T.C. EGE ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ ktisat Anabilim Dalı TÜRK YE DE BÖLGESEL F YAT YAKINSAMASI YÜKSEK L SANS TEZ.

Transkript

1 T.C. EGE ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ kisa Anabilim Dalı TÜRK YE DE BÖLGESEL F YAT YAKINSAMASI YÜKSEK L SANS TEZ Banu HELVACI Tez Danı manı: Doç. Dr. A. Özlem ÖNDER zmir-2008

2 Ege Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Müdürlü üne sundu um Türkiye de Bölgesel Fiya Yakınsaması adlı yüksek lisans ezinin arafımdan bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir ekilde hazırlandı ını, ezimde yararlandı ım kaynakları bibliyografyada ve dipnolarda göserdi imi onurumla do rularım. Banu HELVACI mza ii

3 TUTANAK Ege Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Yöneim Kurulu nun 7/08/2008 arih ve 32/13 sayılı kararı ile olu urulan jüri kisa (Bölgesel Kalkınma kisadı) anabilim dalı yüksek lisans ö rencisi no lu Banu Helvacı nın a a ıda (Türkçe / ngilizce) belirilen ezini incelemi ve adayı 27/08/2008 günü saa 14:00 de 90 dakika süren ez savunmasına almı ır. Sınav sonunda adayın ez savunmasını ve jüri üyeleri arafından ezi ile ilgili kendisine yönelilen sorulara verdi i cevapları de erlendirerek ezin ba arılı/ba arısız/düzelilmesi gerekli oldu una oybirli iyle / oyçoklu uyla karar vermi ir. BA KAN Ba arılı Ba arısız Düzelme (Üç ay süreli) ÜYE ÜYE Ba arılı Ba arısız Düzelme (Üç ay süreli) Ba arılı Ba arısız Düzelme (Üç ay süreli) Tezin Türkçe Ba lı ı : Türkiye de Bölgesel Fiya Yakınsaması Tezin ngilizce Ba lı ı : Regional Price Convergence in Turkey iii

4 Ç NDEK LER Sayfa No YEM N METN....ii TUTANAK iii Ç NDEK LER iv TABLOLAR L STES...vii EK LLER L STES...viii EKLER L STES.. viii KISALTMALAR...ix G R.. 1 B R NC BÖLÜM F YAT YAKINSAMASINA L K N TEOR LER 1. F YAT YAKINSAMASINA L K N TEOR LER Tek Fiya Kanunu Saın Alma Gücü Pariesi K NC BÖLÜM F YAT YAKINSAMASI L TERATÜRÜ 2.F YAT YAKINSAMASI L TERATÜRÜ...12 iv

5 Sayfa No ÜÇÜNCÜ BÖLÜM METODOLOJ 3. METODOLOJ ) Zaman Serilerinde Dura anlık ) Temel Birim Kök Tesleri Tek De i kenli Birim Kök Tesleri Augmened Dickey Fuller Tesi Phillips- Perron Tesi Panel Birim Kök Tesleri Orak Birim Kök Süreçleri...37 Levin, Lin ve Chu Tesi Bireysel Birim Kök Süreçleri a. Im, Pesaran ve Shin Tesi b. Fisher ADF ve Fisher PP Tesleri DÖRDÜNCÜ BÖLÜM VER SET 4. VER SET v

6 Sayfa No BE NC BÖLÜM AMP R K ANAL Z 5. AMP R K ANAL Z Tek De i kenli Birim Kök Tesleri Panel Birim Kök Tesleri Mesafenin Fiya Farklılı ına Ekisi De erlendirme SONUÇ KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇM ÖZET ABSTRACT vi

7 TABLO L STES Sayfa No Tablo 2.1: Fiya Yakınsaması Üzerinde Mesafe Ekisini nceleyen Çalı malar...14 Tablo 2.2:Fiya Yakınsamasında Aynı Para Biriminin Ekisini nceleyen Çalı malar...16 Tablo 2.3: Geçi Ekonomisi Ülkelerinde Fiya Yakınsamasını nceleyen Çalı malar Tablo 2.4: Sraejik Mal Piyasalarında Fiya Yakınsamasını nceleyen Çalı malar Tablo 2.5: Bölgesel Fiya Yakınsamasını nceleyen Çalı malar Tablo 4.1: Yıllar ibariyle En Yüksek ve en Dü ük Enflasyon Oranına Sahip Bölgeler Tablo 4.2: Yıllık Bölgesel Enflasyon Oranlarının Tanımlayıcı saisikleri..50 Tablo 4.3: Bölgelerin TR51 Ankara Bölgesine Göre Mesafeleri (km) Tablo 5.1: ADF Tesi Sonuçları...55 Tablo 5.2: Panel Birim Kök Tesi Sonuçları. 57 Tablo 5.3: LLC Tesi Sonuçları Tablo 5.4: Mesafenin Bölgesel Fiya Serileri Üzerinde Ekisi Tablo 5.5: Mesafenin Göreli Bölgesel Fiya Korelasyonları Üzerinde Ekisi Tablo 5.6: Mesafenin Oralama Yıllık Enflasyon Oranları Üzerinde Ekisi 61 vii

8 EK L L STES Sayfa No ekil-1: 2004 Yılına Ai Bölgesel Enflasyon. 48 ekil-2: 2007 Yılına Ai Bölgesel Enflasyon ekil-3: Türkiye Oralamasına Oranlı Bölgesel TÜFE..51 ekil-4: BBS Düzey-2 Bölgeleri Hariası. 78 EKLER L STES EK-1 spa EK-2 PP Tesi Sonuçları EK-3 Kodlar ibariyle 26 Düzey-2 Bölgesi ve Al Bölgeleri EK-4 BBS- Düzey-2 Bölgeleri Hariası viii

9 KISALTMALAR AB: Avrupa Birli i ADF: Augmened Dickey Fuller Tesi AR: Ooregresif (Auoregressive) ARMA: Ooregresif Harekeli Oralama (Auoregressive Movemen Average) DF: Dickey Fuller Tesi EKK: En Küçük Kareler Yönemi ( Ordinary Leas Squares) GEKK: Genelle irilmi En Küçük Kareler ( Generilased Leas Squares) IPS: Im-Pesaran ve Shin Tesi BBS: saisiki Bölge Birimleri Sınıflandırması LLC: Levin, Lin ve Chu Tesi MA: Harekeli Oralama (Movemen Average) PP: Phillips-Perron Tesi SGP: Saınalma Gücü Pariesi TFK: Tek Fiya Kanunu TÜFE: Tükeici Fiya Endeksi TÜ K: Türkiye saisik Kurumu ix

10 G R Neoklasik büyüme modeli ile lieraüre kazandırılan yakınsama kavramı, ikisadi çalı malarda ülkelerin veya bölgelerin, büyümeleri ve ki i ba ı gelirleri bakımından birbirine yakınsamasının ara ırılmasında kullanılmı ır. Model, göreli olarak yoksul ülke ve bölgelerin zengin ülke ya da bölgelerden daha hızlı büyüyebilece ini ve dolayısıyla zaman içerisinde fakir ülkelerin ya da bölgelerin ki i ba ı gelir düzeylerinin zengin ülke ya da bölgelerin düzeylerine yakınla aca ını öngörmekedir. Küresel piyasalarda enegrasyonun sa lanması ve isikrarlı döviz kurlarının öneminin armasıyla, bu durumların gösergesi olarak lieraürde fiya yakınsamasını inceleyen çalı malar söz konusu olmu ur. Fiyalar yakınsadı ında dünya ekonomisinin aynı seviyede rekabe edebilece i öngörülmü ür. Yakınsama kavramı, ülke ve bölge fiyalarının yakınsamasının ara ırılmasında da kullanılmı ır. Lieraürde ülkeden ülkeye veya bölgeden bölgeye fiya de i imlerinin dünya piyasalarında yakınsamasını inceleyen önemli çalı malar yapılmı ır. Tek Fiya Kanunu (TFK) ve Saınalma Gücü Pariesi (SGP) eorileri fiya yakınsamasının eorik emelini olu urmakadır. Tek Fiya Kanunu na göre, ekonomik bir varlı ın fiyaı aynı dönemde di er ülke veya bölge piyasalarında aynı olmalıdır. Bu kanun uluslararası ikisaın yapı a ı olarak görülmekedir. Kanunun daha geli irilmi ekli olan Saınalma Gücü Pariesi ne göre ise, iki ülkede aynı malların fiyaları para birimi cinsinden e i olmalıdır. Uzun dönemde para birimleri arasında her birinin saınalma gücüne göre döviz kuru belirlenmekedir. Bu iki eorinin de ampirik geçerlili i çe ili nedenlerle her zaman gözlemlenememekedir. Piyasalar arası mesafe, kapalı ekonomi ko ulları, isikrarsız para birimi, zayıf rekabe poliikası, farklı piyasa ipleri (monopol, oligopol vb.), olumuz ko ullar (sava, iklim vb.), külür farklılı ı bu nedenlerden bazılarıdır. Kısacası, fiya yakınsamasının varlı ı ülkelerde rekabeçi yapının sa lanacak olması nedeniyle çok önemlidir. Ancak kolay bir süreç de ildir. Lieraürde fiya yakınsamasını konu alan çe ili çalı malar yapılmı ır. Bir ülkenin bölgeleri arasında aynı para birimi kullanılması ve icare engelleri olmaması nedeniyle fiyaların bölgeler arasında yakınsaması beklenmekedir. Bu nedenle lieraürde bölgesel fiya yakınsamasını inceleyen çalı malar bulunmakadır (Das vd. 1

