Transkript

1 The Turkish Branch of The World Veterinary Poultry Association 3 ayda bir yayýmlanýr. Yýl 2008 Cilt 6 Sayý 4 Türkiye ve Dünyada Broiler Sektörü Kanatlý Yemlerinde Humatýn Kullanýmý Broiler Sürülerde Saðlýk Kontrolü

2

3 BAÞYAZI SU Dünyadaki su kaynaklarý gitgide azalýyor. Pek çok sulak alan kurudu, pek çoðu da sýrada. Türkiye artýk su zengini bir ülke deðil. Televizyonlar haber bültenlerinden sonra verdikleri barajlardaki doluluk oranlarýný artýk vermiyorlar. Ankara'da doluluk oraný geçtiðimiz aylarda eksi düzeylerindeydi. Neden böyle olduk konusunun tartýþmasý pek çok ortamlarda yapýlmakta olduðu için o konuya deðinmeyeceðim. Benim deðineceðim konu bundan sonra ne yapmamýz gerekir diye düþünmek üzerine olacak. Ýnsanoðlu yeryüzünde yaþýyor oldukça yemek ve içmek ihtiyacýnda olacaktýr. Dünya nüfusu her yýl artmaktadýr. Bunun için gýda maddesi üretiminin, her yýl artan dünya nüfusunun ihtiyaçlarýný karþýlayacak düzeyde olmasý gerekiyor. Bitkisel olsun hayvansal olsun gýda maddeleri üretimi için suya ihtiyaç duyulduðu biliniyor. Yeterli miktarda su olmadan ne gýda maddelerinin üretimi mümkün ne de vücudunun %70'i su olan eriþkin insanýn yaþamýný sürdürmesi mümkün. Yer üstü kaynaklarýn yaný sýra yer altý su kaynaklarý da ülkelerin su ihtiyaçlarýnýn büyük bir kýsmýný karþýlamaktadýr. Haber bültenlerinde gösterildiðine göre Türkiye'mizin ikinci büyük gölü olan Tuz gölü artýk ikinci büyük göl olma özelliðini yitirmiþ ve bunu Beyþehir gölüne kaptýrmýþtýr. Tuz gölündeki suyun azalmasý demek, ülkemizin buðday ambarý olduðunu iddia ettiðimiz Konya ovasýnýn da kurumasý demektir. Bunun en büyük nedeni Konya ovasýnda sulama amaçlý olarak binlerce kuyunun açýlmýþ olmasý ve suyun hoyratça kullanýlarak buharlaþýp uçmasýna yol açýlmasýdýr. Çölün ortalarýnda bulunan bazý ülkeler damlama ve diðer bazý yeni teknik sulama yöntemleri sayesinde mevcut kýt su kaynaklarýyla tarýmsal üretimlerini bizim kat be kat üzerimize çýkarýrken biz hala þakýr þakýr akan sularla tarýmsal üretim yapmaya devam ediyoruz. Yeryüzünde akan sularýn kontrolü oldukça zordur. Bunlarý, ömürleri sýnýrlý olan barajlar yaparak bir ölçüde kontrol altýna almak mümkün olabilir. Yer altý sularýnýn kontrolü ise, onlarý israf etmeden akýllýca kullanmak ve ruhsatsýz kuyu açmalara izin vermemek þartýyla daha kolay olabilir. Türkiye'de tarýmda sulama yöntemleri bir an evvel gözden geçirilmelidir. Bitkisel üretimde tarlalarýn yaðmurlama yöntemiyle sulanmasý gerekiyorsa bunun gece saatlerinde yapýlmasý buharlaþmayý önleyeceðinden dolayý yararlý olacaktýr. Sebze üretiminde ise damlama yöntemiyle sulama mutlaka desteklenmelidir. Ankara'da her mahallede son günlerde dikkat çeken bir uygulama da semtlerde açýlmýþ olan su kuyularýndan 63 plakalý tanker kamyonlara su doldurularak cadde ortalarýndaki refüjlerde bulunan bitkilerin sulanmasýdýr. Bu sulama öyle bol su ile yapýlmaktadýr ki bitkilere gerekli olanýn dýþýnda püskürtülen su caddelere akmakta, ziyan olmakta ve trafiði de tehlikeye atmaktadýr. Ankara Belediyesi kendi elleriyle, suyu iyi yönetmediðini adeta herkese göstermektedir. O sulamalarý gördükçe insanýn içi acýmaktadýr. Refüj ortalarýnda yapýlan sulama en iyi damlama yöntemiyle yapýlabilir ve çok miktardaki yer altý suyu da bu þekilde tasarruf edilmiþ olur. Böyle giderse çok yakýnda içmeye su bulamayabiliriz. Mademki su kaynaklarýmýz git gide azalmaktadýr, o halde düþünmemiz gerekmez mi, daha az su ile birim alandan daha fazla ürün nasýl alýnýr. Alýnan ürün miktarý artýnca bununla daha fazla insan ve hayvanýn beslenmesi de mümkün olabilir. Aksi halde içmek için zor bulduðumuz suyu hayvanlara mý içireceðiz yoksa tarlalarý mý sulayacaðýz. Hayvancýlýk ve bitkisel üretim ve dolayýsýyla insan yaþamý büyük bir tehlike içine girebilir. Bu konunun çözümü biyoteknoloji uygulamalarýyla araþtýrýlmaktadýr. Uygulanmakta olan biyoteknolojilerin zararlý olmadýklarý ispatlanmýþ olanlarýn kullanýmýna sýcak bakýlmalý mýdýr yoksa ileride aç kalma pahasýna da olsa bu teknolojiden kaçmalý mýdýr? Bu sorunun cevaplanmasýný saðduyuya ve okuyuculara býrakmakta yarar olduðunu düþünüyorum. Doç. Dr. Erol Þengör Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4 1

4 Veteriner Tavukçuluk Derneði nin yayýn organýdýr. Yýlda 4 kez 3 ayda bir yayýmlanýr. Veteriner Tavukçuluk Derneði Adýna Sahibi Prof. Dr. Ahmet ERGÜN Sorumlu Yazý Ýþleri Müdürü Prof. Dr. Mehmet AKAN Yayýn Kurulu Prof. Dr. U. Tansel ÞÝRELÝ Doç. Dr. Erol ÞENGÖR Dr. Serdar ERTAÞ Uzman Vet. Hek. Mücteba BÝNÝCÝ Vet. Hek. Ekrem T. YÜCESAN Ýdare Yazýþma Adresi Arama Sokak No: 20/D Aydýnlýkevler - ANKARA Tel: Faks: Banka Hesaplarý REKLAM GELÝRLERÝ Türkiye Ýþ Bankasý Dýþkapý Þubesi ÜYE AÝDATLARI Türkiye Ýþ Bankasý Dýþkapý Þubesi Dergide yayýmlanan yazýlarýn sorumluluðu yazarlarýna aittir. Alýntý Yapýlamaz. Grafik Tasarým ve Baský Elma Teknik Basým Matbaacýlýk Tel: Faks: Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4

