Lomber Disk Herni Ameliyat ında Hastalar ın Evde İyile şmelerini Haland ırmada Hem şirenin Eğitici Rolünün Etkisi

Transkript

1 Lomber Disk Herni Ameliyat ında Hastalar ın Evde İyile şmelerini Haland ırmada Hem şirenin Eğitici Rolünün Etkisi Mevlüde KARADA *, Güler AKSOY ** ÖZET Çalışmam ız lomber disk herni ameliyat ı olan hastalara taburcu olmadan önce verilen, planl ı ve etkili hem şirelik eğitiminin evde iyile şmeyi h ızland ırmaya olan etkisini incelemek amac ıyla deneysel olarak yap ılm ıştır. Şubat 1997-Şubat 1999 tarihleri arasında deneysel olarak gerçekleştirilen araştırman ın evrenini, Cumhuriyet Üniversitesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi Nöroşirurji servisinde lomber disk herni ameliyat ı planlanan ve uygulanan hastalar oluşturmu ştur. Deney grubunda 30, kontrol grubunda 30 olmak üzere toplam 60 hasta örneklemi oluşturmu ştur. Deney grubundaki hastalara lomber disk herni ameliyatı öncesi ve sonras ı dönemlerde araştırmacı tarafından eğitim verilmi ş, eğitimin sonunda hastalara eğitim kitapç ığı verilmiş, kontrol grubundaki hastalar sadece rutin serviş hizmetlerini alm ışlardır. Araştırmada veriler 2 soru formu, 1 ölçek kullan ılaı-ak toplanm ıştı,: Veriler yüzdelik, ki kare, ba ğıms ız gruplarda iki ortalan ıa arasındaki fark ın önemlilik testi ile de ğerlendirilmiştir. Bu araştırmada elde edilen bulgulara göre, deney ve kontrol grubundaki hastaların sosyo-demografik özellikleri ile ya şam ko şullarının benzer olduğu bulunmu ştur. Grupların iyile şme sürecinde yaşadıkları sorunlar karşılaştırılm ış ve eğitim verilen deney grubunun sorun ortalama puanının kontrol grubuna göre daha düşük oldu ğu saptanm ıştır. Deney grubundaki hastaların büyük ço ğunluğunun iyile şme sürecinde aktivitelerini doğru düzenlediği, %86.7'sinin ameliyat olduktan ay sonra işe-ev i şine başladığı, kontrol grubunun büyük çoğunluğunun iyile şme sürecinde aktivitelerini yanl ış düzenlediği, %43.3' ünün henüz işe-ev i şine başlamadığı, %40' ın ın ise ameliyat olduktan ay sonra işe başladığı belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Lomber disk herni, herr ışirenin eğitici rolü, evde iyile şme Düşünen Adam; 2002, 15(4): SUMMARY Our work had been achieved to observe the effect of a planned and effective nurse education on people who had lumbar disc herniation operation to increase recovery at home. This experimental research had been done between February of 1997 and February of And the patients who took place in this experimental research had been choosen among the patients who had on operation in the Neuroscience service of the Research Hospital of Cumhuriyet University. There had been totally 60 patient in the research. 30 of them vere in the experiment group and 30 of them were in the control gr -oup. The patients who were in the experiment group had been trained before and after lumbar laminectomy, but the patient who were in the control group had been giyen only normal hospital service. The experimental group had also taken a training book. The outcomes at this research had been put into practice as 2 question and 2 scales. The outcomes has been evaluated in soṁe different ways. That percentage, chi-square, significance test about the difference between the percentage of independent group, Mann- W hitney U test, the significance test on the difference between the to means and paired two san ıple test were used. According to the findings of this research it has been found that patients' sociodemographic peculiarities and life conditions have a similaı-ity in the experiment group and control g ıvup. In the recovery period problems experienced by the two groups have been compared, besides it has been understood that educated experiment groups' problem average point is lower thatr that of control group. It is also that realised that the great majority of patients in the experiment group arrange their activities properly during recovery, 86.7 per cent of those patients commence to work or housework in 1.5 or 2 months later after they have been operated, the great nıqjority of patients in the control group have prepared their activities incorrectly, 43.3 per cent of those patients have not begun to work or housework yet, 40 per cent of those start to work in 1.5 or 2 months later after they have been operated. Key words: Lumbar disc herniation, the education role of nursing, recovery at home * C.O. Hem şirelik Yüksekokulu Cerrahi Hastal ıklar ı Hem şireli ği Anabilim Dal ı, Öğretim Üyesi, ** İ.Ü. Florance Nightingale Hem şirelik Yüksekokulu Cerrahi Hastal ıklar ı Hemşireliği Anabilim Dal ı, Öğretim Üyesi 245

