Cami Yalanlar na Yan t (II)

Transkript

1 SAKLI TAR H Sinan Meydan Cami Yalanlar na Yan t (II) Türkiye de ilk kez! Arfliv Belgeleriyle Tek Parti Döneminde Yapt r lan ve Tamir Ettirilen Camiler Atatürk ün Cumhurbaflkan oldu u 1930 lu ve nönü nün Cumhurbaflkan oldu u 1940 l y llarda tek parti CHP, Türkiye de pek çok tarihi camiyi ve türbeyi tamir ettirip koruyup kollam flt r. 55

2 930 lu ve 1940 l y llar n Meclis Zab t Cerideleri incelendi inde birçok CHP li milletvekilinin partilerinden-hükümetten, kötü durumdaki tarihi camilerin asl na uygun bir flekilde onar lmas n istedikleri, bu hizmetlerin aksat lmas durumunda ilgili genel müdürlü ü (Vak flar Genel Müdürlü ü) ve hükümeti alabildi ince elefltirdikleri de görülmektedir. Çok daha önemlisi, dönemin tek parti hükümeti CHP, baflta kötü durumdaki tarihi camiler olmak üzere Türkiye deki birçok camiyi ve türbeyi tamir ettirmifl, cami ve türbe onar mlar için özel bütçeler ay rm flt r. Vak flar Genel Müdürleri, cami onar - m için harcanan para miktar n gerekti inde tek tek aç klam fllard r. flte o Meclis Zab t Ceridelerinden birkaç örnek: 27 May s 1937 de, TBMM 4. Dönem, 46. Birleflimde söz alan Refik fievket B. baz camilerin tamirinden söz ederek, bu konuda Vak flar Genel Müdürlü ü'ne baz elefltirilerde bulunmufltur. Vak flar Genel Müdürü Rüfltü B., Refik fievket B nin ince elefltirilerine yan tlar vermifltir. Vak flar Genel Müdürü aralar nda camilerin de bulundu u yüzlerce tarihi eseri CHP Hükümetinin tamir etti ini belirtmifltir. TBMM de Vak flar Genel Müdürlü ü nün 1937 Bütçesi dolay s yla söz alan Kütahya milletvekili Naflid Ulu, 56 hükümetin tamir edip onard camilerden flöyle söz etmifltir: "Arkadafllar; Vak flar Genel Müdürlü ü, Say n Baflbakan m z n pek yak ndan gösterdi i alâka ile, son senelerde hakikaten çok faydal ifller gördü. Memleketin millî eserlerini teflkil eden çok k ymetli camilerimizi ve daha baz abidelerimizi tamir etti. Bu faydal hizmetlerden dolay Vak flar yönetiminin manevî flahsiyetine bu kürsüden teflekkür etmek isterim. Arkadafllar; elimizde iki milyon sekiz yüz küsur bin liral k bir vak f bütçesi var. Daha bir çok muhtac tamir camilerimiz, tarihî abideler bulundu u halde, bu gibi eserlerin tamiri için buraya konan para, lirad r. Geçen y l Beyo lu nun ortas nda bulunan A a Camii hakikaten millî bir üslûpta yeniden tamir edilmifltir. Evkaf idaresinin gelecek bütçelerinde memleketin yüzlerce camisini tamir ederek, bahçelerini ve etraf harap olmaktan kurtar p çiçeklerle, parklarla donatacak bir hizmete haz rlanmas n temenni ediyorum." TBMM de 1930 lardaki cami tart flmalar, 1940 larda da devam etmifltir. Örne in, 24 Aral k 1945 te, 7. Dönem, 17. Birleflimde konuflan Antalya Milletvekili H. Da l o lu, Vak flar Genel Müdürlü ü nün bütçesiyle baz camileri ve türbeleri tamir ettirdi ini anlatm flt r: "Arkadafllar, bu y l Vak flar daresi bütçesine Millî abideler ve camilerin tamiri için befl yüz bin lira ödenek konmufltur. Yüksek Meclis bu paray vermekte hakikaten cömert davran-

