K TABEV 532. Kapak Minyatür / Onur Sönmez. Dizgi/ ç Düzen Hülya Aflk n

Transkript

1

2 K TABEV 532 Kapak Minyatür / Onur Sönmez Dizgi/ ç Düzen Hülya Aflk n Bask - Cilt Çal fl Ofset Davutpafla Caddesi No: 8 Topkap - stanbul Sertifika No: Bask 600 Adet stanbul, 2013 ISBN T.C. Kültür ve Turizm Bakanl Sertifika No: Online Sat fl Çatalçeflme Sk. No: 46/A Ca alo lu STANBUL Tel: (0212) Faks: (022)

3 Geçmiflten Gelece e Türkçe Elginkan Vakf 1. Türk Dili ve Edebiyat Kurultay Bildirileri Nisan 2013 K TABEV

4

5 V Ç NDEK LER Elginkan Vakf Müdürü lhan Üttü Elginkan Vakf Ad na 1X Kurultay Program XV Türkçede flyeri Adlar Hakk nda Kemal Eraslan 1 Türkçeyi Yaflatan Özellikler Ve Bize Düflen Görevler Nuri Yüce 5 Gelece in Türkçesini Bekleyen Tehlikeler Saim Sakao lu 15 Türkçenin Gelece ine Yönelik Sorunlar, Tehditler ve Biliflim Teknolojisi çeren Çözüm Yöntemleri Haluk Kul 25 Geçmiflten Gele e Edebiyat Terimleri Üzerine Baz Dikkatler Kâz m Yetifl 39 Uygur Hukuk Belgelerine Göre Türklerde Toprak Mülkiyeti ve Bununla lgili Terimler Üzerine A. Melek Özyetgin 45 Eski Anadolu Türkçesi T p Metinlerinde Türkçenin Bilim Dili Olarak Kullan m na Hulâsa dan Örnekler Binnur Erda Do uer 61

6 Yanl fl Dil Tutumlar Günay Karaa aç 67 Edilgen Ve Etken Sözlükler Ba lam nda Türk Dilinin Geliflim Sürecine Bir Bak fl Erdo an Boz 79 Baflka Dillere Maledilmek stenen Türkçe Sözcükler Tuncer Gülensoy 91 Türkçede Çal flmak Kavram ve Söz Kökeni Üzerine Bir nceleme Mustafa Öner 111 ya ba - Sözü Üzerine brahim Tafl Yüzy llarda K pçakça Yaz lm fl Belgelerden Hareketle K pçak Türklerinin Dil ve Kültürü Nadejda Özakda 131 Osmanl Anayasalar nda Türkçe Tart flmalar Ahmet O uz 147 Türkçeleflme Aç s ndan Türk Hukuk Dili brahim K br s 153 Dede Korkut ta Yeni Okuma Önerileri Ve Düzeltmeleri Üzerine Sultan Tulu 171 Bâkî Divan nda -lik Eki ve Farsça -î li fiekiler ( fllev ve Kullan mlar Üzerine Bir Çözümleme) Ezgi S rt 183 Eski Bir Renk Ad Oluflturma Sistemi: Renk Ad + {+man} (Alman, Bozman, Çakman, Germen, K rman, Torman vb.) brahim fiahin 199 smail Gasp ral n n Tercüman Gazetesinde Yay mlanan Yaz lar nda Ortak Söz ve Yap lar Y lmaz Özkaya 229 Eklerin Telaffuzda Ses De iflimine Etkileri fiener Mete 243

7 Türkçede S fat Biçimleri ve Kullan m Yerleri le S fat-ad Diziliflleri Üzerine Semahat Yüksel 253 Gelecek Zaman ve fiimdiki Zaman Kiplerinin Önümüzdeki Süreçte Fonetik Olarak De iflebilirli i Ayfle lker 269 Orta Ö retimde Kelime Gruplar n n Ö retilmesi Sorunu Münür Erten 277 Cumhuriyet Dönemi lkö retim II. Kademe Türkçe Dersi Ö retim Programlar n n Anlatma ve Anlatma Becerileri Yönüyle De erlendirilmesi Hasan Ba c 285 Ö retici ve Ö renici Anketleri Ifl nda Türkçe Ö renen Yabanc lara Sosyokültürel Unsurlar n S n f çinde Ö retimi Mustafa Çetin 313 Geçmiflten Gelece e Kültürel Aktar m Sürecinde Türkülerin Sembol Dili F. Gülay Mirzao lu 325 Türkçenin Yabanc Dil Olarak Ö retiminde fiark ve Türkülerimizin Yeri Hayrettin Parlaky ld z 349 Dizilerin Dilinde ve Müzik Dilinde Türkçe Bengül Erdamar 369 Aç k Oturum Konuflmalar : Geçmiflten Gelece e Türkçe Bengü Tafllar Ahmet Bican Ercilasun 373 Osmanl Türkçesi Üzerine Mertol Tulum 379 Türk Dünyas n n Alfabeleri Gülden Sa ol Yüksekkaya 393 Türkçenin Gelece i fiükrü Haluk Akal n 411

