Şeyma Çalışkan Çavdar Yildiz Technical University ISSN : scavdar@yildiz.edu.tr Istanbul-Turkey

Transkript

1 ISSN: e-journal of New World Sciences Academy 2011, Volume: 6, Number: 4, Aricle Number: 3C0085 SOCIAL SCIENCES Received: May 2011 Acceped: Ocober 2011 Şeyma Çalışkan Çavdar Series : 3C Yildiz Technical Universiy ISSN : scavdar@yildiz.edu.r Isanbul-Turkey DIŞ TİCARET HADLERİ VE REEL DÖVİZ KURU İLİŞKİSİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ ÖZET Bu çalışmada Türkiye nin uluslararası rekabe gücünü ölçmede ekili olan reel döviz kuru ve dış icare haddi değişkenleri arasındaki ilişkisi araşırılmışır.1987:1-2009:4 dönemini kapsayan veri sei kullanılarak koenegrasyon için ön şar olan değişkenlerin durağanlığı espi edilmiş ve I(1) oldukları görülmüşür. Yapılan Johansen-Juselius koenegrasyon esi sonucunda değişkenler arasında uzun dönemli ilişkinin varlığı belirlenmişir. Granger nedensellik esi sonucunda ise dış icare hadlerinden reel döviz kuruna doğru bir nedensellik bulunmuşur. Elde edilen bu bulgu, bu konuda oraya aılan sandar eori ve yansıma eorisi yaklaşımlarından, sandar eoriyi deseklemekedir. İki değişken arasındaki çalışmanın bulgusu olarak espi edilen ilişki, ülkede dış icare hadlerinde meydana gelebilecek bir iyileşmenin, ülkeye gelir geirici eki yaparak, yur içi fiyaların yur dışı fiya seviyesine göre yükselmeye neden olabileceğini gösermekedir. Anahar Kelimeler: Granger Nedensellik, Dış Ticare Hadleri, İhraca Fiya Endeksi, İhala Fiya Endeksi, Reel Döviz Kuru, Koenegrasyon Analizi FOREİGN TRADE RATES AND REAL EXCHANGE RATE RELATİONSHİP: TURKEY CASE ABSTRACT This sudy deals wih he relaionship beween he wo variables, one of which is real exchange rae and he oher is foreign rade raes, which are effecive in measuring he inernaional compeiive power of Turkey. By use of a daase covering he period beween 1987:1 and 2009:4, he seadiness of he variables ha are a precondiion for coinegraion was sudied and deermined as I (1). As a resul of he Johansen-Juselius coinegraion es carried ou, a long-erm relaionship was idenified beween he variables. And hrough he Granger causaliy es, a casualy from foreign rade raes o real exchange rae was idenified. This finding suppors he sandard heory suggesed on his subec and he sandard heory among he reflecion heory approaches. The relaionship beween he wo variables which was idenified as he finding of he sudy shows ha in he counry, a possible improvemen in he foreign rade raes may, wih an income-generaing effec, cause he domesic prices o increase o a level which is similar o ha of foreign prices. Keywords: Granger Casualiy, Terms of Trade, Index of Expor Prices, Index of Impor Prices, Real Exchange Rae, Coinegraion Analysis