3 m flt r. Arkadafllar, geçen sene Yüksek Meclis pek yerinde olarak baz türbelerimizin tamirini, bilhassa bir iflaret olarak, bir direktif olarak Millî E itim Bakanl ndan istemiflti. Yapt m tahkikat ve ald m izahata göre geçen sene Maliyeden verilen 30 bin liral k bir tahsisat ile 5-6 türbe tamir edilmifltir. Bunlar n aras nda Gazi Osman Pafla n n türbesi oldu u gibi II. Bayazit'in ve Selçuk Hatun'un türbeleri de vard r. Abidelerin tamiri için bir koordinasyon yapmak lâz md r. Vak flar daresi, Millî Emlâk ve Millî E itim Bakanl elele vermelidir. Bunlar n üçünün vazifesi de bir oldu u halde bazen aralar nda anlaflmazl klar yüzünden ihtilâf ç kmaktad r. Halbuki dâva abidelerimizi korumak, onarmakt r. Arkadafllar; bildi iniz gibi bu memleketten bir çok tevaifi mülûk gelip geçti. Bunlardan birisi Hamido ullar d r. Bunlar n merkezi E ridir'dir, Bunlar n Dündarbey medresesi vard r. Hakikaten fevkalâde bir eserdir. Bilhassa ecnebi seyyahlar mükemmel bir eser diye üzerinde durmufllard r. Bunu da kurtaral m, hattâ oraya mahallî bir müze de yaparak bütün mezarlar vesaireyi de içine koyarak teflhir ederlerse çok iyi olur..." BD A USTOS y l nda Vak flar Genel Müdürlü ü taraf ndan onar lan Beyo lu A a Camisi Antalya Milletvekili Da l o lu nun bu konuflmas son derece önemlidir. Da l o lu nun verdi i baz bilgiler cidden dikkat çekicidir. Örne in, 1945 y l nda camilerin ve eski eserlerin tamiri için Vak flar Genel Müdürlü ü bütçesine lira ödenek konmufltur y l nda TBMM, Milli E itim Bakanl ndan baz türbeleri onarmas n istemifl, bunun için lira ödenek verilmifltir. Bu para ile, aralar nda Gazi Osman Pafla, Selçuk Hatun ve II. Beyazit in türbelerinin de bulundu u 5-6 türbe onar lm flt r. stanbul milletvekili Ziya Karamürsel, 31 May s 1940 tarihli Meclis oturumunda Vak flar Genel Müdürlü ü nü, tarihi camilerin tamiri yap l rken asl na uygun olarak yap lmad gerekçesiyle elefltirmifltir. Karamürsel in elefltirileri, tek parti CHP nin iyi-kötü birçok tarihi camiyi tamir ettirdi ini göstermesi bak m ndan da dikkat çekicidir. Karamürsel, Son hareketi arz facias nda Amasya da flurada, burada harap olan baz nefis ve eski eserlerin Vak flarca tamiri için bir tak m teflebbüste bulunuldu unu ke- 57

4 mali flükranla haber almaktay m diyerek Türkiye nin de iflik yerlerdeki camilerinin onar ld n belirtmifltir. Karamürsel in konuflmas nda verdi i bilgilere göre, Vak flar Genel Müdürlü ü, Mahmut Pafla, Sinan Pafla, Laleli, Hüseyina a, Beyazid, Atikalipafla, Mesihalipafla camileri, Yeni Cami, Sokullu ve Azapkap Camisi gibi çok say da caminin tamir edildi i, onar ld anlafl lmaktad r. Görüldü ü gibi tek parti CHP, 1930 lu ve 1940 l y llarda çok say da tarihi camiyi, mümkün oldu unca, asl na uygun olarak tamir ettirmifltir. 