2 Lomber Disk Herni Ameliyannda Hastalar ın Evde iyileşmelerini H ızlandırmada Hemşirenin Eğitici Rolünün Etkisi G İR İŞ 1. Problemin Tan ımlanmas ı Uzun süren ve fonksiyon kay ıplanna neden olan bel ağnlann ın, en çok maddi kayba yol açan kronik hastal ıklardan biri oldu ğu bilinmektedir. ABD'de endüstriyel yaralanmaların %15'inin ve tazminat ödemelerinin %20'sinden fazlas ın ın bel ağrıları nedeniyle olduğu, kronik bel a ğrıs ının tan ı ve tedavisinin ABD'de bir günde milyonlarca dolara mal oldu ğu belirtilmektedir. Ayr ıca bel ağ'nlann ın hastalarda ve ailelerinde olu şturdu ğu emosyonel yıkımın derecesinin kesin olarak saptanmas ının olanaks ız olduğu da vurgulan aktad ır (5,6,19,21,22). Bel ağn ları= %90-95'inde nedenin omurgada oluşan a şınma ve y ıpranmalar oldu ğu, bunun intervertebral disk hernilerinin olu şumuna zemin haz ır-ladığı bilinmektedir (621). 6-8 hafta içinde iyile şmeyen, diagnostik testlerle klinik bulgular ı uyumlu olan lomber disk hemili hastaların tedavisinde cerrahi giri şim önemli bir yere sahiptir (5 '6,19,12). Literatürde lomber disk herni ameliyatı olan hastalarda en az alt ı hafta iyile ştirmeyi ve komplikasyonlan azaltmaya yard ım edebilecek özel giri şimlerin uygulanmas ın ın gerekti ği vurgulanmaktad ır. Bu hastalar ın bakım ında en önemli noktan ın da e ğitim oldu ğuna dikkat çekilmektedir. Ameliyat olan hastalar ın yeni ya şam biçimlerine uyumlar ı, evdeki yaşam ın ı olabildi ğince bağıms ız sürdürebilmeleri öz bak ııııı na ili şkin gerekli bilgi ve beceriyi ö ğrenmesiyle mümkün olabilece ği bilinmektedir (9,10,12,19). Hastalar ın ameliyat öncesi ve sonras ı hastanede kal ış sürelerinin olabildi ğince kısa olmas ında sağlıklı bak ım kaynaklar ının mali yükünün fazla ve s ınırl ı olmas ının etkili olduğu aç ıktır. Hastalar ın taburcu olduklar ı nda kar şılaşabilecekleri sorunlar ı bilmeden ya da çözümleyemedikleri çe şitli sorun ve endi şelerle kendi ortamlanna dönmelerine neden olan bu durumun duygusal aç ıdan olduğu kadar hastal ığı ile ba ş etmede de zorluklar ya şanmas ına neden oldu ğu gözlenmektedir. Bak ım ın evde devam ı için yeterli gerekli bilgi ve beceriden yoksun olarak eve dönen hastan ın, sağlığın ı yeniden kazanmada ba şarısız olabilece ği gözard ı edilmemelidir. Literatürde evde kul- lanacağı ilaçlar hakk ında yeterli bilginin olmamas ı- n ın, terapötik dozun çok üstünde ya da alt ında ilaç almas ına, yetersiz yara bak ım ının önemli enfeksiyonlara; aktivite düzeyinde yanl ış alg ılamaların ise yaralanmalara kaynak olu şturabilece ği vurgulanmaktad ır (9,12,16,22). Hastaların kendi bak ımları (öz bakım) konusunda yeterli haz ırl ık sonucu önlenebilmesi olas ı nedenlerle polikliniğe başvurmas ı ya da hastaneye yeniden yatmas ı, hem hasta hem de sa ğlık bakımı kaynakları aç ısından ek yükleri ve kay ıplar' da beraberinde getirmektedir. Bu ba ğlamda hastalar ın ameliyat öncesi ve sonras ı gereksinimleri olan çe şitli bakım aktivitelerinin evde, hasta ve ailesi taraf ından südürülmesinin en doğru yol olduğu üzerinde durulmaktad ır (3,4). Hastaların sağlık durumlar ı ile taburcu olduktan sonra evde günlük ya şam aktivitelerini düzenleme konusunda bilgi almalar ının ameliyat sonras ı iyile şmeye ili şkin olumlu sonuçlar elde edilmesinde önemli rol oynad ığı bilinmektedir. Ayr ıca sağlıklı yaşam bi="- şkin duyarl ılık ve sağlığın korunmas ı bilincinin giderek artmas ı, bireylerin kendi bakımlanna çimine ili katıl ım ını artırmaktadır. Yap ılan çal ışmalar, hastaların ameliyat sonras ı yaşayabilecekleri sorunlara ve evde iyileşme sürecinde karşılaşabilecekleri olas ı sorunlara ve çözümlerine yönelik daha fazla bilgi ve öneri alma iste ğinde olduklar ını göstermektedir. Taburculuk eğitimi verilen hastalar ın, öz bak ım yeteneklerine paralel olarak kendilerine güvenlerinin arttığı, hastaneye veya poliklini ğe tekrarl ı başvuruların azald ığı, yaşam kalitesinin yükseldi ği vurgulanmaktad ır (3-5,9). Hem şirenin eğitici ve dan ışmanl ık rollerini etkin bir biçimde kullanarak ameliyat öncesi ve sonras ı dönemde eğitim vermesi, lomber disk herni ameliyat ı olan bireyin varolan durumunu geli ştirmeyi ve en üst düzeyde sürdürmeyi ö ğrenmesine yard ımc ı olarak üretken ya şam ına geri dönü şüne olanak sağlayacaktır (10,12,16). Çal ışmam ız lomber disk herni ameliyat ı olacak hastalara taburcu olmadan önce verilen planl ı ve etkili hem şirelik eğitiminin evde iyile şmeyi h ızlandırmadaki etkisini incelemek amac ıyla deneysel olarak yap ılmıştır. 246

