Behçet ÖNDER. Kitapçılık Yayıncılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Atatürk Bulvarı Gama İş Merkezi Nu.: 97/33 Kızılay/ANKARA tel.

Transkript

1 ORTAÖĞRETİM Behçet ÖNDER Kitapçılık Yayıncılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Atatürk Bulvarı Gama İş Merkezi Nu.: 97/33 Kızılay/ANKARA tel.: (0312)

2 EDİTÖR Yusuf GÜZEL DİL UZMANI Şükran AKINCI GÖRSEL TASARIMCI Adile ÖZLÜ REHBERLİK VE GELİŞİM UZMANI Vedat ŞAHİN ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME UZMANI Gürhan KÖMÜRCÜ PROGRAM GELİŞTİRME UZMANI Süleyman AYHAN 2

3 İSTİKLÂL MARŞI Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif ERSOY 3

4 GENÇ LİĞE Hİ TA BE Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur. Mustafa Kemal 4

5 Mustafa Kemal ATATÜRK 5

6 ORGANİZASYON ŞEMASI Ünitenin numarası Ünitenin adı Öğrenilmesi gereken kavramların verildiği bölüm Konu başlığı Ön bilgilerinizden yararlanarak araştırmalar yapmanız, yorumlarda bulunmanız, görüş ve düşüncelerinizi açıklamanız için düzenlenmiş sorular. 1. ÜNİTE: TARİH BİLİMİ 1. Ünite KONULAR A. TARİH BİLİMİNE GİRİŞ B. TARİHTE ZAMAN VE TAKVİM C. TARİH ÖĞRENMENİN AMAÇ VE YARARLARI Ç. TARİHÎ OLAYLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ D. TARİHÎ OLAY VE OLGULARA FARKLI BAKIŞ AÇILARI E. YENİ BİLGİLER IŞIĞINDA TARİHÎ BİLGİLERİN DEĞİŞEBİLİR ÖZELLİĞİ F. TARİH ARAŞTIRMACILIĞI VE TARİH YAZICILIĞI G. TARİH BİLİMİNİN DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİSİ Ğ. TARİHÇİ OLMANIN GEREKTİRDİĞİ ŞARTLAR Tarih Bilimi Temel Kavramlar A. TARİH BİLİMİNE GİRİŞ l Arşiv l Belge (Kaynak) l Nesnellik l Olay Hazırlık Çalışmaları l Olgu 1. Tarihte meydana gelen olayları öğrenmek istememizin nedenleri l Tarih neler olabilir? l Tarihçi 2. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? l Veri Cicero (Çiçero) ve Geothe (Göte) den alıntıların bulunduğu aşağıdaki metni okuyarak soruları cevaplayınız. Cicero ya göre tarih Yüzyılların tanığı, gerçeğin ışığı, yaşamın efendisi ve geçmişin habercisidir. (1) Goethe 3000 yıllık geçmişinin hesabını yapamayan insan, günübirlik yaşayan insandır. diyordu. Biz gerçekten biliyor muyuz tarihimizi? Gelecek için planlar yapıyoruz. İlerlemek, kendimizi geliştirmek, ailemize ve çocuklarımıza iyi bir gelecek vermek için, toplumumuz için, ülkemiz için çalışıyoruz. Ama geleceğe yön verebilmek için geçmişi bilmek gerekmez mi? Ağacın köküne su dökmeden meyve almak mümkün değilse, tarihi bilmeden geleceğe adım atmak da mümkün değildir. (2) 1. Cicero tarih için yüzyılların tanığı... demektedir. Bu sözden ne anladığınızı açıklayınız. 2. Goethe 3000 yıllık geçmişinin hesabını yapamayan insan, günübirlik yaşayan insandır. sözüyle ne anlatmak istiyor? Açıklayınız. 1. TARİH VE İNSAN Tarih, insan topluluklarının geçmişteki faaliyetlerini (dinî, siyasi, ticari, sosyal vb.), birbirleriyle olan ilişkilerini sebep-sonuç ilişkisi içinde, yer ve zaman göstererek, belgelere dayalı inceleyen bir bilim dalıdır. Sosyal bir bilim olan tarihi meydana getiren en önemli öge insandır. Çünkü insan birçok olayın ve gelişmenin yaşanmasında etkilidir. Bu nedenledir ki tarihi yapan insandır. Tarih genellikle insanın zihninde geçmişe ait bir kavram olarak yer alır. Bu da insanın zaman kavramı ve bilincinin farkında olduğunun bir göstergesidir. Bulunduğumuz an, hem geçmişi hem de geleceği kapsayan bir zaman keşifidir. İslam tarihçisi ve sosyoloğu İbni Haldun un Geçmişler geleceğe, suyun suya benzemesinden daha çok benzer. (3) sözü, geçmiş ve gelecek arasındaki ilişkinin ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Günümüzdeki olayları anlayıp değerlendirebilmemiz için geçmişteki olayları iyi irdelememiz gerekir. Tarih Tenkidinin Unsurları adlı eseri ile tanınan Leon Halkin (Leon Halkın) Geçmişi biz ancak başkasının aracılığı sayesinde tanımaktayız. (4) demiştir. Tarih bu yönüyle geçmiş ve gelecek arasında bir köprü görevi üstlenir. Hepimiz, yaşadığımız toplumun bugüne nasıl geldiğini doğal olarak merak ederiz. Nereden gelip nereye gidiyoruz? sorusunu birçok kez kendimize sorarak cevap bulmaya çalışmışızdır. Tarih bilimi bize bu soruların cevabını vermektedir. Geçmişler geleceğe, suyun suya benzemesinden daha çok benzer. sözünden hareketle tarihin insan yaşamındaki yeri ve önemi hakkında neler söylenebilir? (1) Komisyon, Tarih Yazımında Yeni Yaklaşımlar, s. 75. (2) İlber Ortaylı, Tarihin İzinde, s (3) Necmettin Şahinler, Tarihe Adanmış Sözler, s. 37. (4) Leon Halkin, Tarih Tenkidinin Unsurları, s Ünitede yer alan konu başlıkları Üniteyi destekleyen görsel Sayfada numaralandırılarak verilen alıntıların kaynağını gösteren dipnotlar İşleniş sürecini yorumlamanız, neden sonuç ilişkisi kurmanız ve çıkarımlarda bulunmanız için hazırlanmış soru Konuya ilginizi çekmeye, merak uyandırmaya ve ön bilgilerinizi harekete geçirmeye yönelik olarak konu başında verilmiş motivasyon bölümü. 6

