 40,0 20,0 0,0 12,9 12,1 22,6 45,5 0,0 22,6 39,4 Alışkanlık Muhit iy i Fiy at uy gun Her y ere y akın 6,1 3,2 Sosy al tesis 0,0 21,2 Manzara 12,9 0 Akrabay a y akınlık Şekil Böl geyi Tercih Et me Nedeni 127

144 Böl geyi t erci h et me nedenl eri ne bakıl dı ğı nda Di kmen Vadisi nde yaşayan gecekonducul arı n böl geyi t erci h et me sebepl erini n başı nda gecekondu fiyatları nı n ucuz ol ması gel mekt edir. Yakı nlı k ve i yi bir muhit ol ması da t erci h nedenidir. Yeni gel enl eri n t erci h nedeni ise muhiti n i yi ol ması ve her yere yakı n ol ması dır ( Tabl o Şekil ). Ayrıca pr oj e döne mi nden sonra vadi ni n yeşil al anl ara kavuş ması, konutları n t a ma mı nı n vadi ye manzaralı ol ması bu al anı t erci h et mel eri nde öne mli bir rol oyna mı ştır. Ma hallede en sevilen yönl er her i ki gr up i çi n de benzerlikler t aşı maktadır. Yeni gel enl eri n % 96 sı ni n en sevdi ği yönl erden biri burada yaşa mayı t erci h et me nedeni ni n başı nda gelen nedenl erden biri olan manzaradır. Tabl o Mahallede En Sevilen Yönl er Neden Hak sahi bi % Yeni gelen % Ko mş ul uk 17 54, , 2 Yeşil al anl ar 18 58, , 8 Yakı nlı k 22 71, , 7 Ma nzara 21 67, , 9 Çevre Te mi z 19 61, , 7 Saki nli k 12 38, , 4 Ma hallede rahatsızlık nedenl eri ne bakıl dı ğı nda hak sahi pleri ni n çoğunun ( % 77) rahatsızlık duyduğu bir özellik ol madı ğı gör ül mekt edir. Rahatsızlık duydukl arı özellikleri n başı nda ko mşular ve gür ült ü gel mektedir. Yeni gel en aileler ise % 48li k bir oranl a rahatsızlık duydukl arı bir özellik ol madı ğı nı belirt mişlerdir ( Tabl o Şekil ). Geri kal anları n % 52 sı ise ko mşulardan me mnun ol madı kları nı ifade et mi şlerdir. Tabl o Mahallede Rahatsızlık Nedeni Neden Hak sahi bi % Yeni gelen % Ko mş ul ar 4 12, , 5 Ki rlili k 0 0, 0 2 6, 1 Gürült ü 2 6, 5 2 6, 1 Yol ve taşıtlar 1 3, 2 1 3, 0 Yo k 24 77, , 5 128

145 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 % Hak sahibi Yeni gelenler 51,5 12,9 0,0 77,4 6,1 6,5 6,1 3,2 3,0 Komşular Kirlilik Gürültü Yol ve taşıtlar Yok 48,5 Şekil Mahallede Rahatsızlık Nedeni Özellikle son birkaç yıl dır satı n al ma ve kirala ma yol u ile asıl kullanıcılarını yitiren bu al anda yeni gel en aileleri n en rahatsız ol dukl arı durum gecekonducul arın hal a bu al anda eski yaşa m şekilleri ni deva m ettir meye çalış mal arı dır. Bir nevi kırsal yaşa mı sürdürdükl eri, tek katlı müst akil, bahçeli konutlardan ol uşan gecekondu böl gesi nden sonra her t ürl ü ol anağın sunul duğu, yenilenmi ş bir konut böl gesi nde, apart man dairesi nde yaşa maya başlayan hak sahi pleri ni n de yeni gel en ko mşul ardan, onl arı n kendileri nden ol duğu kadar ol masa da me mnun olmadı kları görül mekt edir. Her i ki t arafı n da belirttiği bir başka şi kayet konusu da gelir düzeyi düşük ol an hak sahi bi aileleri ni n, apartman masrafları nı karşılaya ma mal arı dır. Yaşam kalitesi açısı ndan çok daha i yi bir düzeye erişen hak sahi bi aileler eski gelir düzeyleri ile yeni gi derleri karşılaya ma maktadır. Yeni gel en aileler yavaş da olsa konut kullanı cıları nı n değişi yor ol ması ndan me mnunl uk duy makt adırlar. Yakl aşı k ol arak mil yar değeri ndeki bu konutlar, hak sahi pleri t arafı ndan satılıp yeri ne yarı fi yatlı i ki daire al mak ya da kiralayarak daha düşük kirada bir yere gi dil mesi şekli yle yatırı m a maçlı da kullanıl makt adır. Pr oj ede hak sahi bi aileleri n t a ma mı birbirleri yle aynı büyükl ükt e ve özelli kte konutlara sahi p ol muşlardır. Daireler, daha önce pr oj eni n uygulan ması nda bahsedil di ği gi bi gecekondu ve arsa değeri üzerinden belirlenen bedel e göre hak sahi pleri ne çeşitli koşullarla veril miştir. Bu konuda her hangi bir haksı zlı ğa uğra ma mal arı na rağmen, birden fazla gecekondu sahi bi ol anlar, t ek bir gecekondu sahi bi olan gecekonducularla aynı mua mel eyi görmekt en şi kayet et mekt edirler. 129