58 Daha sonra Tokat milletvekili Naz m Poray bu konuda baz aç klamalarda ve elefltirilerde bulunmufltur. Poray da bu konuda konuflan di er milletvekilleri gibi Vak flar Genel Müdürlü ü nün tamir ettirdi i camilerden söz etmifltir. Poray, stanbul da bir çok camiler tamir ediliyor, kendi semtime yak n olan Üsküdar da kemali flükranla gördüm ki çok güzel camiler tamir edilmifl ve edilmektedir.. diyerek, stanbul da Çinili Cami ve fiemsi Pafla Camisi nin tamir ettirildi ini, Ayzama Cami nin de tamir ettirilece ini belirtmifl, Rüstem Pafla Camii nin alt ndaki bodrumun kiraya verilmesinin do ru olmad n belirterek, o bodrumun da boflalt lmas n istemifltir. Bu elefltirilere Vak flar Genel Müdürü yan t vermifltir. Vak flar Genel Müdürü Fahri Kiper in camilerin tamiri konusundaki baz elefltirilere verdi i yan t n sat r aralar nda çok önemli baz gerçekler sakl d r. Öncelikle, Kiper, "Biz teflkilât m z d fl nda memleketimizin yetifltirdi i yüksek uzmanlardan oluflan bir heyet meydana getirdik. Her ne yapt r rsak onlar gidiyor, inceleme yap yorlar, yap lan fleylerin uygun oldu- unu veya de ifltirilecek fleyler varsa düzeltilmesi gere ini söylüyorlar, biz de tamamen buna uyuyoruz. demifltir. Yani tarihi camilerin restorasyonu s ras nda asl na uygun olmayan onar mlar n, eksik ve yanl fllar n sorumlusu bu uzman ekiptir. Vak flar Genel Müdürü bile Biz tamamen uzmanlar n önerilerine uyuyoruz dedi ine göre camilerin tamiri, onar m s ras ndaki hata ve eksiklerden Atatürk ü veya smet nönü yü sorumlu tutmak hiç de do ru ve gerçekçi bir yaklafl m de ildir. Kiper ayr ca, camilerle birlikte türbelerin de onar m n n yap lmas için uzman bir ekip görevlendirildi ini ve bu ekibin bütün stanbul u gezerek incelemelerde bulunduklar n belirtmifltir. Kiper, cami altlar ndaki dükkanlar n da zaman içinde temizlenece ini ifade etmifltir. Vak flar Genel Müdürü bütün aç k yüreklili iyle Beyflehirde ki Eflrefo lu Camii, Edirne deki Darüflflifa, Amasya daki Beyazid Camisi gibi çok say -

5 da caminin ve tarihi eserin yeterli ödenek olmamas yüzünden maalesef zaman nda tamir edilemedi ini ancak gelir temin edilir edilmez bunlar n da onar laca n ifade etmifltir. Görüldü ü gibi tek parti CHP, 1930 lu ve 1940 l y llarda çok say da tarihi camiyi, mümkün oldu unca, asl na uygun olarak tamir ettirmifltir. Vak flar Genel Müdürlü ü, uzmanlardan kurulu heyetler oluflturarak, cami restorasyonlar n o heyetlere denetletmifltir. stanbul d fl nda Amasya gibi Anadolu kentlerinde de çok say da tarihi cami onar lm fl ve y k lmaktan kurtar lm flt r. Bu konuda CHP li milletvekillerin, ilgili müdürlü ün ve baflbakanlar n art niyetli olduklar n söylemek olanaks zd r. O dönemin ulafl m ve haberleflme koflullar da dikkate al nd nda, camilerin baflka amaçlarla kullan lmas, y k lmas gibi ayr nt lardan hükümetin bafl ndakilerin (Atatürk ün ve nönü nün) bazen çok geç haberleri olmufltur. Nitekim -yukar da belgesini sunmufltum- smet nönü