DÖRT ÖNEML KONUDA...

Transkript

1 DÖRT ÖNEML KONUDA... Merhaba sayg de er okuyucu, Bu say da dört önemli haber ve geliflme ile karfl n zday z. ÖNCEL KLE fiükrü HOCA... O, Hacettepe Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü nü kurduktan sonra, bu bölümde yetifltirdi i ö rencileri ve onlar n ö rencileri ile Türk dünyas n n Türk Dili ve Edebiyat, özellikle halk edebiyat çal flmalar nda kurucu, yönetici ve hoca olarak, engin gönüllü kiflili i ile yap c, yarat c, kucaklay c ve ço alt c olmakta hiç zorlanmadan bir bölümden bir bilim dünyas yaratt. Bu engin gönüllü kiflili inin yan nda fiükrü Hoca, sadece Türkiye nin de il, dünyan n k y da köflede kalm fl kütüphanelerinin tozlu raflar ndaki Türkçe yazmalara ulaflarak ve i ne ile kuyu kazarak, öyle bir ç rp da say - l p bitirilemeyecek oranda eser ortaya koydu. Emekli olduktan sonra da, eme ini ve sevgisini alandan ve ö rencilerinden esirgemedi. Cönklerin ve mecmualar n nas l okunmas gerekti ini, ö rencilerine seksenli yafllar nda anlatmaya devam etti. fiu anda yafl 65 olanla 25 olan n ben fiükrü Elçin in ö rencisiyim demelerinin sebebi budur. Hoca, Türk Kültürünü Araflt rma Enstitüsü Baflkan olarak, AKM nin Türk Dünyas Edebiyat Tarihi Projesi nin Yöneticisi olarak (bu projeye hocan n verdi i eme in derecesini bilenler bilir) çal flmalar na devam etmektedir. Bu arada devam eden veya proje halinde olan di er yay n çal flmalar n unutmamak gerekir. Milli Folklor dergisi olarak, önümüzdeki say lardan birini, örnek hoca, örnek insan, örnek yönetici fiükrü Elçin Özel Say s yapmay kararlaflt rm fl bulunuyoruz. Haz rl klar m z sürmektedir. Meslektafllar m z n her türlü katk s na aç z ve katk bekliyoruz. YAYIN LKELER M Z Bildi iniz üzere, Milli Folklor dergisi, Uluslar aras ve hakemli bir dergi olarak, flu anda iki indeks kuruluflu taraf ndan taranmaktad r: Avusturya daki TA ve ABD deki MLA. Sosyal Bilimler alan ndaki dergileri tarayan ve Türk üniversitelerinin akademik yükseltme yönetmeliklerinde s kça ad n duydu umuz di er baz indeksler, baflta on y l düzenli olarak yay nlanm fl olma flart olmak üzere, baz ek kriterler ortaya koymufllard r. Yaz flmalar m z n devam etti i bu indekslerce, on y ld r düzenli olarak yay nland için, dergimizin taranabilir olma niteliklerinden birincisine sahip oldu u kabul edilmektedir. De er flartlar ise, elinizdeki say n n arka sayfalar nda yer alan ve bundan sonra her say da yay nlayaca m z, Türkçe ve Frans zca olarak haz rlad m z (gelecek say larda ngilizce sine de yer verilecektir.) Yay n lkeleri nde belirlendi i biçimdedir. Dergimizin daha önce belirlemifl oldu u Prensipler e göre gönderilen ve hakem raporlar yla yay n karar al nan yaz lar n 2001 y l sonuna kadar yay n n n tamamlanaca planlanmaktad r. Bu sebeple, 2002 y l n n ilk say s ndan itibaren Yay n lkelerimize uymayan hiçbir yaz n n incelenmeye al nmas veya yay nlanmas söz konusu olamayaca ndan, meslektafllar n z n bundan böyle, gönderecekleri yaz larda, bu say da yay nlad m z Öcal O uz ve Mehmet Aça ya ait yaz larda oldu u gibi Yay n lkelerimizi dikkate almalar n bekliyoruz. Milli Folklor un bu çerçevede yapt fley, Türk sosyal bilim dünyas n n geliflmesine katk sa lamaya, bu dünyay uluslar aras na açmaya ve bu alandaki uluslar aras bilimsel çal flmalarda Türk bilim adamlar n n da var oldu unu göstermeye yöneliktir. HAKEM KURULU Daha önceki say lar m zda Yay n Dan flman, Yaz Kurulu Üyesi olarak veya gönderdi- imiz yaz lar inceleyerek dergimizin hakemli- ini kabul eden bilim adamlar m z n d fl nda kalan bilim adam ve uzmanlarla görüflerek, daimi Hakem Kurulu ve bunun yan nda da her say için uzmanl klar na baflvurulanlar listesi ile ilgili haz rl klar m z sürmektedir. lgililerden ald m z cevaplar do rultusunda, önümüzdeki günlerde bu konuyu da sonuçland raca m z umuyoruz. NTERNETTEY Z Sosyal Bilimlerde Bilgisayar Kullan m alan nda uzman de erli bilim adam Dr. Ramazan Acun, dergimizin nternet Yönetimi ni üstlenmifl ve ilk web sayfam z haz rlam flt r. Önümüzdeki dönemde say n Acun un yönetiminde, daha da gelifltirmeyi planlad m z web sayfam z n adresi: dur. adresimiz, eskiden oldu u gibi Ocal@hacettepe.edu.tr fleklindedir. Sayg lar m zla... M. Öcal O UZ Yay n Yönetmeni 4 Milli Folklor

2 TUNUS'UN FOLKLOR DERG S : "HALK GELENEKLER VE SANATLARI DEFTER " La Revue du folklore de la Tunisie: "Cahiers des arts et traditions populaires" Doç. Dr. M. Öcal O UZ* ÖZET "Halk Gelenekleri ve Sanatlar Defteri" Tunus'ta halkbilimi alan nda yay nlanan tek dergidir y llar aras nda 12 say yay nlanm flt r. Dergide Frans zca ve Arapça yaz lar bulunmaktad r. Dergi, düzensiz aral klarla yay nlanmakta olup daha çok gelenekler, inançlar giyim ve el sanatlar konusunda haz rlanan yaz lara yer vermektedir. Dergi, Kültür Bakanl 'na ba l Millî Kültürel Miras Enstitüsü taraf ndan yay nlanmaktad r. Yaz da Tunus Folkloru hakk nda bilgi edinilebilecek en iyi kaynak durumunda olan derginin yay n süreçleri ve içeri i de erlendirilmeye çal fl lmaktad r. Anahtar Kelimeler Tunus, Halkbilimi, Dergi RÉSUMÉ Les "Cahiers des arts et traditions populaires" publiée en Tunisie à propos du folklore. Elle a été publiée les douzes numéro entre les années 1968 et Dans la revue, on trouve des articles en français et en arabe. La revue de périodicitée est irréguliére. Elle s'intéresse aux coutumes, traditions, croyances, costumes traditionels et produits artisanals, etc. La propriétaire de la revue est l'institut National du Patrimoine atteché au ministére de la Culture. La revue est la meilleure source pour avoir une idée en matiére du folklore tunisien. Dans l'article, nous cherchons à examiner les processus de la publication et le contenu de la revue. Les mots clés Tunisie, Folklore, Revue Tunus'taki halkbilimi çal flmalar - n n e ilimleri ve sorunlar üzerinde daha önce yay nlad m z bir yaz da k saca durmufltuk (O uz 2000). Bu yaz da ise, o yaz da yer alan görüfl ve yorumlar m z bir dergi çerçevesinde biraz daha açarak, Tunus'taki folklor çal flmalar n de erlendirmeye çal flaca z. Bilindi i üzere, Frans z halkbilim okulu, ngilizce kökenli "folklore" terimini son derece s n rl ve dar bir alanda tutarak, halkbilim çal flmalar n "antropoloji", "etnoloji", "tarih" ve "lenguistik" aras nda adeta paylaflt rm fl, folklor terimini ise afla s n flar n ve bölgesel gruplar n dans ve flark lar için kullanm flt r. Fransa'da az say da halkbilimcinin geçmiflte ve günümüzde "folklor" terimini kullanma gayreti ise bu genel e ilimi de- ifltirmemifltir (Van Gennep 1998, Dontenville 1998). Fransa'da halkbiliminin inceleme alan na giren konular "halk gelenekleri (tradition populaire)" veya "sözlü gelenek (tradition orale)" bafll klar alt nda toplanm fl ve daha çok tarih, lenguistik veya antropoloji okullar n n Milli Folklor 5