11 (2007); Özçiçek (2007); Morshed vd. (2006); Rafai (2006); Vaschuk (2003); Cecchei vd. (2002); Nenna (2001)) Kapalı ekonomiden serbes piyasa ekonomisine geçen, geçi ekonomisine sahip ülkelerde fiyaların yakınsaması beklenmekedir. Çünkü bu ülkeler icare engellerinin kalkmasıyla dı piyasalara açık hale gelerek rekabeçi avanajlar elde emi lerdir. Aynı para biriminin kullanılması ile isikrarsız döviz kuru ekisi oradan kalkmakadır. Avrupa Birli i (AB) ülkelerinde de orak para birimi euro ya geçi le birlike fiyaların yakınsamasının ve böylece fiya isikrarının sa lanması beklenmekedir. Yakınsamanın varlı ı yaay-kesi, panel, zaman serisi ve da ılım yakla ımları gibi farklı yakla ımlarla ara ırılabilmekedir. Bu çalı mada zaman serisi analizi kullanılmı ır. Zaman serisi yakla ımına göre, göreli fiyaların dura an olması yakınsamanın varlı ını göserir. Bu nedenle lieraürde fiya yakınsaması ile ilgili çalı malarda ço unlukla zaman serisi yakla ımı kullanılmı ır. Das vd. (2007), Morshed vd. (2006), Cecchei vd. (2002), Nenna (2001) zaman serisi analizini yönem olarak kullanarak bölgesel fiya yakınsamasını incelemi lerdir. Çalı mada dura anlı ın es edilebilmesi için birim kök es yönemi kullanılmı ır. Tek de i kenli birim kök es yönemi kullanılarak bireysel göreli fiya serileri incelenmi ir. Gözlem sayısı arırılarak panel birim kök esleri uygulanmı ır. En küçük kareler yönemi kullanılarak mesafenin fiya yakınsaması üzerindeki ekisi incelenmi ir. Türkiye de bölgesel fiya yakınsamasını inceleyen bir çalı ma olarak Özçiçek (2007) in çalı masında 19 ilin yılları arasında 2004=100 emel yıllı aylık TÜFE verileri kullanılarak fiya yakınsaması ara ırılmı ır. Bu dönem de bölgesel fiyalarda yakınsama görülmezken kullanılan veri dönemi, endeks ve bölgeler iibariyle çalı mamızdan önemli farklılıklar içermekedir yılları arasındaki dönemi içerdi i için çalı mamızdan önceki dönem hakkında bilgi vermekedir. Çalı mada kullanılan endeks farklıdır. 1994=100 emel yıllı endeks kullanılmı ır. Bu çalı mada ise 2003=100 emel yıllı endeks de eri kullanılmı ır. Aynı zamanda 19 ilin aylık fiya verilerini içerirken, çalı mamız BBS ye göre düzey-2, 26 bölgesi için incelenmi ir. Bu çalı manın amacı, zaman serisi analizi kullanılarak Türkiye de bölgeler arasında fiya yakınsamasının varlı ının ara ırılmasıdır. Çalı manın veri sei döneminde ülkede yüksek enflasyondan dü ük enflasyona geçi ve fiya isikrarının 2

12 sa lanmasına yönelik programlar yapılmı ır. Çalı manın sonuçları, bu dönemde uygulanan fiya isikrarını sa lamaya yönelik poliikaların ekinli i ile ilgili bilgi verdi i için önemlidir. Bildi imiz kadarıyla lieraürde bu dönem de Türkiye de saisiki Bölge Birimleri Sınıflandırması ( BBS) na göre fiya yakınsamasını inceleyen bir çalı maya raslanmamı ır. Bu nedenle düzey-2 ye göre 26 bölgenin ükeici fiya endeksleri veri olarak kullanılarak Türkiye de fiya yakınsaması incelenmi ir. Çalı ma 2003 yılı Ocak ayından 2008 yılı Mayıs ayına kadar 65 aylık dönemi içermekedir. Çalı manın birinci bölümünde, fiya yakınsamasına ili kin TFK ve SAGP eorileri incelenmi ir. kinci bölümde ise lieraürde fiya yakınsamasının varlı ını inceleyen çalı malar incelenmi ir. Bu çalı malar, fiya yakınsamasında mesafenin engelleyici ekisini, aynı para birimi kullanılmasının ekisini, geçi ekonomisi ülkelerinde serbesle menin ekilerini, sraejik mal piyasalarında fiya yakınsamasını ve bölgesel fiya yakınsamasını inceleyen çalı malar olarak sınıflandırılmı ır. Üçüncü bölümde, zaman serilerinde dura anlık kavramı incelenerek fiya yakınsamasını açıklamaya yardımcı olan ek de i kenli ve panel birim kök esleri anlaılmı ır. Dördüncü bölümde, çalı mada kullanılan bölgesel Tükeici Fiya Endeksi (TÜFE) veri sei ve mesafe ekisini açıklamak için kullanılan mesafe verileri açıklanmı ır. Son olarak, be inci bölümde ise Türkiye de bölgesel fiya yakınsamasının varlı ının açıklanabilmesi için ekonomerik ahminlemeler gerçekle irilmi, mesafenin fiya yakınsaması üzerindeki ekisi incelenmi ve genel bir de erlendirme yapılmı ır. Çalı ma sonuç kısmıyla sona ermekedir. 3

13 1. BÖLÜM F YAT YAKINSAMASINA L K N TEOR LER Neoklasik büyüme modeliyle önemi vurgulanan yakınsama kavramı ülkeler ve bölgeler arasında büyüme oranı ve ki i ba ı gelir cinsinden yakınsama olarak incelenmi ir. Son dönemlerde yapılan bazı çalı malar ise ülkelerin veya bölgelerin fiyalarının birbirine yakınsamasını ara ırmaya yönelik olmu ur. Das vd. (2007), Funke vd. (2007), Fan vd. (2005), Bukenya vd. (2005), Gluschenko (2004), Rivero vd. (2004), Vaschuk (2003), Cecchei vd. (2002), Cushman vd. (2001) örnek olarak göserilebilir. Çalı manın ilk bölümünde fiya yakınsamasının eorik emeli olan Tek Fiya Kanunu ve Saınalma Gücü Pariesi eorileri ara ırılmı ır. 1.1) Tek Fiya Kanunu Uluslararası makroekonominin emel a ı olarak görülen Tek Fiya Kanunu (TFK) na göre, icaree konu olan bir ekonomik varlı ın, aynı anda üm piyasalarda fiyaı am rekabe ko ulları alında aynı olmalıdır. Bir mal ne kadar homojen, kolay a ınabilen ve bozulmayan nielike ise TFK o kadar geçerli olacakır. TFK, bireysel mallara uygulanmakadır. Piyasalar arasında TFK nunun varlı ı demek, piyasa enegrasyonunun ba arıyla sa lanmı olması demekir. Piyasa enegrasyonu ise güçlü rekabe oramının yaraılması anlamına gelmekedir. Uygulamada kanunun geçerlili i her zaman söz konusu olmamakadır. Ula ım maliyeleri, arife ve arife dı ı engeller, nominal döviz kurunda dalgalanmalar, verimlilik farklılıkları, orak para biriminin olmaması kanunun var olması için engel olmakadır. Avrupa Birli i (AB) ülkelerinde arifeler, icare koaları, resmi olmayan engeller oradan kaldırıldı ı ve orak para birimi kullanıldı ı için kanunun geçerli olma olasılı ı yüksekir. Bu ülkeler için mesafeden kaynaklanan ula ım maliyeleri kanunu engelleyici unsur olarak görülmekedir. Aynı ekilde bir ülkenin bölgeleri arasında da icare engelleri ve farklı para birimi ekileri olmadı ı için TFK nunun var olması beklenmekedir. 4