7 ORGANİZASYON ŞEMASI İşlenişin pekiştirilmesi ve konunun daha iyi anlaşılması için hazırlanmış etkinlik Konuların anlatıldığı işleniş metni İşleniş sürecini desteklemek amacıyla verilen; altında ünite numarası, ünitedeki sırası, türü ve açıklaması olan görsel Farklı türde hazırlanmış değerlendirme sorularına ait yönergeler Ünite sonu ölçme ve değerlendirme sayfası Uygarlığın Doğuşu ve İlk Uygarlıklar Ünlü tarihçi Herodotos, Mı sır, Nil Neh ri nin bir ar ma ğanı dır. demiştir. Mısır, yandaki fotoğrafta görülen Nil Nehri nin akış yönüne göre Aşağı (Kuzey) ve Yukarı (Güney) Mısır olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Mı sır Kral lı ğı nom adı ve ri len kent devlet le ri nin bir leş me siy le oluş muş tur. Herodotos un, Mısır, Nil Nehri nin bir armağınıdır. sözünden neler anladığınızı söyleyiniz. Firavun adı verilen Mısır Kralları tanrının oğlu olarak nitelendirilmekteydi ve yetkileri sınırsızdı. Söy le dik le ri her söz tan rı buy ru ğu sa yılır, yasa olarak kabul edilirdi. Krallık babadan 2.6. Fotoğraf: Nil Nehri nden bir görünüm oğula geçerdi. İlk Çağ da Mı sır da bü rok ra si ol duk ça ge liş miş ti. Fi ra vun lara dev let yö ne ti min de yar dım cı olan ve zir ler, kâ tip ler ve me mur lar var dı. Memurlar asillerden seçilirdi. Mısır da halk rahipler, askerler, katipler, tüccarlar, zanaatkârlar, çiftçiler, köleler olmak üzere sınıflara ayrılırdı. Bunların içinde firavunlar en üst sınıfı oluştururdu. Köleler ise en alt sınıfta yer alırdı. Hiçbir hakka ve hukuka sahip değillerdi. Mısır ekonomisinin temelini tarım oluşturmuştur. Tarımı geliştirmek amacıyla bataklıklar kurutulmuş, sulama kanalları açılmıştır. Ül ke de hay van cı lık, do ku ma cı lık, ma den ve se ra mik sa na tı da bü yük bir ge liş me gös ter miş tir. Çok tanrılı bir dine inanan Mı sır lı la rın en önem li tan rı sı Amon-Ra dır. Amon-Ra nın öne mi şöyle anlatılmıştır: Gök le rin ufu ğun da tan ağar tan ne ka dar gü zel ey can lı Ra, ey ha ya tın kıla vu zu. Dün ya yı gön lüne gö re ya rat tın. Her ke si yer li ye ri ne koy dun. İh ti ya cı olan şey le ri ver din her kese. Sen be nim yü re ğim de sin. Göz le rin, gü zel li ğin üze rin de ol du ğu sü re ce in san lar se nin sağ la dı ğın güç le ya şar lar. Ey Sen! Her za man canlı ve mü kem mel olan sen! (1) Mısırlılar hayatın ölümden sonra devam edeceğine inandıklarından cesedin çürümemesi için birtakım yöntemler geliştirmişlerdir. Bu yöntemlerden en etkilisi ölülerin mumyalanmasıdır. Aşağıda verilen Mumyalama Nasıl Başlamıştır? adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 6. Etkinlik: MUMYALAMA NASIL BAŞLAMIŞTIR? Ölüm denilince ruhla bedenin birbirlerinden ayrılması akla gelir. Ama Mısırlılar gömme sırasında rahip le rin ru hu ça ğır dık la rı na ve ru hun ye ni den be den le bir leş ti ği ne ina nı r lar dı. Böy le bir bir leş me ol duğuna gö re ölü nün ko run ma sı ve sak lan ma sı ge re kliydi. Çe şit li ilaç lar ve me tot lar kul la nan Mı sır lı lar ölü le ri ni korumaya başladılar. Mısırlılar, ölülerini eve benzeyen mezarlara gömerlerdi. Ölünün sonsuza kadar yaşa ma sı için ge rek li yi ye cek ve içecek leri de bu eve koyar lar dı. Ivar Lıssner (Ivar Lisner), Uygarlığın Doğuşu, s. 58. (Özetlenmiştir.) 1. Yukarıda mumyalama ile ilgili bilgiler okudunuz. Bu bilgilere bakarak Mısır da ahiret inancına ait neler söyleyebilirsiniz? 2. Mumyalama anlayışı Mısır da hangi bilimin ilerlemesine etki etmiştir? Mı sır lı lar, hi ye rog lif adı verilen ken di le ri ne öz gü bir ya zı oluş tur muşlardır. Bu ya zı, an la tıl mak is te nen nes ne nin res mi ni çiz mek le ba şla mış tır. Bilim ve sanatta ileri olan Mısır da astronomi, matematik, tıp ve eczacılık oldukça gelişmiştir. Matematikte ondalık sayıyı bularak ilk kez dört işlemi yapmışlardır. Pi sayısını bugünkü değerine yakın olarak hesaplamalarıdır. Nil in akış yönüne göre bir yılı dörder aylık üç bölüme (taşmaekme-biçme) ayırmışlar ve bir yılı 365 gün ve bir ayı da 30 gün olarak hesaplamışlardır. Böylece güneş yılına dayalı takvimi icat etmişlerdir. MÖ 800 MÖ 700 MÖ Ganj Vadisi nde şehir kültürü Orta Asya da Tagar Kültür Dönemi Yunan şehirlerinde Tiran lar ortaya yükseldi. Yunanistanlılar Fenike başladı. İskitler Orta Asya dan gelip Doğu çıktı. Anadolu da Lidyalılar tarafından Alfabesini kullanmaya başladı. Avrupa ya yerleşti. ilk madenî para basıldı. (1) Ivar Lisnner, Uygarlık Tarihi, s. 51. Özetlenmiştir. 1. Ünite ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME A. Aşağıdaki cümlelerde noktalı yerlere üstteki tabloda verilen kelime ve kelime gruplarından uygun olanı yazarak cümleleri tamamlayınız. filoloji epigrafya yazılı kaynaklar sözlü kaynaklar dönemin koşulları hikâyeci tarih öğretici (faydacı) tarih Sümerler Mısırlılar Asurlular Babil Paleografya 1. Ta ri hî eserleri dil açısından inceleyip yorumlayarak tarihe yardımcı olan bilim dalına... denir. 2. Ay yılına dayalı ilk takvimi..., güneş yılına dayalı ilk takvimi ise... bulmuştur. 3. Ta ri hsel olaylar değerlendirilirken olayların yaşandığı... dikkate alınmalıdır. 4. Fermanlar, antlaşma metinleri, kil tabletler, gazete ve dergiler... içerisinde yer alır. 5. Herodotos... yazıcılığının kurucusu olarak kabul edilmektedir. 6. Zor durumlarda toplumun kendine güvenini artırma amacıyla yazılan tarih çeşidine... denir. B. Aşa ğı da ki cümlelerden doğru olanların başına D, yan lış ola nların başı na Y har fi yazınız. (...) Bir ta rih çi, olay la rı de ğer len di rir ken nes nel (ob jek tif) olmak zo run da de ğil dir. (...) Ta ri hî olay la rın bir den faz la ne de ni ve so nu cu var dır. (...) Ta ri hî bir olay ken din den son ra ki ola yın ne de ni, ken din den ön ce ki ola yın so nu cu ola bi lir. (...) Ta rih araş tır ma la rın da kul la nı la cak bel ge le rin gü ve ni lir olup ol ma dı ğı nı or ta ya çı kar mak için iç ve dış ten kit yön tem le ri kul la nı lır. (...) Tarihçiler bir olay ve olgu hakkında kanıtlara ve verilere dayanarak farklı yorumlar yapabilir. (...) Bir ta ri hî ola yı doğrudan ya şa yan, gö ren ve ya bu olay la rın mey da na gel di ği dö nemde ya şa mış ya zar ların ver dik le ri bil gi le re ikinci elden kay nak de nir. C. Aşağıdaki bilim dallarının numaralarını ait olduğu bilgilerin yanındaki parantezin içine yazarak bilimlerle bilgileri eşleştiriniz. 1. Antropoloji ( ) Es ki pa ra la rın in ce len me si 2. Nü miz ma tik ( ) Olay la rın ta rih sı ra sı na kon ma sı 3. Kro no lo ji ( ) Ki ta be le rin okun ma sı 4. Epig ra fi ( ) Es ki ırkların incelenmesi 5. Ar ke olo ji ( ) Top rak ve su al tın da ka lan eser le rin or ta ya çıkarılması ( ) Eski dillerin incelenmesi Ç. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları cevaplayınız. 1. Aşağıdakilerden hangisi tarihî olayların araştırılmasında başvurulan yollardan biri olamaz? A) Kro no lo ji ve coğ raf ya dan ya rar lan mak B) Kaynak taraması yapmak C) Bu lun tu la rı in ce le mek D) De ney yap mak E) Olay lar ara sın da iliş ki kur mak Tarihsel süreç içerisinde meydana gelen olayları incelerken aynı zamanda dünyanın farklı bölgelerinde gerçekleşen olayları gösteren eş zamanlı tarih şeridi Sayfa numarası SEMBOLLER VE ANLAMLARI Konu ile ilgili yapacağınız hazırlıkları gösteren sembol Araştırma yapacağınız konuyu gösteren sembol Tartışma yapacağınız konuyu gösteren sembol 7

