Frege ye Getirilen Eleştiriler (Duyum ve Gönderge Kuramının Sorunları)

Transkript

1 Frege ye Getirilen Eleştiriler (Duyum ve Gönderge Kuramının Sorunları) 1. Nesnellik Hakkındaki Sorunlar Frege ye göre duyum öznel olamaz, nesnel olmak zorundadır. Dolayısıyla duyum, idelerden (zihnin içeriklerinden) ayrı tutulmak zorunda, onlardan farklıdır. Fakat böyle bir şey nasıl olanaklıdır? Çünkü ben bir duyumu edinmeden, yani bir bakıma onu içselleştirmeden ve dolayısıyla onu zihinselleştirmeden, anlamak dediğimiz şey gerçekleşemez. Öyleyse bunun nasıl sağlandığı konusunda Frege nin bir şeyler söylemesi gerekir. Ne yazık ki Frege, bu konuda çok az şey söylüyor ve söylediği şeyler de bizi tatmin etmiyor: Bir özel adın göndergesi bu ad yoluyla işaret ettiğimiz/gösterdiğimiz nesnenin kendisidir; bu durumda sahip olduğumuz ide ise, tamamen özneldir; duyum bunların arasında yer alır, ki gerçekte artık ide gibi öznel değildir, ama nesnenin kendisi de değildir. Şöyle bir benzetme bu karşılıklı ilişkilere belki açıklık getirebilir: Bir kişi bir teleskopla Ay a bakıyor. Ay ın kendisini gönderge ile kıyaslıyorum; o, teleskopun içindeki objektif merceği ile yansıtılan gerçek imge yoluyla, ve gözlemcinin retinasındaki imge yoluyla gerçekleşen, gözlemin nesnesidir. Bu imgelerden birincisini duyum ile kıyaslıyorum, ikincisi ise ideye veya deneyime benzer. Teleskoptaki optik imge aslında tek-yönlüdür ve gözlem noktasına bağımlıdır; ama yine de nesneldir, birden çok gözlemcinin deneyimine konu olabildiği ölçüde. Bir yere kadar, onu birden çok gözlemcinin eşzamanlı olarak kullanabilecekleri biçimde düzenlemek mümkündür. Ama bu gözlemcilerin her biri yine kendi retinal imgelerine sahip olurlar. Gözlemcinin gözlerinin şekillerindeki çeşitliliği açıklamakta, geometrik bir uygunluğa bile güç bela ulaşılabilirdi, ve fiili bir rastlantı ise söz konusu bile olamazdı. Bu benzetme, A nın retinal imgesinin B ye görünür kılındığı farz edilerek; veya A nın kendi retinal imgesini ayrıca bir aynada görebildiği farz edilerek, daha da ilerletilebilirdi. Bu şekilde belki bir idenin kendi başına bir nesne olarak nasıl ele alınabileceğini gösterebilirdik, ama aslında ideye sahip olan kişinin dolaysızca karşı karşıya olduğu şey ile gözlemcinin karşı karşıya olduğu şey bir değildir. Fakat bunun peşine düşmek bizi konunun çok uzağına götürecektir. (Frege ye Dair, s.128) Yani, birbirimizin imgelerine sahip olamasak da yine de aynı duyuma sahip olabiliriz. İletişim ancak bu sayede mümkündür; duyumun nesnel olması sayesinde. Yani iki kişi aynı duyuma sahip olabilir ve böylece onların nasıl iletişim kurabildikleri açıklanabilir. Oysa, uygulamada buna uygun örnek vermek zordur ama tersi duruma sayısız örnek verilebilir. Frege nin kendisi de bu zorluğa işaret ediyor: Bir özel adın duyumu söz konusu dile yada bu dile ait gösterimlerin bütününe yeterince aşina olan herkesçe edinilir; 1 ama bu durum, eğer ortada bir gönderge varsa, bu göndergenin yalnızca tek bir yönünü aydınlatmaya yarar. Göndergeye ilişkin kapsamlı bilgi, herhangi bir duyumun ona ait olup olmadığını derhal söyleyebilmemizi gerektirir. Böyle bir bilgiye biz hiçbir zaman ulaşmayız. Frege nin bu konuya ilişkin görüşleri şu şekilde özetlenebilir: Frege nin anlam kuramına göre, düşünce bir cümlenin duyumudur. Yine aynı kuramın temel aksiyomu olan bileşimsellik ilkesi gereği, bileşik bir ifadenin (örneğin bir cümlenin) duyumu, bileşenlerin duyumlarından oluşur. Dolayısıyla iki farklı cümle aynı duyuma sahip olamaz. O halde, iki farklı cümle aynı düşünceyi veremez ve böyle bir 1 Frege burada şu dipnotu düşüyor: Aristoteles gibi bir aktüel özel ad durumunda duyuma dair fikirler farklı olabilir. Bu duyumun, mesela, şunun gibi olduğu kabul edilebilir: Platon un öğrencisi ve Büyük İskender in öğretmeni. Böyle yapan kişi Aristoteles Stagira da doğdu cümlesine, bu adın duyumunu Büyük İskender in Stagira da doğmuş öğretmeni olarak alanın iliştirdiğinden başka bir duyum iliştirecektir. Gönderge aynı kaldığı sürece, duyumdaki bu tür değişimlere göz yumulabilir, her ne kadar kesin bir bilimin kuramsal yapısı içinde bunlara izin verilmemeli ve bunlar kusursuz bir dilde ortaya çıkmamalı ise de.