5 TÜRKÝYE VE DÜNYADA BROÝLER SEKTÖRÜ Doç. Dr. Erol Þengör Besd-Bir Danýþmaný E-Posta: ÜRETÝM Küresel kanatlý üretimi eskiden olduðu gibi yýllýk %3-4 gibi bir büyüme hýzýnda olmamakla birlikte yýlda %2-2.5 düzeylerinde artmaya devam edecektir. Bu düzeydeki üretim artýþýyla dünya kanatlý eti üretimi 2008 yýlýnda milyon ton arasýnda olacaktýr. Eðer kârlýlýðýn artmasý için üretim kýsýtlamasý küresel boyutta uygulanmaz ise, bu artýþ düzeyi iyimser bir tahmin olacaktýr. Amerikan Gýda ve Tarým Politikalarý Araþtýrma Enstitüsünün (USA's Food and Agricultural Policy Research Institute) belirttiðine göre dünya piliç eti üretimi yýllýk %2'den daha az bir büyüme hýzý ile 2017 yýlýnda 88 milyon tona ulaþabilir. OECD'nin (Ekonomik Ýþbirliði ve Kalkýnma Teþkilatý) tahminlerine göre ise sektördeki büyüme 2017 yýlýnda 106 milyon ton düzeylerine çýkabilecektir. HPAI olaylarý dünya çapýnda tüketim düzeyini olumsuz etkilemiþtir. Yem ve enerji fiyatlarýndaki hýzlý artýþ sonuçta tüketicilere yansýdýðýndan talebi olumsuz olarak etkilemiþtir. Buna raðmen broilerler diðer rakiplerine göre yemi en etkin þekilde ete dönüþtüren hayvanlar olduklarýndan pek çok ülkede tüketiciler uzun vadede tercihlerini yine de piliç eti yönüne çevireceklerdir. Watt Executive Guide to World Poultry Trends'in iþaret ettiði gibi bundan sonra ülkemizde de kanatlý üretiminde büyük artýþlar beklemenin pek mümkün olmayacaðý anlaþýlmaktadýr. Yine ayný yayýnda Birleþmiþ Milletlerin FAO teþkilatýnýn 2007 için kesin olmayan bir rapor yayýnladýðý ve bu raporda bir önceki yýlda %4 olan üretim artýþýnýn 2007 yýlý için %2 düzeyinde kaldýðý belirtilmiþtir. Yukarýdan beri sözü edilen üretim artýþ rakamlarýndan anlaþýlacaðý üzere küresel düzeyde üretim artýþlarýnýn yaklaþýk olarak %2 düzeylerinde olacaðýný tahmin edebiliriz. Türkiye'nin kanatlý tesislerinin kapasitesi üretimde büyük artýþlar yapabilecek düzeyde olmasýna raðmen tüketimde büyük artýþlar olmadýðý sürece sektörün sýkýntýlarý dinmeyecek gibi görülmektedir. Küresel düzeydeki düþük üretim artýþlarýnýn ülkesel boyutlarýný tahmin edebilmek zor olmakla birlikte yemi ve enerjiyi ucuza mal eden ülkelerde bu sektördeki büyümenin hýzlanabileceðini söylemek bir kehanet olmayacaktýr. Türkiye'de Kanatlý eti sektörünün hayvancýlýk sektörü içinde en geliþmiþ sektör olduðu ve artýk herhangi bir desteðe ihtiyacýnýn olmadýðý devamlý olarak söylenegelmektedir. Bu söylemler bir dereceye kadar doðrudur da. Sektör kendi teknolojisini en güncel düzeye çýkarmýþ, hatta teknoloji geliþtirmeye baþlamýþtýr. Türkiye dünyanýn en büyük üreticileri arasýndadýr. Türkiye, kanatlý eti üretim sýralamasýnda 2004 yýlýnda ton üretimle dünyada 14.üncü sýrada olmasýna raðmen 2005 yýlýnda ton ve 2006 yýlýnda da ton üretimle Dünya kanatlý eti üretim sýralamasýnda 17.inci sýraya düþmüþtür (Watt Executive Guides To World Poultry Trends). Bunun anlamý son dört yýlda üretimde önemli bir deðiþimin olmadýðýdýr. BESD- BÝR'in hesaplamalarýna göre ise üretim 2004 yýlýnda ton, 2005 yýlýnda ton, 2006 yýlýnda tondur. Ýki bildiriþ arasýnda da önemli bir farklýlýk yoktur. Yani Türkiye'de son üç yýlda önemli boyutta bir üretim artýþý yoktur. DIÞ TÝCARET Watt Executive Guides To World Poultry Trends'e göre dünyanýn seçilmiþ broiler eti ihracatçýlarý aþaðýdaki tabloda verilmiþtir. Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4 3

6 Dünyada Seçilmiþ Ülkelerde Broiler Eti Ýhracatý (1000 ton piþmeye hazýr) Ülke Brezilya ABD AB (27) Çin H.C. Tayland Kanada Arjantin Kuveyt Þili BAE Avustralya Diðer Toplam (p) (f) (p) ön tahmin; (f) tahmin; AB üye ülkeleri arasýndaki ticaret hariç; Tavukayaðý hariç Kaynak: USDA Dýþ Tarým Servisi Watt Executive Guides To World Poultry Trends'e göre dünyanýn seçilmiþ broiler eti ithalatçýlarý da aþaðýdaki tabloda verilmiþtir. Dünyada Seçilmiþ Ülkelerde Broiler Eti Ýthalatý (1000 ton piþmeye hazýr) Ülke Rusya Fed. Japonya AB (27) Çin H.C. Suudi Arab. Meksika BAE Hong-Kong Güney Afr. Irak* ABD Diðer Toplam (p) (f) * Irak'ýn ithalatý Türkiye'ye ABD'den yapýlan yüklemeleri de içermektedir; (p) ön tahmin; f) tahmin;ab üye ülkeleri arasýndaki ticaret hariç; Tavukayaðý hariç Kaynak: USDA Dýþ Tarým Servisi 4 Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4