8 8 İÇİNDEKİLER ORGANİZASYON ŞEMASI ÜNİTE : TARİH BİLİMİ...11 A. TARİH BİLİMİNE GİRİŞ TARİH VE İNSAN TARİHİN KONUSU TARİHSEL OLAY, OLGU VE TARİHÇİ İLİŞKİSİ TARİHTE NEDEN-SONUÇ, YER-ZAMAN İLİŞKİSİ TARİH BİLİMİNİN YÖNTEMİ TARİHİN TASNİFİ (SINIFLANDIRILMASI) B. TARİHTE ZAMAN VE TAKVİM TAKVİMİN ORTAYA ÇIKIŞI VE TANIMI TÜRKLERİN KULLANDIĞI TAKVİMLER C. TARİH ÖĞRENMENİN AMAÇ VE YARARLARI TARİH ÖĞRENMENİN AMAÇLARI ATATÜRK VE TARİH Ç. TARİHÎ OLAYLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ D. TARİHÎ OLAY VE OLGULARA FARKLI BAKIŞ AÇILARI E. YENİ BİLGİLER IŞIĞINDA TARİHÎ BİLGİLERİN DEĞİŞEBİLİR ÖZELLİĞİ F. TARİH ARAŞTIRMACILIĞI VE TARİH YAZICILIĞI GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TARİH YAZICILIĞI TÜRKLERDE TARİH YAZICILIĞI G. TARİH BİLİMİNİN DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİSİ Ğ. TARİHÇİ OLMANIN GEREKTİRDİĞİ ŞARTLAR ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÜNİTE : UYGARLIĞIN DOĞUŞU VE İLK UYGARLIKLAR A. TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR VE TARİH ÇAĞLARI YÜRYÜZÜNDE YAŞAMIN BAŞLAMASI TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR TARİH ÇAĞLARI B. İLK ÇAĞ UYGARLIKLARININ OLUŞUMU VE YAYILIŞI ORTAK MİRASA DOĞRU C. MEZOPOTAMYA, MISIR, İRAN, HİNT, ÇİN VE DOĞU AKDENİZ UYGARLIKLARI MEZOPOTAMYA UYGARLIĞI MISIR UYGARLIĞI İRAN UYGARLIĞI HİNT UYGARLIĞI ÇİN UYGARLIĞI DOĞU AKDENİZ UYGARLIĞI ORTA ASYA KÜLTÜR BÖLGELERİ Ç. ANADOLU UYGARLIKLARI VE BU UYGARLIKLARIN ÇEVRE KÜLTÜRLERLE İLİŞKİLERİ (HATTİLER, HİTİTLER, İYONLAR, URARTULAR, FRİGLER, LİDYALILAR) HATTİLER (MÖ ) HİTİTLER (MÖ ) İYONYALILAR (MÖ ) URARTULAR (MÖ ) FRİGLER (MÖ ) LİDYALILAR (MÖ ) D. EGE VE ESKİ YUNAN UYGARLIĞI GİRİT UYGARLIĞI (MÖ ) MİKEN (AKA) UYGARLIĞI (MÖ ) ESKİ YUNAN UYGARLIĞI (MÖ ) İSKENDER İMPARATORLUĞU (MÖ ) E. ROMA UYGARLIĞI BİZANS (DOĞU ROMA) İMPARATORLUĞU (MÖ ) ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME PROJE GÖREVİ... 81

9 3. ÜNİTE : İLK TÜRK DEVLETLERİ A. TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENİ B. ORTA ASYA NIN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ VE TÜRK GÖÇLERİ TÜRKLERİN İLK ANA YURDU ORTA ASYA TÜRK GÖÇLERİNİN SEBEPLERİ VE SONUÇLARI C. İLK TÜRK DEVLETLERİ ASYA HUN (BÜYÜK HUN) DEVLETİ (MÖ 220-MS 216) Ç. KAVİMLER GÖÇÜ D. AVRUPA HUN DEVLETİ ATTİLA DÖNEMİ E. KÖK TÜRKLER (I VE II. KÖK TÜRK DEVLETİ) I. KÖK TÜRK DEVLETİ ( ) II. KÖK TÜRK DEVLETİ ( ) F. UYGUR DEVLETİ TÜRK-ÇİN İLİŞKİLERİ VE MANİ DİNİ KANSU UYGUR DEVLETİ (SARI UYGURLAR) ( ) DOĞU TÜRKİSTAN UYGUR DEVLETİ (TURFAN UYGURLARI) ( ) PERFORMANS GÖREVİ G. ORTA ASYA VE AVRUPA DA KURULAN DİĞER TÜRK DEVLET VE TOPLULUKLARI AVARLAR BULGARLAR MACARLAR PEÇENEKLER KUMANLAR (KIPÇAKLAR) OĞUZLAR (UZLAR) TÜRGİŞLER HAZARLAR SİBİRLER (SABİRLER, SABARLAR) KİMEKLER KARLUKLAR KIRGIZLAR ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÜNİTE : İSLAM TARİHİ VE UYGARLIĞI (13. YÜZYILA KADAR) A. İSLAMİYETİN DOĞUŞU SIRASINDA DÜNYANIN VE ARAP YARIMADASI'NIN GENEL DURUMU İSLAMİYETİN DOĞUŞU SIRASINDA DÜNYANIN GENEL DURUMU İSLAMİYETTEN ÖNCE ARAP YARIMADASI'NIN DURUMU B. İSLAMİYETİN DOĞUŞU VE YAYILIŞI HZ. MUHAMMED'İN PEYGAMBERLİKTEN ÖNCEKİ HAYATI HZ. MUHAMMED'İN PEYGAMBERLİĞİ MÜSLÜMANLARA BASKI BAŞLIYOR HİCRET VE MEDİNE İSLAM DEVLETİ HZ. MUHAMMED DÖNEMİ SİYASİ OLAYLARI VEDA HACCI VE HZ. MUHAMMED'İN VEFATI C. DÖRT HALİFE DÖNEMİ ( ) HZ. EBU BEKİR DÖNEMİ ( ) HZ. ÖMER DÖNEMİ ( ) HZ. OSMAN DÖNEMİ ( ) HZ. ALİ DÖNEMİ ( ) Ç. EMEVİLER DÖNEMİ ( ) HALİFELİK SORUNU ÇÖZÜMLENİYOR KERBELA OLAYI (10 EKİM 680) MÜSLÜMANLAR AVRUPA'DA EMEVİLER VE TÜRKLER EMEVİ DEVLETİ'NİN YIKILMASI EMEVİ DEVLETİ KÜLTÜR VE UYGARLIĞI D. ENDÜLÜS EMEVİLERİ DÖNEMİ ( ) ENDÜLÜS EMEVİ DEVLETİ'NİN KURULUŞU E. ABBASİLER DÖNEMİ ( ) ABBASİ DEVLETİ'NİN KURULUŞU

10 F. TÜRK-İSLAM BİLGİNLERİ İSLAM DİNİ VE BİLİM ANLAYIŞI PERFORMANS GÖREVİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÜNİTE : TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ ( YÜZYILLAR) A. TÜRKLERİN İSLAMİYETİ KABULÜ TÜRKLER NEDEN MÜSLÜMAN OLDU? TÜRKLERİN İSLAM DİNİNE OLAN HİZMETLERİ MISIR'DA KURULAN İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ B. KARAHANLILAR ( ) KARAHANLI DEVLETİ'NİN KURULUŞU KARAHANLI DEVLETİ'NİN YIKILMASI KARAHANLI DEVLETİ'NİN KÜLTÜR VE UYGARLIĞI C. GAZNELİLER ( ) GAZNELİLER DEVLETİ'NİN KURULUŞU GAZNELİLER DEVLETİ'NİN YIKILMASI, KÜLTÜR VE UYGARLIĞI Ç. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ ( ) OĞUZLAR D. MALAZGİRT SAVAŞI (1071) ALP ARSLAN DÖNEMİ ( ) E. MALAZGİRT SAVAŞI SONRASI BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ ( ) MELİKŞAH DÖNEMİ ( ) FETRET DEVRİ VE BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ'NİN YIKILMASI F. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ'NİN KÜLTÜR VE UYGARLIĞI DEVLET TEŞKİLATI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÜNİTE : TÜRKİYE TARİHİ ( YÜZYIL) PROJE GÖREVİ A. MALAZGİRT SAVAŞI SONRASI ANADOLU DA KURULAN TÜRK DEVLET VE BEYLİKLERİ DANİŞMENTLİLER ( ) SALTUKLULAR ( ) MENGÜCEKLİLER ( ) ARTUKLULAR ÇAKA BEYLİĞİ VE TÜRK DENİZCİLİĞİ ANADOLU'DA KURULAN DİĞER TÜRK BEYLİKLERİ B. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ'NİN KURULUŞU KUTALMIŞOĞLU SÜLEYMAN ŞAH DÖNEMİ ( ) I. KILIÇ ARSLAN DÖNEMİ ( ) I. MESUD DÖNEMİ ( ) C. HAÇLI SEFERLERİ HAÇLI SEFERLERİNİN NEDENLERİ HAÇLI SEFERLERİNİN SONUÇLARI Ç. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ'NİN YÜKSELME DÖNEMİ, KÜLTÜR VE UYGARLIĞI TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ'NİN YÜKSELME DÖNEMİ TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ'NİN KÜLTÜR VE UYGARLIĞI D. İLHANLI DEVLETİ NİN ANADOLU VE ORTA DOĞU YA ETKİLERİ CENGİZ HAN VE MOĞOL DEVLETİ ( ) İLHANLILAR ( ) E. KÖSEDAĞ SAVAŞI VE TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ'NİN YIKILMASI BABA İSHAK İSYANI VE KÖSEDAĞ SAVAŞI TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ'NİN YIKILMASI UÇLARDA YAŞAM VE İKİNCİ TÜRK BEYLİKLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI YANIT ANAHTARI KRONOLOJİ SÖZLÜK KAYNAKÇA TÜRKİYE HARİTASI TÜRK DÜNYASI HARİTASI