8

9 Elginkan Vakf Ad na Elginkan Vakf olarak kurucumuz H. Ekrem Elginkan n Vak f Senedi nde vakf n ilk amac olarak ortaya koydu u Türkçemizi araflt rmak ilkesi çerçevesinde 28 y ld r birçok çal flmaya destek oluyoruz. Elginkan Vakf n n kurulufl amaçlar Vak f Senedi nde flöyle ifade edilmifltir: Kültür de erlerimizi, tarihimizde bizi büyüten örf, adet ve manevi de erlerimizi ve Türkçemizi araflt rmak, araflt rmalar desteklemek, korumak, yaflatmak ve tan tmak. Bilim, teknoloji ve e itim alan ndaki faaliyetleri teflvik etmek. Ülke sanayiinin ihtiyaç duydu u vas fl iflgücü yetifltirilmesine ve bu suretle ülkenin istihdam imkanlar n art r c e itim çal flmalar na katk da bulunmak için okullar, e itim kurumlar açmak, iflletmektir. Elginkan Vakf, Türk kültürü ile teknoloji ve sanayi uygulamalar na dönük araflt rma, çal flma ve hizmetlerin de erlendirilmesi, teflvik edilmesi ve böylelikle Türk toplumuna kazand r lmas amac yla 2006 y l nda Türk Kültürü Araflt rma ve Teknoloji Ödülleri Program n tesis etmifltir. Bu program, Elginkan Vakf Senedi nin Vak f Amaçlar ile ilgili 2. maddesinin Kültür de erlerimizi, tarihimizde bizi büyüten örf adet ve manevi de erlerimizi ve Türkçemizi araflt rmak, araflt rmalar desteklemek, korumak, yaflatmak ve tan tmak ve Bilim, Teknoloji ve E itim alan ndaki faaliyetleri teflvik etmek olarak tan mlanan birinci ve ikinci bendlerine dayan larak haz rlanm flt r. Elginkan Vakf n n kurulufl amaçlar do rultusunda, Türk kültürüne ve dilimize gerçek anlamda katk da bulunan araflt rmac lar n desteklenmesi anlay fl yla, 2006 y l ndan beri her y l vermifl oldu u Türk Kültürü Araflt rma Ödülü sahipleri ve ödül gerekçeleri flöyledir: 2006 da Prof. Dr. nci Enginün (Üniversitedeki çal flmalar ve de erli yay nlar yla Türk Edebiyat na katk lar ndan dolay ), Prof. Dr. Günay Kut (Kültür Bakanl -

10 X Geçmiflten Gelece e Türkçe 'na ba l yazma kütüphanelerinde bulunan Türkçe, Arapça, Farsça ve di er dillerdeki yazma eserlerin kataloglanmas ), 2007 de Prof. Dr. Sad k Tural, Prof. Dr. fiükrü Elçin, Prof. Dr. Önder Göçgün, Prof. Dr. Osman Horata, Dr. Müjgan Cunbur, Dr. Hüseyin A ca, Doç. Dr. Naciye Y ld z, Doç. Dr. Güzin Tural, Yrd. Doç. Dr. Kayahan Özgül (Türk Dünyas Ortak Edebiyat isimli proje ile), 2008 de Türk Kültürü alan nda Prof. Dr. Bozkurt Güvenç (Türk Kimli i: Kültür Tarihinin Kaynaklar adl kitab ile), Prof. Dr. Saim Sakao lu (Türk Kültürü ve Türk dili üzerine yapm fl oldu u çal flmalar ve Türk Kültürüne katk lar ile), Türk Dili alan nda ise lhan Ayverdi (Misalli Büyük Türkçe Sözlük ile), Prof. Dr. Bülent Sankur (Haz rlad ngilizce-türkçe Ansiklopedik Biliflim Sözlü ü ile), 2009 da Prof. Dr. Fikret Türkmen (Kültür, halk bilimi, edebiyat, sanat, dil ve tarih konusunda yapm fl oldu u çal flmalar ile) Prof. h.c. U ur Derman (Türk Hat Sanat n n tan t m için yapm fl oldu u çal flmalar yla) Yrd. Doç. Dr. Hatice fiirin User (Köktürk ve Ötüken Uygur Ka anl Yaz tlar isimli kitab ile), 2010 da Prof. Dr. Kemal Eraslan (Türk Diline ve Kültürüne hizmetleri ve eserlerinden dolay ), Prof. Dr. Günay Karaa aç (Özellikle Türk Dili konusunda öncü eserler haz rlay p gerek Türkiye Türkolojisi, gerekse uluslararas Türkoloji için yapt çal flmalar ndan dolay ) Yrd. Doç. Dr. Cahit Telci (Türk flehir hayat, mimarl k tarihi, meslekler gibi konulara fl k tutan Ücra Yerde ve Deniz Kenar nda, htiyatlu Mahalde Bir fiehir: Ayasulu adl eseriyle) 2011 de Prof. Dr. Ali Aky ld z (Türk Tarihi ile ilgili yapm fl oldu u çal flmalar ve araflt rmalar nedeniyle), Yücel Feyzio lu (Yay mlad masal kitaplar ile çocuklar m z n, kültürümüzü tan mas n ve ba kurmas n sa lamak amac yla yapt çal flmalar ve eserlerindeki güzel Türkçesi dolay s yla), Nevzat Köso lu (Türk tarihi ve kültürüne önemli hizmetleri ve katk lar ndan dolay ), Prof. Dr. smail Erünsal (Türk kültürü alan ndaki araflt rma ve yay nlar nedeniyle) 2012 de Prof. Dr. Fuat Sezgin (Türk bilim ve kültür tarihine yapm fl oldu u katk lar nedeniyle), Prof. Dr. Orhan Okay (Türk Edebiyat na yapm fl oldu u katk lar nedeniyle) Prof. Dr. Cem Dilçin (Eski Türk Edebiyat na yapt katk lar ve Sözlükçülük çal flmalar nedeniyle). Yine ayn anlay flla, Elginkan Vakf, Türkçe konusunda çal flan doktora ö rencilerin çal flmalar n doktora bursu ile desteklemektedir. Dil konusunda çal flma ve araflt rma yapan, e itim veren kifli ve / veya gruplar da desteklenmektedir ve 2011 y llar nda stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat Bölümü, Yeni Türk Edebiyat Anabilim Dal taraf ndan düzenlenen Türk Edebiyat nda Tarihi Roman Yazar Olarak Kemal Tahir, Nam k Kemal Yüzy l Yeniden