7 DTM rakamlarý referans alýndýðýnda, broiler eti ihracatý konusunda dünyanýn seçilmiþ ülkeleri listesine Türkiye'de girmektedir. Türkiye'de tavuk ayaðý hariç broiler eti ihracatý bin ton olarak 2005'de 29, 2006'da 20.5 ve 2007'de 25'dir. Bu rakamlar Türk tavukçuluk sektörü açýsýndan bugün için kötü rakamlar deðildir. Görüldüðü üzere AB ülkeleri yavaþ yavaþ ihracatçýlýðý býrakýp ithalatçý olma yolunda ilerlemektedir. Ýthalatçý ülkelere bakýldýðýnda ise Japonya, Çin Halk Cumhuriyeti, Hong-Kong ve Güney Afrika hariç tüm önemli ithalatçý ülkeler ülkemiz sýnýrlarýna çok yakýn ülkelerdir. ABD'yi ithalatçý bir ülke olarak saymak yanlýþ olur. Çin Halk Cumhuriyetine ve Hong-Kong'a büyük miktarlarda tavukayaðý ihracatý yaptýðýmýz düþünüldüðünde ise, uzak mesafelere kanatlý eti de ihraç edebilme teknik alt yapýsýna sahip olduðumuz görülmektedir. Bu tablo karþýsýnda Türk tavukçuluk sektörünün yüksek miktarlarda ihracat yapabilme þansýnýn pek düþük olmadýðýný düþünmek gerekir. Piliç eti ihracatý konusunda sektörün karþý karþýya olduðu bu haksýz rekabeti önleme görevi devletindir. Türkiye'deki tavukçuluk sektörü büyük bir yatýrýmdýr ve doðrudan ve dolaylý olarak kiþiye iþ sahasý yaratmýþtýr. Böyle bir sektörün destek verilmeyerek, dýþ dünyada büyük desteklerden, ülkelerin içinde bulunduklarý olumlu þartlarýndan veya bunlarýn her ikisinden de yararlanmakta olan rakipleriyle birebir yarýþmasý beklenemez. Devletin böyle bir beklenti içine girmesi ve ne haliniz varsa görün demesi bu sektörü feda etmek ve kendi ayaðýna kurþun sýkmakla eþdeðerdir. Türkiye'deki tavukçuluk sektörünün makul kâr hadleriyle çalýþarak büyümesi, hayatiyetini devam ettirmesi ve daha çok istihdam yaratarak ekonomik krizlerin aþýlmasýnda devlete yardýmcý olmasý gerekir. Sektör bu konuda üzerine düþeni büyük fedakârlýklar da yaparak saðlamaktadýr. Sýra devletimizdedir. Bunun için devletin sadece yeterli düzeyde elvermesi gerekir. Ýhracatçý ülkeleri Türkiye'nin rakipleri olarak düþünürsek Brezilya ve ABD gibi ülkelerin yem hammaddeleri üretimi konusundaki çok olumlu pozisyonlarýnýn onlara önemli bir avantaj saðladýðýný kabul etmek gerekir. ABD'nin geçtiðimiz yýllarda önemli miktarda (ton baþýna 600$) ihracat desteði verdiðini de unutmamak lazýmdýr. Yine ayrýca, ABD'nin bu desteðini birdenbire kestiði için, bu desteðe alýþmýþ þekilde ihracat yapan þirketlerin aleyhlerine olan bu ani deðiþikliði hiç þikâyet etmeden sinelerine çekmiþ olduklarýný kabul etmenin de bir safdillik olduðunu bilmek gerekir. AB ülkeleri broiler eti ihracatýna ton baþýna resmen 450 destek vermektedir. Böyle bir ihracat desteði olmadan AB ülkelerinin yukarýda belirtilen miktarda ihracat yapabilmeleri çok zordur. Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4 5

8 KANATLI YEMLERÝNDE HUMATIN KULLANIMI Araþ. Gör. Bekir Hakan KÖKSAL Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalýklarý ABD Dünya nüfusunun artýþý ile birlikte yaþam standartlarýnýn yükselmesi daha fazla miktarda ve iyi nitelikli hayvansal kaynaklý besinlerin üretilmesini zorunlu kýlmaktadýr. Ýyi nitelikli hayvansal kaynaklarýn elde edilmesinde optimum düzeyde bakým ve besleme yapýlmasýnýn yanýnda yem katký maddeleri kullanýlmasýna da yer verilmektedir (Church ve Kellems, 2002). Yem katký maddeleri, hayvanlarda saðlýðýn korunmasý, verimin kalite ve miktarýnýn yükseltilmesi, yemde besin maddeleri miktarýnýn arttýrýlmasý, besin maddelerinin ve yemin korunmasý ile yemlere belirli bir form verilmesini saðlamak üzere kullanýlan maddelerdir (Ergün ve ark., 2007). Son 10 ila 20 yýllýk süreç içersinde, kanatlý yemlerinde, yem katký maddesi olarak kullanýlan humat ve humik asitlerin, hayvanlarýn; canlý aðýrlýk artýþý, yem tüketimi ile yemden yararlanma oranlarýný iyileþtirdiði ve hastalýklara karþý daha fazla direnç göstermelerine katkýda bulunduðuna dair çok çeþitli araþtýrmalar mevcuttur. Söz konusu bu maddeler yem katký maddeleri içersinde, yemden yararlanmayý artýran biyoteknolojik preparatlardan, prebiyotikler grubunda yer almaktadýr. Adý geçen prebiyotik grubu içersinde humatlarýn yaný sýra inulin, frukto-oligosakkaritler ve mannanoligosakkaritler de yer almaktadýr. 1. Humatýn Tanýmý Humik maddeler, toprak veya humustaki mevcut organik maddelerin derivesi olan kimyasal bileþiklerdir. Topraktaki bitkisel ve hayvansal materyallerin ayrýþmalarý ile þekillenirler. Yapýlarýnda, humus, humik asit, fulvik asit, ulmik asitlerin yaný sýra Al, Na, K, Fe, Ca, Mg, Mn, P, Cu ve Zn gibi mineraller de bulunmaktadýr (Stevenson, 1994). Humatlar, büyümeyi uyaran mineral ve organik maddelerin kaynaðý olarak, sývý veya katý formlarda, tarým ve hayvancýlýkta kullanýlan maddelerdir (Anonim, 2002). Tedavi edici potansiyeli olan humik maddelerin en önemli iki grubu humik ve fulvik asitlerdir. Bilimsel literatür bu maddelerin iki terapatik yararýný bildirmektedir; Birincisi, bu maddelerin yararlanýlabilirlikleri, mineral ve iz elementlerin absorbsiyonlarýný olumlu etkilemekte, ikincisi ise, aðýr metallere baðlanabilme kapasiteleri sayesinde muhtemel metal toksisitelerini azaltmalarýdýr. Bu etkiler, onlarýn metal iyonlarýyla þelat oluþturabilme yeteneklerinden ileri gelmektedir (Anonim, 2004). 2. Humik Asitlerin Hayvanlar Üzerinde Gözlenen Etkileri Son yýllarda yapýlan birçok çalýþma ile humik asitlerin, hayvan beslemede yem katký maddesi olarak baþarýyla kullanýlabileceðini ortaya koymuþtur. Dünya genelinde yürütülen farklý araþtýrmalarýn tamamý, organik yem unsuru olarak humik asitlerin kullanýlmasýnýn olumlu sonuçlandýðýný göstermiþtir. Hayvanýn canlý aðýrlýðýnda, büyüme oranýnda ve yem tüketimindeki artýþlarýn saðlanmasý ve hastalýklara karþý daha fazla direnç oluþumu bu denemelerin olaðan sonuçlarýdýr. Hayvanýn immun fonksiyonunun geliþmesi ile özellikle genç hayvanlarda, humik asitlerin, enterik hastalýklar ve diyarenin insidensini azalttýðý belirlenmiþtir (Anonim, 2005). 6 Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4