11 1. Ünite 1. ÜNİTE: TARİH BİLİMİ KONULAR A. TARİH BİLİMİNE GİRİŞ B. TARİHTE ZAMAN VE TAKVİM C. TARİH ÖĞRENMENİN AMAÇ VE YARARLARI Ç. TARİHÎ OLAYLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ D. TARİHÎ OLAY VE OLGULARA FARKLI BAKIŞ AÇILARI E. YENİ BİLGİLER IŞIĞINDA TARİHÎ BİLGİLERİN DEĞİŞEBİLİR ÖZELLİĞİ F. TARİH ARAŞTIRMACILIĞI VE TARİH YAZICILIĞI G. TARİH BİLİMİNİN DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİSİ Ğ. TARİHÇİ OLMANIN GEREKTİRDİĞİ ŞARTLAR 11

12 Tarih Bilimi Temel Kavramlar l Arşiv l Belge (Kaynak) l Nesnellik l Olay l Olgu l Tarih l Tarihçi l Veri A. TARİH BİLİMİNE GİRİŞ Hazırlık Çalışmaları 1. Tarihte meydana gelen olayları öğrenmek istememizin nedenleri neler olabilir? 2. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Cicero (Çiçero) ve Geothe (Göte) den alıntıların bulunduğu aşağıdaki metni okuyarak soruları cevaplayınız. Cicero ya göre tarih Yüzyılların tanığı, gerçeğin ışığı, yaşamın efendisi ve geçmişin habercisidir. (1) Goethe 3000 yıllık geçmişinin hesabını yapamayan insan, günübirlik yaşayan insandır. diyordu. Biz gerçekten biliyor muyuz tarihimizi? Gelecek için planlar yapıyoruz. İlerlemek, kendimizi geliştirmek, ailemize ve çocuklarımıza iyi bir gelecek vermek için, toplumumuz için, ülkemiz için çalışıyoruz. Ama geleceğe yön verebilmek için geçmişi bilmek gerekmez mi? Ağacın köküne su dökmeden meyve almak mümkün değilse, tarihi bilmeden geleceğe adım atmak da mümkün değildir. (2) 1. Cicero tarih için yüzyılların tanığı... demektedir. Bu sözden ne anladığınızı açıklayınız. 2. Goethe 3000 yıllık geçmişinin hesabını yapamayan insan, günübirlik yaşayan insandır. sözüyle ne anlatmak istiyor? Açıklayınız. 1. TARİH VE İNSAN Tarih, insan topluluklarının geçmişteki faaliyetlerini (dinî, siyasi, ticari, sosyal vb.), birbirleriyle olan ilişkilerini sebep-sonuç ilişkisi içinde, yer ve zaman göstererek, belgelere dayalı inceleyen bir bilim dalıdır. Sosyal bir bilim olan tarihi meydana getiren en önemli öge insandır. Çünkü insan birçok olayın ve gelişmenin yaşanmasında etkilidir. Bu nedenledir ki tarihi yapan insandır. Tarih genellikle insanın zihninde geçmişe ait bir kavram olarak yer alır. Bu da insanın zaman kavramı ve bilincinin farkında olduğunun bir göstergesidir. Bulunduğumuz an, hem geçmişi hem de geleceği kapsayan bir zaman keşifidir. İslam tarihçisi ve sosyoloğu İbni Haldun un Geçmişler geleceğe, suyun suya benzemesinden daha çok benzer. (3) sözü, geçmiş ve gelecek arasındaki ilişkinin ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Günümüzdeki olayları anlayıp değerlendirebilmemiz için geçmişteki olayları iyi irdelememiz gerekir. Tarih Tenkidinin Unsurları adlı eseri ile tanınan Leon Halkin (Leon Halkın) Geçmişi biz ancak başkasının aracılığı sayesinde tanımaktayız. (4) demiştir. Tarih bu yönüyle geçmiş ve gelecek arasında bir köprü görevi üstlenir. Hepimiz, yaşadığımız toplumun bugüne nasıl geldiğini doğal olarak merak ederiz. Nereden gelip nereye gidiyoruz? sorusunu birçok kez kendimize sorarak cevap bulmaya çalışmışızdır. Tarih bilimi bize bu soruların cevabını vermektedir. Geçmişler geleceğe, suyun suya benzemesinden daha çok benzer. sözünden hareketle tarihin insan yaşamındaki yeri ve önemi hakkında neler söylenebilir? (1) Komisyon, Tarih Yazımında Yeni Yaklaşımlar, s. 75. (2) İlber Ortaylı, Tarihin İzinde, s (3) Necmettin Şahinler, Tarihe Adanmış Sözler, s. 37. (4) Leon Halkin, Tarih Tenkidinin Unsurları, s

13 1. Ünite 2. TARİHİN KONUSU 1.1. Fotoğraf: Göç 1.1. Resim: Kurtuluş Savaşı ( Fotoğraf: Halkoyunu Gösterisi Yukarıdaki görsellerden anlaşılacağı gibi göç, savaş, kültür gibi insanları ilgilendiren her türlü faaliyet tarihin konusunu ve inceleme alanını oluşturmaktadır. Tarihin incelediği konular içerisinde doğal afetler de bulunmaktadır. Çünkü bu afetler insanları çeşitli şekillerde etkilemektedir. Örneğin toprak kayması coğrafyanın konusudur. Ancak toprak kaymasının yaşandığı bölgedeki insanların evlerinin yıkılması, ekonomik sıkıntılar çekmeye başlamaları ve yaşadıkları bölgeleri terk etmeleri tarihin ilgi alanına girmektedir. 3. TARİHSEL OLAY, OLGU VE TARİHÇİ İLİŞKİSİ Yaşanmış veya yaşanmakta olan olaylar etki alanı ve oluş biçimine göre ikiye ayrılır. Do ğal olay, insan etkisi olmadan do ğa daki çe şit li fi zik sel ve coğ ra fi et ki ler so nu cu or ta ya çı kar. Ta rih sel olay ise in san ta ra fın dan ger çek leş ti ri lir. Bir top lu mu, bir dev le ti ve ya dün ya yı et ki le yen olay, ta rih sel olay dır. Örneğin Yontma Taş Devrinde ateşin bulunması sadece bulunduğu zamanı ve yeri değil, bütün dünyayı etkileyen ve insanlık tarihine yön veren bir olaydır. Tarihî olayların oluşumunda ve sonuçlarında sabit kanunlar ve kurallar yoktur. Tarihî olaylar, belirli bir mekânda ve belirli bir zaman diliminde gerçekleşmektedir. Ta rih sel ol gu, etkileri bakımından süreklilik gösterir ve sonuçları uzun süre devam eder. Ola ya gö re da ha so yut ve ge nel dir. Ola yı ol gu dan ayı ran bir di ğer özel lik ise ola yın baş lan gıç ve bi tiş ta ri hi nin bel li ol ma sıdır. Tarihsel olgular, tarihçinin onları anlamlandırmaya başlamasına kadar hiçbir anlam ifade etmez. İngiliz tarihçi Carr (Kar), olguyu Tarihin omurgasını oluşturan ve bütün tarihçiler için değişmez olan materyallerdir. (1) şeklinde tanımlamaktadır. Olay Malazgirt Savaşı Fransız İhtilali Sanayi İnkılabı Olgu Anadolu nun Türkleşmesi Ulusal devletlerin kurulması Sömürgecilik faaliyetlerinin hızlanması Ta rih çi, yandaki tabloda örneğini gördüğünüz gibi ta rih sel olay ve ol gu la rı ta rih bi li mi nin yön tem leri ile de ğer len dir dik ten son ra dü zen li bir bil gi hâ lin de top lu ma su nan bi lim insanıdır. İngiliz tarihçi John Tosh (Con Toş) Tarihin Peşinde adlı eserinde tarihçinin görevini şu sözlerle ifade etmiştir. İnceleyeceği çağın insanının kimliğine bürünüp dünyayı onun gözlerinden görerek ve mümkün olduğu kadar onun standartlarıyla değerlendirerek o insanın neyi, niçin yaptığını bulmaktır. (2) Yukarıda ifade edilen Tarihçi, çağın insanının kimliğine bürünmelidir. sözünden neler anladığınızı söyleyiniz. (1) İsmail Özçelik, Tarih Araştırmalarında Yöntem ve Teknikler, s. 6. (2) John Tosh, Tarihin Peşinde, s