2 durumda düşünce iletişimi mümkün olamaz. Yani şu iki cümle, bu durumda aynı duyumu ve dolayısıyla aynı düşünceyi iletemezler: Aristoteles Stagira da doğdu. Platon un öğrencisi ve Büyük İskender in öğretmeni Stagira da doğdu. Oysa biliyoruz ki, birinci cümleyi kullanan bir kişi ile ikinci cümleyi kullanan bir başka kişinin her ikisi de aynı Aristoteles e gönderme yaparlar ve birbirlerini mükemmelen anlarlar. Sonuç olarak, duyum nasıl nesnel olabiliyor ve anlam iletişimi nasıl gerçekleşebiliyor sorusuna bir cevap sunma konusunda Frege nin kuramı, bilhassa özel adların yerine geçebilen farklı farklı betimlemeler söz konusu olduğunda, yetersiz kalıyor. 2. Duyum ve Analiz Konusu Hakkındaki Sorunlar Bilindiği gibi Frege çağdaş analitik felsefenin kurucusu kabul edilmektedir. Çağdaş analitik felsefeye göre, felsefe yapmak analiz yapmaktır. Burada analizden, elbette kavramsal analiz ve dolayısıyla dilsel analiz kastedilmektedir. Buna göre, felsefenin geleneksel sorunları bir dil çözümlemesine (analizine) indirgenebilir. Yani, uygun dilsel ifadelendirmeler kullanmak suretiyle ve kavramların açık kılınması yoluyla, mevcut felsefe sorunları buharlaşacak ve bunların aslında birer sorun olmadıkları anlaşılacaktır. Peki, felsefi analiz ya da dilsel analiz denilen şey, Frege nin anlam kuramına göre nasıl bir şeydir? Fregeci anlam kuramının terimleriyle konuşursak, dilsel analizin, duyumlar arası ilişkileri keşfetmek olduğunu söylememiz gerekir. Mesela, İle X biliyor ki P X, haklılandırılmış doğru bir inanç taşıyor ki P İfadeleri anlam bakımından özdeştir. Burada duyumun özdeşliğini, eşanlamlılık olarak, yani sözcüklerin eşanlamlı/anlamdaş (sinonim) olmaları olarak görebiliriz. Demek ki özdeş duyumlara sinonimler diyebiliriz. Yani iki ifade, eğer bunlar sinonimse, aynı duyuma sahiptir. İşte analitik felsefe projesi asıl olarak, bu tür özdeşlikleri keşfetme projesi olarak görülebilir. Oysa Frege nin anlam kuramına göre, böyle bir projenin söz konusu olabilmesi mümkün değildir. Çünkü biliyoruz ki, Frege nin anlam kuramına göre Sabah Yıldızı Akşam Yıldızıdır cümlesi, anlamını her iki ifadenin farklı duyumlara sahip olmaları sayesinde edinebilmektedir. Yani Frege nin anlam kuramına göre bir özdeşlikte önemli olan husus ve bir özdeşliğe anlamını kazandıran husus, bu özdeşlikte eşitlenen ifadelerin farklı duyumlara sahip olmasıdır. Eğer dilsel analiz, duyumlar arası ilişkileri bulmak veya keşfetmek ise, bu durumda bilgilendirici analiz diye bir şeyden bahsetmek mümkün değildir. Duyumlar arası özdeşlikten bahsedilemediği için, dilsel analiz diye bir şeyden bahsedilemez ve böylece analitik felsefe projesi çöker. Bu hususu az önce verilen örnek üzerinde daha detaylı gösterelim:

3 Bilgi haklılandırılmış doğru inançtır. Bunu anlamak demek, Bilgi Bunların aynı duyuma sahip olduklarını bilmek demektir. haklılandırılmış doğru inanç Oysa, duyum göndergeyi belirler (betimler, sunar). Duyum göndergeyi betimlemek yoluyla belirler. Yani iki ifade aynı duyuma sahipse, bu iki ifade aynı göndergeye de sahip olmak zorundadır. Dolayısıyla yukarıdaki örnekte, Bilgi haklılandırılmış doğru inançtır cümlesini anlayan kişi, bu cümlenin doğru olduğunu da önceden biliyor demektir. Çünkü bu cümleyi anlayan kişi, bilgi ifadesinin duyumunu edinmiştir ve dolayısıyla bu duyumun belirlediği (eğer varsa) göndergeyi biliyor demektir; yine aynı cümleyi anlayan kişi bu sefer haklılandırılmış doğru inanç ifadesinin de duyumunu edinmiştir ve dolayısıyla bu duyumun belirlediği (yine eğer varsa) göndergeyi de biliyor ve bu göndergenin bir önceki ile aynı olduğunu da biliyor demektir. Dolayısıyla cümleyi anlayan kişinin bütün bunları önceden biliyor olması gerekmektedir ve bu durumda bu kişi için bu cümlenin anlizi yoluyla keşfedilecek yeni bir şey yok demektir. Sonuç olarak, Frege nin anlam kuramına göre, felsefede olsun bilimde olsun, bilgilendirici analiz diye bir şey olamayacaktır. Ya Frege nin bilgilendirici özdeşlikler hakkındaki kuramı terk edilecektir, ya da bu kuramın Bilgi haklılandırılmış doğru inançtır gibi olası örnekleri açıklayamadığı, bunlara bir açıklama getiremediği kabul edilecektir. Veya belki de analiz denilen şeyi, duyumlar arası ilişkileri ele alan bir şey gibi görmek yanlıştır. Ama eğer böyleyse, o zaman duyum denilen şey nedir? Bu durumda bu soru iyice gizemli hale geliyor. 3. Dolaylı Gönderge ve İnanç Bağlamları Hakkındaki Sorunlar Frege nin anlam kuramında, inanç bağlamı söz konusu olduğunda, bir adın (özel ad, deyim, ifade vs.) göndergesi onun olağan duyumudur. Göndergeler değişmiş olduğu için, inanç bağlamlarında doğruluk değeri korunmuyor. Yani inanç bağlamı söz konusu olduğunda, göndergenin yerini duyum alıyor ve anlam da duyumdan ibaret hale geliyor. Böyle bir durumda artık gönderge aranmıyor, anlamı gönderge belirlemiyor, göndergeyi sormak/talep etmek duyumu sormak/talep etmek haline geliyor. Ve buradaki duyum, sözcüğün olağan haldeki yani olağan bağlamdaki duyumudur. Öncelikle inanç bağlamları hakkında Fregeci anlam kuramının neleri ileri sürdüğünü hatırlayalım.