3 kuramsal e ilimlerine göre incelenmifltir. Bu nedenlerle Fransa'da ciddî, düzenli ve uzun soluklu hiçbir akademik halk bilim dergisi veya yay n "folklor" ad n tafl mamaktad r. Bu konuda en kayda de er örnek olarak, Fransa'n n halkbilim alan nda son dönemlerde yetifltirdi i son derece önemli bilim adamlar ndan birisi olan Claude Lévi Strauss'un Fransa'n n önde gelen antropoloji dergisi olan "L'homme"un kurucular ndan olmas ve genellikle yaz lar n bu dergide yay nlamas verilebilir. XIX. yüzy lda, Bat dünyas nda adlar, kapsam ve s n rlar belirlenen sosyal bilimlerin (Gülbenkyan Komisyonu 1998) Do u dünyas na adaptasyonlar - n n do urdu u sorunlar bir yana, Tunus gibi ülkelerde topyekün e itim sistemleri "kolonize" edenlere benzetilmeye çal - fl lm flt r. Dolay s yla Tunus'taki halkbilim çal flmalar, Frans z birikimi üzerine infla edilmifltir. Kolonizasyon döneminde, Tunus halkbilimi üzerine çal flmalar n yok denecek kadar az oldu u söylenebilir. Sosyal hayat ile ilgili çal flmalar genellikle tarih ile ba lant l yap lm fl, bunlarda ise "Türkler'den önceki Tunus'un tarihi" ve "Frans z dönemi"ne a rl k verilmifltir. Özellikle XX. yüzy l n bafllar nda Atatürk'ün ba ms zl k hareketinin Tunus'ta etki b rakmamas için, kolonizasyon idaresi, ciddî tedbirler alm fl ve "ba ms zl k taleplerini körükleyecek" çal flmalar engellenmifltir. Tunus'un ba ms zl na kavuflmas ndan önce, düzenli ve sistemli halkbilimi çal flmalar n n bulunmamas n birinci yaklafl m denemesi olarak bu flekilde aç klayabiliriz. Tunus'ta halkbilimi çal flmalar n n önündeki ikinci engel ise, "klasik Arapça"n n yaratt dil muhafazakarl n n mahallî lehçeleri küçümseyip, bu lehçelerde yarat lan halkbilim ürünlerini de- ersiz görmesidir. Klasik ve standart Arap dil ve hayat n n "klasik Arapça"da bulundu u Arap millî kimli inin ancak bu sayede korunabilece i görüflü di er Arap ülkelerinin ayd nlar n oldu u gibi Tunuslu ayd nlar da etkilemektedir. Bu nedenlerle lehçeler üzerine yap lan çal flmalar kendili inden s n rl kalmaya mahkum olmaktad r. Tunus'ta halk ana dili olarak iki dili ö renmektedir: Ana dili olarak mahallî Arapça okul ça na kadar ö renilmekte ve hayat boyu sokakta kullan lmaktad r. Okul ça nda ise klasik Arapça ö renilmekte, bu da bilim ve uluslar aras iletiflim dili olarak Frans zca ile birlikte resmî olarak kullan lmaktad r. Mahalli Arapça yaz dili olarak geçerli olmad ndan klasik Arapça'y bilmeyenlerin adlar n yazmalar veya yaz lanlar anlamalar imkans zlaflmaktad r. Bu problemati e flöyle bir örnek verilebilir: Örne in Kazakistan'da Kazakça ana dili olarak sokakta konufluluyor, ancak okulda e itim Türkiye Türkçesi (bunun yerini belki Ça atayca veya baflka bir klasik devir Türkçesi de ikame edilebilir) ile yap l yor. Arap dünyas n n dil birli ini bozar düflüncesiyle, Lehçeler üzerine çal fl lmas n n hofl görülmemesi, Tunus'taki halkbilimi çal flmalar n yavafllatan ikinci unsur olarak de erlendirilebilir. Bize göre temel bu iki neden ve bunlara ilave edilebilecek di er ikincil nedenlerle, Tunus'ta halkbilimi çal flmalar akademikleflememifltir. Tunus üniversitelerinin hiç birisinde halkbilimi ile ilgili bölüm veya anabilim dal olmad gibi bu alanda uzmanlaflm fl bir akademisyen de bulunmamaktad r. Halkbilimi çal flmalar n n Afrika ba lam ndaki en iyi 6 Milli Folklor

4 aç l m noktalar ndan biri olan "el sanatlar " ise (Melville 1993: 3 9) sosyal bilimciler taraf ndan adeta "interdisipliner" bir çal flma alan olarak ele al nmaktad r. Çizdi imiz bu genel çerçeve içinde Tunus'un yegâne halkbilim dergisi olan (Louis 1977:XIX) "Cahiers des arts et traditions populaires" (Halk gelenekleri ve sanatlar defteri)'e gelince, bu derginin önemi bu çerçeve içinde kendili inden ortaya ç kmaktad r. Öncelikle belirtmeliyiz ki dergi ad ve içeri i ile Frans z halkbilim yaklafl mlar n n etkisi alt ndad r ve "folklore" teriminin kullan m ndan sayd m z gerekçelere ba l olarak özellikle kaç n lmaktad r. Dergi, Tunus'un Fransa'dan ba ms zl n kazanmas ndan yaklafl k sekiz y l sonra 1964 y l nda kurulan Halk Gelenekleri ve Sanatlar Merkezi taraf ndan dört y ll k bir haz rl ktan sonra 1968 y l nda yay nlanmaya bafllam flt r. Türkiye'de ilk resmî folklor kurumunun 1966 y l nda Milli E itim Bakanl 'na ba l olarak kurulan "Milli Folklor Enstitüsü" (Karagülle 1998) oldu u dikkate al n rsa, bu kuruluflun Tunus'un ba ms zl ndan sonra at lan önemli ad mlar aras nda yer ald - söylenebilir. Derginin ilk say s nda M(ohamed) M(asmoudi) taraf ndan kaleme al nan "Le Centre des arts et traditions populaires" bafll kl yaz da, Tunus Resmî Gazetesi'nin 2 Nisan 1966 tarihli nüshas nda "Millî Arkeoloji ve Sanat Enstitüsü"nün Haberleflme ve Kültürel fller Devlet Sekreterli i"ne ba l olarak kuruldu u, bu kurumun bünyesinde ise, "Tarihî ve Arkeolojik Araflt rma Merkezi", "Tarihî An tlar ve Kentler Yönetimi" ve "Milli Müzeler Yönetimi"nin yan s ra "Halk Gelenekleri ve Sanatlar Merkezi"nin de yer ald aç klanarak, derginin yay n tarihine kadar geçen sürede yap lanlar özetlenmektedir. Özetlenen çal flmalardan k saca bahsedecek olursak, arfliv ve kütüphane çal flmalar n n sürdürüldü ü, alan derleme çal flmalar - na baflland ve Tunus, Sfax ve Kef flehirlerinde kurulan halkbilim müzelerinin gelifltirilmesine çal fl ld temalar üzerinde durulabilir. Yaz da dönemin devlet baflkan n n Sfax müzesinin aç l - fl na geldi i belirtilmektedir ki, ba ms zl k sonras, Tunus'ta halkbilim çal flmalar n n h z kazanmas nda Habib Burgiba'n n politikalar n n önemine iflaret etmek gerekir. Derginin ilk say s nda Mohamed Masmoudi taraf ndan kaleme al nan "Sunufl" yaz s nda, Halk Gelenekleri ve Sanatlar Merkezi'nin neden kuruldu u ve derginin neden yay nland sorular - na cevap aranarak, modernleflme karfl - s nda kültürel de erlerin kaybolmamas, geleneklerin derlenmesi, geliflme ve yenileflmenin köklerden kaynaklanmas, modern sanat ve kültür çal flmalar n n gelene e s rt n dönmemesi gerekti i gibi konular s ralanarak, merkezin kaybolmakta olan derleyip de erlendirerek, modernleflen ve kültürel bak mdan çeflitlenen Tunus'un geliflimine katk sa layaca temalar na yer verilmektedir. Dergi ilk say s n yay nlad 1968 y l ndan 1998 y l na kadar 12 say yay nlanm flt r. Yay n aral düzensizdir. Örne in 1968 y l nda iki say yay nlam flken, son say n n yay nland 1998 y l ndan 2000 y l n n ilk yar s n n sona erdi i haziran sonunda hala ç kacak say için haz rl klar n sürdürüyordu. Dergi, 1971 y l nda yay nlanan 4. say s na kadar Frans zca yay nlanm flken bu say da iki Arapça makale yay nlam fl, bu say dan sonra Arapça makalelerin say s göreceli Milli Folklor 7