14 Ta ımacılık maliyeleri, döviz kuru riski, icare engelleri ülkeler arasında arbiraj maliyeini arırmakadır. Bir piyasada a malına alep fazlası oldu unda fiyalar araca ı için bu mal ucuz oldu u bölgede daha dü ük fiyaan saın alınır ve bu bölgede yüksek fiyaan saılmakadır. Piyasa am enegre ise a malına ai fiya bölgede ise a P 2. fiyaına e i, nakliye maliyei ise K, P 1 P + K (1.1) a a, = 2, a P, 1, di er denklem 1.1 durumunda arbiraj karı olmadı ından icare için e vik edici unsur bulunmamakadır. Denklem 1.2 de ise arbirajın oldu u durum söz konusudur. a a 1, P 2, K (1.2) P > Nakliye maliyeleri ve icare engelleri oldu u sürece arbiraj maliyei vardır. Bu unsurlar arbirajcının karını azalmakadır. Arbiraj, iki bölgede fiyaları e ileyemez. Arbiraj sadece fiya farkı nakliye maliyeini a arsa var oldu u için iki bölgede fiyaları e ileyememekedir (Vaschuk, 2003). TFK, piyasa enegrasyonunun ölçüsü olarak görülebilmekedir. Geli meke olan ülkeler, geli mi ülkelerle kar ıla ırıldı ında küresel piyasalara daha enegre oldukları görülmekedir (Yang, 2000). Özellikle geçi ekonomisi ülkeleri piyasa enegrasyonuna uyum sürecinde pazarlarını dı piyasalara açarak AR-GE yarama sürecine girmeke ve do rudan yabancı yaırımları ülkelerine çekmekedirler. Piyasa enegrasyonu kısa dönemde sapmaların fazla olması nedeniyle uzun dönemde ili ki olarak es edilmekedir. TFK, uzun dönemde var olabilmekedir. Kanunun var olmaması durumunda ise, ükeiciler aynı mala farklı piyasalarda farklı fiyalar ödeyece i için piyasalarda refah kaybı olu makadır. Bu durum ekinsizli e (fiya yapı kanlı ına) yol açmakadır. Dalgalı döviz kurları, TFK nun geçerlili i için engel olu urmakadır. Sabi döviz kuru alında kanun var olabilmeke ancak refah kaybı ükeimdeki oynaklıkan kaynaklandı ı için piyasada ekinsizlik de i memekedir (Engel, 1999). Tam rekabe piyasasının olması, TFK için yeerli ko ul olarak görülmekedir. Çünkü bu piyasada alıcılar ve saıcılar icari malların nieli i ve fiyaları hakkında am bilgiye sahipir. Di er bir de i le bilgiye ula ma maliyei bulunmamakadır. Aynı zamanda bu piyasada malların homojenli i söz konusudur. 5

15 TFK, mulak ve göreli olarak iki çe iir. Mulak ek fiya kanunu na göre icare açık ve maliyesiz oldu unda benzer mallar nerede saılırsa saılsın aynı fiyaan icare yapılmalıdır. P i, r, ve P i s,,, zamanında i malının r ve s bölgelerinde fiyalarıdır. Mulak ek fiya kanunu na göre iki bölgenin fiyalarının birbirine oranı 1 e e i olmakadır (bkz. denklem 1.3). P i, r, P i, s, = 1 (1.3) Göreli ek fiya kanunu na göre ise i malının fiya de i im oranı iki bölgede aynı olmakadır (bkz. denklem 1.4). Mulak ek fiya kanununa göre daha az kısılayıcıdır. Ticare engelleri ve ula ım maliyeleri nedeniyle, mulak ek fiya kanununun uygulanabilirli i daha azdır. Ancak çalı malarda daha fazla dikkae alınmakadır. ( P ( P i, r, i, s, / P / P i, r, 1 i, s, 1 ) = 1 ) (1.4) Mulak ek fiya kanununda fiya yakınsaması denklem 1.5 e görüldü ü gibi üm dönemlerde e i olmakadır. P i, r, = Pi, s, P P (1.5) i, r, 1 = i, s, 1 Göreli ek fiya kanununda üm dönemlerde r bölgesinin fiyaı, s bölgesindeki fiyala oranılı olmakadır ( bkz. denlem 1.6). P i, r, P i, s, = P P i, r, 1 i, s, 1 (1.6) Özele, uluslararası ikisaın yapı a ı olan TFK, bir mal ne kadar homojen, kolay a ınabilen ve bozulmayan nielike ise o kadar geçerli olmakadır. Kanunun varlı ı piyasa enagrasyonunun ba arıyla sa landı ını gösermekedir. Tam rekabe piyasasında, üreiciler ve ükeiciler am bilgiye sahip oldu u için bilgiye ula ma maliyei yokur. Aynı zamanda piyasada malların homojen nielike oldu u varsayılmakadır. Bu piyasada fiyaların anlık olarak birbirine yakınsaması 6

16 beklenmekedir. Bir ülkenin bölgeleri arasında döviz kuru ekisi ve farklı para birimi ekileri olmadı ı için ülkelere göre kanunun ba arılı olması daha muhemel olmakadır. Ancak ula ım maliyeleri, arife ve arife dı ı engeller, nominal döviz kurunda dalgalanmalar, verimlilik farklılı ı, yapı kan fiyalarla farklı para birimi nedeniyle kanun ba arısız olmakadır. Mesafeler ve maliyeler arıkça fiya farklılıkları ve arbiraj maliyeleri armakadır. Uzun dönemde fiyalar üzerinde sapmanın ekileri oradan kalkaca ı için TFK var olmakadır. 1.2) Saınalma Gücü Pariesi Saınalma Gücü Pariesi (SGP) eorisi, ek fiya kanununun geli irilmesi ile olu urulmu ur. ki ülkede aynı malların fiyaları, fiyaları ekileyen unsurların yoklu unda aynı para birimi cinsinden e ilenmekedir. SGP, ülkeler arasındaki fiya düzeyi farklılıklarını gidererek GSYH ve bile enlerinin uluslararası kar ıla ırmalarına olanak veren orak de i im oranıdır. Temel amacı, uluslararası kar ıla ırmalara yönelik gösergelerin elde edilmesidir (TÜ K, 2008; 2). Uzun dönemde para birimleri arasında her birinin saınalma gücüne göre döviz kuru ayarlanmakadır. Döviz kuru kullanılarak orak bir para birimine dönü ürülen harcamalar, sadece saın alınan mal ve hizmein hacmini de il, aynı zamanda ülkeler arasındaki fiya düzeyi farklılıklarını yansımakadır (TÜ K, 2008; 2). Döviz kuru, malların verilen sepei için farklı para birimlerinin saınalma gücünü e ilemekedir. Aynı zamanda bu döviz kuru, ülkelerin ya am sandarlarını kar ıla ırmak için kullanılmakadır. Teorinin önemli varsayımı, uzun dönemde saınalma gücü pariesi varsa, reel döviz kurlarının de i meyece i olmakadır. Teorinin daha iyi açıklanabilmesi için döviz kuru ile SGP arasındaki fark oraya koyulmalıdır. Döviz kuru, ekonomik, siyasi, ve idari kararların ekisi alında kalan ve bu alanlardaki de i imlerden ekilenen bir de i im oranıdır. Paranın saın alaca ı döviz mikarını gösermekedir. SGP ise, ülkelerin para birimlerinin reel saınalma gücünün bir gösergesidir. Paranın saın alabilece i mal ve hizme mikarını göserir. SGP emelindeki uluslararası kar ıla ırmalar üreim, verimlilik ve refah düzeylerinin kar ıla ırılmasında daha uygun sonuçlar verirken, ihala, ihraca de erlerinin 7