2 1. GİRİŞ (INTRODUCTION) Dış icare hadleri ve icare dengesinin döviz kurlarındaki değişime epkisi dışa açık ekonomiler için oldukça önemli konulardan birisidir. Ulusal para biriminin yabancı paralar cinsinden değerinde meydana gelen değişimlerin, dış icare dengesini ne yönde ve ne mikarda ekileyeceği gibi sorular araşırmacılar arasında uzun yıllardan beri arışılmakadır. Bu konuyu önemli kılan fakörlerden ilki, kısa dönemde dış icare dengesindeki dalgalanmaların o ülkenin ulusal gelirini ekilemesidir. İkincisi ise poliika yapımcılarının döviz kurundaki değişimlerin sonuçlarını iyi bilmelerinin geleceğe yönelik belirli bir zaman dilimi içinde belirli bir dış icare haddi hedeflemesi yapabilmelerine olanak sağlamakadır (Hacker- Haemi, 2004; 778). Genel anlamda, bir ülkenin ihraç malları fiyaının ihal malları fiyaına oranı olarak anımlanmaka olan dış icare hadleri, bir ülkenin saığı ve saın aldığı malların fiyalarındaki değişimler nedeniyle dış icareen kazançlı ya da zararlı çıkığını göseren bir kavramdır. Bununla birlike bir ülkenin uluslararası rekabe gücünü göseren değişkenlerden biri olan dış icare hadleri, ihraca fiyalarının ( P X ), ihala fiyalarına ( P M ) oranı olarak ( P X / P M ) da anımlanabilir. Özellikle az gelişmiş ve gelişmeke olan ülkelerde ekonomik kalkınma sorunlarının incelenmesinde ve rekabe gücünü ölçülmesinde önemli bir ölçüür. Bir ülkenin dış icare hadlerini değişirmesinin en önemli kaynaklarından biri, parasını devalüe emek olarak görülmekedir (Gürbüz ve Çekerol, 2002; 32). Devalüasyonda amaç, bir yandan ihracaı eşvik yoluyla döviz gelirlerini arırmak, öe yandan ihal malları yur içi alebini azalarak döviz asarrufu sağlamakır. Devalüasyonun dış icare hadlerini iyileşirici bir sonuç vermesi, Marshall-Lerner koşuluna bağlıdır (e x +e m 1). Esnekliklerin oplamı 1 den ne kadar büyük olursa, döviz kurunun dış dengeyi sağlamadaki ekisi o kadar büyük olmakadır (Seyidoğlu, 2003). Dış icare hadlerinin bir ülkenin aleyhine dönmesi, o ülkenin icare fiyalarındaki gelişmeden zarara uğraması ve ihala hacminin daralması anlamına gelmekedir (Yıldırım, 2005;158). Ticare hadleri, ülkenin lehine olduğu zaman, 100 ün üzerinde bir değer, ülkenin aleyhine olduğu zaman ise, 100 ün alında bir değer almakadır. Diğer bir deyişle, icare hadlerinin baz yılına göre 100 den büyük çıkması, icareen zaman içerisinde yararlanıldığını, icare hadlerinin 100 den küçük çıkması ise, icarein kazançlı yönde gelişmediğini gösermekedir (Salvaore, 1998). Türkiye ekonomisinin dış icare poliikası genel olarak değerlendirildiğinde, 1980 li yılların oralarına kadar geçen sürede dış ekonomik ilişkilere oldukça duyarlı bir ekonomik yapı sergilediği için, isikrarlı bir dış icare poliikasının uygulanmadığı görülmekedir. Bu değişken ekonomik yapı içerisinde dalgalı döviz kuru uygulamasının döviz kuru belirsizliğine neden olarak dış icare hadlerini ekilemekedir (Hook ve Boon,2000). Türkiye de özellikle 1980 den bu yana üreim ve ihraca, genellikle parasal eşviklerle deseklenmiş, dış icare ve üreim daha çok döviz kuruna endeksli olarak belirlenmekedir (Alay ve Çelebioğlu, 2005). Döviz kurlarındaki değişimlerin icare hacmi üzerindeki ekilerini anlamak, gelişmeke olan ülkeler için uygun döviz kuru poliikası ayarlanması için önemlidir. Faka genel olarak döviz kurunda oluşabilecek dalgalanmalar, icare hacminde azalmaya neden olmakadır (Soo-Urbina vd.,1995). Türkiye de özellikle 1988 yılından sonra dalgalı kur reimine geçilmesiyle döviz liberalleşmişir (Demirel ve Erdem, 2004) larda uygulanan yanlış ekonomik poliikalar sonucu makroekonomik 456