5 olarak artarak son say olan 12. say da Arapça yaz lar 127 sayfaya yükselirken Frans zca yaz lar 98 sayfada kalm flt r. Arapça yaz lardaki bu art fl, ülkenin ba- ms zl k sonras nda kendi diline yönelimi ile aç klanabilece i gibi ikinci devlet baflkan Zeynel Abidin Ben Ali dönemindeki "Arap Birli i", "Ma rip Birli i" gibi organizasyonlarda yer alma ve Fransa ile iliflkileri so utma süreçleriyle de iliflkilendirilebilir. Dergi birinci hamur ka da bas lmakta, renkli flekiller ve foto raflara yer verilmektedir. Sayfa say s düzensiz olmakla birlikte son y llara do ru art fl göstermektedir. Derginin ilk on say da ebad 21x27 iken son iki say da 21x30 olmufltur. Derginin görünümü ile ilgili ilk de iflik sinyalleri 9. say da yer almaktad r. Daha önce sar, turuncu pembe ve kahverengi renklerde bas lan dergi 9. say da yeflil bas lm fl ve bu say dan sonra yeflil renkte karar k l nm flt r. 9. say - n n devlet baflkan n n de iflti i 1987 y - l nda yay nlanm fl olmas, dergi yönetimini de bir de ifliklik aray fl na itmifl olmal d r. Derginin kapa nda nazara karfl u ur getirdi ine inan lan "Hz. Fatma Eli" 11. say ya kadar bir geleneksel motif olarak tutulmufl, 11. say da kapakta yap lan köklü de ifliklikle birlikte bu da kald r lm flt r. Derginin ba l bulundu u kurumlarda meydana gelen de iflmelere bakacak olursak, 1969 y l nda ilk de ifliklikle karfl lafl r z. Bu tarihte "Haberleflme ve Kültürel fller Devlet Sekreterli i", "Kültürel fller Bakanl "na dönüfltürülmüfltür. Bu ad de iflikli inden dolay Merkezin ve Derginin statüsünde herhangi bir de iflme olmam flt r y l nda yay nlanan 10. say da da bu statünün korundu u arada yay nlanan say larda da görülmektedir y l na kadar dergi yay na ara vermifl, bu arada ülkenin içinden geçti i bütün "yenileflme" süreçlerinin izlerini tafl yarak 1996 y l nda 11. say s n yay nlam flt r. Bu say dan dergi, Merkez, Enstitü ve Bakanl k seviyesinde ülkenin köklü bir de iflim süreci yaflad anlafl lmaktad r. Öncelikle bakanl - n ad "Tunus Cumhuriyeti Kültür Bakanl "na dönüfltürülmüfl, Enstitünün ad ise, "Millî Kültürel Miras Enstitüsü" olarak de ifltirilmifltir. Enstitünün yay nlar tek merkezde toplanm fl, dergilere "dizi" bafll eklenerek, Merkez'in özerkli inden ziyade Enstitü'nün kontrolü öne ç kar lm flt r. Bu çerçevede, derginin ad ndan "defter" kelimesi ç kar larak "dizi" kelimesi eklenmifltir. Böylece 1998 y l nda yay nlanan 12. say ya kadar k sa ad CATP olarak bilinen "Cahier des arts et traditions populaires", ATP "Arts et traditions populaires" fleklini alm flt r. Derginin yönetim kadrosuna gelince, ilk say da Mohamed Masmoudi'nin ad öne ç kmakta, merkezde çal flan di- er araflt r c lar olaraksa André Louis, Samira Sethom, Jacques Revault, Clémence Sugier ve Tahar Ayaflî yer almaktad r. Derginin ara dönemlerdeki yönetim kadrosunu vermeye luzum görmeyerek son dönemdeki yönetiminde ise Yay n Sorumlusu olarak Beubaker Ben Fraj, Yaz flleri Müdürü olaraksa Selva Khaddar Zangar yer almaktad r. lk say da yer alan Frans z araflt r c lar n son say da yer almay fllar n ülkeden dergiye yans yan de iflim çizgisinin rastlant sal bir sonucu olmal d r. Derginin içeri ine gelince, bafllang çta sözünü etti imiz gerekçeler, derginin içeri ini de belirlemektedir. De erlendirdi imiz Frans zca yaz lar (Dergi 8 Milli Folklor

6 genelinin yüzde 25 veya yüzde 30'luk bölümünü oluflturan Arapça yaz lar genel de erlendirmelerimizde kullanmakta birlikte verece imiz istatistikî bilgilerin içine çeviri güçlüklerinden dolay alamad k.) genel olarak dört ana bafll k alt nda toplanabilir: Halk Edebiyat, Gelenekler ve nançlar, Maddî Kültür, Teorik ve Genel. On ki say l k koleksiyonda Frans zca yaz lar içinde, Halk Edebiyat ile ilgili 8 yaz yer al rken Maddî Kültür üzerine 51, Gelenekler ve nançlar üzerine 45, Teorik ve Genel konular üzerine 18 yaz bulunmaktad r. Halk Edebiyat üzerine yaz lan yaz lar "Douz'da Halk fiiiri", " ki Halk Masal n n Analiz Denemesi", "Bir Halk Masal nda Dev", "Sözlü Gelenek: Teori ve Olgu", "Arobo Afrikan Sirat Beni Hilal Destan 'n n Baz Versiyonlar n n Analizi", "Tunus'ta Ça dafl Gösterimler ve Sözlü Gelenek: Çöküfl ve De iflim", "Binbir Gece Masal " (iki yaz ) gibi bafll klar tafl maktad r. Gelenek ve inançlar üzerine yaz lanlar n ço unlu unu "evlilik", Maddî Kültür konusundaki yaz lar n ço unlu unu ise "el sanatlar ve giyim" oluflturmaktad r. Teorik ve Genel yaz lar içinde "müzecilik" ve "Folklor araflt rmalar n n problemleri" fleklinde s n fland rabilece imiz yaz lar belli bir yekûn oluflturmaktad r. Dergide yer alan baz yaz larda Türkler, Türk dönemi ve Türk kültürü hakk nda bahisler bulunmaktad r. Bu tür yaz lar aras nda özellikle "Tunus'taki Hanefiler"den bahseden yaz lar, Tunus'ta Hanefi cemaatini Türk kökenliler oluflturdu u için tamamiyle Tunus'taki Türk folkloru ile ilgilidir. "Tunus'ta Hanefî Din ve Adalet Adamlar n n Giyimi" gibi yaz lar baflta olmak üzere Türk dönemi folklorundan bahseden yaz larda Türklerle ilgili bölümler bulunmaktad r. Derlemeye dayal tespitlerin yer ald bu tür yaz lar n yan nda folklor araflt rmalar n n önemi ve gere i üzerinde duran veya folklor teorileri üzerine tart flma açan az say da yaz ile de karfl - laflmaktay z. Bu tür yaz lar aras nda birinci say da Mohammed Masmoud taraf ndan kalema al nan "ön söz", S. Ferchio taraf ndan yaz lan "Tunus'ta Etnolojik Araflt rman n Durumu ve Problemleri", Samira Gargouri Sethom'un 9. say - daki "Halk Gelenekleri ve Sanatlar çin Niçin Bir Merkez" gibi yaz lar n kaydedebiliriz. Derginin Frans zca ve Arapça bölümlerinde 60 yazar n baz yaz lar iki yazarl olmak üzere 165 civar nda makalesi yaklafl k 2700 sayfal k bir koleksiyon oluflturmaktad r. Dergi yazarlar aras nda Türkçe soyad tafl yan Tahar Ayaflî, Alya Bayram, Adil Hazneci ve Zouheir Koca isimleri dikkat çekiyor. Dergide befl veya daha yukar say da makalesi olan yazarlar ise flunlard r: Mohamed Masmoudi, André Louis, Samira Sethom, Clémence Sugier, Alya Bayram, Aziza Ben Tanfous, Neceur Baklouti, Lahbib Chebbi, Monsef Mohalla ve Abdurrahman Ayoub. Yaz larda kullan lan dipnotlar ço- unlukla Tunus ve Kuzey Afrika üzerine yap lan Frans z araflt rmalar na dayanmaktad r. Dipnotlar n vazgeçilmez kaynaklar n Fransa'da ilgili alanda yap lan çal flmalar oluflturmakta, ikinci s rada yerli kaynaklar s ralanmakta, çok az ise üçüncü ülkelerdeki çal flmalar ço u Frans zca'ya yap lan çevirilere dayanan kaynaklar yer almaktad r. Kaynakçalardan s k rastlad m z sosyal bilimler alan nda tan nm fl isimler aras nda Georges Marçais, François Boucher, Michéle Beaulie, P. Bourdieu, C. Lé- Milli Folklor 9