17 kar ıla ırılması belirli bir ihraca düzeyini kar ılamak için ne kadar ihala yapılaca ı üründen ara ırmalar için döviz kurunun kullanılması gerekmekedir (TÜ K, 2008; 6). SGP eorisi, bir ülkenin para birimi ile di er ülkenin para birimi arasında de i im oranının, bu para birimlerinin yuriçi saınalma güçleri e de er olursa dengede olabilece ini ileri sürmekedir (Gücelio lu, 1986) 1. Teorinin emeli, döviz kurlarının fiya seviyesi ili kileri arafından konrol edilmesine dayanmakadır. Çünkü, iki ülkenin göreli fiya seviyelerindeki de i me, döviz kurlarında de i meye neden olmakadır. Oysa, döviz kurlarındaki de i me fiya seviyelerinin de i mesine neden olmamakadır (Terborgh, 1926). Uluslararası geli mi lik kar ıla ırmalarında döviz kuru uygun bir de i im oranı olarak kabul edilememekedir. Ba lıca nedenleri, kur dalgalanmaları, kurların bir ülkede üreilen mal ve hizmelerin fiya düzeyini yansımaması ve faiz oranları, sermaye akı ı gibi fakörlerden de ekilenmesidir (TÜ K, 2008; 3). G. Cassell SGP eorini oraya aan ilk ikisaçıdır (Yıldırım, 2003). II. Dünya Sava ı sırasında sabi döviz kuru siseminin i leyi inin bozulmasından sonra hangi döviz kuru pariesinin uygulanması gereki i dü üncesiyle ülkeler arasındaki fiya düzeyi farklılıklarını gidererek reel mal ve hizme hacminin kar ıla ırmasına yönelik yönem arayı larının sonucu olarak oraya çıkmı ır li yılların ba ında Breon Woods sözle mesi ile doların alına ba lanmasına son verilip dalgalı döviz kuruna geçilmi ir. Dalgalı döviz kuruna geçi e karar verilmesi için emel yakla ım, parasal yakla ım dır. Bu yakla ım ile SGP döviz kurunun sürekli var oldu u varsayılmakadır. Döviz kuru iki paranın göreli fiyaı oldu u için, ayrı para piyasalarında arzın ve alebin dengesi arafından bu göreli fiya anımlanmakadır (Taylor, 2004). Dalgalı döviz kurunun ilk dönemine ili kin yapılan çalı malarda rassal yürüyü hipoezini reddemenin zor oldu u bulunmu ur (Rogoff, 1996) li yılların sonlarına do ru ise veride arı ve isikrarlı döviz kurları eorinin varlı ını gösermek için yeerli olmu ur li yıllarda zaman serisi ekniklerinde ilerlemeler sonucu eori ile ilgili çalı malar armı ır. Reel döviz kuru davranı ını ara ırmak için kullanılan birim kök eslerini daha güçlü hale geirmek için uzun dönemli ve panel veri eknikleri kullanılmı ır. Uzun dönemli veri kullanımı, reel döviz kurlarında oralamaya dönü ün 1 Gücelio lu Ö., Saınalma Gücü Pariesi Meodolojisi, SGP Semineri, 1986, Ankara, Saraço lu M. Ülkelerin Refah Düzeyi Kar ıla ırmalarında Bir Ölçü; Saınalma Gücü Pariesi, Mevzua Dergisi, No:9, Eylül, 1998, çalı masından alınmı ır. 8

18 nedeni olarak göserilmekedir (Rogoff, 1996) lı yıllar boyunca varyans oranları, e büünle im ve haa düzelme modeli gibi farklı yakla ımlar kullanılmı ır. SGP, ülkeler arasındaki fiya farklılıklarını yok ederek ulusal para birimlerine dönü üren bir orandır. Bu durumda yabancı veya yuriçi fiyaların birisi veya ikisi birden de i irse nominal döviz kuru, bu farkı kaldıracak ve reel döviz kurunu bulunduracak ekilde de i melidir. Reel döviz kurları saınalma gücü pariesi eorisine göre hareke ederse, reel döviz kuru de i meyece inden nominal döviz kurundaki de i meler ülkelerin uluslararası rekabe gücünü ekilemeyecekir (Yıldırım, 2003). Teori, belirli mal ve hizmelerin de i ik ülkelerde saınalınması için gereken ulusal para mikarlarının birbirine oranı eklinde anımlanmakadır. Denklem 1.7 deki ekliyle ifade edilebilir; * S P k ( ) = 1 (1.7) P Formül de S, cari dönemde döviz kurları, P *, cari dönemde yabancı ülke fiya seviyeleri, P ise cari dönemde fiya seviyesidir. k, sabi erimi ifade emekedir. Denklem logarimik ifade ile denklem 1.8 de yeniden düzenlenir. s = α + p (1.8) P Burada s = log( S ), α = log(k) ve p = log( ) e ilikleridir. Nominal döviz kuru, * P yuriçi fiyaların yabancı ülke fiya seviyelerine oranı olarak ifade edilmekedir. Sabi erimli döviz kuru ve cari dönemde fiya seviyesi regresyon denklemi olarak yazılabilir (bkz. denklem 1.9). s = α + βp + u (1.9) Regresyon modelinin gücünün arması için iki ko ul göz önünde bulundurulmalıdır. Döviz kurları ( S ) ve TÜFE oranları ( p ), e büünle im halinde olmalı ve β parameresi 1 e e i olmalıdır. SGP nin mulak ve göreli olarak iki çe idi bulunmakadır. Mulak SGP ne göre denge döviz kuru yur içi fiya seviyesinin yabancı fiya seviyesine oranı arafından belirlenmekedir (bkz. denklem 1.10) 9

19 P S = (1.10) P * Denklemde P, yur içi fiya seviyesi, P * yabancı ülke fiya seviyesi ve S nominal döviz kurudur. Do al logarimaları cinsinden nominal döviz kuru s = p p e ili ine dayanmakadır. Bu durumda reel döviz kuru * q = s p + p e ili i ile ifade edilmekedir. Mulak SGP, bir para biriminin yuriçi ve yabancı ekonomide saınalma gücü e i oldu unda var olmakadır. Ancak aynı malların sepeinin iki farklı ülkede aynı olup olmadı ının belirlenmesi zor oldu u için ele irilmekedir. Bu nedenle göreli SGP ileri sürülmü ür. Göreli SGP eorisi, fiya endekslerinde emel döneme göre de i im arafından ölçülmekedir (bkz. denklem 1.13). S = P P * k (cari dönem) (1.11) * S 0 = P0 P k (emel dönem) (1.12) ~ ~ * S S0 = P P (1.13) ~ ~ * * Burada P = P P0 ve P * = P P0 e iliklerini ifade emekedir. Denklem 1.13, göreli SGP nin geleneksel göserimidir. Göreli SGP, yuriçi ve yabancı fiya endekslerinde döviz kurunda büyüme oranı farklılı ını dengelemekedir. ki ülkenin göreli enflasyon oranları ve para birimlerinin döviz kurunda de i im ili kisini gösermekedir. Mulak SGP geçerli olursa, göreli SGP de var olmakadır. Oysa, göreli SGP geçerli oldu unda mulak SGP nin var olması gerekmemekedir. Çünkü de i imler muhemelen iki para birimi için farklı saınalma gücü seviyelerinde nominal döviz kurunda olmakadır (Taylor, 2004). Teorinin geçerlili i savunuldu u kadar, ele irilerde söz konusudur. Terborgh (1926) çalı masında SGP nin ele irilmesinin nedenlerini ara ırmı ır. lk olarak, SGP eorisi, genel fiya seviyelerini kullanır. Ancak farklı ülkeler için farklı fiya seviyeleri bulunmakadır. Çünkü fiyalar arifeler, dı borçlanma, e i olmayan ula ım maliyeleri ve ülkelerde endekslerin farklı yönemlerle hesaplanması sonucu farklılık gösermekedir. Bu durumda denge reel döviz kuru de i ebilmekedir ve saınalma gücü pariesinden sürekli bir sapma meydana gelecekir. kincisi, SGP leri genel fiya * 10

