T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 3023 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1975 S YAS TAR H-II

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 3023 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1975 S YAS TAR H-II Yazarlar Doç.Dr. Kemal YAKUT - Doç.Dr. Esra YAKUT (Ünite 1, 2) Prof.Dr. Erel TELLAL (Ünite 3, 4) Prof.Dr. Ça r ERHAN (Ünite 5, 6) Yrd.Doç.Dr. Gökhan ERDEM (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Gökhan ERDEM - Arfl.Gör. Özge ÖZKOÇ (Ünite 8) Editör Prof.Dr. lber ORTAYLI ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc lar Doç.Dr. Murat Ataizi Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flmanlar Emine Koyuncu Gözde Metin Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Siyasi Tarih-II ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Ocak 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... K saltmalar... vii ix kinci Dünya Savafl na Giden Yol ( )... 2 BÜYÜK ÇÖKÜfi VE ULUSLARARASI S STEM N ZAYIFLAMASI... 3 AVRUPA DA REJ M DE fi KL KLER N N MEYDANA GELMES... 5 talya da Faflist Rejimin Kurulmas... 5 Almanya da Nasyonal Sosyalizmin (Nazizmin) Egemen Olmas... 7 Sovyetler Birli i ve Stalin in Mutlak ktidar Japonya da Militarist Yönetim ve Yay lmac l k Çeflitli Avrupa Ülkelerinde Faflizm ngiltere Fransa Portekiz Çeflitli Ülkelerde AVRUPA DA STATÜKONUN BOZULMASI Almanya n n Versailles Bar fl Antlaflmas n Bozma Çabalar Almanya n n Çekoslovakya daki Südetler Bölgesini Ele Geçirmesi spanya ç Savafl talya n n Yay lmac Politikas talya n n Habeflistan flgali talya n n Arnavutluk u flgali Sovyetler Birli i-almanya Sald rmazl k Pakt UZAK DO U DA STATÜKONUN BOZULMASI Japonya n n Mançurya y flgal Etmesi Çin-Japon Savafl Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar kinci Dünya Savafl ( ) SAVAfiIN BAfiLAMASI VE YAYILMASI Polonya n n flgali ngiltere nin Savafla Girmesi ve Denizlerde Savafl n Bafllamas Sovyetler Birli i nin Balt k Ülkelerine Yerleflmesi Danimarka ve Norveç in flgal Edilmesi Bat Cephesi nin Aç lmas Manfl Cephesi Atlantik Savafl Kuzey Afrika Cephesi Balkan Cephesi Almanya n n Sovyetler Birli i ne Sald rmas ABD nin Savafla Girmesi SAVAfi SIRASINDA GERÇEKLEfiT R LEN ÖNEML S YASAL BULUfiMALAR Atlantik Bildirisi Kazablanka Konferans Washington Konferans Quebec Konferans ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Moskova Konferans Kahire Konferans Tahran Konferans Yalta Konferans Potsdam Konferans SAVAfiIN SONA ERMES Avrupa da Savafl n Sona Ermesi Uzak Do u da Savafl n Sona Ermesi K NC DÜNYA SAVAfiI NDA TÜRK YE N N DIfi POL T KASI Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 4. ÜN TE 5. ÜN TE Savafl Sonras nda Dünya Düzeni ( ) DEMOKRAS CEPHES N N DA ILMASI: MÜTTEF KLER ARASI ANLAfiMAZLIKLAR ABD N N ÇEVRELEME POL T KASI SSCB VE DO U AVRUPA DA SOVYET BENZER REJ MLER SO UK SAVAfi KAVRAMI VE B RLEfiM fi M LLETLER DÜZEN So uk Savafl Birleflmifl Milletler Sistemi SAVAfiTAN SONRA DÜNYANIN D ER BÖLGELER NDEK GEL fimeler Orta Do u Asya Latin Amerika Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar So uk Savafl ta T rmanma ( ) ÇEVRELEMEN N KURUMSALLAfiMASI VE ULUSLARARASI BUNALIMLAR Asya Geliflmeleri Orta Do u Geliflmeleri Bat Avrupa Geliflmeleri BA LANTISIZLAR VE SÖMÜRGEDEN KURTULUfi (DEKOLON ZASYON) SOVYET DIfi POL T KASI VE DO U BLOKU S LAHLANMA YARIfiI Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yumuflama YUMUfiAMA DÖNEM N N BAfiLAMASI Yumuflama Öncesi Diyalog Aray fllar

5 çindekiler v Cenevre Görüflmeleri Bar fl çinde Bir Arada Yaflama ABD-SSCB Gerginli inin Zirveye T rmanmas Küba Devrimi U-2 Olay Küba Bunal m KÜBA BUNALIMI NDAN SONRA DO U-BATI L fik LER Do u ve Bat Bloklar Aras ndaki Gerilimin Azalmas Çin-Sovyet Anlaflmazl n n Derinleflmesi ve ABD-ÇHC liflkileri Vietnam Savafl Varflova Pakt çindeki Sorunlar Bat Bloku çindeki Sorunlar Amerikan-Frans z Gerginli i Türk-Amerikan Sorunlar Türk-Yunan Sorunlar AVRUPA BÜTÜNLEfiMES AKÇT den Roma Antlaflmas na De Gaulle ve Avrupa Bütünleflmesi lerde Avrupa Bütünleflmesi ORTA DO U GEL fimeler Arap- srail Savafl Ürdün ç Savafl Arap- srail Savafl ve M s r- srail Bar fl Petrol Bunal m Lübnan ç Savafl Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar kinci So uk Savafl Dönemi YEN D NAM KLER VE ETK LER Bat Dünyas n n Ekonomik Hegemonyas Ekonomik Çöküfl Sürecinde Do u Bloku Ba ml l k Sarmal nda Üçüncü Dünya ABD VE BATI BLOKU ABD Bat Avrupa SSCB VE DO U BLOKU SSCB Do u Avrupa ÜÇÜNCÜ DÜNYA Orta Do u Geliflmeleri SSCB nin Afganistan flgali ran slam Devrimi ran-irak Savafl Lübnan ç Savafl ve srail in Lübnan flgali Güneydo u Asya Geliflmeleri Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE

6 vi çindekiler 7. ÜN TE 8. ÜN TE So uk Savafl n Sona Ermesi ABD VE BATI BLOKU ABD BATI AVRUPA Avrupa Entegrasyonu: Bütünleflme ve Derinleflme ki Almanya n n Birleflmesi SSCB VE DO U BLOKU SSCB Do u Avrupa ÜÇÜNCÜ DÜNYA Orta Do u Geliflmeleri Güneydo u Asya Geliflmeleri Latin Amerika Geliflmeleri Afrika Geliflmeleri Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni ( ) YEN DÜNYA DÜZEN N N TEMEL D NAM KLER YEN DÜNYA DÜZEN NDE KAZANANLAR VE KAYBEDENLER: BATI-DO U ABD Avrupa ve Avrupa Birli i Rusya Federasyonu Eski Do u Bloku Ülkeleri ORTA DO U GEL fimeler Körfez Savafl Orta Do u Bar fl Süreci ran n Nükleer Program EYLÜL SALDIRILARI VE ABD Afganistan Savafl Irak Savafl ASYA, AFR KA VE LAT N AMER KA GEL fimeler Asya Afrika Latin Amerika Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar

7 Önsöz vii Önsöz Siyasi Tarih, Uluslararas liflkiler disiplininin vazgeçilmez bir parças d r. Baflta devletler olmak üzere, uluslararas aktörleri ve birbirleriyle olan iliflkileri anlamak, analiz etmek ve yorum yapabilmek için öncelikle bu iliflkilerin geçmiflini ve gelifltikleri koflullar bilmek gerekir. Siyasi Tarih II kitab, Uluslararas liflkiler lisans ö rencileri için dünya tarihini II. Dünya Savafl ndan itibaren ele almaktad r. So uk Savafl dönemiyle uluslararas sistemin iki kutuplu bir düzene geçmesi ve aras dönemde So uk Savafl n uluslararas politikan n temel belirleyicisi olmas, Siyasi Tarih aç s ndan da önemlidir. Kitab n z n birinci ünitesinde, Avrupa da iki dünya savafl aras ndaki bunal ml dönem ve II. Dünya Savafl na sürüklenifl anlat lmaktad r. Avrupa daki rejim de ifliklikleri, statükonun dolay s yla var olan dengelerin bozulmas n beslemifl, Alman ve talyan yay lmac politikalar ve Uzakdo u da Japonya n n sald rgan politikalar, büyük güçlerin ç kar çat flmalar n küresel bir mücadeleye dönüfltürmüfltür. kinci ünitede ise II. Dünya Savafl n n patlamas, savafl s ras ndaki siyasi iliflkiler, diplomasi ve savafl n sona erdirilmesi incelenmektedir. Almanya ve Sovyetler Birli i nin (SSCB) ç kar alanlar üzerinde anlaflmalar ve Polonya n n iflgali sonras nda, savafl n Balt k ülkelerine, Bat cephesine (Hollanda, Belçika, Fransa), Atlantik Okyanusuna, Kuzey Afrika ve Balkanlar a s çramas gecikmedi. Almanlar n Sovyetler e savafl ilan etmesi ve Amerika Birleflik Devletleri nin (ABD) savafla kat lmas oluflacak yeni düzen üzerinde son derece önemli olmufltur. Savafl s ras nda yap lan konferanslar ise siyasi anlamda iki kutuplu sistemin yap tafllar n oluflturdu. Üçüncü ünitede, savafl s ras nda ABD, ngiltere ve SSCB aras nda kurulan iflbirli inin hangi koflullar alt nda ve hangi anlaflmazl klarla bozuldu u ele al nm flt r. So uk Savafl n bafllamas na neden olan politikalar ve Birleflmifl Milletler in (BM) kurulmas ; uluslararas politikan n temel kavramlar ndan olan güç dengesi, kolektif güvenlik ba lam nda dönemin geliflmeleriyle anlat lmaktad r. So uk Savafl n dünyan n çeflitli bölgelerindeki geliflmelere yans malar da ele al nm flt r. Dördüncü ünite, So uk Savafl ta t rmanman n yafland dönemi ve silahlanma yar fl n anlat rken, özellikle Asya, Orta Do u ve Bat Avrupa daki geliflmelerin uluslararas bunal mlara dönüflmesi incelenmektedir. Ba lant s zlar hareketi, ABD ve SSCB nin lider olduklar Bat ve Do u Bloklar n n kendi iç meseleleri, ideoloji ve örgütleri ve iki blokun birbirleriyle rekabetleri yer almaktad r. Beflinci ünitede ise So uk Savaflta yumuflamay getiren flartlar de erlendirilmektedir. ki blok aras ndaki iliflkilerin geçirdi i de iflim ve bafllayan diyalo un yan s ra Bat Avrupa daki bütünleflme (entegrasyon) hareketi ve Orta Do u daki geliflmeler bu dönemin önemli unsurlar d r. Alt nc ünite, II. So uk Savafl dönemini ve bu dönüflümü yönlendiren Bat Bloku ve ABD deki geliflmeleri, uluslararas sistemdeki di er dinamikleri ve ekonomi politi i de dikkate alarak aç klamaktad r. Bu ba lamda, SSCB ve Do u Blokunun

8 viii Önsöz geçirdi i de iflimin nedenleri ve Üçüncü Dünya Ülkelerinin ba ml l k konular ele al nm flt r. Yedinci ünitede, dünya siyasi tarihinde ve uluslararas iliflkilerde bir paradigma de iflimine yol açan So uk Savafl n sona ermesi anlat lmaktad r. SSCB ve Do- u Avrupa da komünist rejimlerin çöküflü, SSCB nin çözülmesi ve bu geliflmelerin Üçüncü Dünya Ülkelerine etkileri ele al nm flt r. Sekizinci ünitede ise son olarak, So uk Savafl sonras nda ortaya ç kan Yeni Dünya Düzeninin temel özellikleri, küreselleflme ve her iki blokun geçirdi i dönüflüm anlat lmaktad r. 11 Eylül sald r lar sonras ndaki krizler, savafllar ve küreselleflmenin uluslararas iliflkilere etkileri, Asya, Afrika ve Latin Amerika da yaflanan geliflmelerle aç klanmaktad r. Ders kitab n z çal flt n zda göreceksiniz ki Uluslararas liflkiler disiplini dünya siyasi tarihini anlayabilmek, analiz edebilmek ve dersler ç karabilmek üzerine kuruludur. Günümüze iliflkin politikalar anlamak, de erlendirmek ve gelece e yönelik ç kar mlarda bulunabilmek için tarih bilmek son derece k ymetlidir. Baflta Uluslararas Politika, Uluslararas Ekonomi, Uluslararas Hukuk ve Uluslararas liflkiler Kuramlar olmak üzere disiplinin tüm dallar, olaylar n tarihsel geliflimini kavramaya dayal d r. Dolay s yla, uzaktan ö renme tasar m ilkelerine göre haz rlanan ve kendi kendine ö renmeyi kolaylaflt ran yap s yla kitab n z, alan çal flmalar n zda bafll ca kaynaklar n zdan biri olacakt r. Editör Prof.Dr. lber ORTAYLI

9 K saltmalar ix K saltmalar AAET: Avrupa Atom Enerjisi Toplulu u AB, ABD: Avrupa Birli i, Amerika Birleflik Devletleri ABD: Amerika Birleflik Devletleri AET: Avrupa Ekonomik Toplulu u AG K: Avrupa Güvenlik ve flbirli i Konferans AKÇT: Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu u AKKA: Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaflmas ANC: Afrika Ulusal Kongresi BAB: Bat Avrupa Birli i BAC: Birleflik Arap Cumhuriyeti BDT: Ba ms z Devletler Toplulu u BAB: Bat Avrupa Birli i BAC: Birleflik Arap Cumhuriyeti BDT: Ba ms z Devletler Toplulu u BM: Birleflmifl Milletler CENTO: Merkezi Andlaflma Örgütü CIA: Merkezi stihbarat Teflkilat COMECON: Karfl l kl Ekonomik Yard mlaflma Konseyi ÇHC: Çin Halk Cumhuriyeti DVC: Demokratik Vietnam Cumhuriyeti ECOSOC: Ekonomik ve Sosyal Konsey EFTA: Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi ELAS: Ulusal Kurtulufl Ordusu EURATOM: Avrupa Atom Enerjisi Toplulu u FKÖ: Filistin Kurtulufl Örgütü HAMAS: slami Direnifl Örgütü IAEA: Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu INF: Orta Menzilli Füze Antlaflmas KDHC: Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti KDHC, KC: Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, Kore Cumhuriyeti MC: Milletler Cemiyeti NAFTA: Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anlaflmas NATO: Kuzey Atlantik Antlaflmas Örgütü NPT: Nükleer Silahlar n Yay lmas n Önleme Anlaflmas OECD: Ekonomik flbirli i ve Kalk nma Örgütü SEATO: Güney Do u Asya Antlaflmas Örgütü SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli i UÇK: Kosova Kurtulufl Ordusu UNAMIR: Ruanda ya Yard m Gücü UNHCR: Mülteciler Yüksek Komiserli i UNITAF: Birleflmifl Milletler Birleflik Bar fl Gücü UNSCOM: Birleflmifl Milletler Özel Komisyonu UNSCOP: Filistin Özel Komisyonu

