Ekon 321 Ders Notları 3 Kamusal Mallar KAMUSAL MALLAR

Transkript

1 Tüketimde Rekabetin Olması HAYIR EVET Ekon Ders Notları Kamusal allar KAUSAL ALLAR Tüketimde rekabetin olmaması: Bir ürün veya hizmetin bir kiģiye daha sunulması herhangi bir ekstra maliyete yolaçmıyorsa o ürünün tüketiminde rekabet yoktur. Bir baģka ifadeyle bir ürünün bir ekstra kiģi tarafından kullanılması halihazırda o üründen yararlananların mutluluğunda (faydasında) bir azalmaya yolaçmıyorsa o ürünün tüketiminde rekabet yoktur. Örnek: TV yayınları, sivrisinek ilaçlaması Tüketimde dıģlanmanın mümkün olmaması: Bir ürün veya hizmetten para ödemeyenlerin de faydalanması engellenemiyorsa o üründe tüketimde dıģlanmak mümkün değildir. Örnek: illi güvenlik, temis hava, biolojik çeģitlilik Tam kamusal mallar yukarıda sayılan iki özelliğe de sahiptirler. (tüketimde rekabetin ve dıģlanmanın olmaması) Ancak birçok durumda ürün veya hizmetler belli bir oranda kamusallık özelliği gösterebilirler ya da iki özellikten sadece bir tanesine sahip olabilirler. Gerçek hayatta tam kamusal mallara pek fazla örnek yoktur. Tüketimde DıĢlanmanın ümkün Olması EVET HAYIR Yiyecekler, Tekstil ürünleri Bankacılık Hizmetleri Doğal Güzellikler ġifreli TV yayınları Paralı yollar Bilgisayar yazılımları illi Güvenlik KAUSAL ALLARIN OPTĠU ĠKTARI ÖRNEK: Ramazan Çadırı Ġftarı Planlaması Bir belde belediyesi Ramazan Çadırı nda vatandaģlara iftar vererek güzel bir iģ yapmak istiyor ancak aynı zamanda belediye kaynaklarından da israf etmemeye dikkat ediyor. Çadırda Ahmet, ehmet, Hasan, Hüseyin, Ayhan adlı vatandaģlar yemek yiyor. Yemek olarak sadece çorba ikram ediliyor ve her kase çorba için bu vatandaģların marjinal fayda değerleri öğreniliyor. arjinal Fayda Değerleri (TL) Kase Ahmet ehmet Hasan Hüseyin Ayhan Sayısı, 0,7,7,7 0,7 0,,, 0,, 0 0, 4 0, 0 0, , 0 0 Her kase çorba belediyeye 0,0 TL ye maloluyor.

2 Ekon Ders Notları Kamusal allar a) Ġftar çadırı için kaç kase çorba hazırlamalıyız. (Optimum miktar) Bu soruyu cevaplandırmak oldukça kolay. isafirlerimizin çorba içmekten dolayı marjinal faydası çorbanın marjinal maliyetinden büyük olduğu müddetçe çorba ikram etmeye devam etmeliyiz. Buna göre Ahmet e 4 kase, ehmet e kase, Hasan a 4 kae, Hüzeyin e kase Ayhan a da kase çorba ikram etmeliyiz. kase çorba optimum seviye olacaktır. Ahmet ehmet Hasan 0, 4 4 Hüseyin Ayhan 0, Piyasa Bir ürünün piyasa talebi bireysel talep eğrilerin yatay olarak toplanmasıyla elde edilir. 0, Tüm tüketicilerin denge noktasında marjinal faydalarının eģit olduğunu ancak tüketim miktarlarının farklı olduğuna dikkat ediniz. (4++4++)=