20 seviyelerinden hesaplanmakadır. Fiya endeksleri, bir önceki dönemden ıraksama göserdi inde fiyalar uluslararası malların fiya ayarlaması arafından ekrar kurulmakadır. Bazı ülkelerin fiya endeksleri di erlerine göre daha a ırlıklı olarak ihraca ve ihala mallarına sahipir. Bu nedenle yuriçi ve uluslararası malların fiyaları kar ıla ırıldı ında çok farklı sonuçlar çıkabilmekedir. Son olarak, SGP ve cari döviz kuru arasında isaisiki ili kinin hiçbir anlamı bulunmamakadır. Çünkü, yuriçi fiyaları döviz kuru de i imlerinin sonucu gibi davranmakadır. Sonuç olarak, TFK nun geni leilmesi ile oraya çıkan SGP eorisi, ülkelerin para birimlerinin reel saınalma gücünün bir gösergesidir. Paranın saın alabilece i mal ve hizme mikarını göserir. Teori, uzun dönemde saınalma gücü pariesi varsa, reel döviz kurlarının de i meyece ini varsaymakadır. SGP, ülkeler arasındaki fiya düzeyi farklılıklarını gidererek GSYH ve bile enlerinin uluslararası kar ıla ırılmasını sa layan bir de i im oranıdır. En basi ekilde iki ülkede aynı anıma sahip bir ürünün fiya oranı eklinde hesaplanmakadır. Teorinin geçerlili i savunuldu u kadar çe ili ele irilerde bulunmakadır. Çünkü, SGP genel fiya seviyeleri arafından hesaplanmakadır ve bu fiyaları kullanmakadır. Ayrıca, cari döviz kuru ile arasında anlamlı bir ili ki bulunmamakadır. 11

21 2. BÖLÜM F YAT YAKINSAMASI L TERATÜRÜ Önceki bölümde fiyaların yakınsamasının gerekçelerinin Tek Fiya Kanunu ve Saınalma Gücü Pariesi eorileri oldu u belirilmi i. Tek Fiya Kanunu eorisine göre, bir malın fiyaı aynı zamanda di er ülkelerin piyasalarında da aynı olmalıdır. Saınalma Gücü Pariesine göre ise, fiyaları ekileyen maliyelerin yoklu unda iki ülkede aynı malların fiyaları aynı para birimi cinsinden e ilenmelidir. Uzun dönemde para birimleri arasında her birinin saın alma gücüne göre döviz kuru ayarlanmakadır. Ülkeler arasında fiya düzeyi farklılıklarının giderilerek uluslararası kar ıla ırmaların yapılabilmesi amaçlanmı ır. Fiya yakınsamasında eorik olarak bekleni, fiyaların ülkeden ülkeye, bölgeden bölgeye aynı olması de ildir. Fiya de i imlerinin dünya piyasalarında birbirine yakınsamasıdır (Hufbauer vd., 2002). De i imlerin birbirine yakınsaması, piyasalar arasında fiya isikrarının oldu u hakkında bilgi vermekedir. Bu durumun gere i olarak piyasalarda TFK ve SGP var olması sa lanmalıdır. Hufbauer vd. (2002) ne göre yapılan incelemeler sonucu piyasalarda fiya yakınsamasının dünyaya geirisinin, en az yıllık 600 milyar $ oldu u hesaplanmı ır. Çalı malarında fiya yakınsamasının faydalarını sadece icari malları kullanarak basi kısmi denge yönemiyle ara ırmı lardır. Fiyalar birbirine yakınsarsa dünya ekonomisi aynı seviyede rekabe eder duruma gelebilmekedir. Di er bir de i le, küresel piyasa enegrasyonu sa lanmı olmakadır. Piyasa enegrasyonuna uyum sürecinde özellikle geli meke olan ülkelerde do rudan yabancı yaırımların ülkeye çekilmesi üreim ve da ıım eknolojisini geli irebilmekedir. Ülkenin do rudan yabancı yaırımlar yoluyla dünya ekonomik enegrasyonuna uyum sa laması, yeni yollar, havayolları, limanlar kısacası önemli alyapı maliyelerini gerekirmekedir. Bu de i imlerin kısa dönemde gerçekle mesi kolay de ildir. Süreci ba arıyla alaan ülkeler (örn; Hindisan, Pakisan ve di er yükselen piyasalar) rekabeçi özelliklerinin armasıyla daha güçlü rakiplere sahip olacakır ( Hufbauer vd., 2002; 12). Fiyaların yakınsaması süreci, çe ili engeller nedeniyle zor olmakadır. Fiyaların yakınsamasında engellerin mesafenin azlı ı, uygulanan kamu poliikası 12

22 sonucu serbes icaree geçilmesi ve yaırımın çekilmesi, para birimi isikrarsızlı ının en az seviyeye indirilmesi, orak para birimi kullanılması, güçlü bir rekabe poliikası uygulanması, yeni eknolojilerin uygulanması (ucuz hava a ımacılı ı, haberle me, hızlı eslim hizmeleri ve e- icare) ve külür farklılıklarının azlı ı ile giderilmesi mümkün olmakadır. Ülkeler, bölgeler veya piyasalar arasında fiya yakınsamasının olması demek, piyasa enegrasyonunun sa lanmı olması ve döviz kurlarının isikrarlı olması demekir. Bu nedenle fiya yakınsaması konusunda çalı malar yapılmakadır. Çalı malarda ülkeler ve bölgeler arası mesafelerin ve sınır ekilerinin fiya yakınsamasını engelleyici ekisi ara ırıldı ı gibi Avrupa Birli i ülkelerinde de euro orak para birimine geçildiken sonra ek para biriminin kullanılmasının fiyaların yakınsamasına ekisi ve birli e yeni kaılan ülkelerin fiya yakınsamasına ekisini inceleyen çalı malar yapılmı ır. Çalı malarda geçi ekonomileri incelenerek serbes piyasa ekonomisine geçi le icaree serbesli in fiya yakınsamasına ekisi incelenmi ir. Sraejik mal piyasalarında da (perol, bu day, araba, pirinç, benzin) fiya yakınsamasını konu alan çalı malar yapılmı ır. Bir ülkenin bölgeleri arasında aynı para biriminin kullanılması ve icare engellerinin olmaması nedeniyle ülke içinde fiya yakınsamasının var olabilece i dü üncesiyle bölgesel fiya yakınsamasını inceleyen çalı malar yapılmı ır. Ülkeler, ehirler ve bölgeler arasında mesafeler arıkça ula ım maliyeleri armakadır. Bu durum arbiraj maliyelerini yaramakadır. Ula ım maliyelerinin sonucu olarak mal ve hizmelerin maliyeleri ararak fiya farklılıklarını arırmakadır. Engel ve Rogers (1996), Parsley ve Wei (1996), Ceglowski (2003) çalı malarında mesafenin fiya yakınsamasındaki ekisini ara ırmı lardır (bkz. Tablo 2.1). Engel ve Rogers (1996), ABD ve Kanada ehirleri için ükeici fiya endekslerini kullanarak ek fiya kanunu n dan sapmaları mesafe ekisi ile açıklamı lardır. Bu iki ülke aynı sınırı payla makadır ve aralarında icare serbesli i bulunmakadır. EKK yönemine göre, göreli fiya serisinin mesafedeki arı la de i iminin arması beklenmekedir. Sonuç olarak, incelenen 14 mal için mesafenin, ehirler arasında fiyaların farklıla masında ekisi oldu u görülmü ür. Fiyaların farklılı ı ise ABD ehirleri arasında Kanada ehirlerinden daha yüksekir. Parsley ve Wei (1996), ABD de 48 ehirde 51 malın ükeici fiyalarının emel bölge New Orleans a göre fiya farklılıklarında mesafe 13