10 1S YAS TAR H-II Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Büyük çöküfl ve uluslararas sistemin zay flamas n aç klayabilecek, Avrupa da rejim de iflikliklerinin meydana gelmesini betimleyebilecek, Avrupa da statükonun bozulmas n ifade edebilecek, Uzak Do u da statükonun bozulmas n aç klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks n z. Anahtar Kavramlar Versailles Bar fl Antlaflmas 1929 Dünya Ekonomik Bunal m Faflizm Nazizm Hitler Mussolini Karlsbad Program Anti-Komintern Pakt Münih Konferans Yat flt rma Politikas Çelik Pakt Falanjist Parti Mançurya Kwantung Ordusu çindekiler Siyasi Tarih-II kinci Dünya Savafl na Giden Yol ( ) BÜYÜK ÇÖKÜfi VE ULUSLARARASI S STEM N ZAYIFLAMASI AVRUPA DA REJ M DE fi KL KLER N N MEYDANA GELMES AVRUPA DA STATÜKONUN BOZULMASI UZAK DO U DA STATÜKONUN BOZULMASI

11 kinci Dünya Savafl na Giden Yol ( ) BÜYÜK ÇÖKÜfi VE ULUSLARARASI S STEM N ZAYIFLAMASI Birinci Dünya Savafl ndan sonra Paris te kurulmaya çal fl lan sistem uzun süreli olmad. Konuyla ilgili araflt rma yapanlar n büyük bir bölümü, buna yol açan etkenlerden birinin antlaflmalar n a r hükümler içermesi ve cezaland r c bir yaklafl mla kaleme al nm fl olmas n göstermektedirler. Gerçekten de Frans z Mareflali Ferdinand Foch antlaflmalar n mürekkebi kurumadan büyük bir ileri görüfllülükle bar - fl n asl nda yirmi y ll k bir ateflkesten baflka bir fley olmad n ileri sürmesi ortaya ç kan foto raf aç klam flt. Avrupa da 1919 dan sonra sa lanmaya çal fl lan istikrar, 1929 Küresel Ekonomik krizle temellerinden sars ld ve bu büyük çöküflle Locarno sistemi belirsizli e sürüklendi. Bu ba lamda revizyonistler Paris te yenilenlere zorla dayat lan antlaflmalar geçersiz k lmak için sab rs zlanmaya bafllam fllard Ekonomik Krizi üzerine çal flanlar n bir k sm alacakl devletler olan ABD, ngiltere ve Fransa n n dünya ekonomisini korumak için ifl birli ine gitmemeleri nedeniyle çöküflün çok fliddetli oldu unu vurgulamaktad rlar. Bu ekonomik krizin nedenleri üzerine çeflitli tezler olmakla birlikte, iki görüfl öne ç km flt r. Birincisi, ABD ekonomisinin savafl sonunda afl r büyümesinden dolay uluslararas ekonomide artan dengesizliktir. kincisi ise ünlü ngiliz iktisatç s John Maynard Keynes e aittir. Keynes, y llar aras nda düflük ham madde fiyatlar n n ve l ml bir biçimde yükselen ücretlerin, fiyatlar ve de sanayi kârlar n n artmas na yol açt n öne sürdü. Buradan hareketle büyük oranda kârlar n ve yat r mlar n art - fl ndaki çekicilik, borsa spekülasyonlar n n artmas na neden oldu, böylece üretim potansiyeli talepten daha h zl artt. Bu fazla kapasite, sermayenin kâr oran n n düflmesine yol açt ndan, borsa endifle ve pani e kap ld. ABD nin New York borsas nda 24 Ekim 1929 da bafllayan ve k sa sürede küresel krize dönüflen bu olay, laissez-faire sistemine öldürücü bir darbe vurdu. Denizafl r rekabet Avrupa tar m n sekteye u ratt ndan ilk çöken sektör bu alan oldu. ABD, Kanada, Arjantin ve Avustralya n n savafl öncesinde Avrupa ülkelerine satt - bu day miktar 7 milyon tondan azken 1929 a gelindi inde bu miktar 19 milyon tona ulaflm flt. Tar m ürünlerinde dünya ölçe inde afl r bir arz fazlas birikmiflti. Bunun sonucu olarak, temel tar msal ürünlerin bileflik fiyat ortalamas %30 civar nda düfltü. Çiftçiler fiyattaki düflüflü dengelemek için verimi daha da artt rmaya çal flt lar li y llar n sonuna do ru dünyadaki tar msal üretim miktar %30-80 do- John Maynard Keynes 1883 te Cambridge de do du. lgi alan matematikti ancak ekonomiye yöneldi de dönemin en düzeyli entelektüel grubu Cambridge Havarileri ne seçildikten sonra okutman olarak para ekonomisi dersleri vermeye bafllad da King s College n sürekli akademisyen kadrosuna dahil oldu. Birinci Dünya Savafl boyunca Hazine de çal flt da The Economic Consequences of the Peace (Bar fl n Ekonomik Sonuçlar ) yay nlad ve ayn zamanda Paris Bar fl Konferans na ngiltere Hazine Bafltemsilcisi olarak kat ld. Bu kitap, yaln zca yenilenlerden al nan tazminat maddesinin etkili bir elefltirisi olmay p Keynes e uluslararas ün getiren bir yap tt. Ard ndan 1925 te Winston Churchill in iktisadi politikas n elefltiren The Economic Consequences of Mr. Churchill (Bay Churchill in Ekonomik Sonuçlar ) adl kitab n yay nlad larda ekonomiyi kökünden de ifltiren ve bir mihenk tafl olan The General Theory of Employment, Interest and Money ( sthdam, Faiz ve Paran n Genel Teorisi) baflta olmak üzere kuramsal yap tlar kaleme ald. De iflime verilen ad yla Keynesyen Devrim, klasik iktisad n her arz kendi talebini yarat r varsay m n n hatal oldu unu, zira gelirlerin tümünün harcanmad n kan tlad. Keynesyen kuram n özü, efektif talebin yarat lmas yd. Keynes Nisan 1946 da öldü.