3 isikrar bozulmuş yaırımlar olumsuz ekilenmişir. Türkiye de 1994 de önemli bir finansal kriz yasanmış ve TL Dolara karşı yüzde 120 devalüe edilmişir yılından iibaren ise izlenen büyüme sraeileri neicesinde iç alebin armasıyla birlike, ihalaa önemli derecede armışır (Boraav ve Yeldan,2000),(Yeldan,2001). Dış icare hadlerini ekileyen fakörlerin başında, kur ayarlamaları ve ihala ve ihraca oranları gelmekedir. İhraca ve ihala sekörlerinin, fiya avanaı sağlanabilmesi için kur poliikasının, dış icare dengesi üzerinde beklenen olumlu ekisini göserebilmesi bakımından önem aşımakadır. Başka bir ifadeyle; ihraca ve ihala kapasiesinin arırılması, ihala ve ihraca fiyalarına bağlıdır. Bu bakımdan, dış icare fiya endeksleri ve bunlara dayanılarak hesaplanan dış icare hadleri genel olarak kalkınma sorununun incelenmesinde çok önemli bir yer umakadır. Çalışmaya konu olan dış icare hadleri ve döviz kurları arasındaki ilişki lieraürde hala arışılmakadır. Bu konuda iki farklı yaklaşım söz konusudur. İlki, iki değişken arasındaki nedenselliğin dış icare hadlerinden reel döviz kurlarına doğru olduğunu yani ülkede dış icare hadlerinde bir iyileşme olduğunda yur içi fiyalarda yur dışı fiya seviyesine göre bir yükselmeye neden olduğunu savunur. İkincisi ise nedenselliğin döviz kurlarından dış icare hadlerine doğru olduğudur. İlki sandar eori, ikincisi ise yansıma eorisi olarak bilinmekedir. Diğer bir ifadeyle, dış icare haddi reel döviz kurunu farklı şekillerde ekilemekedir. Eğer icari malların ükeiminde yerli mallar daha çok ercih ediliyorsa dış icare hadleri, reel döviz kurunu doğrudan ekileyecekir. Öe yandan dış icare hadlerindeki bir iyileşme, ülkenin reel gelirini arıracakır. 2. ÇALIŞMANIN ÖNEMİ (RESEARCH SIGNIFICANT) Dış icare hadleri ve reel döviz kuru değişkenleri, ülkelerin uluslararası rekabe gücü ve ekonomik büyüme sorunlarının belirlenmesinde oldukça önemlidir. Bu araşırma ile Türkiye de 22 yıllık süreçe dış icare hadlerinin ne yönde ve ne şekilde değişiğine dair ipuçları, geleceği ahmin emek bakımından değerlendirilmişir. Bir ülkenin kalkınmasının önünde önemli bir engel eşkil eden dış icare hadlerinin nasıl kazançlı hale geirileceği ve dış dengede olumlu ekinin nasıl sağlanacağı gibi sorunlara çözümler aranmışır. Araşırma bu yönüyle ikisa poliikası aracı olarak, dış icare hadleriyle uyumlu bir kur seviyesinin belirlenmesinin önemine dair ışık uar nielike sonuçlar vermişir. 3. EKONOMETRİK METOLOJİ (ECONOMETRIC METOLOJI) Günümüzde, sandar ekonomerik yönemlerle ahmin edilen modellerde sahe regresyon sorunuyla karşılaşılmakadır. Eğer değişkenler arasında sahe regresyon sorunu varsa bu durumda yapılan isaisiki büün esler yanılıcı olmakadır. Bununla birlike, durağanlığı sağlamak için serilerin farkının alınması, uzun dönem ilişkilerinin yok olmasına neden olduğundan bilgi kaybıyla karşı karşıya kalınmakadır (Guarai, 1999:725). Bu sorunun çözümü; Granger(1981) ve Engle-Granger (1987) arafından gelişirilen eşbüünleşme (coinegraion) esi ile uzun dönem dinamikleri ile kısa dönem dinamiklerini birleşirmekir. Eşbüünleşme esi, düzeyde durağan olmayan serilerin uzun dönemde birlike hareke edip emediklerini oraya koymakadır. Eğer seriler arasında bir eşbüünleşme ilişkisi varsa yani uzun dönemde birlike hareke ediyorlarsa, düzey değerleriyle yapılacak analizde sahe regresyon problemiyle karşılaşılmayacakır. Engle-Granger(1987) in çalışmalarında gelişirilen koenegrasyon yönemi, ele alınan üm 457

4 değişkenlerin düzeyde durağan olmamasını, aynı merebeden farkı alındığında durağan hale gelmelerini gerekirmekedir. Çalışmada, kullanılan değişkenlerin durağan olup olmadıkları ve durağan iseler hangi seviyede durağan oldukları Augmened Dickey Fuller (ADF) birim kök esi ile sınanmışır. Birim kök esleri sonucunda değişkenlerin büünleşme derecelerinin aynı olduğunun belirlenmesiyle birlike eş-büünleşme analizi yapılmış ve böylelikle değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin var olup olmadığı incelenmişir. Değişkenlerin durağanlıklarının sınanması Dickey-Fuller denklemleri yardımıyla yapılmışır. Augmened Dickey Fuller (ADF) esi denklemler kümesi aşağıda (3.1) de verilmekedir. Y Y Y Y 1 Y p 1 1 Y Y i p 1 1 Y i p 1 Y i...(3.1) (3.1) deki denklemlerin, hangisinin en uygun model olduğunu belirlemek oldukça güçür. (Dickey ve Fuller, 1981) Çünkü birim kök esi uygulanacak modele her eklenen deerminisik paramere, serbeslik derecesi ve esin gücünün azalmasına neden olmakadır. Yani, kesme ve rend erimlerinin modele fazladan eklenmesi, serbeslik derecesinin düşmesine yol açmakadır. Öe yandan, fazladan eklenen rend ve kesme erimleri, kriik erimleri mulak değerce büyüeceğinden, birim kök olduğunu ileri süren boş hipoez red edilemeyecekir. Bu durumda modelde spesifikasyon haası söz konusu olacakır( Seddighi vd, 2000: 269). Değişkenler arasında koenegrasyon olup olmadığı Johansen koenegrasyon esiyle araşırılmışır (Johansen ve Juselius, 1990: ). Koenegrasyon, durağan olmayan değişkenlerin doğrusal kombinasyonlarının uzun dönemde durağan olmasına, dolayısıyla zaman serileri arasındaki uzun dönem ilişkisinin modellenmesine ve ahmin edilmesine olanak sağlar. Değişkenler arasında koenegrasyon bulunması gerçek bir uzun dönemli ilişki anlamına gelmekedir. Öe yandan çalışmada, değişkenler arasındaki ilişkinin yönünü belirlemek için Granger nedensellik esine başvurulmuşur. Granger (1969) arafından oraya aılan Granger nedenselliği, bağımlı değişkenin cari değerinin, kendisinin ve bağımsız değişkenin gecikmeli değerleri arafından belirlendiği öngörüsüne dayanmakadır. Bu ilişki, (3.2) deki şekilde ifade edilebilir; REDOV m REDOV DTH Tes hipoezleri ise, H H 0 1 : : q 1 q 1 DTH DTH q 0 i i (3.2) i şeklinde ifade edilmekedir. 458