3 Ekon Ders Notları Kamusal allar Çadırdaki misafirlerimize aynı zamanda küçük bir eğlence faaliyeti de sunmak istiyoruz. Bu amaçla Ahmet Özhan ı davet ediyoruz ve kendisinden küçük bir konser rica ediyoruz. VatandaĢların herbirinin Ahmet Özhan dan dinleyecekleri Ģarkılar için marjinal fayda değerlerini alıyoruz. Ahmet Özhan söylediği her Ģarkı için belediyeden TL talep ediyor. arjinal Fayda Değerleri (TL) ġarkı Ahmet ehmet Hasan Hüseyin Ayhan Sayısı Optimum Ģarkı sayısını bulmak isterken Ģarkı dinlemede tüketimde rekabetin olmadığını unutmamamız gerekiyor. Ahmet in dinlediği Ģarkıyı aynı zamanda ehmet de dinleyebilmekte O da kendine ait marjinal fayda kadar mutlu olabilmektedir. Aslına bakılacak olursa bir Ģarkının toplam marjinal faydası Ahmet in bu Ģarkıdan aldığı marjinal fayda (0) ve diğer misafirlerin aynı Ģarkıdan aldığı marjinal faydaların (, 0,, ) toplanmasıyla bulunabilecektir. Yani özel malların aksine kamusal malların piyasa talebi bireysel taleplerin dikey olarak toplanmasıyla elde edilebilecektir. Özel allarda Etkinlik ġartları Optimum denge noktasında: = F = F = F = F 4 =... Denge noktasında tüm tüketiclerin marjinal faydaları birbirine ve marjinal maliyete eģit olacaktır. q q q q 4... Ancak her bir tüketicin tüketim seviyeleri birbirinden farklı olacaktır. Kamusal allarda Etkinlik ġartları Optimum denge noktasında: = F + F + F + F q =q = q = q 4 =... Optimum noktada marjinal maliyet marjinal faydaların toplamına eģit olacaktır. Ayrıca her birey kamusal aynı seviyedeki kamusal maldan faydalanacaktır.

4 Ekon Ders Notları Kamusal allar Ahmet ehmet Hasan 0 0 Hüseyin Ayhan Piyasa (0++0++)=9 (+++0+0)= Ahmet Özhan Ģarkılarının piyasa talebini bireysel taleplerin dikey olarak toplanmasıyla elde edebiliriz. Ayrıca özel malların aksine denge noktasında her bireyin marjinal faydası farklıyken tüketim miktarları birbirine eģittir. 4

5 Ekon Ders Notları Kamusal allar KAUSAL ALLARDA PĠYASA BAġARISIZLIĞI Özel malların piyasaya optimum miktarda arzında serbest piyasa herhangi bir problem yaģamamaktadır. Rekabet dolayısıyla marjinal maliyet seviyesinde gerçekleģen denge fiyatında bireyler optimum miktarda (kendileri için) ürün satın alırlar. Bu da piyasanın toplamında optimum üretim/tüketim miktarına ulaģılmasını sağlar. Ancak kamusal mallarda marjinal maliyete eģ fiyat belirlemek mümkün olmadığı gibi optimum da değildir. Bedavacılık Problemi Ġnsanlar ödeme yapmadan da bir üründen faydalanabiliyorlarsa ödeme yapmamaya meyillidirler. ahkum çıkmazı insanların tüm grubun çıkarına olabilecek bazı davranıģları niçin yapmadıklarını açıklamaya çalıģan hayali bir deneydir. Ahmet itiraf ederse Ahmet inkar ederse ehmet itiraf ederse (,) (0,) ehmet inkar ederse (,0) (,) Parantez içerisindeki ikinci rakamlar (kırmızı) ehmet in aldığı cezayı göstermektedir. Normal Ģartlarda Ahmet ve ehmet kendi çıkarlarını düģündüklerinden her ikisi de itiraf edecek ve beģer sene ceza alacaklardır. Ancak bu durum Pareto Optimum değildir. (toplumun sadece Ahmet ve ehmet ten oluģtuğunu varsayarsak) Her ikisi de suçu inkar ederse ikiģer sene ceza ile kurtulabileceklerken kendi menfaatlerini düģündüklerinden beģer sene ceza yemektedirler. Diğer Örnekler:Stephen King in romanı. Dersanelere harcanan para. Deney: Öğretmene 4 TL veren her öğrenci için tğm öğrencilere ler ödeme. Reklam. Toplumda bedavacılık problemini tamamen ortadan kaldırmak mümkün olmadığından serbest piyasa mekanizmasının kamusal malları (özellikle de dıģlanmanın mümkün olmadığı kamusal malları) etkin bir Ģekilde arzetmesi mümkün değildir. Bedavacılık problemi yüzünden kar maksimizasyonu amacı güden firmaların kamusal malların arzından kar etmeleri teknik olarak oldukça zordur. Dolayısıyla serbest piyasada kamusal mallar yeterince arzedilmezler.(üretilmezler) Devletler kamusal malların arzedilmesini teģvik ederek ya da bizzat kendisi arzederek sosyal refahın artmasını sağlayabilirler. Ancak devlet müdahelesi olmasa da bir miktar kamusal mal piyasa mekanizması içerisinde üretilebilir. (üretilen miktar optimum seviyeden düģük olacaktır)