14 Tarih Bilimi Aşağıda verilen Tarihçi ve Nesnellik adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 1. Etkinlik: TARİHÇİ VE NESNELLİK As lın da hiç bir ta rih çi, söyledikleri için tam olarak doğrudur diyemez. Çün kü ta rih çi işe yapboz ola rak başlayacaktır. Araş tır ma cı lar ta ra fın dan bu lu nan her ye ni mal ze me, ta rih çi nin res min bir par ça sı nı da ha tamamlaması demek olacaktır. Araştırılan konu ne kadar eskiyse elde ettiğimiz parçaların sayısı o kadar azalacak ve resmin ne olduğunu anlamamız zorlaşacaktır. Örneğin Türkiye de cumhuriyetin ilanının nasıl gerçekleştiğini araştıran bir ta rih çi, es ki Mı sır ı araş tı ran bir ta rih çi den da ha çok bil gi bu la bi lir. Çün kü gü nü müz den 5000 yıl ön ce ku rul muş bir uy gar lık olan Mı sır a ait kay nak lar ço ğun luk la yıp ran mış hat ta yok olmuş ol abilir. Tarihçi, araştırdığı dönemde yaşayamayacağı için resmin bütününü göremeyecektir. Bir kimyacı yaptı ğı de ne yi la bo ra tu var da tek rar tek rar iz le ye bi lir ama ta rih çi nin in ce le di ği olay bir kez ol muş tur, o olayın tekrar etmesi müm kün de ğil dir. Ör ne ğin tarihçinin, öl müş bir kra lı can landırıp savaş meydanında nasıl kararlar verdiğini sorma şansı yoktur. Bu yüzden de tarihçi eksik kalan yerleri hep kendi hayal gücüyle tamamlamak zorunda kalacaktır. Her tarihçinin hayal gücü farklı olacağından resmin eksik bölümleriyle il gi li tah min le ri de di ğer le ri nin kin den fark lı ola cak tır. Hiç kim se res min ta ma mı nı gö re me ye ce ği için ken di söylediğinin yüzde yüz doğru olduğunu ispatlayamaz. 1. Anlatımda tarih biliminin hangi özelliği vurgulanmıştır? 2. Ta ri hçi, tarihî olayları incelerken han gi du rum lar da zor la nır? 3. Ta rih çi le rin tarihî olaylarla ilgili farklı görüşler ileri sürmelerinin sebepleri neler olabilir? 4. TARİHTE NEDEN-SONUÇ, YER-ZAMAN İLİŞKİSİ Yaşadığınız ya da tanık olduğunuz önemli bir olayı anlatırken neden yer-zaman, sebep-sonuç ilişkisi kurarak anlatmak ihtiyacı hissedersiniz? Açıklayınız. Olayların, sebep-sonuç ilişkisi içinde yer-zaman gösterilerek incelenmesi, tarih biliminin en önemli koşulu dur. Çün kü ta rih sel olay lar sü rek li lik gös te rir. Ay rı ca her ta rih sel olay, ger çek leş ti ği yer ve za ma nın ürü nüdür. Olayların oluşumu, iklim, bitki örtüsü, yeryüzü şekilleri yanında toplumların yaşam biçimleri ve gelişmişlik düzeyleri ile de yakından ilişkilidir. Diğer taraftan ta rih sel olay la rın yer ve za man la rı nın be lir til me si, ta rihsel ger çe ğin or ta ya çı ka rı la rak bi lim sel de ğer len dir me le rin ya pıl ma sın da bü yük önem ta şır. Tarihin değişmeyen önemli unsurları; yer-zaman, sebep-sonuç ve insan unsurudur. Bunlardan herhangi birinin bilinmediği bir olayın tarihi değeri olamaz. Bu nu bir ör nekle inceleyelim. Büyük Sel çuk lu hü küm da rı Alp Ars lan, Anadolu yu bir Türk yurdu hâline getirmek için 26 Ağus tos 1071 tarihinde yapılan Ma laz girt Sa vaşı nda Bizans İmparatorluğu na karşı büyük bir zafer kazanmıştır. Bu tarihsel olayı unsurlarına ayıracak olursak zaman faktörü 26 Ağustos 1071, olayın geçtiği yer Malazgirt Ovası, olayı meydana getirenler Bizans İmparatorluğu ile Büyük Selçuklu Devleti, sa va şın ne de ni Büyük Selçuklu Devleti nin Anadolu yu ele geçirmek istemesi, sonucu ise Bizans İmparatorluğu nun ağır bir yenilgi alması ve Anadolu kapılarının Türkelere açılması şeklinde ifade edilebilir. 14

15 1. Ünite Aşağıda verilen Coğrafyanın Önemi adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 2. Etkinlik: COĞRAFYANIN ÖNEMİ Tür ki ye nin en yük sek da ğı 5137 met re ile Ağ rı Da ğı dır. Oy sa bu ra da bi zim için önem li olan Ağ rı Da ğı nın yük sek li ği de ğil bu dağın çev re sin de ya şa yan in san lar la na sıl bir et ki le şim için de bu lun du ğu dur. Ağrı Dağı çevresinde yaşayan insanlar bu durumdan nasıl etkilenmektedir? Burada yaşayan insanlar neden ge nel lik le hay van cı lık ya pıp kü çük mez ra lar da ya şa mak ta dır? Neden ev le ri ni yamaçların güneye bakan yönünde taş ve top rak tan yap mak ta dır? gibi sorular coğrafi özelliklerin tarihi olaylarla ilişkisini ortaya koyar. 1. Tarih bilimi için coğrafya bilgisi neden önemlidir? 2. Coğrafyanın, insan yaşantısı üzerinde ne gibi etkileri vardır? Açıklayınız. 5. TARİH BİLİMİNİN YÖNTEMİ Her bilim dalı kendine özgü bir yöntem takip eder. Bir so nu ca ulaş mak için bi lim ve man tı ğa uy gun bi çim de ya pı lan araş tır ma şek li ne yön tem de nir. Do ğa bi lim le ri nin yön te mi, de ney ve göz le me da ya lıdırı. Sosyal bi lim ler ara sın da yer alan ta rih ise ol gu ve olay la rı açık lar ken de ney ve göz le me baş vu ra maz. Çünkü ta rihte mey da na ge len olay lar bir kez ger çek le şir ve tekrarlanamaz. Doğ ru ta rih bil gi si ne, ta ri hin ken di ne öz gü bi lim sel yön te mleriyle ula şı lır. Araş tı rı cı tarihçilik (ne den ci, na sıl cı) adı ve ri len bu yön te me gö re ta rih sel olaylar, il gi li kay nak la ra baş vu ru la rak öğ re ni le bi lir. Araş tı rı lıp bu lu nan bel ge ler sı nıf lan dı rı lır (tas nif), analiz (tahlil) edi lir, eleş ti ri lir (ten kit) ve sen tez (ter kip) ya pı lır. Şimdi, ta rih sel olay ve ol gu la rın de ğer len di ri lerek düzenli bir bil gi hâ li ne ge ti ril me si sı ra sın da uygulanan bu yöntemleri öğrenelim: a. Kaynak Arama (Belge Bulma) Geçmişten günümüze kadar ta rih sel olay ve ol gu lar ko nu sun da bi ze bil gi ve ren, ta nık lık ya pan söz lü, ya zı lı ve ya zı sız her türlü belge ve malzemeye kay nak de nir. Söz lü kay nak lar ne sil den ne si le ak ta rı la rak gü nümü ze ka dar ge len ef sa ne, des tan, men kı be vb. an la tı lar dır. Ya kın ta rih araş tır ma la rın da olay la rın ya şa yan ta nık la rı nın an lat tık la rı da söz lü ta rih bel ge si sa yı lır. Ya zı lı kay nak lar arasında ki tap lar, fer man lar, ant laş ma me tin le ri, kil tab let ler, şe ce re ler (soy kü tük le ri), yıl lık lar (anal lar), tak vim ler, ki ta be ler (ya zıt lar), mah ke me ka rar la rı, no ter bel ge le ri, mü hür ler, se ya hatnameler, ga ze teler, dergiler vb. yer alır. Ya zı sız kay nak lar ise arkeolojik kazılar sonucunda bulunan top rak, taş, ma den, ke mik ten ya pıl mış eş ya lar, giysiler vb.dir. Araş tı rı lan dö nem de ya pıl mış plak, ka set, film gi bi ses li ve gö rün tü lü kay nak lar da ta rih sel birer bel ge dir. Tarihçiler için önemli olan bu kaynaklar arşivlerde, müzelerde, kütüphanelerde muhafaza edilmektedir. Kay nak lar, ver dik le ri bil gi nin ni te li ği ne gö re bi rin ci el den kay nak lar ve ikin ci el den kay nak lar ol mak üzere iki gru ba ay rı lır. Birinci elden kaynaklar doğrudan doğruya tarihî olayı gören, yaşayan veya olayın yaşandığı zamanda bulunan kişilerin yazmış olduğu eserlerdir. İkinci elden kaynaklar ise bilgilerini birinci elden kaynaklara dayandıran çalışmalardır. 15