5 Granger nedensellik esinde, bağımlı değişken ilk önce kendi gecikmeli değerleri üzerine regres edilerek AIC veya Schwarz gibi bilgi krierleri yardımı ile kendi opimal gecikme uzunluğu belirlenir (kısılı model). Daha sonra, bağımlı değişkenin opimal gecikmelerinin olduğu model içerisinde, bağımsız değişkenin opimal gecikme uzunluğu belirlenir (kısısız model). Son olarak F esi yardımı ile iki seri arasında Granger anlamda bir nedensellik ilişkisi olup olmadığına karar verilir. 1987: :04 dönemi için dış icare hadleri ve reel efekif döviz kuru endeksi çeyrek dönem verileri Tablo.1 de verilmişir. Tablo 1. Veriler (Table 1. Daa) Dönem DTH REDOV Dönem DTH REDOV 1987Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q

6 Tablo 1 in devamı 1997Q Q Q Q Q Q *TUİK ve IFS(Inernaional Financial Saisics) veri abanından 1995 bazlı olarak derlenmişir. 4. AMPİRİK BULGULAR (EMPIRICAL RESULTS) Çalışmaya konu olan değişkenlerin karezyen grafikleri Şekil.1.de görülmekedir. Grafiken de görüldüğü gibi DTH lerinde 1994 yılından iibaren sürekli bir azalma dikkai çekmekedir. Burada dikkai çeken en önemli noka; dış icare hadlerinde özellikle 2001 yılından iibaren düşme eğilimiyle birlike, reel döviz kurunda yükselme eğilimi olmasıdır. Reel döviz kurunda meydana gelen şoklar piyasalar için oldukça önemli sonuçlar doğurmakadır. Reel döviz kurunun yükselmesi reel değer kaybı, düşmesi ise reel değer kazancı olarak nielendirilmekedir. Reel değer kaybı söz konusu olduğunda ülkede üreilen mal ve hizmeler yurdışındakilere oranla ucuzladığından, yur dışından alebi arırmakadır. Buna karşın yur içi alebi azalmakadır. Bu gelişmeler sonucu ihala azalırken ihraca arma yönünde eğilim gösermekedir. Diğer yandan reel değer kazancı durumunda, yuriçinde üreilen mal ve hizmeler, yurdışının fiyaına kıyasla daha pahalıdır. Bunun sonucunda ise ülkede üreilen mal ve hizmelere yönelik yabancı alep azaldığından ihraca azalarak, ihala arış söz konusu olmakadır. Sonuç olarak reel değer kazancı durumunda ne ihraca bu gelişmelerden olumsuz yönde ekilenmekedir. Kur değişmeleri ne ihraca kanalıyla ulusal geliri ekilemekle birlike, reel döviz kuru uluslararası rekabei yansımakadır(ellis, 2001: 2) DTH REDOV Şekil 1.Reel döviz kuru ve Dış icare haddi serilerinin düzey olarak görünümü (Figure 1. Real exchange rae and foreign rade as he rae-level view of he series) ADF esine göre hesaplanan ADF isaisiği, mulak değeri %1, %5 ve %10 sınır değerlerinden büyük olduğunda birim kök yokur (veya durağandır) şeklinde kurulan boş hipoez reddedilerek, değişkenin durağan olduğuna karar verilir. ADF birim kök esine ai sonuçlar Tablo 2. de verilmişir. 460

7 Değişken DTH REDOV Tablo 2. Durağanlık esi sonuçları (Table 2. Conclusion of saionariy es) Augmened Dickey Fuller(ADF) Tes Düzey/Birinci İsaisiği Fark Sabi Sabi+Trend Düzey (1) (0) Birinci Fark (0) (0) Düzey (0) (0) Birinci Fark (0) (0) Sonuç I (1) I (1) Tablo.2. deki durağanlık esi sonuçlarına göre; DTH ve reel döviz kuru değişkenlerinin düzey değerleriyle durağan olamadığı, birinci merebeden farkları alındığında durağanlığı sağladıkları yani I(1) oldukları görülmekedir. Tablo 3. İz (Trace) es isaisiği eşbüünleşme esi sonuçları (Table 3. Coinegraion es resuls es saisics) H H Özdeğer İz Tes İsaisiği %5 Kriik Değer 0 1 (Eigenvalue) (Trace Saisic) r=0 r r 1 r *Gecikme sayısı AIC e göre 12 alınmışır. Tablo 4. Maksimum özdeğer(max eigenvalue saisic) esi sonuçları (Table 4. The maximum