7 vi Strauss, M. Ediade, M. Mauss, V. Propp, T. Trodov, A. Dundes, H. Jason, A. Lord, A. Raymond, J. David ve. H. Ayverdi'yi sayabiliriz. Dergi üzerine yapt m z bu de erlendirmeden hareketle flu sonucu ulaflabiliriz. Tunus'ta halkbilimi çal flmalar yeterli ekip, donan m ve dikkatle yürütülmemektedir. Halkbiliminin akademilerde yer almamas, bu alanda dünyada meydana gelen geliflmelerin akademik bir sistem ve perspektifle takibini zorlaflt rd ndan, yap lagelen araflt rmalar n ço u "el yordam " ile ortaya konulan "iyi niyetli" dikkatler noktas nda kalmaktad r. Halkbiliminin en üretken ve dinamik unsurlar n oluflturan "sözlü gelenek ve verimler" üzerinde yeterince durulmamakta, dergide bu alanda yer alan bir kaç yaz n n ise devam bulunmamaktad r. Yaz m z n bafl nda sayageldi imiz nedenler de dahil olmak üzere, çeflitli yetersizlikler yüzünden halkbiliminin dinamik yüzünden çok "k rsal"da donuklaflm fl yüzüne e ilinmekte ve buralarda "kaybolmakta olan kültür de erleri" olarak görülen geleneksel mimari, geleneksel el sanatlar ve geleneksel evlilik tören ve uygulamalar üzerine dikkatler odaklaflt r lmaktad r. Folklor'un ne oldu u üzerine dünyada son çeyrek as rda meydana gelen yo un tart flmalar n derginin sayfalar aras nda çok az yans d n da belirtmeliyiz. Bununla birlikte, yukar dan beri saya geldi imiz olumsuzluklara ra men, halkbilim çal flmalar n dar bir kadro ve s n rl imkanlarla 1968'lerden 2000'lere tafl yan Cahiers des arts et traditionels populaires (Halk Gelenekleri ve Sanatlar Defteri) dergisinin Tunus halkbilim çal flmalar - n n belle i olarak gelecekte bu alanda çal flacaklar için önemli bir arfliv oluflturdu u kesindir. KAYNAKÇA CAH ERS Des Arts Et Traditions Populaires, Revue du centre des arts et traditions populaires, 1968,1998, 1 12 Say, Republique Tunisienne Ministere de la Culture nsitut National Du Patrimoine Yay n. (Derginin tam koleksiyonu ilgili enstitünün ba fl olarak koleksiyonumuzda bulunmaktad r.) DONTENV LLE (Henri) 1998, Mithologie Française, Paris, Edition Payot. GÜLBENKYAN Komisyonu 1998, Sosyal Bilimler Aç n, stanbul, Metis Yay nc l k. MELV LLE, (J. Sherskovits) 1993, (Çev. Umay GÜNAY) "Afrika Sözlü Sanat n n ncelenmesi", Millî Folklor Say : 19. L'HOMME, Revue Française d'anthropologie, , Paris, L'Ecole Pratique des Hautes Yay - n. (1961 y l nda üç ayl k olarak yay na bafllayan derginin 1996 sonras taranamam flt r.) LOU S (André), 1977, Bibliographie Ethno Socialogique de la Tunisie, Tunis, nstitut des Belles Lettres Arabes ( BLA) yay n. KARAGÜLLE (Zerrin) 1999, Millî Folklor Enstitüsü, H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Bas lmam fl Yüksek Lisans Tezi. O UZ (M. Öcal), 2000, "Belguedj'in Makalesine Göre Cezayir Konuflma Dilindeki Türkçe Kelimeler ve Tunus'taki Durum", Millî Folklor Say : 46, s. VAN GENNEP (Anold) 1998, Le Folklore Français, Paris, Robert Laffont yay n. 10 Milli Folklor

8 KÖNE EPOS (ARKA K DESTAN) KAVRAMI VE TÜRK HALK H KÂYELER NDEK ÂfiIKLARA MAHSUS EVL L K KONUSUNUN KAYNAKLARINDAN ALPLARA MAHSUS EVL L K * "Arcaic Epic" (Kone Epos) Concept And Heroic Marriage From Sources Of Ashiks' Marriage Theme In Turkish Folk Tales Yrd. Doç. Dr. Mehmet AÇA** ÖZET Yaz da, arkaik destan (köne epos) kavram ve bu adla adland r lan metinlerin genel özellikleri üzerinde durularak baz Rus ve Türk kökenli araflt r c lar n Altay, Hakas, Tuva gibi Kuzey ve Güney Sibirya Türk topluluklar na ait kahramanl k ve alplara mahsus evlilik konulu metinleri adland rma konusundaki farkl görüflleri aktar lm flt r. Arkaik ve kahramanl k konulu destanlarda ifllenen alplara mahsus evlilik konusundan yola ç k larak günümüz Anadolu sahas aflk konulu halk hikâyelerinin konu kaynaklar meselesi üzerinde baz yeni yaklafl mlarda bulunulmufltur. Anahtar Kelimeler: Destan, Arkaik destan, Alplara mahsus evlilik, Afl klara mahsus evlilik, Bayan Toolay ABSTRACT In this article, I have firstly examined arcaik epic concept and the texts that are named with this concept. Then, I have transfered the opinions (naming those texts, etc.) of some Russian and Turkish researcher on texts with heroism and heroic marriage theme of Altay, Hakas, Tuva Turks etc. Through heroic marriage that was narrated in arcaik epics, I have newly approached question of theme sources of present Anatolian folk tales with love theme. At the and I have claimed that there were love and heroic marriage themes in arcaik epic before Iranian influence too. Key words Epic, Arcaik epic, Heroic marriage, Ashiks marriage, Bayan Toolay Türk dünyas folklor araflt rmalar tarihi boyunca, araflt r c lar n pek çok konuda görüfl ayr l klar na düfltükleri bilinen bir husustur. Sözlü gelenekteki tür ve flekillerin adland r lmas ile bu tür ve flekillerin genel özelliklerinin ortaya konmas nda ortaya ç kan görüfl ayr l klar yla çeflitli problemler, afla da haklar nda bilgi verece imiz ve do rudan konumuzu oluflturan sözlü anlatmalar için de geçerlidir. Afla da, kimi araflt r c lar taraf ndan destan kimileri taraf ndan da masal ad alt nda incelenen baz kahramanl k ve alplara mahsus evlilik konulu arkaik metinlerin genel özellikleri ile bu metinler üzerinde ileri sürülen görüfller hakk nda bilgi verilerek bu tür arkaik anlatmalar içinde önemli bir yere sahip olan alplara mahsus evlilik (kahramanî evlilik) temas n n ** Bal kesir Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü. Milli Folklor 11