9 2.1. Mukus Membran Koruyucu Etkileri Humik asitler, sindirim kanalýnýn mukus epiteli üzerinde, enfeksiyon ve toksinlere karþý koruyucu bir film oluþturabilme yeteneðindedirler. Humik asitlerin makrokolloidal yapýsý, mide ve sindirim kanalýnýn mukus membraný üstünde iyi bir koruma saðlar. Bunun bir sonucu olarak toksik metabolitlerin rezorbsiyonu, özellikle hayvan yemlerindeki zararlý maddeler nedeniyle þekillenen enfeksiyonlar sonrasý azalýr veya tamamen önlenebilir. Ayrýca humik asitlerin, baðýrsak yoluyla aþýrý su kaybýný da önledikleri tespit edilmiþtir (Anonim, 2005) Antibakteriyal ve Virusidal Etkileri Humik asitler, katalitik olarak mikroorganizmalarýn karbonhidrat ve protein metabolizmalarýný etkileme yeteneðindedirler. Bu da direkt olarak, bakteri hücreleri ve virus partiküllerine karþý tahrip edici etkiye yol açar. Ýkinci bir metabolizma, enfeksiyöz mikroorganizmalarýn yüksek moleküler aðýrlýktaki protein kýsýmlarýnýn (toksinler) iyonlar arasý baðlarýyla iliþkilidir. Bu tip maddelerin mukus membran hücrelerinin fizyolojik prosesi üzerine olan toksik etkileri, humik maddelerce zayýflatýlabilir veya tamamen bloke edilebilir (Anonim, 2005) Ýmmun Sistem Üzerine Etkileri Humik asitler, vücudun direnç gücünün uyarýlmasýný ve fagositozis aktivitesinin artýþýný saðlarlar. Humik asitler tamamen doðaldýrlar. Hayvan yemlerinde humik asitlerin kullanýlmasý antibiyotik rezidüvlerini veya mikrobiyel direncinin geliþme sorununu ortadan kaldýrýr. 3. Humatlarýn Kanatlý Beslemesinde Kullanýmý Hayvanlarý saðlýklý tutmak, yemden yararlanmayý arttýrmak, elde edilen ürünlerin miktarýný ve kalitesini yükseltmek ve birim maliyetini düþürmek için kanatlý karma yemlerine enzimler, probiyotikler, humatlar, antioksidanlar, antifungaller gibi yem katký maddeleri katýlmaktadýr (Fox, 1988; Montes ve Pugh, 1993). Humat bileþiklerinin hayvanlar üzerindeki olumlu etkilerini, patojen bakteri ve mantar geliþimini engellemek, sindirim kanalýnýn optimum ph'sýný muhafaza ederek sindirimi iyileþtirmek, kalsiyum ve iz elementlerden yararlanýmý arttýrmak suretiyle genel saðlýk 2.3. Mineral Madde Transferi Humatlar hem humik hem de fulvik asit içerir. Fulvik asit, mineralleri taþýyan bir þelatördür. Humik asit ise hücre duvarý permeabilitesini arttýrýr. Permeabilitedeki bu artýþ minerallerin kandan kemiðe veya hücrelere daha kolay geçmesine imkan verir. Ayrýca Fulvik asit, toksik metalleri de yakalayýp vücuttan uzaklaþtýrýlmasýnda da etkilidir. Rasyonlarda humat kullanýmýyla birlikte vitamin ve mineral madde tüketimi de artmaktadýr (Moslat, 2005) Stres Altýnda Bulanan Hayvanlardaki Etkileri Humatlarýn strese neden olan hormonlarý bloke ettiklerini veya azalttýklarýný bildirilmektedir (Anonim, 2002). Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4 7