11 Elginkan Vakf Ad na XI Düflünmek ve Do umunun 110. Y l nda Ahmet Hamdi Tanp nar isimli sempozyumlar Vakf m zca desteklenmifltir y l nda Kubbealt Akademisi Kültür ve Sanat Vakf, Bahçeflehir Üniversitesi Medeniyet Araflt rmalar Merkezi ve Elginkan Vakf iflbirli inde, Türkiye de ve Dünyada Sözlük Yaz m ve Araflt rmalar konulu uluslararas sempozyum desteklenmifltir y l nda Milli E itim Bakanl ve Türk Dil Kurumu iflbirli inde ilkö retim okulu ö rencilerinin Türkçemizi do ru ö renmeleri ve kullanmalar na katk da bulunmak amac yla Manisa k rsal kesim okullar n n 4. ve 5. s n flar na 2000 set halinde Türkçe Sözlük ve Yaz m K lavuzu da t m yap lm flt r. Bütün bunlar n yan s ra Türk dili ve edebiyat konusunda üniversitelerimizin yapm fl oldu u farkl ölçekteki pek çok bilimsel toplant desteklenmifltir. Y llar içinde edindi imiz bu tecrübelerin daha büyük organizasyonlara dönüflmesi düflüncesiyle, Nisan 2013 tarihleri aras nda de erli akademisyenlerimizin deste iyle Elginkan Vakf 1. Türk Dili ve Edebiyat Kurultay n düzenledik. lk kurultay m z n konusu Geçmiflten Gelece e Türkçe oldu. Bundan sonra yap lacak her kurultay için ayr bir teman n belirlenmesi ve bu kurultaylar n tekli y llarda tekrarlanmas karar al nd. Bu kurultayda Türkçenin hayatiyeti, terim konular, bilim dili konular nda bildiriler sunuldu. Akademik ve bilimsel tart flma ortam ndan ayr lmamak en önemli kriterimiz oldu. Akademik sunumlar n yan s ra, herkesin kat - l m n sa layacak güncel tan t mlara da yer verildi. Elginkan Vakf, di er birçok hizmetin yan nda bu kurultaylarla, Türkçeye ve Türk Kültürüne katk sa lamaya ve geliflmesine yard mc olmaya devam edecektir. Kurultayda sunulan tüm çal flmalar n yer ald bu kitab n Türk Dili ne hizmet edenlere bir kaynak olmas n diliyoruz. Bu çal flmalarda yan m zda olan ve içten katk lar yla bize güç veren tüm hocalar m za ve Türkçeye gönül verenlere teflekkürü bir borç biliyorum. As l mesle i mühendislik olan ama Türkçeye özel bir önem veren ve Vakf n birinci amac olarak bu ülküye gönül koyan rahmetli kurucumuz H. Ekrem Elginkan n ve ailesinin önünde sayg yla e iliyorum. Onlar n idealleri do rultusunda kurduklar ve yap s itibariyle herkese örnek olan bu vakf n hizmetlerinin kesintisiz sürmesi en önemli hedefimizdir. Bu hedef do rultusunda, flimdiye kadar oldu u gibi, bundan sonra da çal flmalar m z artarak ve geliflerek devam edecek ve Elginkan Vakf, Türk Milletine M. Kemal Atatürk taraf ndan çizilen ça dafl yolda ilerlemeye devam edecektir. lhan Üttü Elginkan Vakf Müdürü

12

13 Kurucular m z Ahmet Elginkan Hayriye Ümmühan Elginkan ( ) ( ) Hüseyin Ekrem Elginkan Hüseyin Cahit Elginkan ( ) ( )

14

15 Elginkan Vakf Türk Dili ve Edebiyat Kurultay Nisan 2013 Program Ak fl Türk Dili ve Edebiyat Kurultay I. Gün Kay t Aç l fl Töreni ve Aç fl Konuflmalar Aç k Oturum "Sanat Dilinde Türkçe Oturum Yöneticisi Prof. Dr. fiükrü Haluk Akal n Mesut Mertcan, Levent Ülgen, Bengül Erdamar, Murat Kürüz Ö le Yeme i 1. Oturum Baflkanlar Prof. Dr. nci Enginün - Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Prof. Dr. Kemal Eraslan "Türkiye'de fl ve Mesken Adlar Hakk nda" Prof. Dr. Nuri Yüce "Türkçeyi Yaflatan Özellikler ve Bize Düflen Görevler" Prof. Dr. Saim Sakao lu "Gelece in Türkçesini Bekleyen Tehlikeler" Yard.Doç. Dr. Haluk R. Kul "Türkçenin Gelece ine Yönelik Sorunlar, Tehditler ve Biliflim Teknolojisi çeren Çözüm Yöntemleri" Çay Kahve Aras 2. Oturum Baflkanlar Prof. Dr. Günay Kut - Prof. Dr. Kemal Eraslan