23 ekisini incelemi lerdir. Temel ehir olarak büün ehirlere uzak mesafede olan New Orleans seçilmi ir. Tüm mal grupları için yapılan birim kök ese dura anlık olmadı ı bo hipoezi reddedilerek, serilerin dura an oldu u ve yakınsamanın oldu u bulunmu ur. Ticari mallar fiya seviyelerine çok hızlı yakınsamakadır. Mesafenin ekisi incelendi inde birbirine uzak olan ehirlerin fiyalarının yakınsama hızının zayıf oldu u bulunmu ur. Ceglowski (2003), çalı masında Torono ehrine göre 25 Kanada ehrinin 45 ükeici malı için fiya davranı ını ara ırmı ır. Bu çalı mada da emel olarak di er ehirlere e i uzaklıka bir ehir de il, en uzak mesafede olan Torono ehri seçilmi ir. Uzun dönemde fiyalar arasında yakınsama oldu u bulunmu ur. Çalı mada mesafenin fiya farklılıklarını arırıcı ekisi oldu u görülmü ür. Tablo 2.1: Fiya Yakınsaması Üzerinde Mesafenin Ekisini nceleyen Çalı malar Yazar Yıl Dönem Veri Yönem Sonuç Yarı Ömür Ceglowski J :2 1993:2 25 Kanada ehrinde 48 ükeici malı fiyaı Torono ehrine göre Tek de i ken ADF esi, EKK Uzun dönemde bo hipoez reddedilir. Mesafe fiya farklılıklarını aırır. 0,1-2,1yıl arası Engel C. Rogers J. Parsley D. Wei S. J :6 1994: :1 1992:4 23 Kuzey Amerika ehrinde 14 mal grubunun ükeici fiya endeksi ABD de 48 ehirde 51 mal fiyaının New Orleans fiyalarına göre paneli EKK Panel birim kök Levin Lin esi, EKK Mesafe fiya farklılıklarını açıklamakadır Bo hipoez reddedilir. Yakınsama vardır. Mesafe fiya farklılıklarını arırır, yakınsama hızını yava laır. - Dayanıklı mallar için 5 çeyrek Dayanıksız mallar için 4 çeyrek Hizmeler için 15 çeyrek Ülkeler arasında aynı para biriminin kullanılması döviz kurundan kaynaklanan fiya farklılıklarının yok olmasını sa layaca ı için bu ülkelerde fiya yakınsamasının gözlemlenmesi beklenmekedir. Avrupa Birli i (AB) ülkeleri için orak para birimi euro ya geçi sonrasında orak para biriminin kullanılmasının fiya yakınsaması üzerindeki ekisini konu alan ciddi çalı malar yapılmı ır. Aynı para biriminin kullanılmasıyla AB ülkeleri arasında döviz kurundan kaynaklanan olumsuz ekilerin giderildi i görülmü ür. Rivero ve Pareja (2004), Funke ve Koske (2007), Gajewski ve 14

24 Kowalski (2004), Faber ve Sockman (2004), Maier ve Cavelaars(2004), çalı malarında Avrupa Birli i ülkelerinde fiya yakınsamasını ara ırmı lardır (bkz.tablo 2.2). Funke ve Koske (2007), AB-15, yeni AB-10 ve AB-25 ülkeleri için 3 ayrı panel çalı ma yapmı lardır. 90 ükeici fiya endeksi verisi, 11 mal ve hizme grubu için aylık verilerle incelenmi ir. 10 yeni AB üyesi ülkede yakınsama hızının daha yava oldu u bulunmu ur. alya ve Fransa nın fiyaları göreli olarak alındı ında serilerin dura an oldu u, Avrupa Para Birli i (EMU) üyesi olmayan sveç göreli ülke alındı ında ise yakınsama oranının çok yava oldu u bulunmu ur. Döviz kurunun fiya yakınsamasını engelleyici ekisi görülmü ür. Gajewski ve Kowalski (2004), AB ülkeleri arasında ekonomik enegrasyon sürecinde fiya ili kilerini ve orak para birimi ekilerini ara ırmı lardır. Luxemburg ve Porekiz in veri eksi i nedeniyle alınmadı ı çalı mada AB-13 ülkesi üzerine çalı ılmı ır. Almanya nın finansal alandaki gücü ile göreli ülke alındı ı çalı mada yava oranda (23 yıl) fiya yakınsaması bulunmu ur. Yakınsama yüksek enflasyon seviyelerine do ru olmakadır. Çalı ma di er çalı malardan farklı olarak, göreli fiyaların büyüme oranlarını açıklamak için ücre-fiya mekanizmasına dayanmakadır. Ücreler Yunanisan, alya ve ispanya da daha yava yakınsamakadır. Ücrelerin fiyalardan daha hızlı yakınsadı ı bulunmu ur (13,5 yıl). Rivero ve Pareja (2004), AB ülkeleri arasında piyasa enegrasyonu ve fiya yakınsaması arasında ili kiyi ara ırmı lardır. Çalı mada orak para birimine geçilmedi i dönemde Almanya göreli ülke alınmı ır. Almanya nın göreli ülke seçilmesinin nedeni, Avrupa Para Sisemi nde merkezi bir ülke olmasıdır. Panel birim kök yönemlerin kullanıldı ı çalı mada icari mallar için fiya yakınsaması bulunmu ur. Faber ve Sockman (2004), Avrupa da 43 yıllık bir dönemde EMU-11 ve DM-4 bölgeleri için piyasa enegrasyonunu makro açıdan uzun dönemde ara ırmı lardır. Ölçekli HICP 2 (Harmonized Indices of Consumer Prices) emelinde fiya yakınsaması ara ırılmı ır. Avrupa da fiya yakınsaması için güçlü kanı bulunmu ur. Fiya yakınsaması için maliye yakınsaması ve döviz kurunun isikrarının önemli oldu u görülmü ür. 2 Harmonized Indices of Consumer Prices; ülkeler arasında ükeici fiyalarını kar ıla ıran endeksir. 15

25 Tablo 2.2: Fiya Yakınsamasında Aynı Para Biriminin Ekisini nceleyen Çalı malar Yazar Yıl Dönem Veri Yönem Sonuç Yarı Ömür Funke K. Koske I :1 2005:3 Aylık 90 ükeici fiya endeksi için mal ve hizmelerin 11 grubu Panel birim kök esleri Levin Lin, Im- Pesaran- Shin, ADF Fisher esleri Bo hipoez reddedilir. Fransa ve alya ya göre alındı ında red gücü daha yüksek. AB- 10 yeni ülke için yakınsama hızı daha yava ır. 2 yıl Rivero S. S. Pareja S. G. Gajewski P. Kowalski J. Faber R. P. Sockman C. J. Maier P. Cavelaars P. Coleman A. Daglish T :1 2002: : :12 Almanya ya göre AB-12 ülkeleri için aylık ükeici fiya indeksi verileri Lüxemburg ve Porekiz hariç AB-13 ülkesinin yıllık fiya, ücre ve emek verimlili i verileri kullanılmı ır. Almanya emel ülke seçilmi ir. EMU-11 ve DM-4 bölgeleri için aylık ölçekli HICP endeks verisi Do u ve Baı Almanya için aylık fiya verileri 34 malın Avusralya ve Yeni Zelanda da çeyrek veri fiyaları Panel birim kök esleri ADF, Levin Lin Fiya ve ücrelerin ko ullu yakınsaması ve panel birim kök esi ADF regresyonu uygulanmı ır. Birim kök ADF esi. Birim kök ADF esi E büünle im yönemi Bo hipoez reddedilir. Birim kök bo hipoezi reddedilir. AB ülkeleri arasında fiyalar yakınsar. Avrupa da fiya yakınsaması kabul edilir. Orak para birimine geçi sonrası fiyalar arasında yakınsama vardır. Döviz kuru ekileri ile iki ülkenin fiyaları aynı ekilde hareke ememekedir. 115 ay 23 yıl fiya yakınsaması 13,5 yıl ücre yakınsaması