birkaç kere yay mlad genelgelerle, Anadolu nun de iflik yerlerindeki yerel yöneticilerden, tarihi camilerin baflka amaçlarla kullan ld n n veya y k ld n n haber al nd n, bu gibi durumlara biran önce son verilmesini istemifltir. Buna ra men o dönemde y k lan ve amaç d fl kullan lan camilerin bafl sorumlusu olarak do rudan Atatürk ve nönü nü görülmeye bafllanm flt r. Bu son derece yanl fl bir yaklafl md r. Tek parti CHP nin camileri tamir ettirdi ini, özel bütçeler ay rd n Baflbakanl k Cumhuriyet Arflivi ndeki belgeler de kan tlamaktad r. fite CUMHUR YET ARfi V : Genç Cumhuriyet, asla cami düflmanl, yapmam flt r. Tam tersine Atatürk döneminde Cumhuriyet hükümetleri, gerekti inde cami infla ettirmifl, camilerin bak m ve tamirini yapt rm fl, hatta kullan lmayan baz kiliseleri camiye dönüfltürmüfltür. flte Baflbakanl k Cumhuriyet Arflivi'ndeki belgelerle Atatürk ve nönü dönemlerinde tek parti CHP'nin yapt rd, onartt camilerden baz lar : 1922 y l nda Bakanlar Kurulu nun ilk toplant s nda konuflan Atatürk, Yunan çekilifli s ras nda birkaç bin cami- Atatürk ve smet nönü 59

6 nin yak l p y k ld n belirtmifl ve Bu camileri yenilemek görevimizdir. Bu hizmeti nutuk atmadan, gösterifle kaçmadan, siyasete alet etmeden yerine getirelim. demifltir. Nitekim, 26 Aral k 1922 tarihli bir belgeye göre, "Düflmandan kurtar lan yörelerdeki cami, hayrat ve vak flarda meydana gelen zarar n tesbiti için kurulan komisyonun haz rlad raporun ilgililere sunuldu u" belirtilmifltir. (BCA, Say : 6061, Dosya: 13712, Fon Kodu: , Yer No: ) 26 Mart 1923'te Hamidiye Camisi'nin tamir ve tefriflat n n umum evkaf mal ndan yapt r lmas " istenmifltir. (BCA, Say : 14005, Fon Kodu: , Yer No: ) 12 fiubat 1924 tarihli bir belgeye göre, "Turgutlu'da tamirat devam eden Pazar Camii için 1500 Türk Liras gönderildi i" belirtilmifltir. (BCA, Say : 14005, Fon Kodu: , Yer No: ) 25 Temmuz 1925 tarihli bir belgede "Bitlis Camiinin tefrifli için 3000 liran n gönderildi i" belirtilmifltir. (BCA, Say :14005, Dosya: 22911, Fon Kodu: , Yer No: ) 7 Aral k 1925'te Ni de nin Fertek Köyü ndeki bir kilisenin camiye çevrilmesine karar verilmifltir. 28 Eylül 1930 tarihli bir belgeye göre, "F rt nadan hasara u rayan camilerin tamiri için Edirne Vak flar Müdürlü ü'ne lira tahsisat gönderildi i" belirtilmifltir. (BCA, Say :790, Dosya: 22939, Fon Kodu: , Yer No: ) 9 Aral k 1931 tarihli bir kararla, " stanbul Eyüp Camii kurflun ve s va tamirat n n emaneten yapt r lmas " istenmifltir. (BCA, Say : 11987, Dosya: , Fon Kodu: , Yer No: ) 1 May s 1932 tarihli bir kararla, " stanbul Edirnekap 'daki Nesliflah Camii'nin emanet usulüyle tamir ettirilmesi" istenmifltir. (BCA, Say : 12791, Dosya: , Fon Kodu: , Yer No: ) 17 Eylül 1933 tarihli bir kararla, "Babaeski'deki Cedit Ali Pafla Camii ile Manisa'daki Muradiye Camiinin tamiri" istenmifltir. (BCA, Say : 14960, Dosya: , Fon Kodu: , Yer No: ) 18 Mart 1933'te "Edirne deki üç flerefeli camiinin s va tamirinin yap lmas " istenmifltir. 