12 4 Siyasi Tarih-II lay nda artt. Bu politika krizi tetiklemiflti. Soruna çözüm bulmak amac yla 1930 un ilk aylar ndan 1931 in ortalar na kadar 16 uluslararas konferans gerçeklefltirildi. Ancak etkin çözümler bulunamad. Krizi tetikleyen geliflmelerden bir di eri de Avrupa n n kalk nmas nda önemli rolü oynayan ABD yard mlar n n 1928 y l ortalar ndan itibaren alabildi ine azalm fl olmas d r. Almanya 1927 de 967 milyon dolar borç alm fl iken, bu miktar 1929 da 482 (milyon dolara) düfltü. Bunun sonucunda borçlu ülkeler 1928 de ald klar ndan daha fazlas n faiz, kâr pay ve anapara olarak geri ödemek zorunda kald lar da net sermaye ihracat n n 363 milyon dolara düflmesi, yani %85 gerilemesiyle finans krizi derinleflti. Mallar n fiyatlar 1928 in ortalar nda düflüfle geçti. S n rl zenginlik, 1928 ve 1929 da bitme noktas na geldi ve Avrupa ekonomisi çöküflten kurtulamad da ABD borsas ndaki Kara Perflembe her fleye ra men bir dönüm noktas oldu. Bu olay, görülmemifl bir flok yaratarak giriflimcilerin yat r m yapma, tüketicilerin sat n alma cesaretini k rd. Bankerler borç vermemeye bafllad. ABD de para arz n n yavafllamas ve Fransa Merkez Bankas alt n rezervinin azalmas da krizi derinlefltirdi. Çeflitli ülkelere 1930 da 1,5 milyar dolar kredi veren ABD ve ngiltere, bu miktar bir sonraki y l 30 milyon dolara düflürmüfllerdi. Kredi alma ve geri ödeme konusunda yaflan lan t kan kl k dalga dalga ekonomik sektörleri etkisi alt na ald. Üretici ülkelerde üretim azald, çal flanlar ya ifllerini kaybetti ya da ald klar ücretlerle al m yapamaz hâle geldiler. Bu da imalat sanayisinde, g da tedarikinde ve hizmet endüstrisinde sat fllar azaltt. Hiç kuflkusuz ham madde ithalat talebinin düflmesi, ham madde ihrac yla gelir elde eden geliflmemifl ülkeleri zora soktu. Ekonomik kriz nakliyat, sigortac l k ve bankac l k sektörlerini de etkisi alt na ald ve sektörlerin ifl hacminin daralmas na yol açt. Krizin en büyük etkilerinden biri de toplumsal yap da görüldü ve iflsizli i artt rd. flsizlik 1932 de ABD de 12 milyon, Almanya da ise 5 milyona f rlam flt. En iyimser tahminle dünyada 30 milyonu geçen bir iflsiz kitlesi oluflmufltu. Öte yandan Sovyetler Birli i benimsedi i siyasi ve ekonomik sistem nedeniyle krizden di er Avrupa ülkelerine oranla daha az etkilendi. Bu ülkenin sosyalist yöneticileri kapitalizme yönelttikleri elefltirilerin hakl ç kt n ve ideolojik olarak sosyalizmin güvenilir oldu unu ifade etmeye bafllad lar. Stalin 1931 de sosyalist anavatan m z n yenilmesini ve ba ms zl n kaybetmesini ister misiniz? Bunu istemiyorsan z, geri kalm fll na en k sa zamanda son vermelisiniz diyerek halktan fedakârl k istedi Dünya Ekonomik Krizi kapitalist ekonomik modelin en büyük krizlerinden biri kabul edilmektedir. Ancak siyasi sistem üzerinde de etkili oldu ve 1919 dan sonra kurulmaya çal fl lan uluslararas sistemin baflar s zl a u ramas n n nedenlerinden biri say ld. Milletler Cemiyeti uluslararas sorunlar çözmede ve sald rgan ülkelere karfl etkili bir yapt r ma sahip olmamas nedeniyle zay flad. Japonya n n Mançurya y ele geçirmesi ve Milletler Cemiyeti üyesi olan Çin in tüm itirazlar n n sonuçsuz kalmas yeni dönemin en trajik geliflmelerinden biri kabul edilmektedir. Japonya, Mançurya y iflgal ederek 1933 te Milletler Cemiyeti üyeli inden ayr lmakla sadece Uzak Do u da dengeleri bozmakla kalmad, ayn zamanda 1919 dan beri sürdürülmeye çal fl lan ortak güvenlik sistemi ile genel silahs zlanma giriflimlerinin de baflar s zl a u ramas n da h zland rd. Nitekim Milletler Cemiyetinin 1925 y l ndan beri üzerinde durdu u silahs zlanma konusu 2 fiubat 1932 de Cenevre de 62 ülkenin kat l m yla düzenlenen konferansta ele al nd ancak uluslararas sistemin koflullar n n de iflmesi, Japonya n n Mançurya ya sald rmas, Almanya n n eflitlik ilkesinde srar etmesi ve ABD ile ngiltere nin etkili bir siyaset yürüteme-

13 1. Ünite - kinci Dünya Savafl na Giden Yol ( ) 5 mesi gibi nedenlerden dolay baflar s zl a u rad. Sald rgan devletler tüm güçleriyle silahlanmaya bafllad Dünya ekonomik krizi ABD de ç k p bütün dünyay etkisi alt na ald ndan liberal demokrasi anlay fl na duyulan güven azald, talya da faflizm ve Almanya da Nazi hareketi ekonomik ve siyasal bunal m n büyüklü ü karfl s nda güç kazand. Milletler Cemiyeti nin öngördü ü uluslararas sistem sorguland, ortak güvenlik ve silahs zlanma çabalar büyük çapta baflar s zl a u rad. AVRUPA DA REJ M DE fi KL KLER N N MEYDANA GELMES talya da Faflist Rejimin Kurulmas 1919 Paris Bar fl Konferans ndan sonra kurulmaya çal fl lan uluslararas sistem k - r lgand ve savafl n galipleri ile ma luplar n tatmin etmemiflti. talya, Birinci Dünya Savafl nda yar m milyon yurttafl n kaybetti, sakat kalm fl milyonlarcas n n a r sorumlulu unu üstlenmek zorunda kald. Savafl risorgimentonun (19. yüzy l ile 20. yüzy l n bafllar nda talya yar madas nda bulunan devletleri tek çat alt nda birlefltirmeyi amaçlayan siyasi ve sosyal hareket) bir devam olarak gören talya, çarp flmalar n ço undan yenik ayr ld ve arzulad toprak kazançlar n elde edemedi. Paris Bar fl Konferans nda daha önce 26 Nisan 1915 tarihinde gizli bir flekilde yap lm fl olan Londra Antlaflmas gere ince kendisine vaad edilen topraklara kavuflamad. Trieste ve Dalmaçya k y lar üzerindeki srar n sürdürdü. Fiume nin (bugünkü Rijeka) Yugoslavya ya b rak lmas na itiraz etti ve bar fl görüflmelerinden çekildi. talyan bas n flair-yazar ve komutan Gabriele d Annunzio taraf ndan at lan Sakatlanan Zafer söylemini yo un bir flekilde ifllemeye bafllad. Birinci Dünya Savafl na kat lm fl ve yararl l klar göstermifl olan d Annunzio 11 Eylül 1919 da savafltan sonra iflsiz kalm fl askerlerle Fiume üzerine bir yürüyüfl düzenledi. 16 ay süreyle Fiume de kara gömlekli, belleri b çakl, flapkalar nda kurukafa olan taraftarlar na faflist propaganda yapt. Savafl s ras nda oldu u gibi sonras nda da toplumdaki eflitsizlikler derinleflti. Ülke savafltan sonra büyük bir ekonomik çöküntü içine girdi inden, enflasyon korkunç boyutlara yükseldi. K rsal kesimlerde ve kentlerde halk hareketleri bafl gösterdi. Baz iflçiler, talyan Sosyalist Partisi nin iç sorunlarla bo ufltu u bir dönemde fabrikalar iflgal ederek fabrika konseyleri kurdular. Antonio Gramsci nin önderli- inde fabrika konseyleri hareketini bafllatan ve yöneten sol kanat, proletarya diktatörlü ü nü de parti diktatörlü ü nü de reddetti ve anti-bolflevik, özyönetimci bir tav r tak nd. Sosyalist Parti yönetimi Mart 1919 dan sonra Komünist Enternasyonel e kat ld. Bir ay sonra Nisan da bir grup Kara Gömlekli Faflist, Parti nin yay n organ Avanti gazetesinin binas n yakt lar de - iki k z l y l olarak an l r - art arda grevler düzenlendi. Fakat istenilen baflar sa lanamad. Bu arada büyük ifl adamlar ve toprak sahipleri daha yo un bir flekilde faflist hareketleri maddi olarak desteklemeye bafllad. Po vadisinin bütün köylerinde büyük toprak sahiplerinin çocuklar n n liderlik yapt faflist eylem mangalar oluflturuldu. Dahas bu eylem mangalar jandarma ve ordu gibi devletin güvenlik güçlerinden de destek almaya bafllad lar. Giovanni Giolitti Hükûmeti nin istikrarl olmayan politikas ve sosyalistler ile komünistlerin etkili olamayan ç k fllar faflizmin kolayca boy atmas - na yol açt. Gabriele d Annunzio 1863 te Pescara da do du. talya y 1915 in May s ay nda savafla sokan grubun içerisinde yer ald. Birinci Dünya Savafl nda cesur davran fllar nedeniyle kahraman olarak görüldü. Havva Kuvvetlerinde çeflitli baflar l uçufllar yapt. Savafltan sonra 1919 da Fiume yi iflgal ederek daha da popüler oldu de Fiume yi terk etti. Ölümüne kadar Garda gölü yak nlar ndaki evinde yaflad. Bir çok eser yazd de Gardone Riviera da öldü.