3 Lomher Disk Herni An ıeliyat ında Hastaların Evde iyileşmelerini Huland ırmada Henışirenin Eğitici Rolünün Etkisi GEREÇ VE YÖNTEM Araşt ırman ın Örneklemi Araştırman ın örneklemini tarihleri aras ında C.Ü. Ara ştırma ve Uygulama Hastanesi Nöro şirurji servisinde lomber disk herni ameliyat ı olan 18 yaşından büyük, en az ilkokul mezunu, Sivas ili belediye s ınırları içinde oturan hastalar olu şturmu ştur. Örnekleme deney grubunda 30 kontrol grubunda 30 olmak üzere 60 hasta al ınm ıştır. Araştırma öncesi ilgili bölüm sorumluları ile görü şülerek onayları al ınmış, ayn ı zamanda hastalara çal ışman ın amac ı anlat ılarak kat ılmak isteyenler ara ştırma kapsam ına al ınm ışt ır. Ara şt ırman ın ilk bir y ılında ameliyat olan hastalar kontrol grubunu, ikinci bir y ılında ameliyat olan hastalar ise deney grubunu olu şturmu ştur. Deney grubuna lomber disk herni ameliyat ı öncesi ve sonras ı dönemlerde ara ştırmac ı tarafından eğitim verilmi ş, kontrol grubu sadece rutin servis hizmetlerini alrru şlardır. Yerlerin Toplanmas ı Araştırmada veriler ara ştırmac ı tarafından geli ştirilen 2 soru formu, 2 ölçek kullan ılarak toplanm ıştır. For ın I (Taburculuk Öncesi Veri Formu): Hastalar ın tan ıtıc ı özelliklerini, evde iyile şme sürecine yönelik bilgilerini belirlemek amac ıyla haz ırlanm ıştır. F(irm II (Iyile şme Süreci Veri Formu): Hastalar ın evde iyile şme sürecinde ya şadıklar ı sorunlar ve bunların çözümüne yönelik yapt ıkları uygulamaları belirlemek amac ıyla haz ırlanm ıştır. Say ısal Değerlendirme Skalas ı : İlk uygulamaları Budzynski ve Melzack taraf ından yap ılan say ısal değerlendirme skalas ı, ağrının şiddetini de ğerlendirmeye yönelik olarak hastan ın ağrıs ın ı say ılar ile aç ıklamas ını sağlamak amac ıyla kullan ılm ıştır. Say ısal değerlendirme skalas ında 0-10 aras ında puan vard ır. 0 ağrı olmadığın ı, 5 orta şiddette ağny ı, 10 dayan ılmaz derecede şiddetli ağrıyı ifade etmektedir 04). Ön Uygulama Veri toplama formlar ının anla şılabilirliğini belirlemek amac ıyla C.Ü. Araştırma ve Uygulama Hastanesi Nöro şurirji servisinde lomber disk herni ameliyat ı olan deney ve kontrol grubunun özelliklerini taşıyan 10 hastaya ön uygulama yap ılm ıştır. Uygulama sonuçları değerlendirilerek, gerekli düzenlemeler yap ılmıştır. Eğitim Planlar ın ın Geliştirilmesi Çe şitli kaynaklardan yararlanarak haz ırlanan hasta eğitim planları, omurgan ın anatomik yap ıs ı, hastal ığa ilişkin bilgi, ameliyat sonras ı yap ılacak uygulamalar, yataktan kalkma ve yatma kurallar ı, yatakta yat ış pozisyonları, iyileşme döneminde ya şanabilecek sorunlar ve çözümleri, iyile şme döneminde günlük yaşam aktivitelerinde dikkat edilmesi ve uyulmas ı gereken kurallar, do ğru vücut mekaniklerini kullanma ve günlük aktivitelerinde do ğru vücut mekaniklerine ili şkin örnekleri içermektedir (2-13,19-22). Eğitim içeriğinin hastalar taraf ından daha iyi anlaşılmas ına sağlamak amac ıyla, konulara uygun resimler hazırlatılm ıştır. Kitapçığın Geliştirilmesi Ameliyat ve taburculuk anksiyetesi nedeniyle verilen bilgileri unutma olas ılığın ı azaltmak amac ıyla "Sorunsuz Ya şama Merhaba" isimli bir kitapç ık haz ırlanmıştır. e ğitim kitapç ıkları hastalara verilmeden önce bel ağrısı olan farklı eğitim düzeylerindeki 10 ki şiye okutularak kitapç ıkların anlaşıp anlaşılmadığı test edilmi ştir. Bireylerin geri bildirimleri do ğrultusunda gerekli düzeltmeler yap ılmıştır. Soru Formlar ının ve Eğitim Plan ının Uygulanmas ı Deney grubundaki hastalara servise kabul edildikleri gün omurgan ın anatomik yap ıs ı, hastal ığı hakkında bilgi, ikinci gün yatağa yatma ve kalkma kurallar ı, ameliyat sonras ı yapacaklar ı egzersizler, ameliyat sonras ı birinci ve ikinci gün hastalar ın ameliyat sonras ı yap ılacak uygulamalar ı yapmalar ı desteklenmi ş, 247