16 Tarih Bilimi Aşağıda verilen Tarihte Kaynak adlı etkinlikte yer alan görselleri inceleyerek altındaki soruları cevaplayınız. 3. Etkinlik: TARİHTE KAYNAK 1.3. Fotoğraf: 1. Yukarıda görselleri verilen eserlere tarihî kaynak diyebilir miyiz? Neden? 2. Yukarıdaki eserlerden hangileri birinci elden hangileri ikinci elden kaynaktır? Neden? Bir tarihçi, araştıracağı ko nu için her şey den ön ce kaynak çalışması yapmak zorundadır. Kaynaklara ulaşmak için de kü tüp ha ne le re, ar şiv le re, mü ze le re ve ören yerlerine gitmelidir. Örneğin Hititlerle ilgili araştırma yapan bir tarihçiye kaynaklık yapacak arkeolojik buluntular (süs eşyaları, kap kacak vb.) yanda fotoğrafı verilen Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde, Hititlerle ilgili yazılı kaynaklar ise Ankara daki Mil lî Kü tüp ha ne de bulunmaktadır. Ta rih çi, mev cut kay nak lar la doğ ru bil gi ye ula şa madı ğı kuş ku su nu du yar sa ye ni kay nak lar ara ma lı, yeni bulgu ve belgelere başvurmalıdır Fotoğraf: Arkeolojik kazılar sonucunda elde edilen buluntuların sergilendiği Anadolu Medeniyetleri Müzesi nden bir görünüm (Ankara) Sizce bir tarihçinin farklı kaynakları incelemesinin kendisine sağlayacağı avantajlar nelerdir? 16

17 1. Ünite Aşağıda verilen Tarihte Belge adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 4. Etkinlik: TARİHTE BELGE Tarih, belgelere dayanarak yazılır. Geçmişle ilişkimizin tek yolu ondan kalanları incelemek, anlamak, yorumlamaktır. Geçmişin aydınlatılması bizi geçmişe götürecek belgeler yardımıyla gerçekleşir. Kimi tarih yazıcıları belgelerin konuştuğunu söylerler. Yazdıklarından çok tarihî belgeler konuşur, kendileri konuşmaz. Belgeler tarafsızdır. Belgelere Konuşun! denir ve belgeler konuşmaya başlar. Onlara göre tarih, olup bitenlerin çarptırılmadan, doğru anlayıp doğru konuşturularak anlatıldığı ve raporla dile getirildiği bir geçmiştir. Kendinizden hiçbir şey katmadan, belgeyi belge olarak konuşturduğunuzda bilimsel tarih yazıcılığı nı başarmış olursunuz. Ne, nerede, ne zaman, nasıl, neden, kimler tarafından gerçekleştirilmiştir? olduğu gibi ra por eder se niz tarihi gerçeği ortaya çıkarmış olursunuz. Ahmet İnam, (Özetlenmiştir.) Yukarıdaki metne göre tarih biliminde belgelerin önemi hakkında neler söyleyebilirsiniz? b. Ve ri le ri Tas nif Et me (Sınıflandırma) Tarihsel veriler ilk önce zamana, yere ve konuya göre bölümlere ayrılarak sınıflandırılır. Böylece, ya zı la cak olan tarihî olayın bölümleri oluşturulur ve planı ortaya çıkarılır. Kronolojik sıra izlenerek, birinci ve ikinci elden kaynaklar belirlenir. Tasnif işlemi tamamlandıktan sonra kaynakların ne anlattıkları, olaylara nasıl tanıklık yaptıkları incelenerek çözümlenmelidir. c. Tah lil Et me (Analiz-Çö züm le me) Tah lil (çö züm le me), el de ki bel ge le rin kul la nı la bi lir du ru ma ge ti ril me si dir. Bir yan dan çö züm le me iş lemi ya pı lır ken bir yan dan da el de ki belgelerin nesnelliği gözden geçirilir. Ay rı ca el de edi len bil gi ve ve ri le rin kaynak de ğe ri açı sın dan ye ter li olup ol ma dı ğı nı araş tı rır. Bil gi nin nes nel li ği ne, gü ve ni lir li ği ne ve ka nıt la na bi lir liği ne dik kat eder. Böy le ce ko nu nun ana baş lık la rı ve için de ki ler bö lü mü ana hat la rıy la or ta ya çık mış olur. ç. Ten kit Et me (Eleştiri) Ten kit, çö züm le nen kay nak la rın özel lik le ri nin be lir len me si ve ver dik le ri bil gi le rin doğ ru olup ol madığının araş tı rıl ma sı dır. Bu da dış eleş ti ri ve iç eleş ti ri ol mak üze re iki bi çim de ya pı lır. Dış eleş ti ri; bir kaynağın adı, tü rü, öz gün olup ol ma ması, ya za rı nın, ya zıl dı ğı yer ve za ma nın be lir len me si gi bi kay na ğın dış özel lik lerine iliş kin ya pı lan eleş ti ri dir. İç eleş ti ri ise kay nak ta ve ri len bil gi le rin de ğe ri ve gü ve ni lir li ği nin an la şıl ma sı için ya pı lan eleş ti ri dir. Verilen bilgilerin farklı kaynaklarda ne şekilde yer aldığına bakılır. Eleştiri aşa ma sın da örneğin Kur tu luş Sa va şı nın baş la ma sı ile il gi li ma ter yal ler ön ce dış eleştiriye gö re de ğer len di ri lir. Kul la nı la cak eser le rin adı, ya zım ve ba sım ta ri hi, bel ge le rin cin si vb. özel lik ler açı sın dan gü ve ni lir olup ol ma dı ğı tespit edilir. İç eleştiriyle de eser ya da bel ge ler de ki bil gi le rin doğ ru lu ğu, o dö ne me ait bil gi ler le kar şı laş tı rı la rak ve ya zarın bi lim sel ki şi li ği dik ka te alı na rak in ce le nir. 17