10 durumu ve immuniteyi olumlu yönde etkilemek þeklinde özetlenebilir (Anonim, 2002) Humatlarýn Broyler Rasyonlarýnda Kullanýlmasý Kocabaðlý ve ark. (2002), rasyona humat ilavesinin, broylerlerde büyüme ve karkas randýmanýna olan etkilerini incelemiþlerdir. Bu amaçla toplam 400 adet, 1 günlük, saf ýrk broyler civciv rasyonlarýna 2.5 kg/ton düzeyinde humatý denemenin farklý günlerinde (1. deneme grubuna günler arasý, 2. deneme grubuna günleri arasý ve 3. gruba ise tüm deneme süresince humat ilavesi var þeklinde) ilave edilmiþtir. Denemenin sonunda 2. alt grubun canlý aðýrlýk parametreleri kontrol grubuna göre daha yüksek bulunmuþtur. Yemden yararlanma oraný açýsýndan ise 1. ve 2. gruplardan elde edilen deðerlerin, kontrol grubuna nazaran daha olumlu olduðu belirlenmiþtir. Bir baþka çalýþmada ise Yalçýn ve ark. (2003) broyler rasyonlarýna humat ve prebiyotik ilavesinin bu hayvanlarýn performanslarý üzerine etkilerini incelemiþler ve bu amaçla, toplam 285 adet günlük erkek broyler civciv kullanmýþlardýr. Deneme gruplarý rasyonlarýna sýrasýyla 2.5 g/kg humat ve 1.5 g/kg probiyotik ilave edilmiþtir. Çalýþma sonunda broyler rasyonlarýna humat ilavesinin 42 günlük yem tüketimini, 0-3, 3-6 ve 0-6 haftalýk dönemlerde yemden yararlanma oranlarýný, karkas aðýrlýklarýný ve karkas randýmanýný önemli düzeyde etkilemediði görülmüþtür. 4-6 ve 0-6. haftalarýnda daha üstün bulunmuþtur. Ölüm oraný, sýcak karkas randýmaný ve birim canlý aðýrlýk için yem maliyeti deðerleri deneme gruplarýna göre önemli farklýlýk göstermemiþtir. Ancak denemenin son haftasýnda humik asit katkýlý yemleri tüketen piliçlerin canlý aðýrlýk artýþlarý kontrol grubuna nazaran daha iyi bulunmuþtur. Denemenin 2. ve 6. haftasýnda piliçlerden alýnan ince baðýrsak örneklerinde tespit edilen aerobik bakteri, toplam maya, koliform, E. coli ve enterekok sayýlarý bakýmýndan da gruplar arasý farklýlýk önemli bulunmamýþtýr. Test edilen örneklerin hiçbirinde Salmonella ve Camplyobacter izole edilmemiþtir. Toplam 240 adet erkek broyler civcivinin kullanýldýðý diðer bir çalýþmada (Aksu ve ark., 2005), rasyondaki humatýn, humik, fulvik ve ulmik asitler ile bazý mikromineraller de dahil olmak üzere, broylerlerde, vakumlu ile aerobik paketli göðüs eti ve bagetlerin ph, thiobarbitürik asit reaktif maddeleri (TBRAS) ve mikrobiyolojik özelliklerine olan etkisini belirleye çalýþýlmýþtýr. Deneme süresince hazýrlanan rasyonlar; temel Ceylan ve Çiftçi (2003), antibiyotiklere alternatif olarak geliþtirilen bazý yem katký maddelerinin etlik piliçlerde performans ve baðýrsak mikroflorasý üzerine etkilerini incelemiþlerdir. Çalýþmada mýsýr-soya aðýrlýklý bir kontrol ve bu rasyona büyütme faktörü, probiyotik, prebiyotik ve humik asit esaslý bir karýþýmýn ilave edilmesiyle oluþturulan 5 farklý rasyon denenmiþtir. Tüm deneme boyunca canlý aðýrlýk, canlý aðýrlýk artýþý ve yem tüketimi muamelelerden önemli derece etkilenmemiþtir. Bununla birlikte, yem katký maddelerin ilave edildiði gruplar kontrol grubuna nazaran yemden yararlanma açýsýndan çalýþmanýn 8 Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4

11 rasyon (Humat ilavesi yapýlmamýþ), temel rasyon+ % 0.1 humat (H1), temel rasyon + % 0.2 humat (H2), temel rasyon + % 0.3 humat (H3) þeklindedir. Humat ile besleme göðüs etlerinde ve baget kaslarýnda ph deðerini (bilhassa % 0.1'lik düzeyde humat ilave edilen rasyonla beslenenlerde) azaltmýþtýr. TBARS deðeri kontrol grubunda diðer gruplara göre azaldýðý tespit edilmiþtir. Toplam aerobik mezofilik, toplam aerobik psikofilik ve laktik asit bakteri sayýlarý diðer gruplara nazaran H3 grubunda daha düþük düzeydedir Yumurtacý Tavuk Rasyonlarýnda Humat Kullanýmý Humat ilavesinin yumurta verimini arttýrdýðý, yemden yararlanma oranýný iyileþtirdiði, ölüm oranýný azalttýðý bildirilmekle birlikte (Yörük ve ark., 2004), söz konusu katký maddelerinin yumurta verim ve kalite özelliklerine herhangi bir etkide bulunmadýðýný belirten çalýþmalar da mevcuttur (Küçükersan ve ark., 2003; Kahraman, 2005). Küçükersan ve ark. (2003), yumurta tavuðu rasyonlarýna humat ilavesi yaparak bunun yumurta verimi ve kalitesi üzerine etkisini incelemiþlerdir. Bu amaçla da 135 adet, 22 haftalýk yaþta yumurtacý tavuk 16 hafta süreyle denemeye tabi tutulmuþtur. Denemede farklý gruplarýnda yer alan hayvanlarýn rasyonlarýna sýrasýyla 2 kg/ton ve 3 kg/ton düzeylerinde humat ilavesi yapýlmýþtýr. Araþtýrma sonunda canlý aðýrlýk, yumurta kalitesi deðerlerinde deneme gruplarý ile kontrol grubu arasýnda önemli bir farklýlýk bulunamamýþtýr. Ancak rasyona humat ilavesinin yemden yararlanma oranýný olumlu yönde etkilediði belirlenmiþtir. En yüksek yumurta verimi rasyona 2 kg/ton düzeyinde humat ilavesi ile gerçekleþmiþtir. sýra, rasyonlarýnda % 0.1, % 0.2 humat ve % 0.1, % 0.2 probiyotik içeren deneme gruplarý oluþturulmuþ ve çalýþma 75 gün devam ettirilmiþtir. Çalýþma sonunda ilavelerin yem tüketimi, yumurta aðýrlýklarý üzerine önemli etkisi olmazken yumurta verimlerinin kontrole nazaran daha iyi olmasýna karþýn gruplar arasý istatistiksel fark tespit edilememiþtir. Humat ilavesine paralel olarak yumurta verimi doðrusal olarak artarken mortalite ve yemden yararlanma oraný yine doðrusal olarak azalma göstermiþtir. Deneme sonunda ilave humat ve probiyotik, yumurtlama periyodunun ileri döneminde yumurta üretimini arttýrdýðý, mortaliteyi azaltýðý ve yemden yararlanma etkinliðini geliþtirdiði ancak yumurta kalitesi üzerine etkileri olmadýðý belirlenmiþtir. Macit ve ark. (2005) yaptýklarý bir çalýþmada yumurtacý tavuk rasyonlarýna farklý oranlarda katýlan humatlarýn performans, yumurta kalitesi ve yað asidi kompozisyonu üzerine etkilerini incelemiþlerdir. Denemede, 46 haftalýk yaþta 630 adet yumurtacý tavuk kullanýlmýþtýr. Konuyla ilgili yapýlan diðer bir çalýþmada ise Yörük ve ark. (2004), yumurtacý tavuklarda, yumurtlama periyodunun ileri döneminde yumurta verimi ve kalitesinin arttýrýlmasý için rasyona humat ve probiyotik ilave etmiþlerdir. Çalýþmada 54 haftalýk 300 adet yumurtacý tavuk kullanýlmýþtýr. Denemede, kontrol grubunun yaný Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4 9