16 XVI Geçmiflten Gelece e Türkçe Prof. Dr. Kaz m Yetifl "Geçmiflten Gelece e Edebiyat Terimleri Üzerine Baz Dikkatler" Prof. Dr. Melek Özyetgin "Uygur Hukuk Belgelerine Göre Türklerde Toprak Mülkiyeti ve Bununla lgili Terimler Üzerine" Dr. Binnur Erda Do uer "Eski Anadolu Türkçesi T p Metinlerinde Türkçenin Bilim Dal Olarak Kullan m na Hulâsâ'dan Örnekler" Çay Kahve Aras 3. Oturum Baflkanlar Prof. Dr. Emine Gürsoy Naskali - Prof. Dr. Nuri Yüce Prof. Dr. Günay Karaa aç "Dil Kullan m nda Yanl fl Tutumlar" Prof. Dr. Erdo an Boz "Edilgen ve Etken Sözlükler Ba lam nda Türk Dilinin Geliflim Sürecine Bir Bak fl" Doç. Dr. Özkan Öztekten "Yeni Bir Bak fl Aç s yla Kar fl k Dillilik" A rlama Konser " stanbul Devlet Türk Müzi i Araflt rma ve Uygulama Toplulu u" Türk Dili ve Edebiyat Kurultay II. Gün 4. Oturum Baflkanlar Prof. Dr. Kâz m Yetifl - Prof. Dr. Melek Özyetgin Prof. Dr. Tuncer Gülensoy "Baflka Dillere Maledilmek stenen Türkçe Sözcükler" Prof. Dr. Mustafa Öner "Türkçede Çal flmak Kavram ve Söz Kökeni Üzerine Bir nceleme" Doç. Dr. brahim Tafl "-k ya bak- Sözü Üzerine" Ö le Yeme i 5. Oturum Baflkanlar Prof. Dr. Gülden Sa ol Yüksekkaya - Prof. Dr. Saim Sakao lu Yrd. Doç. Dr. Nadejda Özakda "XVI-XVII Yüzy llarda K pçakça Yaz lm fl Belgelerden Hareketle K pçak Türklerinin Dil ve Kültürü" Yrd. Doç. Dr. Ahmet O uz "Osmanl Anayasalar nda Türkçe Tart flmalar " Yrd. Doç. Dr. brahim K br s "Türkçeleflme Aç s ndan Türk Hukuk Dili" Çay Kahve Aras

17 Elginkan Vakf Türk Dili ve Edebiyat Kurultay XVII 6. Oturum Baflkanlar Prof. Dr. Mustafa Özkan - Prof. Dr. Mustafa Öner Prof. Dr. Sultan Tulu "Dede Korkut'ta Yeni Okuma Önerileri" Ezgi S rt "Bâkî Divân nda LIK eki ve Farsça -î'li fiekiller ( fllev ve Kullan mlar Üzerine Bir Çözümleme)" Yrd. Doç. Dr. brahim fiahin "Eski Bir Renk Ad Oluflturma Sistemi: Renk Ad +Man (Alman, Bozman, K rman Torman vs.) Ö r. Gör. Y lmaz Özkaya " smail Gasp ral 'n n Tercüman Gazetesinde Yay mlanan Yaz lar nda Ortak Söz ve Yap lar" Tekne Turu Türk Dili ve Edebiyat Kurultay III. Gün 7. Oturum Baflkanlar Prof. Dr. Sema U urcan - Prof. Dr. Zehra Toska Ö r. Gör. fiener Mete "Eklerin Telaffuzda Ses De iflimine Etkileri" Prof. Dr. Semahat Yüksel "Türkçede S fat Biçimleri ve Kullan m Yerleri ile S fat-ad Diziliflleri Üzerine" Prof. Dr. Ayfle lker "Gelecek Zaman ve fiimdiki Zaman Çekimlerinin Önümüzdeki Süreçte Fonetik Olarak De iflebilirli i" Yrd. Doç. Dr. Münür Erten "Ortaö retimde Kelime Gruplar n n Ö retilmemesi Sorunu" Ö le Yeme i 8. Oturum Baflkanlar Prof. Dr. Günay Karaa aç - Prof. Dr. Ayfle lker Yrd. Doç. Dr. Hasan Ba c Cumhuriyet Dönemi lk-ö retim II. Kademe Türkçe Dersi Ö retim Programlar n n Anlama ve Anlatma Becerileri Yönüyle De erlendirilmesi Ö r.gör. Dr. Mustafa Çetin Türkçe Ö renen Yabanc lara Sosyokültürel Unsurlar n S n f çinde Ö retimi Doç. Dr. Gülay Mirzao lu Geçmiflten Gelece e Kültürel Aktar m Sürecinde Türkülerin Sembol Dili Yrd. Doç. Dr. Hayrettin Parlaky ld z Türkçenin Yabanc Dil Olarak Ö retiminde fiark ve Türkülerimizin Yeri Çay Kahve Aras