26 Maier ve Cavelaars (2004), Almanya nın birle mesinden sonra bölgeler arası fiya yakınsamasını aynı para birimi ekilerini dikkae alarak incelemi lerdir (bkz. Tablo-2.2). Bölgeler arası enflasyon farklılıkları görülürse, orak para biriminin olmadı ı bölge için bölgesel refah kaybolmakadır. Do u-baı Almanya da birle me sonrasında ve orak para birimine geçmeden önce iki ekonomi arasında büyük fiya farklılıkları bulunmakadır. Orak para birimine geçildiken sonra fiyaların yakınsadı ı görülmekedir. Coleman ve Daglish, Avusralya ve Yeni Zelanda arasında fiyaların birlike hareke edip emedi ini ara ırmı lardır. ki ülke arasında piyasa enegrasyonu dikkae alınmakadır. E büünle im yönemi kullanılan çalı mada, Yeni Zelanda fiyalarının Avusralya fiyaları ile aynı hareke emedi i bulunmu ur. Fiyalar oralama Avusralya fiyalarına yakınsamamakadır. Yeni Zelanda fiyaları, döviz kuru oklarından çok ekilenmekedir. Yeni Zelanda-Avusralya reel döviz kuru çok de i kendir. Di er de i le iki ülke arasında fiyaların farklılı ının sebepleri, sınır ekileri ve para birimi ekileridir. Avusralya için döviz kuru ekisi giderildi i için bölgeler arasında fiyalar yakınsar bulunmakadır. Küreselle me ba lamında sosyalizm ve karma ekonomiye sahip ülkeler piyasa ekonomisine geçmekedir. Bu ülkeler piyasaların serbesle me sürecini ya amakadır. Ülkeler kapalı ekonomilerinden çıkarak piyasa ekonomilerinin gere i olan serbesle me ve özelle irme sürecini ba lamı lardır. Bu durum ciddi bir piyasa enegrasyonu gerekirmekedir. Geçi ekonomisine sahip ülkeler serbesle me sürecinde geli mi ülkeleri yakalamayı hedef almakadırlar. Uyum sa layan ülkeler ba arılı bir büyüme sürecine girmekedir. Geçi ekonomileri arasında göreli fiyalar yava yava yakınsamakadır (Masi, Koen, 1997). Piyasa enegrasyonuna uyum süreçlerinde ba arılı olup olmadıklarını ölçmek için geçi ekonomisine sahip ülkeler fiya yakınsaması ara ırmalarına konu olmu lardır (bkz. Tablo-2.3). Masi ve Koen (1995) in çalı malarında Rusya da göreli fiya de i imlerini ara ırmı lardır. Serbesle me sonrası dönemde daha hızlı fiya yakınsaması seviyesi belirlenmi ir. Göreli fiya de i imi enflasyonla poziif korelasyon halinde bulunmu ur. Ayrıca Rusya da yuriçi ükeici fiyaları, daha yakın piyasa seviyelerine do ru hareke emi ir. Conway (1999), serbesle me sürecinde Ukrayna nın ba keni Kiev de özelle irmenin fiya yakınsaması üzerindeki ekisini ara ırmı ır. 4 Pazar yerinde 3 emel malın (sü, ereya, bifek) 17

27 fiyalarının incelendi i çalı mada haa-düzelme isaisikleri (error- correcion saisics) yönemi kullanılmı ır. Piyasa enegrasyonunu ara ırmak ve özelle irmenin ekisini es emek için yapılan de erlendirmede kamu ma azalarının özelle irilmesiyle fiya farklılıklarında azalma oldu u görülmü ür. Bu çalı mada enegrasyon ve özelle irme, fiya yakınsamasını amamlayıcı ekiye sahipir. Cushman vd. (2001), Ukrayna nın geçi döneminin ilk yılında ABD oralama fiya seviyesini kullanarak 5 mal için fiyaların harekeini incelemi ir. Çok kısa bir dönem için yapılan çalı mada veri ve birim kök esleri ile ek fiya kanunu nun var olmadı ı göserilmesine ra men geçi in ilk döneminde 5 Ukrayna malı reel döviz kurlarının deerminisik rend boyunca dura an modellenebilece i bulunmu ur. Fiyaların yükselen piyasalarda ek fiya kanununa uygun olmamasına ra men, uluslararası ekonomik enegrasyona uyum sa ladıkça daha hızlı yakınsayaca ı bilinmekedir. Gluschenko (2004), Rusya da fiya yakınsamasının gösergesi olan piyasa enegrasyonunu incelemi ir. Enegre olmayan bölgelerden piyasa enegrasyonuna do ru hareke olup olmadı ını ara ırmı ır. Çalı mada kullanılan AR (auoregressive) ve TAR (hreshold auoregressive) model sonucu TFK bölgelerin % 60 ında var olmakadır. Bu dönemde bölgeler arası piyasa enegrasyonu zayıfır. Ülkede 1998 yılında yapısal kırık ya anmasının isaisiki sonuçları sapırabilece i öngörülmü ür. Çünkü uzun dönemde piyasa enegrasyonu geli me e iliminde olmakadır ve fiya yakınsaması deseklenmekedir. Dawson ve Dey (2002), Bangladesh e icari serbesle me sonrası dönemde pirinç piyasasında enegrasyonu ara ırmı lardır. Dinamik vekör ooregresif model ve e büünle im yönemlerinin kullanıldı ı çalı mada pirinç piyasasının serbesle me sonrası dönemde am enegre oldu u bulunmu ur. Tek fiya kanunu, çalı manın yapıldı ı 12 bölgede var olmakadır. Tam piyasa enegrasyonu hipoezine göre, bir fiya arı ı, di er bölgede de e i ekiye yol açmakadır. Ula ım maliyeleri mesafeye göre de i mekedir. Ha ve Fan (2004), Hong Kong un 1997 yılında özerkli ini kazanmasından sonra Çin ile arasında piyasa enegrasyonu ba lamında fiya yakınsamasını ara ırmı ır. Hong Kong a son deflasyonis ekileri, efekif döviz kuru de i imleri ve Çin de fiya yakınsamasının deflasyonis ekilerini incelemi lerdir. Deflasyon sonucu aran ekonomik enegrasyon Çin de fiyaların yakınsama hızını arırmı ır. Aran gelirin ekonomik enegrasyon sonucu fiya farklılıklarını azalması beklenmekedir. Çalı mada Hong Kong ve Çin in 18

28 Tablo 2.3: Geçi Ekonomisi Ülkelerinde Fiya Yakınsamasını nceleyen Çalı malar Yazar Yıl Dönem Veri Yönem Sonuç Yarı Ömür Fan C S. Endüsriyel ürünler için 1990:3 36 Çin Birim kök esi ADF, panel birim kök esi Tek fiya kanununu Tüm mallar Wei X :2 arım ehrinde 93 Maddala Wu do rulayacak için 0,32- ürünleri için malın aylık ve do rusal ekilde 5,21 aya 1993:6 2003:2 ükeici malları için 1997:2 2003:9 fiyaları olmama için üsel düzlem e ik ooregresif (ESTAR) model. yakınsama vardır. kadar. Gluschcenko K Ha J. Fan K Dawson P. J. Dey P. K : : 12 Rusya da 75 bölgede 25 mal sepeinin maliye fiyaı Hong Kong ve Çin in 4 ehrinde 13 mal ve hizme grubunun yıllık fiyaları ABD$ ına çevrilir. Pirincin Dhaka ve 11 bölge için aylık nominal opan fiyaları AR ve TAR model ve PP birim kök esi Birim kök esi ADF kullanılmı ır. Birim kök ADF esi, dinamik vekör ooregresif model ve e büünle im Piyasa enegrasyonu sa lanması 39 bölge için reddedilir. Birim kök bo hipoez red edilir. Hong Kong ve Çin arasında fiya yakınsaması vardır. Pirinç piyasası am enegredir. Tek fiya kanunu geçerlidir. - 6,5 yıl 4-8 ay Cushman D. O. Macdonald R. Samborsky Ukrayna da 5 mal için ABD ye göre yarı aylık fiya verisi Birim kök esleri uygulanmı. DF, LL, IPS Fiyalar yakınsar. - M. Conway P Masi P Koen V. Kiev de 3 malın 4 bölgede günlük fiyaları Rusya da kısa dönemde 66 gıda ve 87 gıda dı ı mal için aylık üfe verileri Haa Düzelme Modeli (ECM) - Özelle irmenin sonucu olarak fiyalar yakınsar Rusya da fiyalar piyasa seviyelerine yakınsar. Yuriçi mal piyasasının enegrasyonu arar