14 6 Siyasi Tarih-II 1 Mussolini ye Göre Faflizm: Faflist anlay fl bir devlet bireycili idir. Faflist için her fley devlet içindir; devlet d fl nda insansal ya da ruhsal hiçbir fley yoktur... Devlet d fl nda ne bireyler, ne de siyasal partiler, sendikalar, dernekler gibi gruplar vard r. Onun için faflizm, s n flar tek bir iktisadi ve ahlaksal gerçeklikte birlefltiren devlet bütünlü ünü tan mayan ve s n f savafl yla tarihsel ak fl sertlefltiren sosyalizmin karfl s ndad r. Faflizm s n f ç karlar n devlet birli inde birlefltiren korporasyonlar sistemine de er verir. (Mussolini n talyan Ansiklopedisi ne yazd Faflizm maddesinden bir bölüm) Foto raf 1.1 Kara Gömlekliler Faflizmin ortaya ç kmas ile ilgili flu kayna önerebiliriz: Zeev Sternhell, Faflist deolojinin Do uflu, (Çev: fiule Çiltafl), stanbul: Ayr nt Yay nlar, Mussolini hangi yöntemleri kullanarak iktidara geldi? talya da halk a rlaflan sosyal ve ekonomik sorunlar nedeniyle çaresizdi. Milliyetçi bir gazeteci iken orduya kat larak savaflan ve savafl sonras nda politik hayata a rl n koyan Benito Mussolini, ekonominin kötü gidiflat n iyi de erlendirdi ve 1919 da savafl birli i anlam na gelen Fascio di Combattimento ya dayal yeni bir siyasi hareket kurdu. Bu hareket iktidara ulaflmak için fliddet dâhil her yönteme baflvurdu. Militanlar sendikalar n, sol-komünist gruplar n ve seçimle gelmifl devlet adamlar n n üzerinde bask kurarak bu kesimleri y ld rd. fl yerlerini yak p y kt. Mussolini, bu afl r sa c sokak hareketini 7 Kas m 1921 de Partito Nazionale Fascista ad yla partilefltirdi. Savafl birlikleri ad verilen sokak güçlerini Kara Gömlekler ad yla Partinin alt örgütü olarak yeniden yap land rd. Faflist Parti, Paris Bar fl Konferans nda küçük düflürüldü ünü öne sürdü ü talya y güçlendirece ini ve Roma mparatorlu u nun ihtiflaml günlerine geri dönülece ini vaat etti. Yöneticiler ve anayasal kurumlar, faflizmi kontrol alt na alamad. Gittikçe güçlenen Faflist Parti ve onun alt örgütü Kara Gömlekliler, 28 Ekim 1922 de Napoli den Roma üzerine bir yürüyüfl düzenleyerek Hükûmeti tehdit etti. Hükûmet istifa etti. flçi ve sosyalist hareketleri bast rmak isteyen Kral III. Victor Emmanuel, Mussolini yi hükûmeti kurmakla görevlendirdi. Yeni Baflbakan, Faflist Parti d fl ndaki bütün partileri kapatt. Sendikal hareketleri tasfiye etti. Kitap ve gazetelere sansür getirerek özgürlükleri ve demokrasiyi ortadan kald rd. Ülkedeki az nl klara karfl afl r milliyetçi bir politika izleyerek, bunlar talyanlaflt rmaya çal flt. Devleti kutsallaflt rd ve her alanda faflizmin ilkelerini egemen k ld. Roma mparatorlu u nu diriltmek üzere Akdeniz çevresinde sömürgeler elde etmeye yöneldi. Mussolini nin Anadolu yu da içine alan bu yay lma politikas, Türk- talyan iliflkilerinde gerginlik yaratt.