18 XVIII Geçmiflten Gelece e Türkçe Aç k Oturum Geçmiflten Gelece e Türkçe Oturum Yöneticisi lhan Üttü Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Prof. Dr. Mertol Tulum, Prof. Dr. Gülden Sa ol Yüksekkaya, Prof. Dr. fiükrü Haluk Akal n

19 Türkçede flyeri Adlar Hakk nda Kemal Eraslan * flyeri adlar hakk ndaki düflüncelerime geçmeden önce bir hususu belirtmek istiyorum. Geçmiflten gelece e Türkçe konusunu ele alan toplant n n büyük ölçüde günümüz Türkçesi üzerinde durmas isabetli olur. Sabahki oturumda bir mikdar bu hususta görüfller ileri sürüldü, muhakkak hepsi de erli görüfllerdir. Ama iflin ciddiyeti düflünülürse bir hayli üzücü neticeye var laca kesindir. Bir defa günümüz konuflma Türkçesinde afl r bir argolaflma mevcuttur. Genç k zlar dahi ya hu sözünü pek çok kullan yor. Bu ise nezaket ve inceli in kaybolmas neticesini düflündürür. Televizyon dizilerinde argoya fazlas yla yer verilmesi baz flark c lar n Türkçeyi geveler gibi kullanmalar, vurgu ve telaffuzlara dikkat etmemeleri Türkçe aleyhine üzüntü veren tespitlerdir. Normal vatandafl olarak Türkçeyi ne ölçüde bildi imizin ve ne ölçüde do ru ve güzel konufltu umuzun üzerinde uzun uzun düflünmek gerekir. Dil düflünce dünyam z ve bilgi ufkumuzun anahtar d r. Kelimeler ses kümelerinin ötesinde kavramlar ifadesidir. Kavramlar n arkas nda bilgi y n, tecrübe ve geçmiflten gelece e akan bir düflünce silsilesi yatar. Bir kaç bin kelime ile konuflan acaba kaç insan m z var? Öyle tahmin ediyorum ki günümüz edebi eserlerinin kelime çeflidi on bini geçmez. Halbuki üstün bir edebiyat için en az yirmi, otuz bin kelime gerekir. Adland rma önemli bir dil hadisesidir. Toplumun tarihini, sosyal ve kültürel hayat n, ruhsal durumunu, zevkini yans tt gibi beklentilerini de yans t r. Zaman içinde de iflen toplum yap s na, yaflay fl tarz na ve tercihlerine ba l olarak dildeki de ifliklikler adland rmalarda da kendisini gösterir. Bunda özentinin ve modan n ya- * Prof. Dr. Kemal Eraslan, stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyat Bölümü emekli ö retim üyesi, stanbul.

20 2 Geçmiflten Gelece e Türkçe n s ra kendine, geçmifline ve de erlerine ba l l n zay flamas veya kuvvetlenmesi de rol oynar. Günümüzde moda ve reklam sosyal, kültürel ve ticari hayat n oluflmas nda en önemli faktörlerdir. Ekonomik, sosyolojik ve kültürel yönden yap lacak ciddi araflt rmalar flafl rt c tespitlere imkân verecektir. Bu durumun sebep oldu u dildeki yozlaflmay ve bozulmay e itimin sa layaca kuvvetli bir dil fluuru ve sevgisiyle önlemek mümkün olacakt r. Baz semtlerde kullan lan yabanc ifl yeri adlar n n çoklu u insan hayrete düflürmekte ve yabanc bir ülkede olma hissini uyand rmaktad r. Avrupa da hiç kimsenin kendi dilinin bir kenara atarak yabanc bir dille ifl yerine ad verdi i görülmez. Bir Frans z n kendi dükkan na Almanca bir ad vermesi için adam n akl ndan zorunun olmas laz m. Tespit etti imiz, Türk dilinin yap s na ve zevkine ayk r adland rmalar yan nda güzel ve sevimli adland rmalar n oldu unu da belirtmemiz gerekir. Maalesef bu örnekler azd r. Bu yozlaflman n hangi kesimde s kça görüldü ü de ürkütücüdür. D fla aç k kesimlerde yozlaflma daha çok, muhafazakar kesimlerde daha azd r. Ancak burada da ileride belirtece imiz baflka bir sak nca dikkati çekecektir. Mahdut ölçüde yapt m z derlemelerde, tespit etti imiz adland rmalar dokuz grup alt nda toplad k. Genifl çapta yap lacak ciddi bir tarama çok daha düflündürücü gerçekleri ortaya koyacakt r. Buna ra men, mahdut tespitlerimiz bir fikir verecek kanaatindeyim. Birinci gruba isme dayal adland rmalar ald k. Bu gruba dahil adland rmalar ifl yerinin sahibinin ad na nisbet edilerek verilmifltir: Bektafl Elver H rdavat, Otel fiamil, Paçac Mahmut, Sami Çekirdekçi fl Merkezi, Salon Ayhan, Peynirci Mehmet, Kaz m Pastanesi gibi. kinci adland rma grubu semte dayal adland rmalard r. Bu tür adland rmalarda ifl yerinin bulundu u semt, ifl yerine alem olmufltur. Mesela Çengelköy Bal kç s, Fatih Erkek Kuaförü, Sar yer Börekçisi, Binbirdirek Kokoreç gibi. Üçüncü grup adland rmalar güven sa lama gayesini tafl maktad r: Do ruluk Kasab, Kanaat Manav, Temizifl Terzisi gibi. Dördüncü grup, Türkçe ve yabanc dildeki isimlere dayal adland rmalard r. Bu durum komik, komik oldu u da ürküntü vericidir. ki katl köhne bir evden bozulmufl oteline Paris Oteli veya Venedik Oteli ad n n verilmesi insan hayrete düflürmektedir. Beflinci grup adland rmalar tamamen yabanc isimlerden oluflmaktad r. Bookshop, Cosmocity, Worldcenter, Panine Ristorente Italiano, Ottoman Art, Hotel Theodara, The Costantine Hotel, Medusa Silver, Komagene Çi Köfte, Crispino, Hamurabi, Traditional Restaurant. Bu adlar vermelerinin sebebi turistleri celbet-