29 4 ehri panel birim kök esleri yapılarak incelenmi ir. Ticari ve icari olmayan malların fiya verileri ABD dolarına çevrilmi ir. Deflasyonis eki ile piyasa enegrasyonunda Hong Kong ve Çin fiyalarının birbirine yakınsadı ı bulunmu ur. Fan ve Wei (2005), Çin de fiya harekelerini ara ıran en iiz çalı mayı yapmı lardır. Çin dünyada en fazla geçi ekonomisine sahip ülkedir. Çin de fiyalar serbesle irilmi ir, hükümein ve piyasanın belirledi i fiyalar ço u kez bir arada kullanılmı ır. 36 ehirde 93 ürünün fiyaının kullanıldı ı çalı mada Çin de fiyaların ek fiya kanununu do rulayacak ekilde yakınsadı ı bulunmu ur. Planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçi e Çin in reform sürecinde ba arılı oldu u görülmü ür. Bölgesel piyasa Çin de ararak enegre olmu ur. Sadece serbesle me ekonomik faaliyelerde ya anmakadır. Böylece yo un do rudan yabancı yaırım alarak küresel enegrasyona uyum sa lamakadır. Sraejik mal piyasalarında da fiya yakınsamasını inceleyen çalı malar yapılmakadır. Pareja ve Rivero (2008), Goldberg ve Verboven (2001), Gaulier-Haller (2000), Bukenya ve Labys (2005), Cook (2003), Benzen (2003) önemli mal piyasalarında ara ırma yapmı lardır (bkz. Tablo-2.4). Pareja ve Rivero (2008), AB-15 ülkesinde orak para birimi euroya geçi in araba fiyalarındaki ekisini incelemi lerdir. Fiya yakınsamasını yakınsama kullanarak ara ırmı lardır. Ticare serbesli i ve orak para biriminin Avrupa oomobil endüsrisinde bölgesel enegrasyon sürecini arırdı ı görülmü ür. sikrarlı döviz kuru piyasa enegrasyonuna kakı sa lamakadır. Goldberg ve Verboven (2001), Avrupa araba piyasasında ekonomik enegrasyon sürecinde fiya yakınsamasını ara ırmı lardır. Belçika en ucuz ülke olarak uygulamada göreli ülke olarak alınmı ır. Döviz kuru de i imleri ve nominal fiya kaılıkları kısa dönemde fiya farklılı ını ekilemede rol oynarken piyasa enegrasyon sürecinde Avrupa araba piyasasında ek fiya kanununun geçerli oldu u ve fiyaların birbirine yakınsadı ı bulunmu ur. Gaulier ve Haller (2000), AB oomobil piyasasında verileri sabi uarak ve yakınsama ile fiya farklılı ını analiz emi lerdir. Yakınsamanın varlı ı, döviz kuru dalgalanmaları arafından engellenmekedir. Mal piyasalarında farklıla ırılmı fiya poliikası uygulandı ında fiya yakınsaması yava lamakadır. Kurumsal ve makroekonomik fakörler fiya yakınsamasını engellemekedir. Ayrıca piyasa iplerinin davranı sal fakörlerinin de ekisi bulunmakadır. Örne in, oligopol piyasalarda fiyalar 20

30 üreim maliyeleri ve ürünlerin eknik karakerisiklerine göre epki gösermekedirler. Çalı mada, Avrupa araba piyasasında yakınsama olmadı ı bulunmu ur. Tablo 2.4: Sraejik Mal piyasalarında Fiya Yakınsamasını nceleyen Çalı malar Yazar Yıl Dönem Veri Yönem Sonuç Yarı Ömür Rivero S. S. Pareja S. G AB-15 ülkelerinde vergi öncesi lise fiyaları aylık verileri Yakınsama AB- 15 ülkelerinde son yıllarda fiya yakınsaması amamlanmamı ır. Euro ya geçi sonrası fiya yakınsaması görülmü ür. - Bukenya J. O. Labys W. C Cook S :4 2002:3 Benzen J Goldberg P. K. Verboven F Gaulier G. Haller S :1 1999:1 Yıllık meal ve arım ürünleri fiyaları sekörlerde önde gelen ülkelerden 13 BK bölgesinin reel ev fiyaları çeyrek verileri 20 OECD ülkesi için yıllık orak para birimine dönü ürülmü US $) benzin fiyaları Avrupa nın en büyük 5 piyasasında 150 araç fiyaının Belçika ya fiyaları AB de 75 oomobil modeli için vergi öncesi lise saı fiyaları yarı yıllık Panel birim kök esleri, e büünle im ve vekör ooregresif model( VAR) Birim kök ADF esi, asimeri birim kök esleri Yakınsama, Bernard Durlauf esi, Nahar, Inder esleri Panel birim kök esi Levin Lin esi ve yakınsama E büünle im analizinde bu day ve kur un fiyaları dura an bulunmu ur. BK da bölgesel ev fiyaları yakınsamakadır OECD ülkelerinde benzin fiyaları yakınsamaz. AB- 12 ülkeleri ve Avusralya da yakınsar. Avrupa nın 5 ülkesi için araba fiyaları yakınsamakadır Döviz kuru farklılıkları araba piyasasında yakınsamayı engelleyici ekiye sahipir ,3-1,6 yıl - Bukenya ve Labys (2005), dünya piyasasında kahve, pamuk, bu day, bakır, kalay malları için mekansal fiya yakınsamasına odaklanmı lardır (bkz. Tablo-2.4). Piyasa ve fiya enegrasyonunda emel mal fiyaları piyasalar arasında ve farklı para birimine sahip ülkelerde kar ıla ırılarak de erlendirilmi ir. Sadece kur un ve bu day 21

31 mallarının fiya serilerinin yakınsadı ı görülmü ür. Di er malların fiyalarının yakınsamama nedenleri, mal piyasasının ko ulları (sava, iklim vs.), uluslararası i döngüsü (enflasyon, para krizleri, döviz kuru okları), dı sal oklar ve ula ım maliyeleri olarak göserilmi ir. Cook (2003), Birle ik Krallık (UK) için alernaif yakla ım kullanarak birim kök yönemiyle ev fiyalarının yakınsamasını ara ırmı ır. Ev fiyaları kısa dönemde bölgeler arasında ıraksarken, uzun dönemde dalga ekisini desekleyerek dengeye gelmekedir. Benzen (2003), 20 OECD ülkesi için benzin fiyalarının yakınsamasını ara ırmı ır. AB ülkelerinde enerji fiyalarında vergi oranları aynı oldu u için fiyaların yakınsaması beklenmekedir. Birim kök eslere göre fiyalar arası yakınsama bulunmamakadır. Alernaif olarak Bernard Durlauf ve Nahar nder esleri uygulandı ında ise sonuçlar yakınsamanın lehinde bulunmu ur. Ülkeler arasında döviz kuru farklılıkları ve icare engelleri fiyaların farklıla masını sa layan ba lıca unsurlardır. Bir ülkede aynı para birimi kullanıldı ı için döviz kuru farklılıkları yok olur ve bölgeler arasında fiyaların daha hızlı yakınsaması beklenmekedir. Ayrıca ülkede bölgeler arası icare engelleri olmadı ı için de fiyaların birbirine daha hızlı yakınsaması beklenmekedir. Cecchei, Mark ve Sonora (2002), Nenna (2001), Das ve Bhaacharya (2007), Morshed, Ahn, Lee (2006), Özçiçek (2007), Vashchuk (2003), Rafai (2006) çalı malarında bölgeler arası fiya yakınsamasını ara ırmı lardır (bkz. Tablo-2.5). Cecchei vd. (2002), panel ekonomerik yönemler kullanarak, ABD ehirleri için uzun dönemde fiya endekslerini incelemi lerdir. Ülke oralamasına göre yapılan çalı mada göreli fiyaların dü ük oranda (9 yıl) yakınsadı ı bulunmu ur. Nenna (2001), 2. Dünya Sava ı sonrası dönemde alya ehirleri arasında ba ken Roma ya göre fiyaların yakınsamasını ara ırmı ır. Tek de i ken ve panel birim kök eslerin kullanıldı ı çalı mada göreli fiyaların çok yava olarak (24 yıl) yakınsadı ı görülmü ür. Das ve Bhaacharya (2007), Hindisan da 76 bölgede bölgesel fiya yakınsamasını ara ırmı lardır. Mesafe ekisininde incelendi i çalı mada emel ehir üm ehirlere e i uzaklıkaki Nagpur seçilmi ir. Panel birim kök eslerin kullanıldı ı çalı mada, göreli fiya seviyeleri oralamaya dönü lü bulunmu ur. Aynı zamanda bu çalı malarda da göreli olarak alınan ehirlere göre mesafenin ekisi incelendi inde, mesafenin yakınsama hızında olumsuz ekisinin oldu u hesaplanmı ır. 22