18 Tarih Bilimi d. Ter kip Et me (Sen tez) Kay nak la rın ay rış tı rı la rak sı nıf lan dı rıl ma sı, çözümlenmesi ve eleş ti ril me si aşamalarından sonra bir ara ya ge ti ril me si işlemidir. Sentez bir sonuca ulaşma ve kitap yazma aşamasıdır. Ta rih çi, ta rih sel olay ve ol gu la ra ait tüm ve ri le ri tek tek ele alır ve bir bir le ri ile iliş ki le ri çer çe ve sin de de ğer len di re rek bir yo ru ma ula şır. Tespitler ya ptık tan son ra ek sik li ği du yu lan bil gi leri ta mam la r, faz la lık teş kil eden bil gi leri çı ka rır. Tarihçi, ya zım sırasında akı cı, sa de ve an la şı la bi lir bir dil kul la nma lı dır. Bil gi le rin sentezini ya par ken ta raf sız ol ma ya, ka nıt la na bi lir ve nes nel olan bil gi le ri kul la nma ya dik kat et me li dir. Araş tır ma nın en önem li aşa ma sı olan sen tez üç yol dan ya pı la bi lir. Bun lar za man, me kân ve ko nu esas alı na rak ya pı lan bir leş tir me iş le mi dir. 6. TARİHİN TASNİFİ (SINIFLANDIRILMASI) İnsanlık tarihinin başlangıcından bu gü ne ka dar ya şa nan sos yal, eko no mik ve si ya sal olay la rı ko nu alan ta rih, bir bü tün dür. Ta rih bi lin ci de bu bü tü nü kav ra yıp al gı la ya rak bi lim sel bir ba kış açı sı ka zan mak la olu şur. An cak in san lı ğın tüm geç mi şi ni bir an da in ce le yip öğ ren mek ola sı de ğil dir. Tarih öğ ren me ve öğ ret me yi ko laylaş tır mak ama cıy la za ma na, yere ve konuya sı nıf lan dı rıl ır. a. Za ma na Gö re Sı nıf lan dır ma Bu sı nıf lan dır ma yön te mi ne gö re ta rih, bir ta kım kro no lo jik di lim le re bö lünür. Çok uzun bir zaman dilimini ifade eden in san lık ta ri hi, İlk Çağ ta ri hi, Or ta Çağ ta ri hi vb. çağ la ra ya da XVIII, XIX, XX. yüzyıl tarihi gibi bölümlere ayrılır. Örneğin Osmanlı tarihi de Fet ret Dev ri, La le Dev ri gibi bö lüm le re ay rı la rak za ma na gö re sı nıf lan dır ma ya pı la bi lir. Ta rih, ta rih ön ce si dö nem ler ve ta ri hî dö nem ler ol mak üze re iki ye ay rı lır. Her ça ğın ken di ne öz gü özellikleri vardır. Bu nedenle her tarih çağını kendi koşulları ve özelliklerini göz önünde bulundurarak in celemek ge re kir. Çağ la rın baş lan gı cı ola rak se çi len olay lar ta rih çi le re gö re de ği şik lik gös ter mek te dir. Ör ne ğin ba zı ta rih çi ler İlk Çağın so nu ola rak Ka vim ler Gö çü nü, ba zı ta rih çi ler ise Ro ma İm pa ra tor lu ğu nun iki ye ay rıl ması nı ya da Ba tı Ro ma İm pa ra tor lu ğu nun yı kı lı şı nı ka bul et mek te dir. Ta ri hin çağ la ra ay rıl ma sın da ev rensel ni te lik li olay lar gö z ö nün de bu lun du rul muş tur: Ya zı nın bu lun ma sı, Fran sız İh ti la li, İs tan bul un Fet hi vb. b. Me kâ na Gö re Sı nıf lan dır ma Bir kentin, bir bölgenin, bir ül kenin, bir kı tanın ya da yer yü zünün tü mü nün birer konu olarak ele alınması mekâna göre sınıflandırmadır. Bu, coğ ra fi sınıflandırma ola rak da ad lan dı rı lır. Av ru pa ta ri hi, Amas ra ta ri hi, Dün ya ta ri hi ve yandaki fotoğrafta kapak sayfası verilen Türkiye Tarihi gibi eserler mekâna göre sınıflandırma türünde eserlerdir. Tarihî olayların mekâna göre sınıflandırılmaya tabi tutulması tarih yazarlarına ne tür kolaylıklar sağlar? Açıklayınız Fotoğraf: Türkiye Tarihi hakkında yazılmış bir kitabın kapağı

19 1. Ünite Aşağıdai verilen Uygarlıklar Şehri Mardin in Tarihteki Rolü adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 5. Etkinlik: UYGARLIKLAR ŞEHRİ MARDİN İN TARİHTEKİ ROLÜ Mar din in ne za man ve kim ler ta ra fın dan ku rul du ğu tam olarak bilinmiyorsa da kuruluşu Subariler zamanına kadar dayanmaktadır. Al man Ar ke olo ğu Ba ron Mervan Op pen he im (Mervon Opanhaym) yılları arasında yaptığı kazılardan elde ettiği sonuçlara dayanarak Su ba ri le rin Me zo po tam ya da (MÖ ) ya şa dık la rı nı belirtmiştir. Bizanslılar, 640 yılında Hz. Ömer in kumandanlarından İlyas Bin Ga nem in fethine ka dar Mar din de var lı kla rı nı sürdürmüşlerdir. Mardin ve çev re si daha sonra Müslümanlar tarafından fethedilmiştir Fotoğraf: Günümüzdeki Mardin şehrinden bir görünüm Mar din, Al p Ars lan ın Ma laz girt Za fe rin den son ra Türk le rin eli ne geç miştir. Alp Arslan ın komutanlarından Artuk Bey burada bir beylik kurmuştur. Ar tuk lu lar Bey li ği, Mar din ve çev re sin de var lığını uzun sü re devam ettirmiştir. Ar tuk lu lar döne min de yapılan sa nat eser le ri gü nü mü ze ka dar gel miş tir. Bölge daha sonra Memluklerin eline geçmiştir. Mar din, Ya vuz Sul tan Se lim in Mı sır Se fe ri so nu cun da Memluklerden alınarak Os man lı la ra bağ lan mıştır. Bu tarihten sonra da Osmanlı Devleti nin kalesi ve ticaret merkezi hâline gelmiştir. Mardin, Millî Mücadele yıllarında Fransızlar tarafından işgal edilse de Türk halkı burada büyük bir direniş göstererek şehrin Fransız lar ın eline geçmesini önlemiştir. Mardin, günümüzde üç büyük semavi dine mensup insanların bir arada yaşadığı şehirdir. Çok önemli tarihî eserlere sahip olan Mardin, ülkemizin tanıtımı açısından önemli roller üstlenmektedir. (Özetlenmiştir.) Uy gar lık lar Şeh ri Mar din in Ta rih te ki Ro lü ad lı me tinde verilen bilgi, ta ri hin sı nıf lan dı rılma sı nın hangi türüne ör nek oluş tu rur? Açıklayınız. c. Ko nu ya Gö re Sı nıf lan dır ma Bu tür sınıflandırmada, in sa nın tüm geç mi şi ko nu edi le bi le ce ği gi bi bir ulu sun ya da dev le tin si ya sal ve sosyal yaşamı, kültür ve uygarlığı da konu edilebilir. Dünya tarihi, uygarlık tarihi gibi insanın tüm geçmi şi ni araş tı rıp in ce le yen ta rih bö lü mü ne ge nel ta rih; Os man lı ta ri hi, Sel çuk lu ta ri hi, Çin ta ri hi gi bi bir ulu sun ya da dev le tin ta ri hi ni inceleyen ta rih bö lü mü ne de özel ta rih de nir. Ta ri hin tüm bi lim ve sa nat dal la rıy la iliş kisi so nu cu or ta ya çı kan ta rih ya pıt la rı da bu sı nıf lan dır ma için de dir: fel se fe ta ri hi, tıp ta ri hi, bi lim ta rihi, dinler tarihi, sanat tarihi, edebiyat tarihi... Bilgi Hazinesi Herhangi bir yüzyılda veya çağda, dünyanın her yerinde aynı siyasi, sosyal ve kültürel özelliklerin görülmesi beklenemez. Örneğin Mezopotamya da İlk Çağın yaşandığı bir dönemde dünyanın başka bir yerinde Bakır ve Tunç Çağı yaşanabilmekteydi. Za ma na, me kâ na ve ko nu ya gö re sınıflandırmaların hiç bi ri ta rihsel bütünlüğü yansıtma açısından yeterli değildir. Bu sınıflandırmaların tek yararı tarihin araştırılmasını, öğrenilmesini ko lay laştırmaktır. Oy sa yu ka rı da da be lirt ti ği miz gi bi ta rih bir bü tün dür. Hiç bir ulu sun ta ri hi öteki ulusların tarihinden bağımsız değildir. Aynı şekilde yüzyıllar da birbirinden kopuk değildir. Genel lik le yaşanan olayların sonuçları, bir sonraki dönemde ortaya çıkan olayların nedenlerini oluşturmaktadır. 19