15 1. Ünite - kinci Dünya Savafl na Giden Yol ( ) Almanya da Nasyonal Sosyalizmin (Nazizmin) Egemen Olmas Almanya Birinci Dünya Savafl ndan çekildikten k sa bir süre sonra önemli siyasal bunal mlarla karfl laflt. Nitekim bir hafta sonra (3 Kas m 1918), Kiel Liman nda ayaklanan denizciler gemilere ve tersanelere K z l bayrak çekerek sosyalist devrimi bafllatt lar. Ayaklanma iki gün içinde bütün liman ve endüstri kentlerine s çrad. flçi ve asker konseyleri kuruldu. 9 Kas m 1918 de mparatorlu a son verilerek Alman Cumhuriyeti ilan edildi. Friederich Ebert in baflkanl nda çeflitli sosyalist gruplar n temsilcilerinin yer ald bir hükûmet kurulmaya çal fl ld. Ancak, Karl Liebknecht ve Rosa Luxemburg un lideri bulundu u Spartakistler Birli i nin hükûmette yer almamas, sosyalistler aras nda ilk ciddi krize yol açt. Hükûmete kat lmam fl olan Spartakistler genel grev ve askerî k fllalar n boflalt lmas ça r s nda bulundu. Ayn gün Hükûmet Baflkan Ebert in Ludendorff tan baflkomutanl devralm fl olan General Groener le uzlaflmas ve mparatorluk tan arta kalan orduyla ittifak kurmas, ordunun daha sonraki y llarda devletin hemen bütün alanlar nda vesayet kurmas na zemin haz rlad. Alman sosyalistleri aras nda görüfl ayr l klar artt ve bir grup sosyalist Rosa Luxemburg ile Karl Liebknecht in liderli inde 31 Aral k 1918 de Almanya Komünist Partisi ni kurdu. Bu partinin itici gücü olan Spartakistler, Ocak 1919 da Berlin de büyük ayaklanma haz rl na giriflti. Hükûmet baflkan Ebert, Sovyetler e benzer iflçi ve asker birliklerini da tmak ve ayaklanmay bast rmak için sosyal demokrat bakan Gustav Noske yi görevlendirdi. Noske, devrimci solu sindirmek ve da tmak için bir milis gücü oluflturdu. Milis gücüne mparatorlu un subaylar ve erbafllar, nasyonalistler, küçük burjuvalar ve bafl bofl gezenler kat ld. Bu milis güç, Spartakistlerin destekledi i Berlinli iflçilerin ayaklanmas n kanl bir biçimde bast rd. Demokratik sosyalizmin öncüleri kabul edilen Rosa Luxemburg ve Karl Liebknecht öldürüldüler. Spartakistlerin ayaklanmas bast r ld ktan sonra 19 Ocak 1919 da yap lan seçimler sonucu oluflan Ulusal Meclis, Berlin yak nlar nda bulunan Weimar da topland. Ulusal Meclis, 11 fiubat 1919 da Friedrech Ebert i devlet baflkanl na seçti. ki gün sonra da Philipp Scheidemann hükûmeti kurmakla görevlendirildi. Böylece Weimar Cumhuriyet i kurulmufl oldu. Weimar Cumhuriyeti Hükûmeti, Bavyera da gazeteci ve ba ms z sosyalistlerden bir pasifist olan Kurt Eisner in liderli indeki devrimci hareketi bast rd ktan sonra, tüm ülkede kontrolü sa lad. Ancak yeni hükûmet, ülkenin karfl karfl ya bulundu u sorunlar çözmekte yetersiz kald. Savafl, Almanya n n iki milyondan fazla insan kaybetmesine ve milyonlarcas n n sakat kalmas na neden olmas n n yan s ra tarihin kaydetti i en büyük sefaletlerden biriyle yüz yüze kalmas na da yol açt. Savafl öncesinde dünya ekonomisinin en güçlü devletlerinden biri olan Almanya da sanayi yerle bir oldu. Kentlerde iflsizlik, yoksulluk, sefalet ve iflçi gösterileri birbirini izledi. Hatta bazen ma azalar ya malanarak, toplumsal fliddet üst noktaya ç kart ld. Özellikle, 28 Haziran 1919 da a r koflullar tafl yan Versailles Antlaflmas n n imzalanmas, siyasi yelpazenin sa nda ve solunda bulunan tüm Almanlar n tepkisine yol açt. Alman kamuoyu, bar fl antlaflmas n n öngördü ü ödemelerin yap lmas n, Alsace-Lorraine nin Fransa ya verilmesini, Kuzey Scheswig in Danimarka ya b rak lmas n, Eupen ve Malmedy in Belçika ya terk edilmesini büyük bir öfkeyle izledi. Bunlara ek olarak Cumhuriyet yönetiminin iç ve d fl politikadaki baflar s zl, ekonomik ön- 7 Nasyonal sosyalizm siyasal olarak faflizmin Almanya da uygulanm fl hâlidir. Ancak hem talyan faflizmini hem de Alman nasyonal sosyalizmini tek bir kavram alt nda toplamak do ru görünmekle birlikte teorik olarak baz farkl l klar da içermektedir. talyan faflizminde devlet en yüksek amaçt r ve kutsald r. Hitler 1924 te Mein Kampf da (Kavgam) bu farkl l a dikkat çekmiflti: Devlet bir amaç de il, bir araçt r. Büyük bir uygarl n kurulmas için, devlet en önde gelen koflullardan biridir. Ama bu yüksek uygarl n do rudan olarak ilk koflulu de ildir. Çünkü uygarl k özellikle uygarl k kurma yetene i olan bir rk n varl nda sakl d r. Biz nasyonal sosyalistler için devlet bir biçimden ibarettir. Devletin, daha do rusu bu toplulu un içeri i millettir.

16 8 Siyasi Tarih-II 2 Foto raf 1.2 Hitler in siyasal düflüncesi hangi temel esaslar içermekteydi?. lemler almadaki yetersizli i, iflsizlik sorununu ve sefaleti de art rm flt. Alman mark n n de erinin düflmesi halk n yaflam n zorlaflt rm flt. Örne in bir somun ekmek al nabilmesi için büyük miktarda mark ödenmesi gerekiyordu. Bu arada Frans zlar n 1923 y l nda, savafl tazminat n n ödenmemesini bahane ederek Ruhr bölgesini iflgal etmesi, kamuoyunun Versailles Antlaflmas na olan tepkisini daha da artt rd. Antlaflma ve antlaflmay kabul etmifl olan herkes, Alman halk n n düflman olarak say ld. Almanya n n askerî bak mdan yenilmemifl oldu u, yaln z nifak ve ihanet sonucunda y k ld varsay m yüksek sesle konuflulmaya baflland. Demokratik partilerin iktidara gelebilmek ve monarflinin y k lmas n sa lamak amac yla cephe gerisini sabote ettikleri ileri sürüldü. Hitler in siyasal düflüncesi hangi temel esaslar içermekteydi? Politik, toplumsal ve ekonomik çalkant lar içinde bocalayan Almanya da, savafltan sonra ordudan onbafl rütbesiyle terhis olan Adolf Hitler, yar gönüllü, yar savunma gruplar n n emrinde çal flmaya bafllad. Hitler, milliyetçi gruplar içinde yapt propaganda çal flmas sonucu y ld z h zla parlad. Alman flçi Partisi ne 1 Ocak 1920 de üye oldu. Parti nin Anton Drexler (baflkan) Gottfried Feder ve fanatik bir anti-semitist olan gazeteci Dietrich Eckart taraf ndan haz rlanan program n 24 fiubat 1920 de Münih in ünlü birahanesi Hofbrauehaus da düzenlenen bir toplant da okudu. leriki y llarda ad m ad m gerçeklefltirilecek olan bu program n belli bafll ilkeleri flunlard r: Bütün Almanlar n bir büyük Almanya içinde birleflmesi, Versailles Antlaflmas n n ilgas, sömürgelerin yeniden kazan lmas, Yahudilerin toplum yaflam ndan d fllanmas ve yabanc say larak yabanc lar yasas na tabi tutulmas, faizci anlay fl n ortadan kald r lmas, büyük iflletmelerde kâra ortakl k, yafll l k sigortas, toprak reformu, e itimin halka yay lmas, bir halk ordusunun kurulmas, ücretli askerli in kald r lmas ve çal flanlar n n asla Yahudi olmad bir bas n n oluflturulmas gibi. Bu program n okunmas ndan k sa bir süre sonra partinin ad Alman Nasyonal-Sosyalist flçi Partisi olarak de ifltirildi. Hitler, konuflmac olarak kat ld birçok toplant da Versailles Antlaflmas n n getirdi i tutsakl ktan kurtulma, Alman rk n n üstünlü ünü savunma, Yahudi düflmanl (anti-semitizm) ve iflsizli e çare bulma gibi konular iflledi de Anton Drexler in yerine Partinin baflkan oldu. ki y l sonra da Dietrich Eckart an Parti nin yay n organ olan Völkischer Beobachter in yönetimini devrald. Münih te 8-9 Kas m 1923 te ünlü birahane bask n n ger-