26 May s 1937 tarihinde "Ankara' daki tarihi eser niteli indeki camilerin tespit edilerek tamirlerine bafllan ld " belirtilmifltir. (BCA, Say :73362, Dosya: 25919, Fon Kodu: , Yer No: ) 27 Ekim 1937 tarihli bir kararla, "Ki 'da tamiri mümkün olmayan Bültenbey Camii'nin yerine Vak flar Genel Müdürlü ü'nce yeni bir cami yapt r laca " belirtilmifltir. (BCA, Say : 5016, Dosya: 22966, Fon Kodu: , Yer No: ) 13 A ustos 1937 tarihinde tamir ettirilen camilerin tekni e uygun yap l p yap lmad n n tespiti için kurulan komisyon ve bu komisyonun vermifl oldu u rapordan" söz edilmifltir. (BCA, Say :73362, Dosya: 25922, Fon Kodu: , Yer No: ) 14 Temmuz 1938 tarihli bir kararla "Üsküdar'daki fiemsi Pafla Camii 60

7 tamirat n n emaneten yapt r lmas " istenmifltir. (BCA, Say : 92582, Dosya: , Fon Kodu: , Yer No: ) 14 Temmuz 1938 tarihli bir kararla "Havsa'daki Sokullu Mehmetpafla Camii tamirat n n emaneten yapt - r lmas " istenmifltir. (BCA, Say : 92492, Dosya: , Fon Kodu: , Yer No: ) 14 Temmuz 1938 tarihli bir kararla "Kad rga'daki Sokullu Camii'nin tamirat n n emaneten yapt r lmas " istenmifltir. (BCA, Say : 92352, Dosya: , Fon Kodu: , Yer No: ) 16 May s 1938 tarihli bir kararla " stanbul'daki Haseki, Mahmutpafla ve Mihrimah camileriyle etraf ndaki binalar n ne flekilde tamir edileceklerine dair üç adet rapor haz rlanmas " istenmifltir. (BCA, Say :73362, Dosya: 25922, Fon Kodu: , Yer No: ) 6 Mart 1939 tarihli bir kararla, "Malatya'daki Hac Ömer Camii tadilat için gelecek y la geçici taahhüde izin verilmesi" istenmifltir. (BCA, Say : , Dosya: , Fon Kodu: , Yer No: ) 25 Mart 1939 tarihli bir kararla "Konya'daki plikçi Camii restorasyon ifli için gelecek y la geçici taahhüde giriflilmesi" istenmifltir. (BCA, Say : , Dosya: , Fon Kodu: , Yer No: ) 30 Mart 1939 tarihli bir kararla, "Kars' n Sar kam fl lçesi'nde yapt r lacak cami inflaat için gelecek y la geçici taahhüde giriflilmesi" istenmifltir. (BCA, Say : , Dosya: , Fon Kodu: , Yer No: ) 9 Mart 1940 tarihli bir kararla, " stanbul'daki fiemsipafla ve Azatkap Camilerinin onar m n n devam için 5000'er lira daha sarf na" izin verilmifltir. (BCA, Say : , Dosya, Fon Kodu: , Yer No: ) 21 A ustos 1944 tarihli bir kararla "Milli Saraylardan Divri i'deki Ulu Camiye korunmas için konulan k ymetli eflya Caminin kubbeleri akt için korunamayaca ndan süratle Caminin tamirat n n yap lmas " istenmifltir. (BCA, Say :6061, Dosya: 25945, Fon Kodu: , Yer No: ) sinanmeydan@butundunya.com.tr Gelecek say : Atatürk ün bizzat yapt rd camiler. YAPACA IM filer... Vas f Ç nar, Bir soruflturma dolay s yla, Atatürk'ün baflard ifllerden söz açm flt. Kendisine Sordu: "Sizin en büyük eseriniz hangisidir?" Atatürk'ün k sa cevab flu olmufltu: "Benim yapt m ifller, biri ötekine ba l gerekli olan ifllerdir. Fakat, bana yapt klar mdan de il, yapacaklar mdan söz edin." 61