21 Kemal Eraslan 3 mek, dolay s yla bir menfaat sa lamakt r. Türkçe yaz p da alt na yabanc fleklini parantez içinde yazmak mümkün oldu u halde düflünemiyor. Düflünecek olmad gibi, ona yol gösteren de yok. Yol göstermeye kalksan z dinleyen de yok. Velhas l neresinden tutsan z berbat bir durum. Alt nc grup k saltmalara dayal ifl yeri adlar : Hemen hemen bütün flirket adlar k saltmaya dayal d r. Bu arada k saltmaya dayal güzel ifl yeri ad n n oldu unu da belirtmeliyiz. Mesela rahmetli zzet Baysal n ad n k salt lmas yla zsal fl Han. Yahut Marafl dondurmas n n Mado k saltmas yla belirtilmesi. Bolulu Hasan Usta sütlü mamüllerinin BHU mamülleri ad n almas gibi. Yedinci grup ciddiyetten uzak adland rmalar: Mesela sahibinin Adanal oluflunu belli eden Abovv Kebap, Pierre Mardin, Gentilmen Han, Cigeristan, Köftehane, Cafe Fokurtu, gibi. Sekinci grup sak ncal adland rmalar: Furkan Dan flmanl k, Tekbir Giyim, Tevhid Optik, rflad Han, Haf z Ahmet, Hicret Kebap. Bu adland rmalarda menfaat esas na dayanan ifl yerine dini kavramlar ça r flt ran isimlerin verilmesini mahsurlu bulmaktay m. Dokuzuncu grup adland rmalar ise Türk dilinin yap s na ayk r adland rmalard r. Eczane Çarfl, Hotel Sultanahmet, Oto Kuaför gibi. Sonuç olarak dil fluurunu, e itim yoluyla gelifltirmemiz, bas n, görsel yay n, televizyon yoluyla al flt rmam z, güzel örnekleri sunmam z gerekir. Türkçenin kötü, zararl kullan l fl na yozlaflmas na karfl uyar c, e itici programlar yap lmas gerekir. nflallah bu temennilerimiz gerçek olur.

22

23 Türkçeyi Yaflatan Özellikler ve Bize Düflen Görevler Nuri Yüce * Türkler, tarih sahnesinde göründükleri en eski zamanlardan günümüze kadar bulunduklar co rafyalarda her zaman hakim bir güç olarak devletler kurmufllar ve baflka dilleri konuflan farkl etnik gruplar da yönetmifllerdir. Yönetime hakim olan bir milletin dil ve kültürünün, yönetilenlerinkine etki etmesi ola and r. Etkinin sebepleri aras nda, yönetici zümre dilinin resmi yaz flmalarda kullan lmas, iletiflim veya kültür dili olmas, o dili konuflanlar n ülke halk n n ekseriyetini teflkil etmesi, ekonomi ve ticarette güçlü olmas vs say labilir. Hakimiyeti elinde tutanlar n kendi dil ve kültür de erlerinin kabul edilmesini teflvik etti i, hatta türlü yöntemlerle zorlad da olmaktad r. Ancak Türklerin kurduklar imparatorluklarda, böyle bir uygulamada bulunduklar görülmez. Üstelik, Türkler kendi dillerini, askerlik alan nda ve halk n günlük konuflma dilinde kullanmakla yetinmifller; yönettikleri miletlerin kültürünün etkisinde kal p onlar n dilini yaz flma ve ilim dili olarak kendi ana dillerinden daha öne ç kard klar bile olmufltur. slam dini yoluyla Arapçan n ilmî alandaki yayg nl, edebiyat sahas nda Fars dili ve kültürünün etkisi, bunun bilinen en bariz örnekleridir. Her ne kadar 11. yüzy lda Kaflgarl Mahmut kendi kiflisel gayretiyle çok önemli bir eser olan Divanü Lugati t-türk ü 1 (Atalay 1939: 3-8; ayr ca Cafero lu 1972: XI- * Prof. Dr. Nuri Yüce, Emekli Türkolog, stanbul. nuriyuce@yahoo.com 1 Kaflgarl Mahmud un bu konudaki eseri Divanü lugati t-türk için bkz. Kaflgari, Mahmud b. Hüseyn: Divanü lugat-it -Türk. T pk bas m Faksimile. Ankara S., 8+5 S. (Türk Dil Kurumu); daha temiz olarak Divanü lûgat'it -Türk. T pk bas m / Facsimile. Ankara S. (Kültür Bakanl Yay nlar 1205, Klasik Eserler Dizisi 11); Çevirileri: Divanü lugat-it -Türk tercümesi. Çeviren: Besim Atalay. Cilt I: Ankara S.; Cilt II: Ankara S.; Cilt III: Ankara S.; Cilt IV: Divanü lugat-it -Türk Dizini Endeks. Ankara S (Yanl fl-do ru listesi), 886 S.