17 1. Ünite - kinci Dünya Savafl na Giden Yol ( ) 9 çeklefltirdi. Baflar s z olan bu darbe giriflimi sonucunda 5 y la mahkûm olduysa da 9 ay sonra serbest b rak ld. Partisi da t lm fl olmas na ra men Adolf Hitler, bütün Almanya da tan nan biri olmufltu. Tutuklulu u s ras nda ideolojisini ve demagojisini net bir flekilde ortaya koyan Mein Kampf (Kavgam) yazd. Hitler, 1925 te faaliyet yasa kalkan Alman Nasyonal Sosyalist flçi Partisi ni yeniden örgütledi. Özel görevler için SS leri (Schutzstaffel-Koruma Bölü ü) kurdu. Partisine destek sa lamak amac yla, ideolojisine sempati duyan çeflitli toplumsal kimselerden kitle örgütleri oluflturdu. Hitler, Nasyonal Sosyalist Alman Ö renciler Birli i, Ö retmenler Birli i, Hukukçular Birli i ve Hekimler Birli i gibi örgütlerle nasyonal sosyalist hareketin özellikle gençler ve küçük burjuvazi aras nda h zla geliflmesini sa lad. Faflist hareketlerin ortaya ç kmas ve örgütlenmesi için flu kayna okuyabilirsiniz: Wilhelm Reich, Faflizmin Kitle Ruhu Anlay fl, (Çev: Bertan Onaran), stanbul: Payel Yay nlar,1979. Nazi ideolojisinin yükselmesinde savafl tazminatlar n n -yeni bir ödeme düzeni öngören Young ve Dawes planlar na ra men- ödenmesinde s k nt çekilmesi ve 1929 Dünya ekonomik bunal m n n toplumu etkilemesi büyük rol oynad. Ekonomik bunal mdan dolay birçok küçük fabrika ve orta iflletme iflas etti. Alt milyondan fazla Alman iflsiz kald. Birçok çiftçi ürün fiyatlar n n h zla düflmesinden dolay arazilerini satmak zorunda kald. Bu çöküntü halk n radikal partilere kaymas na neden oldu. Nitekim Nasyonal Sosyalizm 1930 seçimlerinde Parlamentodaki milletvekili say s n 12 den 107 ye ç kard. Sorunlar n yeni bir hükûmetin kurulmas yla afl labilece ini düflünen Cumhurbaflkan Hindenburg, Baflbakan Bruning in çekilmesini istedi. Aristokrat ve Katolik kökenli Franz Von Pepen i hükûmeti kurmakla görevlendirdi. Yeni baflbakan hükûmet üyelerinin büyük ço unlu unu asalet unvan tafl yan kiflilerden seçti. Alay ve elefltirilerin boy hedefi hâline gelen hükûmet, ülkenin sorunlar n çözemedi. Siyasal ve ekonomik kaosun hüküm sürdü ü bir süreçte yap lan 1932 Alman parlamento seçimlerinde Hitler in partisi 603 üyelikten 230 unu kazanarak, ülkenin en büyük siyasal güçlerinden biri hâline geldi. Alman sanayicilerinden bir grup da Hitler e destek vermeye bafllad. Cumhurbaflkan Hindenburg, 30 Ocak 1933 te önlenemeyen ve dizginlenemeyen Hitler i, 1933 ilkbahar nda yeni seçimlere gitme kofluluyla baflbakanl a atad. Böylece, demokratik bir ortamda rkç söylemler benimseyen Nasyonal Sosyalist flçi Partisi iktidara ulaflt. Öteden beri Alman liberalleri, sosyalistleri ve komünistleri, nasyonal sosyalizmin zafer kazanarak iktidara gelebilece ine inanmam fllard. Ancak Hitler in baflbakanl n kutlayan kahverengi gömlekli Nazizm yanl s gençler, yozlaflm fl burjuva kültürü olarak nitelendirdikleri Sigmund Freud un psikanaliz metinlerini, Thomas Mann n, Jack London n, Ernest Hemingway in, Karl Marx n, Friedrich Engels in ve Albert Einstein gibi de iflik siyasal görüflteki yazarlar n kitaplar n yakarken ac gerçekle yüz yüze gelmifllerdir.

18 10 Siyasi Tarih-II Foto raf 1.3 Nazizm yanl s Alman üniversite ö rencilerinin kitap yakmas (10 May s 1933). William Sheridan Allen,Naziler ktidar Nas l Ele Geçirdi?, (Çev: Zarife Biliz), stanbul: Alk m Yay nevi, Hitler, iktidara gelir gelmez efli görülmemifl bir ustal kla ve h zla harekete geçti. Bir yandan endifleli müttefiklerini rahatlat rken, öte yandan art arda ç kartt kararnamelerle diktatörlü ünü kurmaya bafllad. 3 fiubat 1933 te ordu komutanlar yla yapt görüflmede iç ve d fl politikada izleyece i stratejiyi aç klad. Hitler e göre, ilk yap lmas gereken politik gücün tekrar ele geçirilmesiydi. Buna göre iç politikada; mevcut durumun tam tersine döndürülmesi, amaca ayk r düflen farkl düflüncelere göz yumulmamas, Marksizmin kökünün kurutulmas, gençli e ve halka savafl n tek çözüm oldu u fikrinin yerlefltirilmesi ve en kat biçimiyle otoriter devlet yönetiminin kurulmas gerekiyordu. D fl politikada ise Versailles Antlaflmas n n ortadan kald r lmas ve bunun için müttefikler bulunmas yoluna gidilmeliydi. Hitler, amaçlar na ulaflmak için her yönteme baflvurdu ilkbahar seçimlerinden önce 27 fiubat 1933 te Berlin de Reichstag binas (parlamento) kundakland. Nasyonal Sosyalist iktidar n dönüm noktalar ndan biri olan bu ünlü olay, Alman Komünist Partisi ne mal edildi. Yang n kamuoyunu galeyana getirmek ve komünistleri ezmek için Nasyonal Sosyalistler taraf ndan tertiplendi i bilinmektedir. Nitekim Nasyonal Sosyalistlerin, 5 Mart 1933 te yap lan seçimlerden sonra oluflturduklar koalisyon hükûmeti, Komünist Parti yi feshetti. Hitler, Nasyonal Sosyalist flçi Partisi parlamentoda salt ço unlu u sa layamamakla birlikte, iktidara geliflini Potsdam da Büyük Fredrich in mezar bafl nda gösteriflli bir törenle kutlad. Hitler in diktatörlü ünü mutlaklaflt ran ise Yetki Yasas n n Sosyal Demokrat Parti nin muhalefetine ra men parlamentoda kabul edilmesidir. Bu düzenlemeyle Reichtag n (parlamento) kanun ç karma yetkisi hükûmete devredildi. Gerçekte ise Hitler ola anüstü yetkilerle donat ld. Hiçbir diktatörün bu kadar kesin bir gücü olmam flt. Nasyonal Sosyalist iktidar n ilk günlerinden itibaren devlet ayg t gözden geçirildi. Ârilefltirme bahanesiyle bütün memurlar elekten geçirildi. Polis teflkilat Gestapo Devlet Gizli Polisi ad yla merkezîlefltirildi. Yahudi tüccarlara boykot