9 günümüz aflk konulu halk hikâyeleriyle olan iliflkisi üzerinde durulmaya çal fl lacakt r. Terim karmaflas ndan söz etmekteki amac m z n bu tür arkaik destan ya da masal metinleriyle ilgili terim problemine kesin bir çözüm getirmeye çal flmak olmad n, aksine, Türkiye kökenli folklorcular n dikkatini, kendilerini zorlayabilecek olan böylesi bir probleme çekmek ve onlar bu problemi tart flmaya davet etmek oldu unu burada ifade etmek isteriz 1. Anadolu sâhas folklor araflt rmalar nda daha çok kozmogonik destan, mitolojik destan, eski destan, fiamanizm kökenli destan, metafizik destan, mitik efsane, efsane ve masal, di er baz Türk bölgelerinde ise köne epos, arkaik epos, arhaikal k epos, miftik baat rd k kööne epos, baat rd k arhaikal k epos, ertegilik epos, kaharmand k köne epos, ecelgi c r, añ z, bogat rskaya skazka, bat rl k ertegi gibi çeflitli adlar alt nda ele al nan kahramanl k içerikli ola anüstü-fantastik anlatmalar, arkaik Türk toplulu unun dünya görüflü ile çoklukla mitolojik bir karaktere sahip olan alplar n ola anüstü göksel güçlere, vahflî hayvanlara, ülkelerini iflgâl edip halklar n esir eden d fl düflmanlara ve kendi halklar na zulmeden hanlara karfl yürüttükleri mücadeleleri hikâye etmektedirler. Avc -mergenlerin maceralar da bu arkaik metinler içinde önemli bir yer iflgâl etmektedir. Bu tür metinler içerisinde terennüm edilen bir baflka önemli tema ise, afla - da üzerinde genifl bir flekilde duraca - m z alplara mahsus evliliktir 2. Eski Türk toplumunun dünya görüflünü, sosyal hayat n ve onun fantastik yönünü yans tan bu metinlere, Rus ve Türk kökenli pek çok araflt r c taraf ndan çeflitli isimler verilmifltir. Bu tür metinler, baz araflt r c larca epos (destan), di er baz lar nca da skazka-ertegi (masal) adlar yla ele al nm fllard r. Mitoloji ve masal dünyas na has motif ve unsurlar içlerinde çok yo un bir flekilde bar nd rmalar sebebiyle, bu tür metinlerin epos (destan) mu yoksa skazka (masal) olarak m adland r lmas gerekti i sorusu, baflta V. M. Jirmunskiy olmak üzere, pek çok folkloristi meflgul etmifltir. Bu tür metinlere, kahramanl k masal -bogat rskaya skazka (V. M. Jirmunskiy), mitolojik destan (E. M. Meletinskiy), masals -mitik destan (B. N. Putilov) gibi adlar verilmifltir. Araflt r c lar, sadece kahramanl k ve alplara mahsus evlilik konulu arkaik metinleri vas fland r rken de il, Altay, Hakas, Tuva gibi Güney Sibirya Türk topluluklar ndan derlenip neflredilen arkaik olsun olmas n bütün kahramanl k konulu metinleri adland - r rken de ihtilafa düflmüfllerdir. Masal m, efsane mi, destan m? tart flmas n n kayna nda da Altay, Hakas, Tuva gibi Türk topluluklar n n destan metinlerinde, masal ve mitoloji dünyas na has pek çok unsurla fantezinin a rl kl olarak yer almas yatmaktad r. Baz destan metinlerinin bozularak masal formunda anlat lmaya bafllanmas da bu tart flmada önemli bir etken olmufltur. V.. Verbistkiy, G. N. Potanin ve V. M. Jirmunskiy gibi araflt r c lar, eserlerinde Altay kahramanl k destanlar ya da arkaik destanlar n skazka (masal) ve bogat rskaya skazka (kahramanl k masal ) olarak vas fland r rlarken A. Kalaçev, A. S. Orlov ve A. L. Koptelov b lina (destan, kahramanlar hakk ndaki destanlar), N. A. Baskakov ve L. P. Potapov ise geroiçeskiy poema (kahramanl k fliiri) olarak adland rm fllard r 4. S. E. Malov, Altay destanlar n, zamanla bozulmufl, küçülmüfl, k salm fl, parçalanm fl ve s radan masallara dö- 12 Milli Folklor

10 nüflmüfl metinler olarak görmektedir. Malov un görüfllerini destekleyen N. K. Dmitriev de Altay efsanelerinin kahramanl k destanlar n n parçalar ve destandan masala geçiflin en güzel örnekleri oldu unu söylemektedir 5. Dmitriev in tarihî ekol mensuplar n n görüfllerine uygun düflen bu düflüncesi, L. P. Potapov taraf ndan sert bir flekilde elefltirilmifltir. Potapov, t pk A. L. Koptelov 6 gibi, Altay efsanelerinin kahramanl k destan oldu unu düflünmektedir 7. V. M. Jirmunskiy e göre ise, Altay efsaneleri, kahramanl k destan de il, kahramanl k masal d r (Bogat rskaya skazka). Bunda da Altay kahramanl k efsanelerinin konu özelliklerini (Canavarlarla savafl, alplara mahsus dünürlük, mitik fantezi, vs.) delil olarak ileri sürmektedir 8.. V. Puhov, Jirmunskiy in kahramanl k destan n n çeflitli özelliklerini göz önünde tutmad n, içeri in kahramanl k karakterde olmas n n bu tür metinlerin kahramanl k destan olarak de erlendirilmesinde en önemli delil oldu unu söylemektedir 9. Kanaatimizce, en az içerik kadar, bu tür baz metinlerin derlendikleri y llarda anlat c lar taraf ndan masal formunda anlat lm fl olmas ve araflt r - c lar n incelemeler s ras nda daha çok bu masal formuna sahip metinleri esas almalar da masal m, efsane mi yoksa destan m tart flmas n n ortaya ç kmas nda etkili olmufltur. Baflta G. N. Potanin, V.. Verbitskiy ve V. V. Radlov olmak üzere pek çok derleyicinin Altay, Tuva, Hakas, vb. Türk gruplar na mensup destanc lar n anlatt klar pek çok metni k saltarak ve masal formuna dönüfltürerek yay mlad klar n da bu çerçevede unutmamak gerekmektedir. lerleyen y llarda yap lan çal flmalarda da araflt r c lar n bu tür metinleri tan mlamak için hem destan (epos) hem efsane (añ z) hem de masal (ertegi) terimlerini kulland klar n görmekteyiz. Baflta Kazak kökenliler olmak üzere, baz folklorcular taraf ndan köne epos ile bat rl k ertegi kavramlar n n büyük oranda ayn fleyleri ifade ettikleri söylenmifl, yine baz lar taraf ndan yukar - da s ralanan vas flara sahip herhangi bir metin köne epos kavram içine dahil edilerek incelenirken di er baz lar taraf ndan ayn metin bat rl k ertegi kavram çerçevesinde ele al nm flt r 10. Bütün bu görüfller, Altay, Hakas, Tuva gibi Türk topluluklar n n kahramanl klar yla aile, kabile ve yurt ad na verdikleri iç ve d fl mücadelelerini ve alplara mahsus evlili i terennüm eden metinlerin, içlerinde arkaik dünyan n mitik, efsanevî ve masals unsurlar yla ad geçen topluluklar n mitik fantezilerini de bar nd ran destan/masals destan (ertegilik epos) ve kahramanl k masal (bat rl k ertegi) olarak ele al n p incelenmekte oldu unu ortaya koymaktad r. Bu tür metinler, daha sonraki dönemlerde ortaya ç km fl olan kahramanl k destanlar ve aflk konulu destan/halk hikâyeleriyle konu, tip ve gelenek bak - m ndan s k münasebette bulunmalar ve özellikle de köne epos kavram n n Türkistan kökenli pek çok araflt r c 11 taraf ndan bu tür metinleri tan mlamak amac yla günümüzde de s kça kullan l - yor olmas nedeniyle, taraf m zca kahramanl k masal ndan (bat rl k ertegi/comok) ziyade arkaik destan (köne epos) olarak adland r lacaklard r 12. Arkaik destanlar (köne eposlar), mitten klasik destana geçifl aflamas n oluflturmaktad rlar. Arkaik destan metinleri, mit, masal, efsane gibi türlerin pek çok unsurunu bünyelerinde toplam fllard r. Bu tür metinler, zamanla içlerinde bar nd rd klar mit ve masal unsurlar n n pek ço u- Milli Folklor 13