12 Çalýþmada, rasyona humat ilavesi, yumurta performansý ile kalite özelliklerinden þekil indeksi, sarý rengi, ak ve sarý indeksleri ile Haugh birimini önemli ölçüde etkilemiþtir. Rasyona % 0.35 düzeyinde humat ilavesi yapýlan grupta, kontrole nazaran, yumurta sarýsýndaki doymamýþ yað asitleri % 1 daha az, doymuþ yað asitleri ise % 1 daha fazla bulunmuþtur. Ayrýca rasyonlarýna % 0.3 düzeyinde humat ilavesi yapýlan grubun yumurta verim deðerleri en üst düzeyde bulunmuþtur. Yumurta tavuðu rasyonlarýnda farklý düzeylerde humat bileþiklerinin kullanýmýnýn performans, yumurta kalitesi ve ince baðýrsak mikroflorasýna olan etkilerinin incelendiði bir çalýþmada (Kahraman, 2005), 22 haftalýk yaþtaki yumurtacý tavuklarýn rasyonlarýna 12 hafta süreyle farklý düzeylerde (% 0.10, 0.15, 0.20 ve 0.25) humat ilavesi yapýlmýþtýr. Deneme sonunda tavuklarda yumurta verimi, yumurta aðýrlýðý, yem tüketimi, yem deðerlendirme sayýsý ve canlý aðýrlýk deðiþimi bakýmýndan muameleler arasýnda önemli bir farklýlýk görülmemiþtir. Kabuk yüzdesi ve kabuk kýrýlma mukavemeti rasyondaki humat düzeyinin artmasýyla birlikte istatistiksel açýdan önemli bulunmasa bile kayda deðer bir artýþ eðilimi göstermiþtir. Araþtýrmada hiçbir grupta Salmonella tespit edilmemiþtir. Rasyondaki humat seviyesinin artmasýyla toplam bakteri sayýsýnda azalma görülmüþtür. Yumurtacý býldýrcýnlarda, Yalçýn ve ark. (2005) tarafýndan yapýlan diðer bir çalýþmada ise, býldýrcýn yemlerinde L-karnitin ve humatýn ayrý ayrý veya birlikte kullanýmýnýn performans, yumurta kalitesi ve bazý kan parametreleri üzerine etkilerini belirlemek amacýyla yapýlmýþtýr. Araþtýrmada toplam 280 adet 10 haftalýk Japon býldýrcý rasyonuna L-karnitin (100 mg/kg), humat (1.5 g/kg) ilave edilmiþtir. 16 hafta devam eden 10 Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4

13 Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4 11

14 çalýþmanýn sonucunda yumurta dönemindeki býldýrcýn yemlerine L-karnitin ilavesinin yumurta aðýrlýðýný, humat ilavesinin ise yumurta aký indeksi ve yumurta Haugh birimini arttýrdýðý belirlenmiþtir. Sonuç olarak Dünya genelinde yürütülen farklý araþtýrmalarýn önemli bir kýsmýnda söz konusu organik yem unsuru olarak humik asitlerin kullanýlmasýnýn performans ve hayvan saðlýðý açýsýndan olumlu sonuçlara neden olduðunu göstermiþtir. Hayvanýn canlý aðýrlýðýnda, büyüme oranýnýnda ve yem tüketimindeki artýþlarýn olmasý ve hastalýklara karþý daha fazla direnç göstermesi, özellikle genç hayvanlarda, enterik hastalýklar ve diyare insidensinin azalmasý bu denemelerden elde edilen belli baþlý sonuçlardýr. KAYNAKLAR AKSU, M.Ý., KARACAOÐLU, M., KAYA, M., ESENBUÐA, N., MACÝT., M. (2005). Rasyondaki humatýn ph, TBARS ve vakum ile aerobik paketlerdeki göðüs ve baget halindeki broyler etlerinin mikrobiyolojik özelliklerine olan etkisi. J Sci Food Agric. ANONÝM (2002). Effects of Humic Acid on Animals a n d H u m a n s. E r i þ i m : [ Eriþim Tarihi: 7/7/2005. ANONÝM (2004). Humýfulvate a Natural Actýve Ingredient. Eriþim: articles/some_humifulvate_science.htm. Eriþim Tarihi: 5/6/2004. ANONÝM (2005). Animals Feeds- Veterinary Medicine and Humic acids Based Products. Eriþim: [ ications/veterinary_medicine.html]. Eriþim tarihi: 3/08/2005. CEYLAN, N., ÇÝFTÇÝ, Ý. (2003). Büyütme faktörü antibiyotiklere alternatif yem katkýlarýnýn etlik piliçlerde besi performansý ve baðýrsak mikroflorasý üzerine etkileri. Turk J. Vet. Anim. Sci. 27: CHURCH, D.C., KELLEMS, O.R. (2002). Feed Additives. In: Church, D.C., Kellems, O.R. Livestock Feeds and Feeding, Prentice Hall, Oregan ERGÜN, A., TUNCER, Þ.D., YALÇIN, S., ÇOLPAN, Ý., YILDIZ, G., KÜÇÜKERSAN, K., KÜÇÜKERSAN, S., ÞEHU, A. (2007). Yemler Yem Hijyeni ve Teknolojisi. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalýklarý Anabilim Dalý, Pozitif Matbaacýlýk, Ankara. FOX, S.M., (1988). Probiotics: Intestinal inoculants for production animals. Vet. Med., 83: In: Yalçýn, S., Þehu, A., Onbaþýlar, E., Þahin, T. (2003). Broyler rasyonlarýna humat ve prebiyotik ilavesinin performans üzerine etkileri. Ankara Üniv. Vet. Fak. Derg., 50: KAHRAMAN, Z. (2005).Yumurta Tavuðu Rasyonlarýnda Humatlarýn Kullanýlma Olanaklarý. Eriþim:[ Eriþim Tarihi: 6/08/2005. KOCABAÐLI, N., ALP, M., ACAR, N., and KAHRAMAN, R. (2002). The effects of dietary humate supplementation on broiler growth and carcass yield. Poult. Sci., 81: KÜÇÜKERSAN, S., KÜÇÜKERSAN, K., GÖNCÜOÐLU, E., ÞAHÝN, T. (2003). Yumurta Tavuðu Rasyonlarýna Ýlave Edilen Humatlarýn Yumurta Verimi ve Kalitesine Etkisi. II. Ulusal Hayvan Besleme Kongresi, s.: MACÝT, M., ÇELEBÝ, Þ., ESENBUÐA, N., KARACA, H. (2005). Yumurtacý Tavuk Rasyonlarýna Farklý Oranlarda Katýlan Humatlarýn Performans, Yumurta Kalitesi ve Yað Asidi Kompozisyonu Üzerine Etkileri. III. Ulusal Hayvan Besleme Kongresi, s.: MONTES, A.J., PUGH, D.G., (1993). The use of probiotics in food-animal practise. Veet. Med., Mart: In: Yalçýn, S., Þehu, A., Onbaþýlar, E., Þahin, T. (2003). Broyler rasyonlarýna humat ve prebiyotik ilavesinin performans üzerine etkileri. Ankara Üniv. Vet. Fak. Derg., 50: MOSLAT, R., (2005). Effects of Soil Humus on Animals. E r i þ i m : [ Eriþim Tarihi: 24/4/2005. STEVENSON, F.J., (1994). Humus Chemistry-Genesis, Composition, Reactions. John Wiley & Sons, New York, NY. In: Ceylan, N., Çiftçi, Ý., Kahraman, Z., Mýzrak, C. (2003). Yumurta Tavuðu Yemlerinde Humat Bileþikler (Farmagülatör Dry Plus) Kullanýmýnýn Peformans, Yumurta Kalitesi ve Baðýrsak Mikroflorasý Üzerine Etkileri. II. Ulusal Hayvan Besleme Kongresi, s.: YALÇIN, S., ÞEHU, A., ONBAÞILAR, E., ÞAHÝN, T. (2003). Broyler rasyonlarýna humat ve prebiyotik ilavesinin performans üzerine etkileri. Ankara Üniv. Vet. Fak. Derg., 50: YALÇIN, S., ERGÜN, A., EROL, H., YALÇIN, S., ÖZSOY, B. (2005). Býldýrcýn Yemlerinde L-Karnitin ve Humat Kullanýmýnýn Performans, Yumurta Kalitesi ve Bazý Kan Parametreleri Üzerine Etkileri. III. Ulusal Hayvan Besleme Kongresi, s: YÖRÜK, M. A., GÜL, M., HAYIRLI, A., and MACÝT, M. (2004). The Effects of Supplementation of Humate and Probiotic on Egg Production and Quality Parameters During Late Laying Period in Hens. Poultry Science 83: Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4