4 Lomber Disk Huni An ıeliyannda Hastalar ın Evde İyilesınelerini H ızland ırmada Hernşirenin Eğitici Rolünün Etkisi üçüncü veya dördüncü günler taburcu olduktan sonra kar şılaşabilecekleri sorunlar ve çözümlerine yönelik bilgi, dördüncü veya be şinci günler taburcu olduktan sonra evde günlük ya şam aktivitelerin düzenlemeye ili şkin bilgi verilmi ş, hastalar ın taburcu olacaklar ı gün Form I ve say ısal ağn skalas ı, taburcu olduktan üç ay sonra ise Form II ve say ısal ağn skalas ı uygulanm ışt ır. Kontrol grubundaki hastalara taburcu olacaklar ı gün Form I, say ısal ağn skalas ı, taburcu olduktan üç ay sonra Form II ve say ısal ağn skalas ı uygulanm ıştır. Deney grubundaki hastalara gereksinimlerine göre planlanan e ğitimin uygulanmas ı için 6-8 kez, kontrol grubundaki hastalar ise 2 kez ziyaret edilmi ştir. Ziyaret süreleri dakika aras ında deği şiklik göstermi ştir. Deney grubuna e ğitim planı uygulan ırken karteksler, resimler, kitapç ık ve denrıonstrasyon yöntemi kullan ılm ıştır. Verileri ıı Değerlendirilmesi Bilgi Sorular ın ın Değerlendirilmesi Bilgi sorular ı değerlendirilirken aç ık uçlu sorular grupland ır ılm ış ve kapal ı uçlu sorularla birlikte araşt ırmac ı tarafından kodlanm ışt ır ve sorular verilen puanlarla de ğerlendirilmiştir. Yanl ış yan ıt veren ve bilmiyorum diyenlere "0" puan, k ısmen doğru bilenlere "1" puan, do ğru yan ıt verenlere ise "3" puan verilerek hastalar ın bilgi puanları hesaplanm ıştır. Taburcu Olduktan Sonra Uygulamaya Yönelik Sorular ın Değerlendirilmesi Hastalar ın taburcu olduktan sonra evde iyile şme sürecinde ya şad ıkları sorunlar ın herbirine "1" puan verilmi ş ve bu puanlar toplanarak her hastan ın "iyile şme sürecinde ya şanan sorun puan ı" elde edilmi ştir. Daha sonra deney ve kontrol grubu için bu puanlar ın ortalamalar ı al ınm ışt ır. Hastalar ın ya şad ıkları sorunların çözümüne yönelik uygulamalar ın puanland ırılmas ı ise yanl ış uygulama yan ı t ı veren ya da "hiç bir şey yapmad ım" yan ıtı verenlere "0" puan, k ısmen doğru uygulama yan ıtı veren lere "1 " puan, do ğru uygulama yan ıt ı verenlere de "2" puan verilerek yap ılm ıştır. Sorunların çözümüne yönelik uygulamalar yukar ıda belirtildiği şekilde değerlendirildikten sonra bu puanlar toplanarak "ya şanan sorunlar ı çözümleme puan ı" elde edilmi ştir. Daha sonra deney ve kontrol grupları için bu puanlar ın ortalamaları al ınmıştır. Araştırma verilerinin de ğerlendirilmesinde yüzdelik, ki kare, ba ğıms ız gruplarda iki ortalama aras ındaki fark ın önemlilik testi kullan ılmıştır. Veriler ara ştırmac ı tarafından elde kodlanm ış olup, verilerin tablola ştırılmas ı ve istatistiksel testler bilgisayar yard ımı ile yap ılm ıştır. BULGULAR VE TARTIŞMA Hastalar ın tanıtıc ı özellikleri incelendi ğinde, deney grubundaki hastalar ın %46.7'si (n=14), ya ş grubunda iken kontrol grubundaki hastalar ın % 43.3'ü (n=13) ya ş grubundad ır. Yaş grubu aritmetik ortalamas ı deney grubunda 44.06±11.64, kontrol grubunda 41.33±8.53 olarak elde edilmi ştir. Deney ve kontrol grubu aras ındaki fark istatistiksel olarak anlaml ı bulunmamıştır (t=1.037) (p>0.05). Her iki gruptaki hastalar ın büyük çoğunluğu ilköğretim mezunu olup, evlidir. Deney grubunun yar ısı (%50), kontrol grubunun %43.4'ü (n=13)'ü i şte çalışmaktad ır. Deney grubundaki hastalar ın %60' ı (n=18), kontrol grubundaki hastalar ın %30'u (n=9) herhangi bir nedenle daha önce ameliyat olmu ştur. Deney ve kontrol grubundaki hastalar ın tan ıtıc ı özellikleri ile ilgili dağıl ımda, sadece daha önce ameliyat olma dışında aradaki fark istatistiksel olarak anlaml ı bulunmamıştır (p>0.05). Ayr ıca ara ştırma kapsam ına al ınan hastalar ın yaşam ko şulları ile ilgili özellikler aras ındaki fark istatistiksel olarak anlaml ı bulunmamıştır (p>0.05). Bu sonuç, her iki grupta yer alan hastalar ın daha önce ameliyat olma d ışında benzer özellikler göstermesi, grupların homojenliği aç ısından önemlidir. Tablo l'e göre taburculuk öncesi dönemde ise deney grubunun bilgi puan ortalamas ı 35.0±1.85, kontrol grubunun 15.76±7.18'dir. Aradaki fark çok önemli bulunmu ş, deney grubunun ameliyat öncesi ve tabur- 24S

5 Lomber Disk Huni An ıeliyatında Hastalar ın Evde iyilesmelerini H ırland ı rmada llenışireni ıı Eğitici Rolünün Etkisi Tablo 1. Hastalar ın taburculuk öncesi bilgi puan ortalamalar ın ı n karşı laştır ı l ınas ı. Tablo 2. Taburculuk öncesi iyile şme dönemine ili şkin bilgi alma durumlar ının da ğıl ımı. Deney Kontrol Deney n=30 Kontrol n=30 Bilgi düzeyinin n x±sd n x±sd t p ıilçüldü ğü dönem Taburculuk ± ± <0.01 öncesi Sağl ık personelinden bilgi alma durumu Taburculuk öncesi iyileşme sürecine yönelik Alan Almayan Say ı % Say ı % Toplam x2=20 p>0.05 culuk öncesi bilgi puanlar ının daha yüksek oldu ğu belirlenmi ştir (p<0.01) (Tablo 1). Bu fark ın deney grubuna uygulanan sa ğlık eğitimine bağlı geli ştiği söylenebilir. Elde edilen bulgulara dayanarak ameliyat öncesi ve taburculuk öncesi dönemlerde deney grubuna verilen planl ı eğitimin hastaların bilgi düzeyini art ırmada etkili oldu ğu söylenebilir. Tablo 2'de deney grubundaki hastalann % 