11 nu atm fllar ve böylece bugünkü anlam yla tarihî-realist destanlara dönüflmüfllerdir 13. Arkaik destanlar (Köne epos), baz Türk gruplar n n geçirdikleri tarihî, siyasî, sosyal ve kültürel aflamalar yans tan O uz Ka an ve Manas 14 gibi tarihî-menkabevî destanlar n teflekkülü ve gelifliminde önemli bir basamak teflkil etmifllerdir 15. Özellikle de arkaik destanlar n kahramanl anlatan örnekleri (kaharmand k köne eposlar), klasik kahramanl k destanlar n n esas n oluflturmalar bak m ndan son derece dikkat çekicidirler 16. Arkaik destanlar içinde önemli bir yer iflgâl eden alplara mahsus evlilik konusu da, daha sonra teflekkül etmifl olan kahramanl k destanlar nda önemli bir epizot (evlilik epizodu) olarak varl n sürdürmüfltür. Kahramanl k destanlar n n ilk etab n teflkil eden arkaik destanlarda terennüm edilen konular 17 hakk nda yukar da k sa bilgiler verildi i için burada her bir konu üzerinde durulmayacak ve do rudan esas konumuz olan alplara mahsus evlilik (kahramanî evlilik) temas ile bu teman n günümüz halk hikâyelerindeki âfl klara mahsus evlilikle olan münasebetlerinin incelenmesine geçilecektir. ster kahramanl k masal (bogat rskaya skazka) isterse arkaik destan (köne epos) ad verilsin, konumuzu oluflturan arkaik metinlerin önemli bir k sm, çoklukla yafll ana ve babadan dünyaya gelen, babalar düflman taraf ndan öldürülen (Baba, baz metinlerde bir kaza ya da hastal k neticesinde de ölebilmektedir.) ola anüstü vas flara sahip bahad rlar n efl aramalar (Aranan efl, bazen baba taraf ndan kaç r lan sözlüdür.) ile alplara mahsus evliliklerini terennüm etmektedir. Arkaik destanlar n baz lar nda, bahad rlar n t pk Anadolu sahas aflk konulu halk hikâyelerinde oldu u gibi, yer ile gö ün birleflti i bir yerde yaflayan bir han n k z ndan rüya ya da kutsal bilge kitap vas tas yla haberdar olduklar ve onu almak için çoklukla ana ve baban n r zas olmaks z n sefere ç kt klar da görülmektedir 18. Sözlü k z n, babas taraf ndan verilen söz bir kenara at larak bahad r n kendisinden kaç r lmas nda da bahad r n babas n n ya düflman elinde ya da bir kaza sonucu ölmesi ve bahad r n sosyal ve ekonomik statüsünün de- iflmesi etkili olmaktad r. Baz metinlerde, bahad rlar n ayn anda hem yabanc hanlara karfl mücadele ettikleri hem de efl arama iflini gerçeklefltirdikleri görülmektedir. Arkaik destanlardaki bu alplara mahsus evlili in daha sonraki kahramanl k destanlar nda önemli bir epizot olarak varl n sürdü ünü yukar da da söylemifltik. Fakat, arkaik destanlarda görülen mitolojik âlem ve mitik kahramanlar n (Mitik güçlere sahip hanlar, bu hanlar n göksel k zlar, ola anüstü mitik yarat k rakipler, vs.) yerini, burada, daha gerçekçi ve insanî bir yap alm flt r. Arkaik destanlar içinde önemli bir yere sahip olan alplara mahsus evlilik, Türk toplumunun önemli bir k sm nda görülen sosyal, kültürel, tarihî, iktisadî de iflimler sebebiyle ilerleyen dönemlerde yerleflik hayat n ürünü olarak ortaya ç kan halk hikâyelerinde âfl klara mahsus evlilik fleklinde varl n sürdürmüfltür. Fakat, bu süreçte gerek kahramanlarda ve gerekse aflk-evlilik telakkilerinde bir hayli de iflmeler meydana gelmifltir. Alp ya da bahad r, her türlü zorlu a ra men (Ola anüstü engeller, mitik rakipler, zâlim hanlar, zorlu yar fllar, vs.) âfl k oldu u k z ya da daha do du unda kendisiyle sözlenen; fakat, kendisinden k z n babas taraf ndan kaç r - lan sözlüsünü bile inin hakk yla al p 14 Milli Folklor

12 obas na getirirken âfl klara mahsus evlilik ya da aflk temas n iflleyen halk hikâyelerinde âfl klar n alplara nazaran daha pasif kald görülmektedir. Yukar daki paragraf n son sat rlar nda belirtilen husus üzerinde hemen afla da daha ayr nt l bir flekilde durulaca için biz burada, öncelikle Anadolu sahas halk hikâyelerindeki aflk temas - n n kaynaklar hakk nda ileri sürülen baz görüflleri gözden geçirmeye çal flaca z. Gerek Anadolu sahas nda ve gerekse di er Türk bölgelerinde aflk konulu destan ya da halk hikâyelerinin teflekkülü ve konu kaynaklar ele al n rken araflt r c - lar taraf ndan, aflk konulu destanlar n kahramanl k destanlar ndan sonra teflekkül etti i söylenmektedir. Aflk konulu destan ya da hikâyeler (Ki bu tür metinler, Anadolu sahas nda halk hikâyesi olarak adland r lmaktad rlar.), destandan romana geçifl sürecini temsil eden ürünler olarak de erlendirilmektedir. M. Fuad Köprülü, Meddahlar adl hacimli yaz s nda, Türkler aras nda slamiyet öncesinde daha ziyade kahramanl k konulu ve mitolojik unsurlar bar nd ran destanlar n var oldu unu, ancak slamiyet benimsendikten ve ran tesiri yafland ktan sonra, XV-XVI. as rlarda, aflk konulu halk hikâyelerinin teflekkül etti ini söylemektedir 19. Köprülü nün aflk konulu halk hikâyelerinin teflekkülü ve konu kaynaklar n XV-XVI. as rlara ve slam ve özellikle de ran tesirine ba lad bu görüflü, kendisinden sonra da benimsenip s k s k yinelenmifltir. Köprülü nün ileri sürdü ü bu görüfl, sadece Anadolu sahas nda de il, baz Türkistan kökenli araflt r c lar taraf ndan da aflk konulu destanlar n konu kaynaklar ve teflekkülleri için benzer bir flekilde dile getirilmifltir. Anadolu sahas halk hikâyeleri üzerinde en kapsaml çal flmalar yapm fl olan Pertev Naili Boratav ise Anadolu sahas ndaki halk hikâyelerinin XVII. as rdan itibaren teflekkül etti ini ve halk hikâyelerinin destandan ayr bir tür oldu unu söylemektedir. Hikâyeler, feodal ve aristokratik cemiyetlere has olan epik türün (destan n) yerini alm flt r. Boratav, destanla halk hikâyelerinin farkl l klar n flu flekilde s ralamaktad r: a) Bunlarda (hikâyelerde) masal unsuru çoktur, b) Destan ananelerini kaybetmifllerdir 20. Boratav, ayn eserde, halk hikâyeleri hakk nda flu de erlendirmeyi yapar: Bu mütalaalar serdettikten sonra diyebiliriz ki halk hikâyeleri, destanîleflmifl masallard r; veyahut da destanîliklerini kaybetmifl, masallarla çok kar flm fl destanlard r. Bu hikâyelerin ekserisinin on yedinci as rdan sonra teflekkül etti i tahmin edilebilir. Zira bunlar n kahramanlar olan flairler, bu as rda veya bu as rdan sonra yaflam fl olduklar gibi, içlerindeki aruzlu fliirler, tasavvuf tesirleri, dinî koku hep Divan edebiyat - n n ve tasavvufî zevkin halk fliirine nüfuzundan sonraki devri hat rlat yor. Mevzular eski bile olsa, bu hikâyelerin on yedinci as rdan sonraki flairler taraf ndan ifllendi i tahmin olunabilir 21. Boratav, halk hikâyelerinde bir masallaflma ya da masallarla iç içe olma durumu görmektedir. Araflt r c, Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyecili i adl eserinde, halk hikâyelerini destan gelene inin bir devam olarak de erlendirmenin yanl fl olaca n, halk hikâyesinin yeni flartlara uygun yeni bir edebi nev i mahsulü oldu- unu söylemektedir 22. Türk halk hikâyeleri üzerinde önemli araflt rmalarda bulunmufl olan Fikret Türkmen de destanlardaki kahramanl n halk hikâyelerinde aflka dö- Milli Folklor 15