19 1. Ünite - kinci Dünya Savafl na Giden Yol ( ) 11 bafllat ld. Sendika ve siyasal partiler kapat ld. 14 Temmuz 1933 te ç kar lan bir yasayla Nasyonal Sosyalist flçi Partisi Almanya n n tek partisi ilan edildi. Nasyonal Sosyalist ideolojiyi benimsemeyenler ya öldürüldü ya da toplama kamplar na gönderildi. Hatta Nasyonal Sosyalist flçi Partisi nin sol kanad n temsil eden Gregor Strasser ve benzerleri, milis güç niteli inde olan ve Nasyonal Sosyalizmin yerleflmesinde büyük katk larda bulunmufl SA lar n liderleri ve bir zamanlar Hitler e destek vermifl olan baz generaller öldürüldü. Siyasi sürgünler, Yahudiler, eflcinseller, kamu davalar ndan hüküm giyenler, topluma ayak uyduramayanlar ve hatta Bibelfroscher mezhebinin zarars z müritleri temerküz kamplar na gönderildiler. Parti, k sa bir süre içinde 1933 yaz sonunda mevcut devlet ayg t na tamamen hâkim oldu. Bütün bu geliflmeler olurken flafl rt c bir flekilde demokratik Weimar Anayasas n n kâ t üzerinde geçerlili ini korumas na izin verildi ve ç kart lan yasalarla siyasal-ideolojik de iflim meflrulaflt r lmaya çal fl ld. Hitler, Cumhurbaflkan Hindenburg un 2 A ustos 1934 te ölümü üzerine Cumhurbaflkanl k ve baflbakanl k makamlar n flahs nda birlefltirerek führer oldu. Orduya ve kiliseye de hükmetti. Hitler, totaliter devlet anlay fl n yerlefltirdikten sonra Almanya n n s n rlar d fl nda kalm fl bulunan bütün Almanlar n birlefltirilmesini ve bir tek devlet alt nda toplanmas n, Do u da yaflam alan oluflturulmas n esas ald. Amaçlar na ulaflmak için Versailles Antlaflmas n n s n rlay c hükümlerini ortadan kald rd. Alman Ordusu nun toplam gücünü artt rd. Locarno Antlaflmas ndan ayr ld ve askersiz bölge olan Ren bölgesini iflgal etti. Nasyonal Sosyalist flçi Partisi nin iktidara gelmesi ve statükonun de ifltirilmesine yönelik faaliyetlerde bulunmas, devletler aras nda yeni ve önemli anlaflmazl klar ortaya ç kmas na neden oldu. Sovyetler Birli i ve Stalin in Mutlak ktidar Rusya da Birinci Dünya Savafl s ras nda yaflanan Bolflevik Devrimi (1917) dengeleri alt üst etmiflti. Lenin in baflkanl ndaki Bolflevik Hükûmet, Çarl k yönetiminin savafl s ras nda yapm fl oldu u gizli antlaflmalar aç klad. Bolflevik Hükûmet savafltan çekilerek Almanya ve müttefikleriyle 3 Mart 1918 de Brest-Litovsk Antlaflmas n imzalad. Lenin in bu yolu tercih etmesindeki temel neden yeni rejimi güçlendirmekti. Bir yandan iç savafl, öte yandan Komünist Partisi ndeki görüfl ayr l klar yeni rejimin k sa sürede kökleflmesini engelledi. Uzun süre Parti içi tart flmalarda; devlet örgütünün merkezîyetçi ve bürokratik bir nitelik kazanmas, ekonomik yönetimin örgütlenmesi, Parti içi demokrasi sorunu ile sendikalar n ifllevi ele al nd. Birçok araflt rmac temel sorunun, devrimin umulan n aksine Rusya gibi gerek toplumsal iliflkiler gerekse üretim iliflkileri aç s ndan geri özelliklere sahip bir ülkede patlak vermesinin ortaya ç kard n öne sürmektedir. Lenin ve devrimin di er önderleri, 1921 y l n n bafllar nda dikkatlerini iç savafltan iç bar fla do ru çevirdiler. Pek çok köylünün kendilerinden so umas na neden olan fazla tah la zorla el koyma sürecinin yerine baflka uygulamalara yönelmek zorunda kald lar. Vahim düzeye ulaflm fl olan yak t, yiyecek ve ulafl m sorununu çözmeleri, sanayi ve g da üretimini yeniden canland rmalar, iflçiler ve köylüler aras nda birli i sa lamalar gerekiyordu. Lenin, Komünist Parti nin 1921 y l n n Mart ay nda yap lan X. Kongresi nde Yeni Ekonomi Politikas (NEP) olarak bilinen ünlü önerisini ortaya att. NEP le köylülerin tah l na el koymak yerine bu kesime çok daha düflük oranl yeni bir vergi getirilmesine, köylülerin ellerindeki fazla ürünü satmak için serbest ticaret yapabilmelerine, baflta tar m olmak üzere küçük ticaret ve atölye üretiminde kapitalist giriflimlere izin verilmesine olanak sa land. Böyle-

20 12 Siyasi Tarih-II 3 ce ekonomi yeniden yap land r larak kapitalist ülkelerin sosyoekonomik geliflmifllik düzeyine ulafl lacakt. Özellikle de köylülü ün talepleri karfl lanarak rejimin istikrara kavuflturulmas sa lanacakt. Ancak Parti içinde devrimin liderleri aras nda NEP odakl tart flmalar sona ermedi. Lenin 1924 te öldü ünde, Komünist Parti devlet iktidar n eline alarak konumunu sa lamlaflt rm fl, Bat l emperyalist ordular ve yerel karfl devrimciler yenilgiye u rat lm fl, kilit önemdeki sanayi sektörleri devletlefltirilmifl, köylülere toprak da - t lm fl ve sanayi ile g da üretimi yeniden canland r lm flt. Lenin in ölümünden sonra Joseph Stalin in iktidar eline geçirmesiyle Leon Troçki, Nikolay Buharin, Lev Borisoviç Kamanev ve Grgori Zinovyev gibi devrimin etkili mimarlar aras ndaki ideolojik tart flmalar daha da belirginleflti. Stalin, bütün dikkatini tek ülkede sosyalizmin infla edilmesine, h zl sanayileflmeye, büyük ölçekli kolektif çiftliklerin gelifltirilmesine ve s nai geliflim ile tar msal üretimin efl güdümünü sa layacak merkezî planlaman n gerçeklefltirilmesine toplad. Stalin uygulamalar yla bu döneme damgas n vurdu. Felsefeden ekonomiye, filolojiden tarihe ve geneti e kadar her alandaki do rular Stalin taraf ndan belirlendi. ktidar n oda nda bulunan Stalin in kiflisel yönetimi bir Stalin kültü ile de güçlendirildi. O, yeni dünyan n dâhisi, ça n en büyük bilgini, komünizmin önderi ve tüm çal flanlar n dostu ve ö retmeni olarak selamland. Stalin bu süreçte Komünist Parti deki sol ve sa muhalefeti temsil eden eski yol arkadafllar n tasfiye etti. Düzmece mahkemelerle ya kurfluna dizdirdi ya da sürgüne gönderdi. Her türlü bask araçlar n kullanarak milyonlarca insan n hayat pahas na Sovyetler Birli i ni k sa süre içerisinde yar feodal bir toplumdan sanayileflmifl bir topluma dönüfltürmeye çal flt. Öte yandan devletin askerî gücü olan K z l Ordu nun güçlendirilmesine çal flarak Bat l güçlere gözda verdi. Hitler le anlaflarak Polonya n n bir k sm n ve Balt k Devletlerini ele geçirmeye çal flt. kinci Dünya Savafl ndan önce Stalin in yönetiminde Sovyetler Birli i uluslararas iliflkilerde önemli bir aktör hâline gelmiflti. Japonya da Militarist Yönetim ve Yay lmac l k Japonya da yönetici seçkinler 19. yüzy l n ortalar ndan itibaren devlet ayg t n militarist ve modernleflmeci anlay flla biçimlendirmeye çal flt lar. Reformcu güçlerin destekledi i genç imparator Mutso-hito 1868 de ayd nlanm fl yönetim anlam na gelen Meici ad n alarak bu dönemi bafllatt. Modernleflme yukar dan afla ya do ru yap ld ve bunun sonucunda feodal yap dönüfltürülmeye çal fl ld. Öte yandan eski egemen güçler de dönüflerek kendilerini yenileyerek yeni iktidar yap s nda varl klar n sürdürdüler. Meici dönemi 1937 ye kadar sürdü ve bu dönemde devlet deste iyle güçlü bir sanayi burjuvazisi oluflturuldu. Japon kapitalizminin bu h zl büyüme evresinde köylüler üzerinde bask kuruldu ve genifl halk kitleleri zorbal a dayal yöntemlerle yönetildi. Japon yay lmac l n n temel nedenleri nelerdir? Japonya daki militarist modernleflme için flu kayna önerebiliriz. Murat Belge, Militarist Modernleflme Almanya, Japonya ve Türkiye, stanbul: letiflim Yay nlar, 2012.