100'ünün taburculuk öncesi dönemde hem şireden (ara ştırmac ı) bilgi aldığı belirlenmi ştir. Kontrol grubundaki hastaların %50'sinin (n=15) ise taburculuk öncesi iyile ş- me sürecine yönelik bilgi ald ıkları görülmektedir. Deney ve kontrol grubu aras ındaki fark ın istatistiksel olarak anlaml ı olduğu ve deney grubunun gerekli bilgiyi ald ıklar ı belirlenmi ştir (p>0.05) (Tablo 2). Acaro ğlu ve Aksoy'un (1990) yapt ığı çalışmada hastaların çoğuna taburcu olurken e ğitim yap ıldığı belirlenmi ştir. Bizim kontrol grubundaki hastalann bilgi alma yüzdelerinin dü şük olduğu görülmektedir ( 1 ). Taburculuk öncesi iyile şme sürecine ili şkin öğrenilmek istenilen konulara incelendi ğinde, deney grubundaki hastalar ın %80'inin (n=24), kontrol grubundaki hastalar ın %16.7'sinin (n=5) sa ğlık personelinden ö ğrenmek istedi ği korunun bulunmad ığı dikkati çekmektedir. Deney grubundaki hastalar ın %13.4'ü (n=4) evde kullanacağı ilaçlar haldenda bilgi almak isterken, kontrol gr'ı bundaki hastalar ın %30'u (n=9) günlük yaşam aktivitelerini düzenleme, %23.4'ü (n=7) evde Tablo 3. Taburculuk öncesi iyileşme sürecine ili şkin öğrenilmek istenilen konular ın dağılım ı. Öğrenmek istedikleri konular Günlük ya şam aktivitelerini düzenleme Evde dikkat etmesi gereken kurallar Deney n=30 Kontrol n=30 Say ı % Say ı % Yatak istirahatinin süresi Evde kullanacağı ilaçlar Egzersizler 6 20 Evde ağnyla baş etme Hastal ığın tekrarlama riski Bilgi isteği olmayan Toplam dikkat etmesi gereken kurallar, %20'si (n=6) ise yapacağı egzersizler hakk ında bilgi almak istemektedir. Ayrıca kontrol grubundaki hastalar ın bilgi edinmek istedikleri konuların fazla say ıda olmas ı, hastalann bilgi gereksinimlerinin fark ında oldu ğunu gösterebilir (Tablo 3). Bu sonuçlara dayanarak deney grubundaki hastalar ın gereksinimlerine yönelik verilen sağlık eğitim hizmetinin, iyile şme dönemine yönelik bilgi gereksinimlerini karşıladığı söylenebilir. Shotkin, Bolt ve Norton (Feingold 1991) yapt ıkları 249

6 Lomber Disk Herni Ameliyat ında Hastalar ın Evde İyileşmelerini H ızlandl ımada Henışirenin Eğitici Rolünün Etkisi Tablo 4. İyileşme sürecinde yaşanan sorunlara ilişkin ortalama puanlar. Tablo 6. İyileşme sürecinde aktiviteleri düzenleme durumlar ına ili şkin dağıl ım. Gruplar n x±sd Deney Kontrol Deney Kontrol ± ±1.88 t=3.21 p<0.05 Aktivitelerin Düzenlenmesi Say ı % Say ı % 1. Hafta Tablo 5. İyileşme sürecinde yaşanan sorunların çözümlenmesine ili şkin ortalama puanlar. Doğru düzenleme yapan Yanl ış düzenleme yapan x 2=33.61 p<0.05 Gruplar n x±sd 4. Hafta Deney Kontrol ± ±I.65 t=1.74 p>0.05 Doğru düzenleme yapan Yanl ış düzenleme yapan x 2=38.57 p< Ay çalışmalar ında bel ağrısı olan hastalar ın taburcu olduktan sonra evde bakım ın devam ı, hareket lus ıthl ı- kontrollere gelme zaman ı, günlük yaşam aktivitelerini düzenleme konusunda bilgi istediklerini ifade etmi şlerdir ( 12). Çal ışmam ızın bulgular' Shotkin, Bolt ve Norton'un bulgularıyla paralellik göstermektedir. Doğru düzenleme yapan Yanlış düzenleme yapan 3. Ay Doğru düzenleme yapan Yanl ış düzenleme yapan TOPLAM kin problemler ya şadıkları belirlenmi ştir. x 2=35.30 p<0.05 x 2=35.30 p<0.05 İyileşme sürecinde ya şanan sorunlara ili şkin ortalama puan ın deney grubunda 2.30±1.36, kontrol grubunda ise 3.66±1.88 oldu ğu görülmektedir. Yap ılan istatistiksel değerlendirmede deney ve kontrol grubu aras ındaki fark anlaml ı bulunmu ş, deney grubunun daha az sorun yaşadığı belirlenmi ştir (p<0.05) (Tablo 4). Bu bulgulara dayanarak taburculuk öncesi deney grubuna verilen planl ı eğitimin hastaların iyile şme sürecinde daha az sorun ya şamalar ında etkin olduğunu söyleyebiliriz. Literatürde de ameliyat öncesi ve sonras ı eğitim alan hastalar ın daha az ağrı yaşadıkları, daha az komplikasyon geli şerek iyile şmenin h ızlandığı belirtilmektedir (2,3,5,6,11,15,16). İyile şme sürecinde deney grubunun en fazla bel ve/veya bacak ağrıs ı, bacaklarda uyu şma-kar ıncalanma, ameliyat yerinde ağn, defekasyonda de ğişim sorunu ya şad ıklar ı, kontrol grubunun ise en fazla bel ve/veya bacak a ğrısı, bacaklarda ayaklarda kar ıncalanma uyu şma, ameliyat yerinde a ğn, idrar yollar ına ili şkin problem (inkontinans) ve ameliyat yerine ili ş - Literatürde ameliyat sonras ı ağn şiddetinde azalma olmas ına karşın, hastaların bir süre bel ve/veya bacak ağrısı, bacaklarda ayaklarda kar ıncalanma uyu şma sorunu yaşabildiği belirtilmektedir (5,6,8,10,19). İyileşme döneminde görülen a ğrıların, doku travmas ına, dokuda olu şan