4 Bilindiği gibi, Fregeci anlam kuramına göre, bir cümlenin doğruluk değeri, onu oluşturan parçaların göndergeleri tarafından belirlenir. Örneğin şu cümle doğrudur: Çimen yeşildir ve kar beyazdır. Bu cümlenin parçaları olan Çimen yeşildir ve Kar beyazdır doğru oldukları için bunların bileşiminden oluşmuş örnek cümle de doğrudur. Yine Fregeci anlam kuramına göre, bir cümlenin bir parçasının yerine, aynı göndergeye sahip başka bir parça geçerse cümlenin göndergesi değişmez. Dolayısıyla yukarıdaki örnek cümlede Çimen yeşildir yerine Balinalar memelidir yazarsak cümle yine doğru olur, çünkü hem Çimen yeşildir hem de Balinalar memelidir cümleciklerinin göndergeleri (yani doğruluk değerleri) aynıdır: Balinalar memelidir ve kar beyazdır. Şematik bir anlatımla bu söylediklerimizi tekrar edelim: Çimen yeşildir. Balinalar memelidir. Çimen yeşildir ve kar beyazdır. Balinalar memelidir ve kar beyazdır. Fakat bu iki örnek cümle de dolaysız/aracısız bir bağlamda gündeme geliyorlar. Diğer yandan, bildiri/haber kipindeki cümleler dolaylı/aracılı bağlamlarda da kullanılırlar. Mesela aktarmalı konuşmalarda durum böyledir. Dolaylı bağlamlarda bir olgudan, nesneden, olaydan, vb. doğrudan doğruya (yani şöyle şöyledir, böyle böyledir şeklinde) bahsedilmez de, bir olgu, nesne, olay, vb. hakkında beslenen inanç, şüphe, umut, arzu, vb. dile getirilir (yani şöyle şöyle olduğuna inanıyorum, böyle böyle olmasını istiyorum gibi) veya bir başkasının söz ve düşünceleri dile getirilir (yani şöyle şöyle olduğunu söyledi, böyle böyle olduğunu düşünüyor gibi). Dikkat ederseniz, bu tür cümleler de haber kipindedir ve bildiri cümleleridirler, bu yüzden de hepsi birer önermedir ve doğru veya yanlış olabilirler, ama olgu/nesne/olaylara dair dolaylı bir anlatım kullandıkları için farklı bir bağlama aittirler. Bu bağlam, çeşitli isimler alabilir: inanç bağlamları, aktarmalı konuşma, içlemsel bağlamlar, opak (saydamsız) bağlamlar, dolaylı/aracılı bağlamlar gibi. Dolayısıyla şu örnek cümle, dolaylı bağlamda bir bildiri cümlesidir ve doğru bir önermedir: Kolomb, Hindistan a yelken açtığını düşündü. Gerçekten de Amerika kıtasını keşfeden Kristof Kolomb, yola çıkarken dünyanın çevresinden dolanarak Hindistan a varacağını düşünüyordu ve aylar sonra karaya vardığında burasını Hindistan

5 zannetti, çünkü Hindistan ı daha önce hiç görmemişti. Ama biz biliyoruz ki gerçekte Kolomb Hindistan a yelken açmamıştı, bu yüzden Kolomb Hindistan a yelken açtı cümlesi yanlıştır. Diğer yandan Kolomb Antarktika ya yelken açtı cümlesi de yanlıştır ve az önceki ile aynı doğruluk değerine (yani göndergeye) sahip olduğu için, bileşimsellik ilkesi gereği, yukarıdaki ana cümlede onun yerine bunu yazarsak cümlenin doğruluk değeri (yani göndergesi) korunmalıdır: Kolomb, Antarktika ya yelken açtığını düşündü. Oysa bu cümle apaçık yanlıştır, çünkü Kolomb un Antarktika ya gitme gibi bir niyeti bulunmuyordu. Bu örnekte görüldüğü üzere, bileşimsellik ilkesi bu durumda işlememiştir; cümlenin bir parçası aynı doğruluk değerine (göndergeye) sahip bir başka parça ile değiştirilmiş ve cümlenin doğruluk değeri (göndergesi) korunmamış, değişmiştir. Kolomb, Hindistan a yelken açtı. Kolomb, Antarktika ya yelken açtı. Yanlış Kolomb, Hindistan a yelken açtığını düşündü. Kolomb, Antarktika ya yelken açtığını düşündü. Yanlış Bu duruma başka örnekler vermek için mesela aşağıdaki iki örnek cümleyi ele alalım: Latife, Süpermen