146 Şekil Haksahi bi konutları, 2002 Ayrı ca konutları n gecekondul ara göre bir çok yeni ve i yi özelliğe sahi p ol mal arı na karşı n, konutlar gecekondu aileleri ne küçük gel mekt edir. Yeni gel en aileleri n de büyükl ük konusunda memnun ol ma mal arı, bu alana bilerek ve isteyerek gel mel eri düşünül düğünde göz ardı edilebilir. Ancak, hak sahi bi aileleri n bu konudaki rahatsızlıkları bu çevreyi sevmel eri ne rağmen başka bir konut a t aşı nmayı düşün mel eri ne neden olmakt adır. Her ne kadar sağl a m, moder n konutlara kavuş muş olsalar da büyükl ük açısı ndan istenil en yaşa m kalitesi ne ta m ol arak kavuşa ma makt adırlar. Yapıl maya başlanacak olan et aplarda ise konutlar 120 m 2 büyükl üğe kadar çı kartıl mıştır. Bu farklılığı n da ileri de haksızlık yaratıldı ğı konusunu günde me getireceği kesi ndir. Ayrıca, konutları n küçükl üğü nedeni yle yeni başlayan et apl arda daha büyük konutlar veril mesi ol uml u gi bi gözükse de, konut büyükl üğü i hti yaca göre değil işgal edilen t oprak büyükl üğüne göre ayarlanmı ştır. Gecekonducul ar ne kadar çok alan işgal ederse o kadar çok kar et mekt edirler. 130

147 Yapılan anketlerden çı karılabilecek sonuçl ardan biri alanı n kullanıcısı nı n değiş mekt e ol duğudur. Gecekonduda yaşayan dar gelirlileri n bir kıs mı pr ojeyle sahi p ol dukl arı 50 mil yar değeri ndeki konutları sat ma ve kiralama yol u ile gelir el de etme yol una git mekt edirler. Özellikle son 2-3 yıl dır kullanı cı profilini n değiştiği burada yaşayanl ar t arafı ndan da belirtil mekt edir. Şu anda pr oj eni n başla ma mı ş etapl arı nda konutlara bi çilen değer 20 mil yardır. Sahi p ol acakları konutları n da bugünkü değerle 50 mil yar ci varı nda ol ması alanı n nasıl bir rant kapısı hali ne gel di ği ni n göstergesi dir. Kullanıcı yı yeri nde t ut maya çalışırken onl ara sunul an rant sonucunda şu anda burayı terk et mel eri nden pr ojeni n t a ma men ol masa da kıs men öngör düğü şekil de geliş medi ği anlaşıl makt adır. Kullanıcı karakt eri ni n değiş mesi nde anketlerden çı kan bir başka sonuç bu değişi m sonucunda bir araya gel en farklı karakt erdeki kullanı cıları n birbirleri nden duydukl arı rahatsızlıktır. Burada yaşa mayı sürdür mek isteyen hak sahi pleri yeni gel enl ere yabancı gözüyl e bakarken, konutlara yeni yerleşen kullanıcılar da konutları n eski kullanıcıları ndan rahatsızlı k duy makt adırlar. Özellikle vadi ni n çeki ci hale getirdi ği konutlara yerleşen yeni kullanıcılar birkaç senedir deva m et mekt e ol an değişi mi n hı zla deva m et mesi ni i ste mekt edirler. Yeni gel enleri n belirttiği rahatsızlı k ko mşul arı nı n hal a gecekondu al anl arı ndaki sürdürdükl eri yaşa m şekilleri ni burada da deva m ettir meye çalış mal arı ndan kaynakl anmaktadır. Gecekonducul arın eski den yaşadı kları konutları nı n bahçeleri nde yaptı kları gi bi halı yı ka ma, yün döv mel eri, apart man bahçeleri nde t opl anarak gör üş mel eri gi bi yeni gel enleri n alışı k olmadı kları dur uml arla karşılaştıkları belirtil miştir. Ayrıca t üm uyarılara rağmen yangı n mer di venl eri ni n.. yangın ol du da boşalt madı k mı?.. şekli ndeki düşüncelerle bal kon gi bi kullanıl dı ğı yeni gel enl eri n şi kayet ettiği bir dur uml ardan biri dir. Apart man saki nleri ni n bir araya gelerek ortak karar al mal arı her i ki gr ubun da birbirine bakış açıları nedeni yle pek mü mkün ol ma makt adır. Bur ada anl atılanları n a macı bir genelle me yaparak gecekondu sahi pleri ni küçültmek değil dir. Ancak, neredeyse 9 yıl dır bu al anlarda yaşayanl arı n hepsi ni n ol masa da bir kıs mı nı n bu t avırları nı sürdürüyor ol mal arı sadece çağdaş konut ve çevre sun ma ile çağdaşlı k sevi yesi ni n yakal ana mayacağı nı n kanıtıdır. 131

148 Kentsel açı dan: Pr oj e kentsel açı dan değerlendirildi ği nde, kent, projeyl e i çi nde birçok kullanı mı n yer al dı ğı bir rekreasyon al anı na kavuş muş ol duğu gör ül mekt edir. Vadi ni n gecekondul ardan t e mi zlenerek yeşil bir al ana dönüşt ürül mesi ve r ekreatif faali yetleri n geliştiril mesi kent açısı ndan ol uml u birçok özellik t aşı makt adır. Şu anda I. Et ap ta yaratılan yaklaşı k 11 hekt arlık yeşil alanı n, proje bittiği nde 102 hekt ara çı kması pl anlanmı ştır yılında yakl aşı k 3, 5 milyon nüf usl u kentte bu sayede kişi başı na düşen yeşil alan büyükl üğü yakl aşı k 0, 3 m 2 artacaktır. Şekil Di kmen Vadisi ni n proje öncesi Çeti n Emeç Bul varı üzeri nden gör ünü mü ( Metropol İ mar A. Ş.) Şekil Di kmen Vadisi ni n proje sonrası Çeti n Emeç Bul varı üzeri nde gör ünü mü,