eigenvalue (Max eigenvalue saisic es resuls) H 0 H 1 Özdeğer (Eigenvalue) Maksimum ÖzdeğerTes İsaisiği (Max Eigenvalue Saisic) %5 Kriik Değer r=0 r r 1 r *Gecikme sayısı AIC e göre 12 alınmışır. Johansen esi sonuçları Tablo.3 ve Tablo.4. e verilmişir. İz esi ve maksimum özdeğer esi sonuçlarından görüleceği üzere, iz es isaisiği ve maksimum özdeğer isaisiği rakamları, %5 anlam düzeyinde kriik değerden büyük olduğu için, en çok 0 (r=0) ane eşbüünleşme ilişkisi olduğunu ileri süren boş hipoez reddedilmişir. Buna karşılık iz es isaisiği ve maksimum özdeğer isaisiği rakamları, %5 anlam düzeyinde kriik değerden küçük olduğu için en çok 2 (r 1) eşbüünleşme ilişkisi olduğunu iddia eden boş hipoez reddedilememişir. Bu sonuçlara göre 1 ane eşbüünleşme ilişkisi vardır. Bu sonuçlar aynı zamanda Engle-Granger Eşbüünleşme analizi sonuçları ile uarlıdır. Yani iki değişken arasında (dış icare haddi, reel döviz kurları) uzun dönemli bir ilişkinin varlığına işare eder. Bu bulgu aynı zamanda I(I) ve eşbüünleşik olan bu değişkenlerin en azından bir yönde nedensel ilişkiye sahip olmaları gerekiğini söyleyen Granger (1988) çalışması ile de uarlılık arz emekedir. Buraya kadar yapılan analizlerden, modele dahil edilen değişkenlerin ek ek durağanlık esleri yapıldığında, ek başlarına durağan olmamakla birlike koenegre oldukları görülmüşür. Eğer seriler koenegre ise değişkenlerin düzey değerleri ile regresyonu sahe (Spurious) olmayabilir. (Guarai,1995:726). Bu nedenle çalışmada nedensellik analizinde seriler düzey değerleriyle kullanılmışır. 461

8 Tablo 5. Granger nedensellik esi sonuçları (Table 5. Granger causaliy es resuls) Nedenselliğin Yönü F değeri Olasılık Karar REDOV DTH DTH REDOV * Reddemeyin Reddedin Tablo 5 e göre Granger nedensellik esi bulguları, sandar eoriye uygunluğu ifade emekedir. Yani nedenselliğin yönü, dış icare hadlerindeki değişimlerden reel döviz kuruna doğrudur. Yansıma ekisi yokur, yani döviz kurlarındaki değişimlerden icare hadlerine doğru bir ekileşim söz konusu değildir. 5. SONUÇ VE ÖNERİLER (CONCLUSION AND RECOMMENDATIONS) Türkiye de çeyrek dönem verileriyle uygulanan Granger nedensellik bulguları neicesinde, dış icare hadlerindeki değişimlerin reel döviz kurunu belirlediği espi edilmişir. Türkiye de 1980 li yıllardan iibaren ihraca ve üreim parasal eşviklerle deseklenmiş, dış icare döviz kuruna bağlı olarak şekillenmişir. Yani elde edilen bu bulgu Sandar eoriyi deseklemekedir. Ülkede icare hadlerinde bir iyileşme veya olumlu gelişme olduğunda, ülke dışından içeri doğru bir gelir ransferine neden olarak, yur içi fiya düzeyinde yur dışına kıyasla bir yükselme görülecekir. Tersi durum yani reel döviz kurundaki değişimlerinden dış icare hadlerine doğru bir nedensellik söz konusu değildir (Yansıma eorisi)(zengin, 2001: 27). Yani elde edilen Granger nedensellik bulguları ek yönlü bir nedensellik ilişkisine işare emekedir. Öe yandan çalışmanın koenegrasyon analizi bulguları değerlendirildiğinde, dış icare haddi ve reel döviz kuru arasında uzun dönemli ilişkinin varlığı görülmekedir. Bunun anlamı; döviz kurundaki değişimlerin dış