ödeme, sinir irritasyonuna ba ğl ı olarak olu şan kas spazmlar ına, doğru vücut mekaniklerine dikkat edilememesine ve intervertebral disk mesafe enfeksiyonlar ına bağl ı olabildiği gibi, aktivitelerin artmas ına bağl ı olarak skar dokusunun gerilmesi sonucu da olu şabileceği bildirilmektedir (5,7,12,18,19 ). Bacaklarda ayaklarda kanncalanma-uyu şma sonucu oluşan sinir irritasyonuna ba ğlı olarak nöral fonksiyonların bozulmas ı sonucu olu şan idrar yollar ına ilişkin problem (inkontinans) mesanenin detrüsor kaslanna spinal kordun duyu impulslar ını ta şıyan yolların ve spinal korddan eksternal sfinktere motor impulslan taşıyan yolların bozulmas ı nedeniyle olu ş- tuğu ifade edilmektedir (7,12). Ayrıca ameliyat yerine ili şkin problemler ise ameliyat s ıras ında olu şan dura y ırtıklarının iyi kapıtlam ıs ı- na, sütürlarm aç ılmas ına, insizyonel yara enfeksiyonuna bağlı geliştiği bildirilmektedir (12,19,21). 250

7 Lomber Disk Herni Ameliyat ında Hastaların Evde İyile şmelerini H ızland ırmada Henışirenin Eğitici Rolünün Etkisi Tablo 5'de iyileşme sürecinde ya şanan sorunlar ın çözümlenmesine ili şkin ortalama puanlar incelendiğinde, deney grubunun sorun çözümleme ortalama puan ın ın 2.50±1.59 olduğu, kontrol grubunun sorun çözümleme puan ın ın ise 1.76±1.59 oldu ğu görülmektedir. Yap ılan istatistiksel de ğerlendirmede gruplar aras ındaki sorun çözümleme puanlar ı farkı önemli bulunmam ış, her iki grupta da çözümleme durumnun birbirine yak ın olduğu görülmü ştür (p>0.05) (Tablo 5). Bu durumun deney grubundaki hastalar ın daha az sorun ya şamalarından, sorun yaşayan baz ı hastalar ın ise yaşadıkları sorunları önemsiz bulduklarından hiçbir şey yapmamalarından kaynakland ığı kan ısınday ız. iyile şme sürecinde ya şanan sorunlar ın çözüm uygulamalar ın ı incelendi ğinde deney grubunun büyük çoğunluğunun edindikleri bilgiler do ğrultusunda sorunlar ı çöziimlemeye çal ıştıkları, kontrol grubunun büyük ço ğunluğunun sorunun kendiliğinden geçmesini bekledi ği ve hiçbir şey yapmadığı belirlenmi ştir. Taburculuk öncesi deney grubuna verilen planl ı eğitimin hastaların iyileşme sürecinde ya şadıkları sorunları çözümlemede etkili oldu ğunu söyleyebiliriz. Literatürde de iyile şme sürecinde kar şılaşılabilecek sorunlar ve bu sorunlar ın çözümüne yönelik bilgi alan hastalar ın iyileşme süreçlerinink h ızlandığı, daha k ısa sürede sorunlar ın ı çözümledikleri ve yeni durumlar ına uyum sağladıkları belirtilmektedir (12,13,15,16,19,21,22). Hastaların taburcu olduktan sonra iyile şme sürecinde aktivitelerini düzenleme durumlar ı değerlendirildiğinde, deney grubundaki hastalar ın büyük çoğunluğunun doğru düzenleme yapt ığı, kontrol grubunun büyük ço ğunluğunun ise yanl ış düzenleme yapt ığı belirlenmi ş ve deney ve kontrol grubu aras ındaki fark istatistiksel aç ıdan anlaml ı bulunmu ştur (p<0.05) (Tablo 6). Literatürde aktivite k ısıtlamas ının spinal yap ıların desteklenmesini ve iyile şmesini sağlamada önemli olduğu, ameliyat sonras ı aktivite düzenlemelerinin en ince ayr ıntısına kadar yaz ılı olarak hastaya verilmesi gerekti ği belirtilmektedir (18,19,77,82). Tablo 7. iyileşme sürecinde ev i şlerine/işe başlama zaman ın ve yaşanan sorunlar ın dağılımı. Deney n=30 Kontrol n=30 Ev işlerine/i şe başlama Say ı % Say ı % ay sonra ba şlayan ay sonra ba şlayan hafta sonra ba şlayan Henüz başlamayan Ev işleri/i şini yaparken yaşanan sorunlar Ağrı Spazm 5.88 Bacak uyu şması Sorun yaşamayan Deney grubuna verilen planl ı eğitimin yan ı s ıra verilen eğitim kitapç ığının hastalar ın aktivite düzenlemelerini doğru yapmalar ında etkin olduğunu söyleyebiliriz. Özer (Tunal ı 1991) ameliyat sonras ı aktivite düzenleme programna hastalar ın %90' ın ın uyduğunu ve doğru aktivite düzenlemesi içinde olduklar ını belirtmiştir. Çal ışmamızda elde ettiğimiz bulgular, Özer'in bulgulanyla paralellik göstermektedir (20). Deney grubunun %86.7'sinin (n=26) ameliyat olduktan ay sonra i şe/ev i şine başladığı, kontrol grubunun %43.3'ünün (n=13) henüz i şe/e vi şine baş - lamadığı, %40' ının (n=12) ameliyat olduktan ay sonra i şe/ev i şine başladığı bulunmuştur. Hastaların e ş işleri/i ş yaparken ya şadıklar ı sorunlara bakıldığında deney grubundaki hastalar ın %70'inin (n=21) sorun ya şamadığı, %30'unun (n=9) ağn yaşadığı, kontrol grubunun %64.70'inin (n=11) a ğn yaşadığı, %23.52'sinin (n=4) sorun ya şamadığı belirlenmiştir (Tablo 7). Literatürde günlük aktif ya şama dönme süresinin bireyden bireye de ğişmekle birlikte 45 gün ile 3 ay aras ında de ğiştiği belirtilmektedir. Ayr ıca hastalar ın ameliyat sonras ı 2. haftadan itibaren basit ev i şleri yapabileceği, 4-8 hafta sonra part-time yada ofis i şlerine ba şlayabileceği, ancak 3-6 ay uzun süre oturma ve ağırlık kaldırman ın yap ılmaması gerektiği vurgulanmaktad ır (9,22). 251