24 6 Geçmiflten Gelece e Türkçe XXII) yazarak, 15. yüzy lda devlet yönetiminde etkin görev alan Ali fiir Nevâyî Türkçenin üstünlü ünü 2 (Barutçu-Özönder 1996: 1-244) vurgulayarak, 20. yüzy lda Mustafa Kemal Atatürk Türk Dil Kurumunu kurarak, ileri görüfllü bir fluurla Türkçeye sahip ç km fl iseler de, Türk dilinin yaz l metinlerinin sürekli var olageldi i 1400 y ll k zaman içinde, Türk devletlerinin Türkçeyi yaymak konusunda millî denebilecek kal c bir politikalar olmad gibi Türkçeyi korumak için sürekli bir gayret gösterdikleri de söylenemez. Buna ra men Türkçe ayakta kalabilmifl ve bugünlere kadar gelebilmifltir. Acaba bu nas l mümkün olmufltur? Türk dilinin tamamen teorik tahminlere dayanan ve elde mevcut hiç bir malzemesi olmayan karanl k devirlerini bir yana b rak p, yaz l metinlerinin bulundu u devirlerine bak ld zaman, bütün metinlerde, sa lam ve esasta de iflmeyen, müflterek bir yap oldu u görülür. Türkçenin bu yap s n yüzy llardan beri her türlü y prat c, afl nd r c ve bozucu etkenlerden koruyan baz özellikleri var. Bir dili yaflatan her fleyden önce o dili konuflan insanlar n var olmalar ve varl klar n sürdürebilmeleridir. Onlar Türk olan veya olmayan, fakat Türkçe konuflan insanlard r. Ancak bir dili konuflanlar n, onu kullanmay devam ettirmeleri ve o dilin yabanc lar taraf ndan da kolayca ö renilebilmesi için, sisteminin tutarl ve kolay olmas gerekir. Bir baflka deyiflle dilin özelliklerinin insan mant n n çal flma sistemine uygun olmas önemlidir. Kanaatimize ve tespitlerimize göre Türkçeyi koruyan ve yaflamas n sa layan da iflte onun sa lam yap s, basit ve kolay gramer özellikleridir. Bunlar flöyle özetlenebilir: *1) Türkçede erkek, difli, eflya diye kelime cinsiyeti yoktur 3 (Räsänen 1957: 51-52; Yüce 1987: 473; Yüce 2012: 497b). Yani Türkçe, kelimeler aras ndaki eflitli i dikkate alan demokratik bir dildir. Kelimelerde cinsiyet olmay nca artikel (harfitarif) de yoktur, bundan dolay fiil çekiminde, isim çekiminde, s fat çekiminde herhangi bir ayr cal k, karmafla ve güçlük görülmez. 2 3 (TDK); Diwan lugat at-turk / Compendium of the Turkic dialects. Ed. and translated by R. Dankoff in collaboration with J. Kelly. Part 1. Cambridge, Mass p Sources of Oriental languages and literatures, 7 (I). - Turkish sources, 7 (I). Part 2. Cambridge, Mass p. 4. Part 3. (Final vol.): Indices. Cambridge, Mass p., 7 microfiches in pocket 4. Ali fiir Nevâyî nin bu konudaki eseri Muhâkemetü l-lü ateyn için bkz. Barutçu-Özönder, Sema: Ali fiir Nevâyi, Muhakemetü l-lugateyn, Haz rlayan Sema Barutçu-Özönder, Türk Dil Kurumu Yay nlar, Ankara 1996, 244+XVI S. Räsänen, Martti: Materialien zur Morphologie der türkischen Sprachen. (StO XXI.), Helsinki 1957, s ; Yüce, Nuri, Türk Dili ve Lehçeleri, A 12 / 2 (= slam Ansiklopedisi), MEB Yay nlar, stanbul 1987, s. 473; Yüce, Nuri, Dil ve Edebiyat. Dil: Bafllang çtan Cumhuriyete kadar, D A 41 ( stanbul 2012), 497b.