13 nüfltü ünü ve bunun da kuvvetli ran tesiriyle meydana geldi ini söylemektedir: Biz de destanî bir an anesi olan Türklerin, islamiyeti kabul ettikten sonra bu an anenin bir çok hususiyetlerini muhafaza etmekle birlikte (temsilî özellik, saz eflli inde söyleme...) konunun kahramanl ktan, bilhassa ran fiehname ve klasik edebiyattan geçen Ferhat ile fiirin, Leyla ile Mecnun gibi hikâyelerin tesiri ile aflka dönüfltü ü kanaatindeyiz. Bu gün yafl yan birçok Anadolu aflk hikâyesinin menfleinin Azerbaycan olmas ve halen en canl flekilde bu bölgede yaflamas bölgenin kuvvetli ran tesirinde kalmas ile izah edilebilir 23. Al nt dan da anlafl laca üzere, Türkmen in görüflü, Köprülü ile Boaratav n görüflleri ile paralellik arz etmektedir. Araflt r c lar n genel kanaatlerine göre, halk hikâyeleri kahramanl k temas na sahip olan destanlardan sonra teflekkül etmifl ve özellikle de ran mesnevî/hikâyelerinin tesiriyle konu, kahramanl ktan aflka kaymaya bafllam flt r. Bugünkü anlamda halk hikâyeleri yüzy llarda teflekkül etmeye bafllam flt r ve Anadolu sahas halk hikâyelerindeki aflk temas n n kayna, bugünkü Kuzey ve Güney Azerbaycan ile Türkmenistan d r 24. Bu bölgeler de ran tesiri alt nda en çok kalan bölgelerdir. Halk hikâyesi, Türk toplumunun yerleflik hayata geçip destan devrinin son bulmas yla ortaya ç km fl olan ve destandan büyük oranda ba ms z bir türdür. Destanlar bütünüyle manzum iken halk hikâyeleri naz m nesir halde anlat lmaktad r 25. Araflt r c lar, halk hikâyelerinin Türk kayna n ele al rken çok fazla ayr nt ya girmemifllerdir. Bunda da aflk konulu hikâyelerin oluflumunda büyük oranda ran mesnevîcilik/hikâyecilik gelene inin tesirinin oldu unun düflünülmesi etkili olsa gerektir. Burada, halk hikâyelerinde yer alan aflk ve evlenme temas n n Türkler aras nda slam medeniyetine dahil olufltan ve ran tesirinde kal fltan önce de kahramanî aflk ve evlilik (Alplara mahsus evlilik) fleklinde arkaik ve klasik kahramanl k destanlar nda (Al p-manafl, Bayan Toolay, Er Töfltük, vs.) da yer ald ortaya konulacak ve bu teman n O uz gruplar n n slam medeniyetine dahil olmalar ve Ön Asya ya gelip ran tesirinde kalmalar sonucu günümüz halk hikâyelerindeki yap s n kazand belirtilecektir. Yukar da arkaik destanlar hakk nda bilgi verilirken en yayg n konulardan birisinin ola anüstü bir flekilde do an ve ola anüstü özelliklere sahip olan kahraman n daha do madan ya da do ar do maz sözlendi i ve kendisinden kaç r lan sözlüsünü ya da bir vesileyle (Kutsal bilge kitap, vs.) haberdar olup âfl k oldu u k z bulmak için sefere ç kmas, bu yolculuk s ras nda pek çok ola anüstü engel ya da varl klarla mücadele etmesi, sözlüsünün/sevgilisinin obas na/toyuna varan kahraman n rakiplerle mücadele etmesi ve k z n ya da k z n babas n n ortaya koydu u flartlar yerine getirdikten ve rakiplerini alt ettikten sonra sözlüsü ya da sevdi i k zla obas na geri dönmesi oldu u belirtilmiflti. Altay Türkleri aras nda yayg n olan Al p-manafl, Kan Püdey, Ay-Man s, Koz n-erkefl te kahramanî evlilik ya da alplara mahsus evlilik temas ifllenmektedir. Tuva kahramanl k destanlar ndan Bayan Toolay da da t pk Altay destanlar nda oldu u gibi, sözlüsünün varl ndan bir flekilde haberdar olan Bayan Toolay n sözlüsünü aramak için yola ç k fl yla çeflitli mücadelelerden sonra sözlüsünü al p obas na dönmesi ve 16 Milli Folklor

14 babas n öldürenlerden intikam almas anlat lmaktad r: Tuman K sk l Att g Möge Bayan-Toolay, kar s ile yapayaln z yaflamaktad r ve bir gün Ak-Tayga da avlan rken yabanc bir bahad rla karfl lafl r. ki bahad r henüz do mam fl olan çocuklar n kendi aralar nda sözleyip dünür olurlar. Eve dönen Möge Bayan-Toolay, kar s n n bir o lan çocu u do urdu unu görür ve bunun üzerine bir toy düzenler. Toya, Karat -Han da gelir ve Karat -Han, Möge Bayan Toolay n zenginli ini görünce Möge Bayan-Toolay ile kar s n kendi obas na davet edip öldürür ve o lan da kendisine çoban yapar. Zavall çoban, bir gün bir tayla karfl lafl r. Tay, ona babas taraf ndan ma araya saklanan savafl silahlar ve k yafetlerini nas l bulaca n anlat r. Savafl elbisesini giyen ve silahlar kuflanan çocuk, ola anüstü bir flekilde bir bahad ra dönüflür. Tay da çocukla birlikte ola anüstü bir flekilde geliflir ve alp ata dönüflür. Tay, delikanl ya Tuman K sk l Att g Möge Sagaan-Toolay ad n verir ve do madan önce sözlendi i niflanl s ndan haber verip onu nerede ve nas l bulaca n söyler. Möge Sagaan-Toolay, niflanl s güzeller güzeli Alt n Dang n bulur ve bütün rakiplerini yenerek k z almaya hak kazan r. Bahad r, efli ile birlikte evine döner. Eve dönerlerken bir ormanda dinlenmeye karar verirler. Möge, kar s n dinlendikleri yerde b rak r ve avlanmaya ç kar. Avdan dönünce kar s ve eflyalar n n Am rga-kara Moos taraf ndan kaç r ld n, kar s n n geride b - rakt mektup vas tas yla ö renir. Möge, pefllerine düfler ve Am rga-kara Moos u öldürüp kar s yla birlikte Ak-Hem rma- n n k y s nda bulunan evlerine döner. Daha sonra Möge Sagaan-Toolay, Karat - Han dan intikam al r ve kar s yla birlikte bar fl ve huzur içinde yaflamaya bafllar 26. Al p-manafl ve Bayan Toolay destanlar ele al nd nda, konunun Anadolu sâhas ve di er Türk bölgeleri aflk konulu destan ya da halk hikâyelerinin konular yla büyük benzerlikler arz etti i görülmektedir. Altay, Tuva ve Hakas kahramanl k destanlar n n bir ço u, çeflitli aç lardan arkaik destan olma özelli- i sergilemektedir. Yukar da da söylendi i gibi, arkaik destanlardan sonra ortaya ç kan kahramanl k destanlar nda da kahramanî evlilik ya da alplara mahsus evlilik temas, genellikle destan oluflturan bir epizot (evlilik epizodu) fleklinde varl n devam ettirmifltir. Kahramanl k destanlar n n konu ve epizot yap lar, fiâkir Ib raev taraf ndan çok iyi bir flekilde ortaya konuldu u için burada, kahramanl k destanlar ndaki evlilik epizodu üzerinde durulmayacak, araflt - r c lara Ib raev in tespitlerine bakmalar tavsiye edilecektir 27. Kahramanî evlilik temas üzerine kurulmufl olan ve Dede Korkut Kitab içinde yer alan Kañl Koca O l Kan Tural boyu, arkaik destan özelli i tafl - maktad r 28. O uz Türkleri aras nda destandan halk hikâyesine geçifl devresinin mahsulü olarak de erlendirilen Dede Korkut hikayeleri içinde yer alan Kan Tural boyu, O uz gruplar aras nda teflekkül eden aflk konulu halk hikâyelerinin en eskilerinden biri olarak de erlendirilmelidir. Ayn fley, Al p-manafl destan n n Dede Korkut hikâyeleri içindeki benzeri olan Kam Püreniñ O l Bams Beyrek 29 boyu için de geçerlidir. Yukar daki bahislerden de anlafl laca üzere, Anadolu sahas aflk/evlilik konulu halk hikâyeleri konu kaynaklar bak m ndan incelenirken arkaik destanlar (köne epos) ya da kahramanl k masallar (bogat rskaya skazka) mutlaka dikkate al nmal d r. Yukar da da üzerin- Milli Folklor 17