in uçabildiğine emin. Rıza, Sabah Yıldızının Venüs olduğuna inanıyor. Her iki cümle de dolaylı bağlamlara aitler, bir olgudan doğrudan doğruya bahsetmiyorlar, birilerinin bir olgu hakkındaki düşüncelerini dile getiriyorlar. Yine, her iki cümleyi de burada doğru kabul ediyoruz. Birinci cümle doğru ise, bunun bir parçası olan ve kendisi de doğru olan Süpermen uçabilir cümleciğinin yerine yine doğru olan Clark Kent uçabilir cümleciğini, bileşimsellik ilkesi gereği yazabilmeliyiz. İkinci cümle doğru ise, bunun bir parçası olan ve kendisi de doğru olan Sabah Yıldızı Venüs tür cümleciğinin yerine yine doğru olan Akşam Yıldızı Venüs tür cümleciğini, bileşimsellik ilkesi gereği yazabilmeliyiz. Bunları yaptığımızda, aşağıdaki cümleleri elde ederiz: Latife, Clark Kent in uçabildiğine emin. Rıza, Akşam Yıldızının Venüs olduğuna inanıyor. Şimdi bu cümleler doğru mudur? Elbette eğer Latife, Süpermen ile Clark Kent in aynı kişi olduklarını bilmiyorsa birinci cümle yanlış olacaktır ve doğruluk değeri korunmamış olacaktır. Yine, eğer Rıza,

6 Akşam Yıldızı ile Sabah Yıldızının aynı yıldız olduklarını bilmiyorsa bu sefer ikinci cümle yanlış olacaktır ve doğruluk değeri yine korunmamış olacaktır. Latife, Süpermen in uçabildiğine emin. Rıza, Sabah Yıldızının Venüs olduğuna inanıyor. Latife, Süpermen ile Clark Kent in aynı kişi olduklarını bilmiyor. Rıza, Akşam Yıldızı ile Sabah Yıldızının aynı yıldız olduklarını bilmiyor. Latife, Clark Kent in uçabildiğine emin. Yanlış Rıza, Akşam Yıldızının Venüs olduğuna inanıyor. Yanlış İşte bu yüzden, dolaylı bağlamlarda bileşimsellik ilkesi geçerli değildir. Çünkü dolaylı bağlamlarda kullanılan sözcüklerin göndergeleri değişmiştir (göndergenin yerini duyum almıştır) ve bu yüzden doğruluk değeri korunmamaktadır. Yine de dolaylı bağlamlara dair bu tür cümleler birer önermedir, doğru/yanlış olabilirler ve bir anlama sahiptirler. O halde, Fregeci anlam kuramına göre, böyle cümleleri oluşturan parçaların yine bir gönderge ve duyumları olmalıdır ve bu parçalar anlamlarını yine kendi gönderge ve duyumlarından edinmelidirler. İşte, Frege nin bu konudaki iddiası, dolaylı bağlamlarda kullanılan bir sözcüğün göndergesinin, onun dolaysız bağlamdaki duyumu olduğudur. Yani dolaylı bağlamda kullanılan sözcükler, artık olağan göndergelerine işaret etmezler, ama eğer bir göndergeleri varsa bu da olağan/dolaysız kullanımda sahip oldukları duyumdur. Örneğin Aristoteles in resmi deyimini ele alalım. Olağan/dolaysız bağlamda (mesela, Aristoteles in resmi estetiktir cümlesinde) bu deyimin hem bir göndergesi hem de bir duyumu vardır. Resmin kendisi deyimin göndergesidir, duyum ise bu resim nesnesinin dilsel yoldan betimlenme tarzıdır. Aynı resim, Aristoteles e ait resim, Aristoteles in tablosu, Sakallı bir adamın resmi gibi deyimlerle de betimlenebilirdi ve her bir deyim bu betimleme tarzını farklı yapmış olurdu. İşte aradaki bu fark, duyuma işaret eder. Sonuçta her betimleme tarzı bizde bir anlam uyandırır ve betimleme tarzı değiştikçe bu anlam da değişir. Bu resmin, Aristoteles in resmi deyimi ile betimlenmesinin bizde uyandırdığı anlam, mesela Geçmişte yaşamış Aristoteles isimli filozofun boya kullanılarak çizilmiş portresi gibi bir şeydir:

7 Aristoteles in resmi estetiktir Olağan/dolaysız bağlam Aristoteles in resmi Sunar/betimler Gösterir/işaret eder Geçmişte yaşamış Aristoteles isimli filozofun boya kullanılarak çizilmiş portresi DUYUM GÖNDERGE Ama eğer Aristoteles in resmi deyimi dolaylı bağlamlarda kullanılırsa (mesela, Ayşe, Aristoteles in resmini estetik buluyor cümlesinde veya Cem, Ayşe nin Aristoteles in resmini estetik bulduğunu düşünüyor cümlesinde), artık resmin kendisi gönderge olmaz; Frege ye göre, burada artık Aristoteles in resmi deyiminin bir göndergesi yoktur, sadece bir duyumu vardır ve bu duyumu gösterir/işaret eder. Yani normalde, sözcük ile gönderge arasındaki gösterme/işaret etme ilişkisi, bu sefer sözcük ile duyum arasındadır: Cem, Ayşe nin Aristoteles in resmini estetik bulduğunu düşünüyor. Dolaylı bağlam Aristoteles in resmi Gösterir/işaret eder Geçmişte yaşamış Aristoteles isimli filozofun boya kullanılarak çizilmiş portresi YOK DUYUM GÖNDERGE

8 Özetle, Frege nin anlam kuramında, dolaylı bağlamlar söz konusu olduğunda, bir adın (özel ad, deyim, ifade vs.) göndergesi onun olağan duyumu olmaktadır. İşte sorun, çift katlı dolaylı bağlamlarda çıkmaktadır. Eğer bir cümle, bir kişinin söz ve düşünceleri üzerine olan, ikinci bir kişinin söz ve düşüncelerini dile getiriyorsa, çift katlı bir dolaylılıktan bahsedilebilir. Aynı şekilde bir üçüncü kişi de ikinci kişinin düşünceleri üzerine olan, bir dördüncü kişi üçüncü kişinin düşünceleri üzerine olan, vb. düşüncelerini dile getirirse, çok katlı dolaylı bağlamlar ortaya çıkacaktır. Örneğin aşağıdaki üç cümleden birincisi dolaysız bağlama, ikincisi dolaylı bağlama ve üçüncüsü de çift katlı dolaylı bağlama aittirler: 1. Hindistan, Pakistan ın komşusudur. 2. Kolomb, Hindistan a yelken açtığını düşündü. 3. Rıza, Kolomb un Hindistan a yelken açtığını düşündüğüne inanıyor. Yine başka bir örnek olarak da aşağıdaki üç cümleyi verebiliriz: 1. Taha Kıvanç, Star daki yazısında hükümeti eleştirdi. 2. Latife, Taha Kıvanç ın Fehmi Koru olduğunu düşünüyor. 3. Rıza, Latife nin, Taha Kıvanç ın Fehmi Koru olduğunu, düşündüğünü zannediyor. Şimdi, Fregeci anlam kuramına göre, ikinci cümlede geçen Taha Kıvanç ın göndergesi, birinci cümlede geçen Taha Kıvanç ın duyumudur. Peki bu durumda, üçüncü cümlede geçen Taha Kıvanç ın göndergesi nedir? Bu göndergenin, ikinci cümlede geçen Taha Kıvanç ın duyumu olması gerektiğini söyleyebiliriz. Ancak ikinci cümle, dolaylı bağlama ait olduğu için bu cümlede geçen Taha Kıvanç ın duyumu da bir olağan duyum değil, bir dolaylı duyum olacaktır. Ama bu dolaylı duyum nedir? Böyle bir duyum türünden bahsetmek anlamlı olmadığı gibi (zira bu durumda, ikinci dereceden, üçüncü dereceden, vb. dolaylı duyumlardan bahsetmek zorunda kalırız), Frege, yazılarında böyle bir duyum türünden hiç bahsetmemiştir. Dolayısıyla dolaylı duyum dediğimiz bu duyumun, dolaysız bağlamdaki duyumla aynı duyum olması gerekmektedir. Sonuç olarak, çift katlı dolaylı bağlamlarda kullanılan sözcüklerin dolaylı duyumları, dolaysız bağlamlarda kullanılan sözcüklerin olağan duyumları ile aynı olmalıdır. Ama eğer, duyum göndergeyi belirliyorsa, bu iki duyum türüne (dolaylı ve olağan) karşılık gelen göndergelerin de aynı olması gerekir. Yukarıdaki örnekte ikinci ve üçüncü cümleleri aşağıdaki gibi değiştirelim: 1. Taha Kıvanç, Star daki yazısında hükümeti eleştirdi. 2. Latife, Fehmi Koru nun Star daki yazısında hükümeti eleştirdiğini düşünüyor. 3. Rıza, Latife nin, Fehmi Koru nun Star daki yazısında hükümeti eleştirdiğini, düşündüğü konusunda şüphe duymuyor. Varsayalım ki birinci ve üçüncü cümleler doğrudur. Şimdi, eğer Latife, Taha Kıvanç ile Fehmi Koru nun aynı kişi olduğunu bilmiyorsa, ikinci cümle yanlış, eğer biliyorsa, ikinci cümle doğru olacaktır. Oysa üçüncü cümle, ikinci cümlenin doğru veya yanlış olmasından tamamen bağımsız şekilde, daima doğru olacaktır. Fakat az önce, ikinci cümlede geçen Fehmi Koru ile üçüncü cümlede geçen Fehmi