6 Ekon Ders Notları Kamusal allar Kamusal alların Devlet Tarafından Üretilmesinde KarĢılaĢılan Problemler. Bireylerin gerçek tercihlerini saklamaları. Çözüm: Tercihleri boģver, ödeme imkanlarına göre fatura kes.. Kamu kurumlarının doğal etkinsizliği. (TRT, Osmanlı da vergi toplamanın özelleģtirilmesi). Karar alma süreçlerindeki problemlerden dolayı optimum miktarın üzerinde üretilen kamusal mallar. (Tokat ta havaalanı) 4. Kamusal malların finansmanı için konulan vergilerin doğurduğu sosyal refah kayıpları. Tüketimden Rekabetin Olmadığı Ancak DıĢlanmanın ümkün Olduğu Kamusal allar Bu tip ürün ve hizmetler genellikle kar amaçlı Ģirketler tarafından üretilir ancak üretim miktarı optimum seviyenin altındadır. LĠG-TV: Bir fazla izleyicinin maç yayınlarını izlemesi halen yayınları seyredenlerin yayından aldıkları faydayı azaltmadığından (ayrıca yayıncı Ģirkete de herhangi bir ekstra maliyete sebep olmadığından) tüketimden rekabetin olmadığı bir üründür. (arjinal maliyet sıfırdır) Bilindiği gibi optimum üretim/tüketim seviyesine marjinal faydanın marjinal maliyete eģit olduğu noktada ulaģılabilir. arjinal maliyet sıfır olduğundan maç izlemekten herhangi bir pozitif fayda (mutluluk) elde eden bireylerin seyretmelerine izin vermek gerekmektedir. Bu da ancak fiyatın sıfıra çekilmesiyle gerçekleģebilir. Ancak bu yapılırsa LĠG-TV herhangi bir gelir elde edemeyecek ve operasyonundan dolayı da zarar elde edecektir. Kar maksimizasyonun amaçlayan LĠG-TV yayınlarına Ģifre koyacak ve uygun ücreti ödemeyenlerin yayından faydalanmalarını engelleyecektir. (tüketimde dıģlanmak mümkün) P P 0 q q* Sosyal Refah Kaybı =0 Devlet kamusal mal üreten özel firmalara teģvik vermeli midir? Devlet kamusal malları kendisi mi üretmelidir? Devlet kamusal malların finansmaını mı sağlamalıdır? Optimum fiyat sıfırdır ancak yayınları izlemek bedava olduğunda LĠG-TV zarar edeceğinden P gibi bir fiyat belirlenecektir. Bu durumda da taralı üçgenin alanı kadar sosyal refah kaybı gerçekleģecektir. Çözüm: Tam fiyat farklılaģtırması. Ya da TRT nin maç yayınlarını Ģifresiz kanladan yapması Pratikte televizyon istasyonları abonelik gelirleri yanında reklam ve sponsorluklar gibi değiģik gelir kaynaklarına sahiptir ancak bu durum konunun özünü değiģtirmemektedir. 6