icare haddini değişirmek için bir ikisa poliikası aracı olarak uzun dönemde ekin bir biçimde kullanılabileceğidir. KAYNAKLAR(REFERENCES) 1. Alay, H. ve Çelebioğlu F., (2005), Şuba 2001 ekonomik Krizi Sonrasında İhala Fonksiyonunun Yapısal Değişiminin İncelenmesi, Dumlupınar Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 13, ss Boraav, K. ve Yeldan, E.,(2001), Financial Liberalizaion,Macroeconomic (In) Sabiliy,and Paerns of Disribuion,Working Paper,Bilken Universiy. 3. Demirel, B. ve Erdem, C., (2004), Döviz kurlarındaki dalgalanmaların ihracaa ekileri: Türkiye Örneği, İkisa İsleme ve Finans, Yıl.19,,s Dıckey, D.A. and Fuller W.A., (1981), Likelihood Raio Saisics for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Economerica, Vol.49, 4, ss Ellis, L., (2001), Measuring he Real Exchange Rae, Reserve Bank of Ausralia, Research Discussion Paper, No: , Measuring he Real Exchange Rae, Pifalls and Pracicaliies, November. 6. Engle, R.F. and Granger, C.W.J., (1987), Coinegraion and Error Correcion: Represenaion, Esimaion and Tesing, Economerica, 55 (2), pp

9 7. Granger, C.W.J., (1988), Causaliy, Coinegraion, and Conrol, Journal of Economic Dynamics and Conrol, 12,pp Guarai, D.N., (1999), (Çev. Ü. Şenesen ve G.G. Şenesen), Temel Ekonomeri, İsanbul, Lieraür Yayınları. 9. Gürbüz H. ve Çekerol K., (2002), Reel Döviz Kuru ve Dış Ticare Haddi ve Bileşenleri Arasındaki Uzun Dönemli İlişki,Afyon Kocaepe Üniversiesi İ.İ.B.F.Dergisi, C:IV,Sayı:2,ss Hacker, R.S. and Haemı, J.A., (2004), The Effec of Exchange Rae Changes on Trade Balances ın he Shor and Long Run, Economics of Transiion, Vol 12, Issue Johansen, S., (1988), Saisical Analysis of Coinegraion Vecors, Journal of Economic Dynamics and Conrol,Vol: 12, pp Johansen, S. and Juselius, K., (1990), Maximum Likelihood Esimaion and Inference on Coinegraion wih Applicaions o he Demand for Money, Oxford Bullein of Economics and Saisics, 52 (2), pp Salvaore, D., (1998), Inernaional Economics, New York: Fordham Unv.Press 14. Seyidoğlu, H.,(2003), Uluslararası İkisa, İsanbul: Güzem Yayınları. 15. Seddighİ H.R., Lawyer, K.A., and Kaos, A.V., (2000), Economerics A Pracical Approach, London:Roulenge Taylor and Francis Group, pp Soo, Urbina, L., Pompelli, G., and Robers, R., (1995), Source of Exchange Rae Variabiliy: The Case of Trinidad and Tobago. Journal of Inernaional Food and Agribusiness Markeing, Vol: 7, pp Hook, L.S. and Boon, T.H., (2000), "Reel Exchange rae volailiy and Malaysian expor o is maor rading parners", Working Paper 6, Universy Pura Malaysia. 18. Maddala, G.S., (1992), Inroducion o Economerics, McMillan Publicaion Co., New York 1992, p Yeldan, E., (2001),Küresellesme sürecinde Türkiye Ekonomisi, İleisim Yayınları,İsanbul 20. Yıldırım, A., (2005), "Avrupa Birliği Sürecinde Türkiye de Dış Ticare Hadlerinin Gelir Ekisi",Muğla Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, Güz,Sayı:15,ss Zengin, A., (2001), "Reel Döviz Kuru Harekeleri ve Dış Ticare Fiyaları8Türkiye Ekonomisi Üzerine Ampirik Bulgular",C.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil 2, Sayı 2,ss