15 de duruldu u gibi, evlilik konulu arkaik destanlarda (Al p-manafl, Bayan Toolay, Koz n-erkefl, Er Töfltük, vb.), ola anüstü flekilde do an, ola anüstü özelliklere ve yard mc lara sahip olan kahraman n kendisine efl aramak için gurbete ç kmas ve almak istedi i kad n için karfl s na ç kan engelleri afl p k z n babas ya da bizzat k z taraf ndan konulan flartlar yerine getirdikten sonra müstakbel eflini al p obas na geri dönmesi söz konusudur. Bu destanlar, bünyelerinde mit ve masal unsurlar n yo un bir flekilde bar nd rd klar için kahramanlar, tanr sal k zlara dahi talip olarak müstakbel efllerini alabilmek için göksel varl klarla da mücadele edebilmektedirler. lerleyen dönemlerde, mit ve masal unsurlar, yerini daha gerçekçi unsurlara b rakm flt r; fakat, destanlar oluflturan konu çizgisi de iflmemifltir. Ön Asya kültürleri ve edebiyatlar yla münasebet kurulduktan ve yerleflik hayata geçildikten sonra da sevdi i k z ya da sözlüsünün ard ndan gurbete ç kan kahraman n kahramanl k özellikleri, yavafl yavafl ortadan kalkmaya bafllam fl, bat r-âfl k ya da alpâfl k tipi, pasifize olarak yerini âfl k tipine b rakm flt r. Kahramanî ya da alplara mahsus evlili in yerini, daha sonraki dönemlerde aflkî ya da âfl klara mahsus evlilik almaya bafllam flt r. Bu de iflimde, yerleflik hayat n flartlar kadar Ön Asya kültürleriyle edebiyatlar n n da etkisi olmufltur elbette. D fla dönük ve mücadeleci alp-âfl k tipinin melankoliye ve aflk ac s na müptela âfl k tipine dönüflmesinde, Fars mesnevîlerinin büyük etkisi olmufl olsa gerektir. Arkaik destanlardaki efl arayan kahraman n bilek ve yürek gücünü kullanmas ve ola anüstü yard mc lar n n devreye girmesi sonucunda eflini almaya hak kazan p obas na dönmesi, yerini, büyük oranda, Türk topluluklar n n büyük bir k sm n n yerleflik hayata geçmesi ve Ön Asya kültürleriyle edebiyatlar n n tesirinde kalmas sonucu, evlenmek istedi i k z için mücadele eden kahramanla sevilen k z n trajik bir sona ulaflmalar na, yani, kavuflamadan helâk olup gitmelerine b rakm flt r. slam dininin bu de iflimdeki büyük etkisi de göz ard edilmemelidir. slam, birbirlerini seven genç k z ve erkeklerin anlaflarak ve seviflerek hayatlar n birlefltirmelerine pek s cak bakmam fl, slam la tan flan Türk topluluklar da bu yaklafl - m zaman zaman daha da dar ve s n rlay c bir çerçeveye tafl yabilmifllerdir. Birbirlerini seven kahramanlar, yeni dinin ve o dine mensup olan toplumun bu tür yapt r mlar yla da mücadele etmek durumunda kalm fllar ve çoklukla da trajik sonla karfl laflm fllard r. Di er taraftan da farkl dinlere sahip yabanc topluluklarla olan münasebetler sonucu yaflanan yasak aflklar da hikâyelere konu olmufltur. Kerem ile Asl hikayesi, bu yeni konuya en güzel örnektir 30. Türk toplumunun sosyal hayat ve dünya görüflü üzerinde büyük etkisi olan slam ideolojisi ve di er dinlere mensup yabanc topluluklarla yaflanan çat flmalar, hayat n bir gerçe i olarak yans mas n destan ya da halk hikâyelerinde de bulmufltur. Bu de- iflimlerin yan s ra, Ön Asya topluluklar n n edebiyatlar yla tan flan Türk topluluklar, münasebete geçtikleri topluluklar n edebiyat ürünlerini de kendi dillerine çevirmifller, bu tür eserleri taklit ederek yeni hikâye ve destanlar teflekkül ettirmifllerdir. Sözün k sas, Türk destanc l k gelene inde çok eskiden beri bir kahramanî (alplara mahsus) aflk ya da evlilik temas var olagelmifl, yaflanan de iflimler ve maruz kal nan etkiler sonucunda bu tema, Türk co rafyas n n genifl bir bölü- 18 Milli Folklor

16 münde alplara mahsusluktan afl klara mahsuslu a dönüflmüfltür. Çok eski dönemlerden beri sözlü anlatmalar içinde ifllene gelen aflk ya da evlilik temas, ilerleyen dönemlerde çok genifl bir co rafyaya da lm fl olan Türk gruplar aras nda hem arkaik flekli korunarak hem de yeni kültürel ve sosyal flartlar ortamlar nda yeniden yorumlanarak anlat la gelmifltir. Tarihî, co rafî, dinî faktörler nedeniyle Ön Asya topluluklar ile çok daha s k iliflkiler kuran Türk gruplar nda tema, âfl klara mahsus bir yap ya büründürülürken Bat sahas Türk gruplar na nazaran d fl etkilere daha kapal bir hayat tarz n sürdüre gelen geleneksel Türk gruplar aras nda eskiye sad k kal narak alplara mahsus yap da anlat la gelmifltir. NOTLAR * Yaz, 31 May s-02 Haziran 2000 tarihlerinde Bal kesir Üniversitesi ile Bal kesir Belediyesi taraf ndan düzenlenen II. Bal kesir Kültür Araflt rmalar Sempozyumu nda bildiri olarak sunulmufltur. 1 Üzerinde duraca m z kahramanl k ve alplara mahsus evlilik konulu arkaik metinler, daha önce Emine Gürsoy-Naskali taraf ndan Destan n Tarifi (Türk Dili Araflt rmalar Y ll -Belleten-1992, Ankara 1995, 1-8) adl yaz s nda ele al nm fl ve bu tür metinlerin destan kavram içindeki yeri üzerinde durulmufltur. Naskali, bu tür metinlerin fiamanizm in düflünce ve inanç sistemini yans tt n, bahad rlar n yolculuklar n n ruhlar kovalayan fiamanlar n yolculu unu and rd n söylemifltir. Araflt r c, bu tür destan metinlerini adland rmak için fiamanizm kökenli destan, metafizik destan, eski destan (Bizim kullanmakta oldu umuz arkaik destan kavram yla ayn fleyi ifade etmektedir.) tabirlerini teklif etmifltir. Naskali, kahramanl k konulu ve hacimli klasik destanlar kahramanl k destan olarak vas fland r rken, ele almakta oldu umuz metinleri metafizik destanlar olarak adland rmay ye lemifltir. Kanaatimizce, Naskali nin ileri sürdü ü terimlerden eski destan, bu tür metinleri vas fland rmak için kullan labilecek en do ru ve kapsaml tabirdir. Çünkü, bu tür metinlerin hepsinde fiamanizm tesirini ve fizik ötesini aramak ya da bulmak mümkün de ildir. fiamanizm tesiri ile fizik ötesini ayn zamanda Naskali nin tam anlam yla destan olarak kabul etti i Manas gibi büyük metinlerde de görmek mümkündür. Araflt r c n n üzerinde durdu- u bir di er önemli husus da baz, destanlar n hem kahramanl k destanlar n n hem de eski destanlar n (arkaik destan) özelliklerini bünyesinde toplad - d r. Araflt r c bazen kategoriler aras ndaki çizgiyi çekmek zorlu u vard r, örnekleri patron ç kar r gibi bir makasla kesemiyoruz (7. s.) diyerek tür, flekil ve terim sorunlar n n ne kadar karmafl k bir yap arz etti ine dikkat çekmektedir. 2 Bu tür sözlü anlatmalar üzerinde yap lm fl de erlendirmeler için bk: V. M. Jirmunskiy, Tyurkskiy Geroiçeskiy Epos, Leningrad 1974, ; M. abdullin-t. S d kov, Kazak Halk n ñ Bat rl k C r, Almat 1972, 33-34; R. Berdibaev, Kazak Epos, Almat 1982, 51-91; Âlkey Mar ulan, Ecelgi C r, Añ zdar, Almat 1985, 62-81; Âvelbek Koñ ratbaev, Kazak Epos câne Türkologiya, Almat 1987, ; Kazak Hal k Âdebiyeti-Ertegiler, 4. tom, Almat 1989; fiâkir braev, Epos Canr n ñ Kal ptasuv Tariyh, Folklor fi nd, Almat 1990, 44-74; fiâkir Ibraev, Epos Âlemi, Almat 1993, 25-27; Emine Gürsoy Naskali, Destan n Tarifi, Türk Dili Araflt rmalar Y ll -Belleten-1992, Ankara 1995, 1-8; S. Kay pov, Köönö Epos, Manas Entsiklopediya, 1. c., Biflkek 1995, ve konuyla ilgili di er eserler. 3 S. S. Surazakov, Altayskiy Geroiçeskiy Epos, Moskva 1985, S. E. Malov, Predislovie, S. V. Yastremskiy, Obrazts Narodnoy Literatur Yakutov, Leningrad 1929, 1. 5 N. K. Dmitriev, Vvedenie-Altayskiy Epos Kogudey, M.-L. 1935, A. L. Koptelov, N. U. Ulagaflev i Oyrotskiy Narodn y Epos, Altay-Buuçay, Novosibirsk 1941, L. P. Potapov, Altayskiy Geroiçeskiy Epos, Sovetskaya Etnografiya, 1, 1949, V. M. Jirmunskiy, Skazanie ob Alpam fle i Bogat rskaya Skazka, Moskva Ayn inceleme, daha sonra, Jirmunskiy in Tyurkskiy Geroiçeskiy Epos (Moskva 1974) adl eserinin sayfalar aras nda da yer alm flt r. 9. V. Puhov, Altayskiy Narodn y Geroiçeskiy Epos, Maaday Kara, Altayskiy Geroiçeskiy Epos, Moskva 1973, Muñl k-zarl k, Er Töstik, Kulamergen gibi metinler Âvelbek Koñ ratbaev taraf ndan ertegilik epos kavram alt nda ele al n rken (Kazak Epos câne Türkologiya, Almat 1987, ) Seyit Kaskabasov ayn metinleri bat rl k ertegi bafll alt nda incelemifltir (Seyit Kaskabasov, Kazakt ñ Hal k Prozas, Almat 1984, ). Milli Folklor 19