20 Tarih Bilimi Temel Kavramlar l Çağ l Değişim l Hicret l Milat l Süreklilik l Takvim l Yüzyıl l Zaman B. TARİHTE ZAMAN VE TAKVİM Hazırlık Çalışmaları 1. İnsanların, takvim oluşturmasının amaçları nelerdir? Araştırınız. 2. Günümüzde kullanılan takvimlerde ne tür bilgilerin yer aldığını araştırınız. 3. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki fıkrayı okuyarak altında verilen soruyu cevaplayınız. Hoca, ramazan günlerini hesaplamak için çömleğin içine her gün bir taş atar. Oğlu bunu görür. Hoca yokken bir avuç taşı çömleğe atar. Bir zaman sonra aynı mahallede yaşayanlar Hoca m bugün ramazanın kaçı? diye sorarlar. Hoca da Şimdi eve gider öğrenirim, hele sabredin. der. Eve gelir çömleği boşaltır, birkaç defa sayar. Taşların yüz yirmi beş tane olduğunu görür. Şaşkın bir hâlde döner ve Arkadaşlar bugün ramazanın kırk biri. der. Hoca nın cevabına halk gülüşür. İçlerinden biri Aman Hoca m ramazan 30 gündür. Hiç kırk biri olur mu? der. Hoca, Ben yine insaflı davrandım. Benim çömlek hesabına bakacak olursak bugün ramazanın yüz yirmi beşi ama yine de siz bilirsiniz. der. İnsanların Nasreddin Hoca ya Bugün ramazanın kaçı? diye sormalarının nedeni ne olabilir? Olayların zamanının bilinmesi önemli midir? Neden? 1. TAKVİMİN ORTAYA ÇIKIŞI VE TANIMI İn san lar çok es ki çağ lar dan be ri zamanı hesaplamak için bir çok yön tem ve tek nik kullanmış, bun la rı ge liş ti re rek gü nü mü ze ka dar gel me si ni sağ la mış lar dır. Olay ve ol gu la rın için de geç ti ği, ge çe ce ği ya da geç mek te ol du ğu sü re ye zaman adı verilmektedir. Aristo ya göre zaman, ha re ke tin öl çü sü dür. (1) Ki mi çağ daş dü şü nür le re gö re de son suz bir akış tır. Za man kavramının an la şı la bil me si için ön ce, son ra, şim di gi bi söz cük le rin anlamlarının bilinmesi ve bu sözcüklerin cümlede doğru yerde kullanılması gerekir. Aristo nun Zaman hareketin ölçüsüdür. sözünden ne anlıyorsunuz? 1.7. Fotoğraf: 17. yüz yıldan kalan ve Osmanlılara ait olan us tur lap bi çi mindeki as ma du var sa ati (Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul.) Za man bi li mi ola rak da ad lan dı rı lan kro no lo ji, olay la rın za man için de doğ ru sı ra lan ma sı nı sağ la ya rak ta ri he yar dım cı olur. İn san la rın za ma nı bil me, olay la rı sı ra la ma, ya şan tı la rı nı dü zen le me, za man dan ya rar lan ma gibi me rak ve uğ raş la rı so nu cun da tak vim or ta ya çık mış tır. Tarih boyunca süreklilik ve değişim gösteren takvim; za ma nı gün, ay, yıl gi bi dö nem le re bölme ve bu za man di lim le ri ni bir dü zen için de sıralama yöntemidir. (1) Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, s Düzenlenmiştir. 20

21 1. Ünite Bi li nen en es ki tak vim ler Sü mer le re ve Mı sır lı la ra ait tir. Gü nü müz de ba zı Arap ül ke le ri dı şın da dün ya nın he men her ye rin de kul la nı lan mi la di takvi min (1.8 Fotoğraf) te me li, Mı sır tak vi mi ne da ya nır. Mı sır tak vi mi gü neş yı lı na, Sü mer tak vi mi ise ay yı lı na gö re dü zen len miş tir. Mı sır lı lar, gü neş yı lı nı 365 gün ola rak ka bul etmiş ve yı lı 12 aya bölmüşlerdir. Dünya nın Güneş çevresinde bir kez dönmesi güneş yılını oluştu rur. Sü mer ler ise 360 gün den iba ret olan ay yı lı nı 30 gün lük 12 aya 1.8. Fotoğraf: Miladi takvimden bölmüşlerdir. Ay ın Dünya çevresinde 12 kez dönmesi bir ay yılını oluşturur. Mı sır lı lar ta ra fın dan gü neş yı lı esa sı na gö re oluş tu ru lan tak vi m, bir yaprak Ro ma İm pa ra toru Ju li us Cae sar (Jül Se zar) za ma nın da ye ni den dü zen len miş ve Ju li en (Jül yen) tak vi mi adıy la kul la nılmıştır. Ju li en tak vi mi, Pa pa XII I. Gre go ri an (Gre gor yen) ta ra fın dan geliştirilerek Gregoryen tak vi mi adı nı al mış tır. Za man içe ri sin de yay gın la şan bu tak vim bu gün dün ya ge ne lin de kul la nıl mak ta dır. Toplumlar belli bir yılı veya sosyal bir olayı takvimlerine başlangıç olarak esas almışlardır. Örneğin Mı sırlı lar ve Ba bil ler her sal ta nat dö ne mi ni, Ya hu di ler ya ra dı lış gününü (MÖ 3760), Yu nan lar ilk olim pi yat la rı (MÖ 776), Ro ma lı lar Ro ma nın ku ru lu şu nu (MÖ 753), Müslümanlar Hz. Muhammed in Mekke den Medine ye hicretini (622) takvimlerine başlangıç olarak almışlardır. Siz bir takvim oluştursaydınız hangi gelişmeyi başlangıç olarak belirlerdiniz? Açıklayınız. İnsanlar yaşanılan olayların özelliklerine ve süreye dayalı olarak zamanı çağ, yüzyıl ve milat şeklinde bölümlere ayırmışlardır. Kendine özgü bir özellik taşıyan zaman dilimine çağ denir. Ya zı nın bu lu nu şu ile baş layan tarihî çağlar uzun bir dönemi kapsamaktadır. Tarihçiler bu uzun geç miş dö nemi daha iyi inceleyebilmek için tarihi, (İlk Çağ, Or ta Çağ, Ye ni Çağ ve Ya kın Çağ) gibi zaman dilimlerine ayır ma ih ti ya cı duy muş lardır. Yine tarihsel süreçte yaşanan olayları daha ayrıntılı ele almak ve incelemek için zamanı yüzyıllık dilimlere ayırmışlardır. Arka arkaya gelen yüz senelik zaman dilimine yüzyıl veya asır denir. Ta ri hî olay la rın za ma nı be lir ti lir ken tak vimle rin baş lan gı cı esas alı nır. Miladî takvimde Hz. İsa nın do ğu mu 0 milat ka bul edi lir. Sıfır yılından ön ce ki dö ne me mi la ttan ön ce (MÖ), son ra ki dö ne me ise mi lattan son ra (MS) de ni lir. Milattan önceki tarihler sıfıra doğru yaklaştıkça küçülür, milattan sonraki tarihler de günümüze doğru yaklaştıkça büyür. Buna göre milattan önceki tarihlerde sayıca büyük olan bir tarih, sayıca küçük olan bir tarihten daha eski bir zamanı gösterir. Milattan sonraki tarihlerde ise küçük sayılı tarihler daha eski bir zamanı, büyük sayılı tarihler daha yakın bir zamanı gösterir. Örneğin MÖ 1280 tarihi (Kadeş Antlaşması), MÖ 209 (Mete Han ın tahta çıkışı) tarihinden sayıca büyüktür ve daha eski bir zamanı gösterir. MS 1453 tarihi (İstanbul un Fethi), 1789 (Fransız İhtilali) tarihinden sayıca küçüktür ve daha eski bir zamanı gösterir. Bu örneği tarih şeridi üzerinde gösterelim. 0 MÖ 1280 Kadeş Antlaşması MÖ 209 Mete Han ın Tahta Çıkışı Milat MS 1453 İstanbul un Fethi MS 1789 Fransız İhtilali 21