15 BROÝLER SÜRÜLERDE SAÐLIK KONTROLÜ Prof. Dr. Mehmet Akan Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalý e-posta: Sektörün maliyetlerin artmasý ve satýþ fiyatlarýnýn düþük olmasý nedeniyle yaþadýðý problemler, Dünya daki ekonomik krizin etkilerinin ülkemizde de görülmeye baþlandýðý bu dönemde daha da belirginleþti. Temel olarak broiler eti üretim rakamlarýnýn tüketime göre fazla olmasý ve ihracatta beklenen geliþmelerin saðlanamamasý nedeniyle yaþanan problemlerin çözümünde tüm ilgililerin yoðun çaba göstermesi ve gelecekte benzer problemlerin yaþanmamasý için bir program çerçevesinde çalýþmalarý önemlidir. Her dönemde kanatlýlarýn saðlýklý yetiþtirilmeleri, üretim maliyetlerinin azalmasýna ve verimli bir üretim yapýlmasýný saðlamasý bakýmýndan önemli olmuþtur. Bu makalede kriz dönemleri baþta olmak üzere her dönemde, üretim yapan þirketlere önemli ekonomik kazanýmlar saðlayacak broiler sürülerde saðlýk kontrol uygulamalarý ile ilgili temel yaklaþýmlar konusunda bilgi verilecektir. Broiler üretimde kullanýlan hayvanlar yüksek genetik potansiyele sahiptirler ve uygun bakýmbesleme koþullarýnda bu genetik potansiyellerini gösterirler (Þekil 1 ve Þekil 2). Ancak herhangi bir saðlýk problemi ve/veya bakým-idare ve beslemede oluþabilecek problemler hedeflenen performans deðerlerini olumsuz yönde etkilerler. Bu durumda birim üretim maliyeti artar ve sonuçta ekonomik kayýplar ortaya çýkar. Kayýp düzeylerinin durumuna göre rekabet edebilme gücü ve kriz durumlarýnda dirençlilik düzeyleri olumsuz etkilenir. Broiler sürülerde performans kriterleri çok bileþenli deðerlendirilebilirse de, temel olarak yaþama gücü, canlý aðýrlýk ve yem dönüþüm oranlarý dikkate alýnmaktadýr. Yaþama gücü ve canlý aðýrlýk deðerlerinin, üretim þirketlerinin kullandýklarý damýzlýk genotipleri, kuluçka uygulamalarý, üretilen yemlerin içerik ve fiziksel özellikleri, bakým-idare uygulamalarýnýn durumlarýna göre benzer eðrilerini oluþturmasý, saðlýk kontrolünde yapýlmasý gereken iþlemlerin belirlenmesinde ilk aþamayý oluþturmaktadýr. Örneðin yaþama gücü ilk haftalarda problemli ise, bunun kuluçka, civciv nakliyesi ve kümeste bakým-idare sistemlerinin deðerlendirilmesi; eðer son dönenlerde artan bir mortalite gözleniyorsa ve bu durumlar infeksiyon nedenli ise bu infekiyonlarýn neler olduðunun araþtýrýlmasý gerekir. Canlý aðýrlýk ve yem deðerlendirmede problemlerin yemle ve/veya sindirim sistemi problemleri ile iliþkilendirilmesi çözümü kolaylaþtýracaktýr. Problemlerin belirlenmesinde sadece klinik gözlem ve nekropsi bulgularý deðil laboratuar da kullanýlmalýdýr. Laboratuvarýn kullanýlmadýðý infeksiyonlarda yapýlan teþhis yanýltýcý olabilir, sorunu çözmediði gibi uygulanacak saðlýk kontrol programýnýn maliyetini arttýrýr. Þekil 1. Broiler sürülerde yaþam gücü Yaþama Gücü (%) Hafta Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4 13