9 Koru nun aynı göndergeye sahip olması gerektiğini (ki bu da, Fehmi Koru sözcüğünün olağan duyumudur) söylemiştik ve eğer göndergeler değişmiyorsa, doğruluk değeri de değişmemelidir. Yani Latife, Fehmi Koru nun Star daki yazısında hükümeti eleştirdiğini düşünüyor şeklindeki ikinci cümle, üçüncü cümlenin içinde bir cümlecik olarak geçmektedir ve her ikisinin bütün sözcükleri aynı göndergelere sahiptir, dolayısıyla doğruluk değeri ikinci ve üçüncü cümlelerde korunmalıdır, ama korunmuyor. Sonuç olarak, dolaylı bağlamlarda göndergenin yerine olağan duyumun geçtiğini ileri süren Frege nin kuramı, (en azından çok katlı dolaylı bağlamlarda) ikna edici olamamaktadır. 4. Taşıyıcısı Olmayan Adlar Hakkındaki Sorunlar Frege nin geliştirdiği duyum kavramının en önemli işlevi, taşıyıcısı olmayan adların/betimlemelerin nasıl anlam kazandıklarını açıklayabilmesidir. Buna göre, bir adın göndergesi yoksa bile bir duyumu vardır. Hatta her sözcüğün daima bir duyuma vardır, olmak zorundadır. Bu bakış açısından, anlamın özünün duyum olduğunu söylemek mümkündür. Gönderge ise, anlamın özel hallerdeki (doğruluk bağlamlarındaki) tamamlayıcısıdır, denilebilir. Fakat cümleler için durum pek o kadar açık değildir. Bildiğimiz gibi, Fregeci anlam kuramında, bir cümlenin göndergesi onun doğruluk değeridir ki bu da, veya Yanlış değerlerinden birisidir. Demek ki bütün cümlelerin sadece ve sadece iki tane göndergesi vardır. Bu husus, kabul edilmesi/anlaşılması zor bir durum oluşturmaktadır. Kabul edilmesi/anlaşılması zor olan ikinci bir husus da, bu veya Yanlış değerlerinin, gönderge oldukları için, birer nesne gibi ele alınması ve düşünülmesi gerekliliğidir ki, gerçekten de bu durum sağduyuya ters düşüyor. Sorun oluşturan bir üçüncü husus ise, kurgusal söylem gibi bazı bağlamlarda cümlelerin bir göndergesinin olmadığının kabul edilmesidir. Buna göre, mesela edebiyat alanındaki bütün cümleler, bu durumda ne doğru ne de yanlıştırlar. Yani, oldukça geniş bir yekûn tutan bir cümleler kümesi var ve bunlar düşüncelerin iletiminde kullanılabiliyorlar (mesela, edebi bir romanın düşünce içermediğini söylemek sağduyuya ters düşer) ama bu kuramın kapsamı dışında kalıyorlar. Çünkü Frege nin kuramı, asıl olarak bir yargı bildiren ve doğru veya yanlış olma iddiası taşıyan cümleleri ele almaktadır. Russell, bu duruma dair kendi seçtiği bir örneği vermektedir: Fransa nın şimdiki kralı keldir. Russell, kurgusal söyleme ait olduğu (yani uydurma olduğu) kabul edilebilecek olan bu cümlenin bir düşünce içerdiğini ve bu düşüncenin de açıkça yanlış olduğunu kabul etmektedir. Oysa Fregeci anlam kuramında, bu cümlenin bir parçası olan Fransa nın şimdiki kralı deyiminin bir göndergesi yoktur (Fransa, Fransız Devriminden beri cumhuriyetle yönetilmektedir) ve parçalardan birinin göndergesi yoksa cümlenin de bir göndergesi yoktur. Yani Fregeci anlam kuramında bu cümlenin doğruluk değeri belirsizdir, ne doğrudur ne de yanlıştır. Fakat sağduyumuz bu cümlenin yanlış bir cümle olması gerektiğini söyler, çünkü cümle bizde, sanki Fransa krallıkla yönetiliyormuş gibi bir anlam uyandırmaktadır.