25 Nuri Yüce 7 *2) Türkçede kelimeler, kök+ek+ek+ek düzenine göre oluflur ve buna göre çal - fl r 4 (Wendt 1968: 318). Eklerin kapsad klar alan, t pk matematik gibi, büyükten küçü e, yani en kapsaml dan en dara do ru s ralan r. Bundan dolay Türkçe, mant - a, matemati e ve bilgisayara en uyumlu dildir. *3) Baflka dillerdeki gayrik yasi, yani kurald fl fiiller 5 (Wahrig 1975: 33a-42b; Steuerwald ve Köprülü 1966: ) Türkçede yoktur; isim ve fiil çekiminde hiçbir uyumsuzluk bulunmaz. *4) Türkçenin kedisine özel ve mükemmel ses uyumu 6 (Räsänen 1949: 50-51; Ergin 1962: 67-75) sa lam kurallara ba l oldu undan, hem kelimeye gelen ekler sistemlidir, hem kelimelerin telaffuzu kolayd r. *5) Baz dillerdeki s fat-mevsuf iliflkisinden do an zorunlu çekim kurallar n n oluflturdu u güçlükler Türkçede yoktur. *6) simlerin çokluk hali, ilgili ismin ses yap s na göre +lar veya +ler olur 7 (Grönbech 1936: 60-65; Räsänen 1957: 52-54). Tesniye (ikililik, ikili hal = dual) söz konusu de ildir. *7) Türkçe tutumlu bir dildir; k sa sözlerle çok kavram ifade imkan na sahiptir. Yabanc dillerdeki 100 sayfal k bir kitap Türkçeye çevirildi inde sayfa kadar bir yer tutar. Çünkü pek çok dilde, kelimelerle yaz lan yard mc fiiller vs, Türkçede bir veya birkaç harften oluflan eklerle karfl lan r. Bu kadar mükemmel bir dile sahip oldu umuz halde acaba biz bu dile lay k faaliyetler olarak ne yapt k? Türkçenin kendisini koruyup varl n sürdürmesinin herfleyden önce yap s ndaki bu ola anüstü mükemmellik sayesinde oldu unu bir kez daha hat rlatal m Wendt, Heinz F.: Das Fischer Lexikon, Sprachen, verfasst und herausgegeben von Dr. Heinz F. Wendt, Fischer Bücherei, Frankfurt / M und Hamburg 1968, s Almanca, ngilizce, Frans zca, Rusça ve daha baflka dillerde kurals z fiillerin say s pek çoktur. Almancadakiler için bkz. Wahrig, Gerhard (1975): Deutsches Wörterbuch. Bertelsmann Lexicon-Verlag, München 1975, [Kurals z filler s. 33a-42b, 177 adet]; ngilizcede 200 kadard r; bkz. 4u.de / de / cram-up / grammar / irregular-verbs (Eriflim: ); Böyle fiiller o dillerin ö renilmesinde önemli güçlükler oluflturmaktad r. Räsänen, Martti: Materialien zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen. (StO XV.), Helsinki 1949, s , , ; Ergin, Muharrem: Türk Dil Bilgisi,.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay nlar, 2. bs., 1962, s Grönbech, K[aare], Der Türkische Sprachbau. Levin & Munksgaard, Kopenhagen 1936, s ; Räsänen, Martti: Materialien zur Morphologie der türkischen Sprachen. (StO XXI.), Helsinki 1957, s

26 8 Geçmiflten Gelece e Türkçe Türkçeyi konuflan insanlar olarak bizler, adeta bir mirasyedi gibi dilimizi sadece kullan yoruz, fakat onu inciten ve bozan muz r faaliyetlere karfl duyars z kalarak görevimizi gerekti i biçimde yapm yoruz. Geçmifle bakt m z zaman millî ve siyasî varl m z, iktisadî ç karlar m z muhafaza ve idame ettirebilmek için, tarih sahnesinde var oldu umuzdan beri, her zaman mücadele etti imizi görürüz. Komflu devletlerle yap lan say s z savafllar bunun kan tlar d r. Fakat, nedendir bilinmez, dilimizi ve kültürümüzü muhafaza etmek veya onu yaymak konusunda ayn hassasiyeti göstermemifliz. Eski Türk yaz tlar nda, Çinli k zlarla evlenmenin, Çinliler gibi yaflama özentisinin, Türk kimli i ve varl için nas l bir tehlike yaratt, sonraki nesillere bir vasiyetname mahiyetinde vurgulan yor. Çinliler gibi olma kompleksinde, elbette Türkçenin göçebe ve köylü dili diye horlanarak, Çince konuflma özentisi de var. Uygurlar aras nda Budac l k inanc n n benimsenmesi, Türkçeye, dinî metinler vas tas yla Sanskritçe, Toharca, So dca ve Çince terimlerin girmesine sebep oldu. slamiyetin Asya içlerine kadar yay lmas neticesinde müslüman oluflumuz ise, bizim yepyeni ve farkl bir dünya ile tan flmam z sa lad. Türkçe bu kez daha etkili ve biribirinden farkl iki önemli dilin nüfuz alan na girdi. Bunlardan biri Arapça di eri Farsça idi. Türklerin, ranl larla münasebeti slamiyetten önce de vard. Fakat, randaki Fars egemenli inin müslüman Araplar taraf ndan ortadan kald r lmas sonucunda Türkler slamiyetle ve Araplarla do rudan do ruya tan flt lar. Türk karakteriyle tam bir uyum sa layan slam dininin Türkler taraf ndan benimsenmesinden dolay Arapça, din ve ilim dili olarak Türklerin e itim kurumlar nda kullan ld. Bunun sonucu olarak Türkçe, e itimliler aras nda bir konuflma dili olarak kald. Fakat halk ile ba güçlü olan okumufllar n yaz l, okumam fllar n sözlü eserleri yine Türkçe olarak devam etti. Dînî ve ilmî eserlerin pek ço u Arapça yaz ld. Eskiden beri fliir ve edebiyat dili olma özelli ini sürdüren Farsça, Türklerin okumufl zümre edebiyat nda etkili oldu. Böylece Türkçeye, bir yandan Arapça ve Farsçadan pek çok dil unsurlar girdi; gerekli gereksiz binlerce kelime ve terkip kullan ld. Osmanl devletinin e itimli kesiminin yaz dilinde, özellikle stanbul un fethinden sonraki bir kaç yüzy l boyunca Türkçedeki Arapça ve Farsça dil unsurlar daha da ço ald ve e itimlilerin yaz diliyle halk n konuflma dili aras ndaki uzaklaflma iyice aç ld.