16 Þekil 2. Broiler sürülerde canlý aðýrlýk artýþý Canlý Aðýrlýk (gr) Hafta Ýnfeksiyöz nedenli problemlerin çözümünde ve kontrol edilmesinde uygulanacak programýn temel ilkeleri aþaðýda verilmiþtir. 1- Hastalýk etkenlerinin yayýlmasýný engellemek 2- Hastalýklara karþý direnci arttýrmak 3- Hastalýklarýn etkili tedavisini gerçekleþtirmek Hastalýk etkenlerinin yayýlmasýný engellemek: Bulaþýcý hastalýklarýn belirlenmesini takiben yapýlacak ve baþarýlmasý gereken ilk iþlem, bu hastalýklarýn diðer kümeslere yayýlmasýnýn engellenmesidir. Bu iþlemin baþarýlý yürütülmesi entegrasyon genelinde hastalýklara baðlý kayýplarýn azaltýlmasýný saðlayacaktýr. Entegrasyonda hastalýklarýn yayýlmasýnda en önemli faktör, insan ve araç hareketlerinin kontrol edilememesidir. Hastalýklarýn kümeslerde erken dönemde belirlenmesi ve diðer kümeslere bulaþmasýnýn engellenmesi için, kümeslerin genel durumlarýnýn sistematik olarak izlenmesi, aþý uygulamalarýnýn kontrolü, hastalýk durumlarýnda laboratuar teþhisine yönelik iþlemler gerçekleþtirilmesi gerekir. Ayrýca sürülerde immunsupresyon olup olmadýðý periyodik olarak izlenmelidir. Hastalýklarýn entegrasyon içinde yayýlmasýný önlemede etkin bir biyogüvenlik sisteminin oluþturulmasý, hastalýklara karþý ilk savunma noktasýný oluþturacak ve mikroorganizmalarýn kümeslere giriþi önlenecektir. Biyogüvenlik uygulamalarýnýn tüm maliyeti, diðer saðlýk harcamalarý yanýnda oldukça düþüktür ve baþarýlý þekilde uygulanmasý sonucunda ciddi düzeyde ekonomik kazanýmlar elde edilir. Entegrasyonda uygulanacak biyogüvenlik uygulamalarý, karmaþýk olmayan basit iþlemleri içerir, iyi koordinasyon, sürekli eðitim ve iletiþim ile baþarýya ulaþýr. Hastalýklara karþý direnci arttýrmak: Bir hastalýðýn oluþmasýnda, mikroorganizmanýn virulensi, duyarlý konakçý ve olumsuz çevre koþullarý önemli faktörlerdir. Broiler sürülerde hastalýklarýn oluþmasýný engelleyecek ve/veya etkilerini azaltacak en önemi uygulama, sürülerin uygun aþýlama programlarý kapsamýnda aþýlanmalarý ve baðýþýk hale getirilmelidir. Sadece aþýnýn sürüye verilmesi problemleri çözmez ayný zamanda hayvanlarýn immun sistemlerinin iyi geliþtirilmesi de gerekir. Aþý uygulamalarýnýn baþarýya ulaþmasýnda, kullanýlacak aþý/aþý suþunun seçimi, uygun aþýlama programýnýn oluþturulmasý, aþýlama yöntemi ve aþýnýn iyi uygulanmasý, aþýlama sonrasý belirli kümeslerde baðýþýklýk düzeyinin kontrolünün yapýlmasý ve programýn sürekli deðerlendirilmesi gereklidir. Aþýlamadan önce, sürünün saðlýk durumu gözden geçirilmeli ve sürüde herhangi bir hastalýk belirtisi varsa aþýlama yapýlmamalýdýr. Ýçme suyu ve sprey ile yapýlan aþýlamalarda, aþý suyunun kalitesi ve miktarý aþýlamanýn baþarýsý etkileyen önemli faktörlerdir. Koruma aþamasýnýn ilk basamaðýný oluþturan aþýlama ile duyarlý kanatlýlar hastalýk etkenlerine karþý baðýþýk hale getirilir. Aþýlama, biyogüvenlik, hijyen ve iyi bakýmidareyi destekler, hiçbir zaman bu uygulamalarýn alternatifi deðildir. Hastalýklarýn etkili tedavisini gerçekleþtirmek: Tüm kontrol önlemlerine karþýn bazý sürüler hastalanabilir. Bu durumda hastalýðýn doðru teþhisinin yapýlarak tedavi iþlemlerine baþlanmalýdýr. Tedaviye baþlanmasýndan sonra durum deðerlendirilmesi periyodik olarak yapýlmalý ve tedavinin etkinliði 14 Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4

17 Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4 15

18 belirlenmelidir. Örneðin antibakteriyel bir tedavide, iki günlük tedavi sonrasýnda belirgin bir düzelme gözlenmelidir. Düzelme olmuyorsa tedavi gözden geçirilmelidir. Düzelme görülür görülmez tedavi sonlandýrýlmamalý, veteriner hekim önerileri doðrultusunda tedavi tamamlanmalýdýr. Yukarýda bildirilen konulara ilave olarak broiler entegrasyonlarýnda ekonomik kayýplara neden olan iki probleme yönelik özel programlar uygulanmalýdýr. Bunlar, mikoplazma infeksiyonlarý ve salmonella infeksiyonlarýdýr. Mikoplazma infeksiyonlarýnýn damýzlýklardan baþlayan bir programla takip edilmesini içeren bir kontrol programý, performans kayýplarýný önleyecektir. Broilerlerde Salmonella infeksiyonlarý, genellikle enterik formda seyretmesi nedeniyle verim kayýplarýndan çok insan saðlýðý için önemli bir problem teþkil etmektedir. Bu infeksiyonlarýn çözümünde de, damýzlýk sürülerin salmonella yönünden ari olmasý önemlidir ve broiler sahada salmonella kontrolü için bir program yürütülmesi ve izlenmesi yarar saðlayacaktýr. Ülkemizde bu konu ile ilgili çalýþmalar baþlatýlmýþtýr. Veteriner Tavukçuluk Derneði tarafýndan düzenlenen ve Türkiye'de ve Avrupa Birliði ülkelerinde kanatlýlarda salmonella infeksiyonlarýnýn durumunun tartýþýldýðý toplantýnýn son bölümünde, ülkemizde broiler sürülerde salmonella insidensini belirlemeye yönelik geniþ katýlýmlý bir projenin hazýrlamasý önerilmiþtir. Bu kapsamda Dernek tarafýndan yürütülen görüþmeler devam etmektedir. Sonuç olarak, broiler sürülerde baþarýlý bir saðlýk kontrolünün yapýlmasý ile performans kayýplarýnýn azaltýlmasý mümkün olacaktýr. Bunun sonucunda üretim maliyetleri azaltýlarak verimli bir üretim gerçekleþtirilebilecektir. Ayrýca insan saðlýðýnýn korunmasýnda da yarar saðlayacaktýr. 16 Yýl: 2008 Cilt: 6 Sayý: 4

19

20