8 Lomber Disk Herni. Ameliyat ında Hastaların Evde İyileşmelerini H ızlandırnıada Hemşirenin Eğitici Rolünün Etkisi Tablo 8. Eski normal yaşant ılar ına göre dönüp-dönmeme konusundaki dü şüncelerin dağıl ım ı. Tablo 9. Hastalar ın şimdiki sağl ık düzeylerini nas ı l değerlendirdiklerinin da ğı l ım ı. Deney n=30 Kontrol n=30 Deney Kontrol Sorunlar ın Çözümü Normal yaşant ı s ına geri döndü ğünü dü şünen Normal ya şanfisma k ısmen döndü ğünün dü şünen Normal ya şant ı s ı na geri dönmedi ğini dü ş ünen Toplam Say ı % Say ı % Sağlık Düzeylerini Değerlendirme Say ı % Sayı % % % % % % 20 ve alt ı Toplam Hurme laminektomi sonuçlar ını ameliyattan 6 ay sonra değerlendirdiği çalışmas ında, hastalar ın %85'inin çal ışabildiğini belirtmiştir. Çal ışmam ızda deney grubundan elde etti ğimiz bulgularm Hurme'nin bulgular ıyla paralel oldu ğu görülmektedir (18). Bu sonuçlara dayanarak deney grubuna verilen planl ı eğitimin etkin oldu ğunu söyleyebiliriz. Deney grubunun verilen bilgiler do ğrultusunda aktivite düzenlemesini doğru yapt ığı, buna bağlı olarak hastalar ın egzersiz ve ev i şini-i şini yaparken daha az sorun yaşadığı, kontrol grubunun ise yanl ış bilgilenme veya belgisizlik nedeniyle daha fazla sorun ya şadığı burada da deney grubuna verilen e ğitimin etkin olduğu söylenebilir. Literatürde ameliyat sonras ı hareket k ısıtl ılığını, doğru vücut mekaniklerini kullanman ın önemini aç ıklayan broşürlerin, hastalar ın kendi bakım sorumlulu ğu alarak gerekli aktivite düzenlemesini yapmas ına yardımc ı olduğu belirtilmektedir. Ayr ıca ameliyat sonras ı bel okulu eğitimi alan hastaların daha az sorun ya şadığı ve fonksiyonel kapasitelerinin artt ığı da belirtilmektedir (5,6,12,19,20,22). Deney grubunda taburculuk öncesi iyile şme sürecinde dikkat edilecek uygulamalar konusunda verilen planl ı ve etkili sa ğlık eğitiminin ve e ğitim kitapç ığın ın, hastalar ın egzersiz, i şi-ev i şi yaparken ya şadığı sorunlarla ba ş etmelerinde etkili oldu ğu söylenebilir. Deney grubundaki hastalar ın %73.4'ü (n=22) normal yaşant ıs ına geri döndü ğünü düşünürken, kontrol grubundaki hastalar ın %33.3'ü (n=10) normal ya- şantısına geri döndüğünü, %30'u (n=9) ise normal yaşant ıs ına kısmen döndüğünü ifade etmi ştir. Normal yaşantısına geri dönmedi ğini dü şünen hastalar deney grubunun % 23.3'ünü (n=7) kontrol grubunun % 36.7'sini (n=11) olu şturmaktad ır (Tablo 8). Literatürde, ameliyat sonras ı bel okulu eğitimi alan hastalar ın daha az sorun ya şayarak en k ısa zamanda eski sağlıklann ı kazand ıkları ve yaşam kalitelerinin yükseldiği belirtilmektedir (6,12,19,22). Deney grubunun büyük ço ğunluğunun eski normal yaşant ılarma dönmelerinden ald ıkları planl ı ve etkili sağlık eğitiminin etkili oldu ğunu dü şünülebilir. Hastaların iyileşme sürecinde sa ğl ık düzeylerini nas ıl değerlendirdikleri incelendi ğinde, deney grubunun %40' ı (n=12) %80-70, % 36.7'si (n=11) %90-100, %20'si (n=6) % oran ında eski sağlığın ı kazandığın ı ifade ederken, kontrol grubunun %33.3'ü (n=10) %60-50, %26.7'si (n=8) %80-7, %20'si (n=6) ise % 20 ve daha az oran ında eski sağl ıklarını kazandıklann ı ifade etmi şlerdir (Tablo 9). Bu bulgulara dayanarak deney grubunun büyük ço ğunluğunun %70 ve üzerinde eski sa ğlığın ı kazandıkları, kontrol grubunun büyük ço ğunluğunun ise %60 ve alt ı 'oran ında eski sağlıklarını kazand ıkları sonucuna ulaşabiliriz. Deney grubuna verilen planl ı ve etkili sağlık eğitiminin bu grup hastalarda biraz daha yüksek oranda eski normal sağl ıkların ı kazanmalar ında etkili olduğu kanıs ındayız. 252