7 Ekon Ders Notları Kamusal allar TIKANABĠLĠR KAUSAL ALLAR P Optimum fiyat D gündüz D gece Araba sayısı TARTIġA KONULARI PATENTLER ARGE FAALĠYETLERĠ EĞĠTĠ KAUSAL AL OLARAK HAYIRSEVERLĠK Yardımseverlik faaliyetleri bir yönüyle kamusal mal olarak değerlendirilebilir. Çünkü yapılan yardımlar sadece yardım yapanı ve yardım yapılanı değil toplumun diğer fertlerini etkilemektedir. Zengin bir kiģinin yaptığı yardımdan dolayı fakir çocuklara yemek hizmeti verildiğini varsayalım. Normalde bu çocukların çöplerden yiyecek aramasından vicdanen rahatsız olan diğer bireyler de (ama yardım yapmayan) yapılan bu yardımdan dolayı mutlu olacaklardır. Teknik olarak yapılan bu yardımdan bunların da mutlu olması engellenemez. (zaten engellemek de optimum değildir) Dolayısıyla yardımseverlik faaliyetleri tüketimden dıģlanmanın mümkün olmadığı ve istenilmediği faaliyetlerdir. Bir baģka ifadeyle kamusal maldır. Ancak daha önce gördüğümüz gibi kamusal mallar sözkonusu olduğunda piyasalar optimum miktarın altında ürün veya hizmet üretmektedir. Yani devletin olmadığı durumlarda yeterince yardımseverlik faaliyeti yapılmamaktadır. Toplumda A, B ve C olmak üzere üç birey yaģadığını varsayalım. A ve B zengin (her birinin kadar geliri vardır) C ise fakirdir. C nin tek gelir kaynağı A ve B nin kendisine verdiği yardımlardır. Üçünün fayda (mutluluk) fonksiyonları aģağıdaki gibi verilmiģtir. Xc Ub Xb Xc Uc Xc 7

8 Ekon Ders Notları Kamusal allar : A nın mutluluğu Ub : B nin mutluluğu Uc : C nin mutluluğu : A nın tüketim miktarı Xb : B nin tüketim miktarı Xc : C nin tüketim miktarı Xc artınca A ve B nin de mutluluğu artmaktadır. Xb Xc X X X X Where X : A nın C ye yaptığı yardım. X : B nin C ye yaptığı yardım. A nın fayda maksimizasyonunu sağlayan seçimine bakalım. (, X ) Bunun için fayda fonksiyonunun ya göre türevini alıp sıfıra eģitlememiz gerekmektedir. Xc ( X X ) ( X ) X d X d X 0 Simetri kuralına göre X = X (A ve B tamamen aynı gelire ve fayda fonksiyonuna sahip olduklarından ikisinin de yapacağı yardım miktarı aynı olacaktır.) X ( ) 4,,,,, X,,,,, X,,,,,,,,, Ub,,,,, Xc,,,,,,,,, Uc ġimdi de devletin A ve B ye T kadar vergi koyduğunu ve toplanılan vergi gelirinin tamamının da C ye gelir transferi olarak verildiğini varsayalım. Acaba bu yeni durum (devlet müdahelesi) sosyal refahı artırabilir mi? A ve B her biri T kadar vergi ödüyor devlet de yoplanılan T kadar vergi gelirini C ye veriyor. T nin ne kadar olacağına da A ve B ortak olarak karar veriyor. Xb Xc T T T 8

9 Ekon Ders Notları Kamusal allar A mutluluğunu maksimize etmek için fayda fonksiyonunun T ye göre türevini alıp sıfıra eģitliyor. d d Xc ( T (( ( 4 T ) ) ) 6 ) 0,,,,, T,,,,,,,,, Xc 8,,,,,,,,, Ub 7 8 7,,,,,,,,, Uc Sonuç olarak daha fazla yardım yapıldığından dolayı sadece C nin değil. ( Uc Uc 8 7 ye) daha fazla yardım yapan A ve B in dahi daha mutlu( a) olduğunu dikkat edin. Hayırseverlik faaliyetlerine devlet müdahelesi bu alandaki sosyal refahı artırmaktadır. den dan 9