9 Lomber Disk Herni Ameliyat ında Hastalar ın Evde iyileşmelerini H ızland ırmada Hemşirenin Eğitici Rolünün Etkisi SONUÇ ve ÖNERİLER Çal ışmam ız, lomber disk hemi ameliyat ı olan hastalara taburcu olmadan verilen, planl ı ve etkili hemşirelik e ğitiminin evde iyile ştirmeyi h ızlandırmaya olan etkisini incelemek amac ıyla deneysel olarak yap ılmıştır. Araştırmam ızdan elde edilen sonuçlar: - Deney ve kontrol grubunun taburculuk öncesi bilgi puan ortalamalar ı aras ındaki fark istatistiksel aç ıdan çok önemli bulunmu ştur (p<0.01). - Deney ve kontrol grubu aras ında iyile şme sürecinde yaşanan sorunlara ili şkin ortalama puanlar aras ındaki fark istatistiksel aç ıdan anlaml ı bulunmu ş (p<0.05), yaşanan sorunlar ın çözümlenmesine ili şkin ortalama puanlar aras ındaki fark anlaml ı bulunmamıştır (p>0.05). - Hastalar ın iyile şme sürecinde en fazla ya şad ıkları sorunlar ın bel ve/veya bacak a ğrısı, bacaklarda ayaklarda kar ıncalanma uyu şma, ameliyat yerinde a ğn, defekasyonda de ği şim, barsaklarda gaz, idrar yollar ına ili şkin problemler, ameliyat yerine ili şkin problem olduğu belirlenmi ştir. - Deney grubundaki hastalar ın %86.7'sinin, kontrol grubunun % 40' ının ameliyat olduktan ay sonra i şe-ev i şine başladığı belirlenmi ştir. - Deney grubundaki hastalar ın %73.4'ünün normal yaşant ıs ına geri döndü ğünü, kontrol grubunun %33.3'ünün normal yaşantıs ına geri döndü ğünü, %30'unun ise normal ya şantısma kısmen geri döndüğünü dü şündükleri belirlenmi ştir. - Deney grubundaki hastalar ın büyük çoğunluğunun %70 ve üzerinde eski sa ğlığını kazandığı, kontrol grubundaki hastalar ın büyük çoğunluğunun ise %60 ve alt ı oranında eski sağlıklar ını kazand ıkları belirlenmi ştir. ÖNERİLER Bu ara ştırmadan elde edilen verilerin de ğerlendirilmesi sonucunda aşağıdaki öneriler geli ştirilmiştir. - Nöro şirurji servisinde çal ışan hem şirelerin e ğitici rollerinin daha etkin hale getirilmesi için hem şirelerin gereksinimlerine uygun hizmet içi e ğitim programlarının düzenlenmesi, - Lomber disk herni ameliyatı olan hastalara ve ailesine, hastaneye kabul, ameliyat öncesi ve taburculuk sonras ı iyileşme sürecine yönelik bilgiler içeren eğitim kitapç ığı yada bro şürlerin verilmesi, - Hastanelerde bel a ğrısı sorunu olan hastalar ya da lomber disk herni ameliyat ı olan hastalara e ğitim vermek üzere bel okulunun aç ılması için organizasyonun bir ekip taraf ından belirlenen program çerçevesinde hem şire ağırl ıkl ı olarak yap ılmas ı, - Yaz ılı ve görel medya yoluyla bel a ğrıları ve korunma yollarına ilişkin duyarlılığın arttırılmas ı konusunda toplumun bilinçlendirilmesi, ba şvurabilecekleri ünitelerin bildirilmesi, - Halk sağlığı hemşireleri tarafından ev ziyaretlerinde hastalar ın izlenmesi, yardıma gereksinimleri olduğunda yardım edilmesi ve yönlendirilmesi, KAYNAKLAR 1. Acaroğlu R, Aksoy G: Cerrahi hem şirelerinin ameliyat sonras ı bakıma ilişkin uygulamalar ının saptanmas ı. Uluslararas ı Cerrahi Kongresi 90. Cerrahi Hem şireliği Seksiyonu Konu şmalan ve Bildirileri, Hilal Matbaac ıl ık Koll. Şti. 30 May ıs-1 Haziran 1990 İstanbul, s:40-51, Berker E, Özaras N: Bel okulu. Omurilik ve Omurga Cerrahisi. Zileli M, Özer F (Eds), Saray Medila Yay ıncılık, İstanbul s: , Brown M, Seltzer DG: Perioperative care in lumbar spine surgery. Orthop Clin North Am 22: , Brown DS: Hospital discharge preparation for homeward bound elderl. Clin Nurs Res 4: , Bryant GA: When your patient needs back surgery. RN 55:46-51, Cailliet R: Bel A ğrıs ı Sendromlar ı. Tuna N (çev), Nobel T ıp Kitabevleri, İstanbul, Canobbio MM: Mosby's handbook of patient teaching. Mosby, St Louis, p: , Carpenito LJ: Nursing care plans a documentation, Second Edition, J.B. Lippincott Company, Philadelphia, Chose AJ: Outpatient management of low back pain. Orthop Nurs 11:11-21, Devoti AL: Lumbar laminectomy diagnosis to discharge. J Neurosci N ursing 15: , Dobree L: Preoperative advice for patients. N ıırs Stand 4:28-30, Feingold DJ, Peck SA, Reinsma EJ, Rudo SC: Complications of lumbar spine surgery. Orthop Nurs 10:39-51, Gonet L, Kryzman A: Preventing back pain through education. Nurs Stand 5:25-27, Güzeldemir E: A ğr ı değerlendirmeye yöntemleri. Sendrom 253

10 Lomber Disk Herni An ıellyatında Hastaların Evde İyileşmelerini H ızlandırmoda Hemsirenin Eğitici Rolünün Etkisi 7:11-21, Handcock M, Knight D: 1mproving discharge planning standards. N ıırs Stand 6:38-40, Henderson A, Philips S: Surgical patients information needs on discharge: Are they being met? Int J Nursing Prac 2: , Herz DA, Looman JE, Lewis SK: Informed consest: is it a myth? Neurosurgery 30: , H urme M, Alaranto H: Factors predicting the result of surgery for lumbar intervertebral disk herniation. Spine 12:933-38, Lenke LG, Moore S, Gaehle KE, West S: Lumbar disk herniation. AORN J 59: , Özer F, Pamir N: Lomber disk hernilerinde cerrahi giri şimler. Bel Ağr ı s ı Sendromlar ı (Çev. Ed: Tuna N), Nobel T ıp Kitabevleri, İstanbul, s , Rothrock JC: Perioperative nursing care planning. Second Edition, Mosby, St Louis s , Shatkin JD, Bolt BM, Norton MD: Teaching program for patients with Iow back pain. J Neurosci Nurs 19: ,