2006 cilt 15 sayý

Transkript

1 Ankara'da Bir Lisenin 9 ve 10. Sýnýf Öðrencilerinin Kiþisel Hijyen Konusunda Davranýþlarýnýn Belirlenmesi Determination of the Behaviours of Ninth and Tenth Grade High School Students About Personal Hygiene In Ankara Dr. Mehmet Kaya*, Dr. Mehmet Büyükþerbetçi**, Dr.Mehmet B. Meriç**, Dr. Ayþe E. Çelebi**, Dr. Özlem Boybeyi**, Dr. Arda Iþýk**, Dr. Ýbrahim H. Bozkurt**, Dr. Songül A. Vaizoðlu***, Dr. Çaðatay Güler**** Öz Amaç: Araþtýrma, Batýkent 1 No'lu Saðlýk Ocaðý bölgesindeki bir lisenin 9. ve 10. sýnýf öðrencilerinin kiþisel hijyen konusunda davranýþlarýnýn belirlenmesi amacýyla yapýlmýþtýr. Gereç ve Yöntem: Araþtýrma kesitsel tipte ve evreni 1253 öðrenci olup, araþtýrma örneðini rastgele (random) örneklem yöntemiyle seçilen 236 öðrenci oluþturmaktadýr. Seçilen 9. sýnýf öðrencilerinin %94.3'üne ve 10. sýnýf öðrencilerinin %93.7'sine ulaþýlmýþtýr. Veriler gözlem altýnda anket yöntemiyle toplanmýþtýr. Anket toplam 47 sorudan oluþmaktadýr. Toplam hijyen puaný; anketteki kiþisel hijyen sorularýnda belirtilen doðru davranýþlara 1, yanlýþ davranýþlara 0 puan verilerek hesaplanmýþtýr. Öðrencilerin aldýklarý en yüksek hijyen puaný 37 ve en düþük hijyen puaný ise 14 olarak belirlenmiþtir. Bulgular: Öðrencilerin %99.1'i ellerini su ve sabunla yýkadýklarýný belirtmiþlerdir. Öðrencilerin %91.7'si sabah kalkýnca, %92.5'i yemeklerden sonra ve %95.7'si de yatmadan önce diþlerini fýrçaladýklarýný belirtmiþlerdir. Erkek öðrencilerin ortalama hijyen puaný 26.27, kýz öðrencilerin ve tüm öðrencilerin ortalama hijyen puaný 27.11'dir. Toplam hijyen puaný ile annenin öðrenim durumu arasýnda istatistiksel olarak anlamlý iliþki saptanmýþtýr (p<0.05). Sonuç: Araþtýrma yapýlan lisenin 9. ve 10. sýnýf öðrencilerinin kiþisel hijyen konusunda davranýþlarýnýn yetersiz olduðu belirlenmiþtir. Anahtar sözcükler: Kiþisel hijyen, davranýþ, öðrenci Giriþ ve Amaçlar Saðlýða zarar verecek ortamlardan korunmak için yapýlacak uygulamalar ve alýnan temizlik önlemlerinin tümüne hijyen denir. Kiþisel hijyen önlemleri, bulaþýcý hastalýklar baþta olmak üzere birçok hastalýðý önleyecektir. Bu önlemler arasýnda; - Saç bakým ve temizliði, - Yüz, göz ve kulak temizliði, - Aðýz ve diþ bakýmý, Abstract Purpose: The purpose of this study was to determine the personal hygiene behaviours of ninth and tenth grade students in the Batýkent Health Center No.1 district in Ankara. Material and Method: The study is of the cross-sectional type, with a universe of 1253 students, from which 236 students were selected by random sampling method. Among the chosen children, 94.3% of the ninth graders and 93.7% of the tenth graders were attained. The data was collected using a questionnaire form under observation. The questionnaire form consisted of 47 questions. A total hygiene score was calculated by giving 0 point to the incorrect answers and 1 point to the correct answers for the personal hygiene questions. The maximum score in the study was 37 and the minimum was 14. Results: 99.1% of the students have stated that they wash their hands with water and soap. 91.7% of the students stated that they brushed their teeth when they got up, 92.5% after meals and 95.7% before going to bed. The average hygiene score of males was and that of females was and the average of all students was Total hygiene score was significantly associated with the educational level of the mothers (p<0.05). Conclusion: It was demonstrated that the ninth and tenth grade students of the high school where the study has been conducted have insufficient personal hygiene behaviours. Key words: Personal hygiene, behaviour, student. - Düzenli banyo yapýlmasý, - El ve týrnak temizliði ve bakýmý, - Ayak temizliði, - Temiz çamaþýr ve giyecek kullanýlmasý, - Kendine ait havlu, tarak, çamaþýr, diþ fýrçasý, týrnak makasý bulunmasý sayýlabilir. Yalnýzca beden temizliði deðil, yaþanýlan ortamýn da temiz olmasý kiþisel hijyen açýsýndan önemlidir (1). *Arþ. Gör.; Hacettepe Ü. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD, Ankara **Ýnt.; Hacettepe Ü. Týp Fak., Ankara ***Doç.; Hacettepe Ü. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD, Ankara ****Prof.; Hacettepe Ü. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD, Ankara 2006 cilt 15 sayý

2 Adölesan dönemi olumsuz etkilenmelere ve risklere açýktýr. Ancak ayný zamanda da bir fýrsat dönemidir. Bu dönemde gençlerin saðlýðýný geliþtirmek için fizik çevrenin olumlu duruma getirilmesi, iyi bir beslenme eðitimi verilmesi, bulaþýcý hastalýklardan ve kazalardan korunma yollarýný da içeren saðlýk eðitimi ile beden ve akýl saðlýðýnýn geliþtirilmesi gerekmektedir (2). Günlük yaþamda vücudun dýþ ortam ile en çok iliþkide olan ve dolayýsýyla en fazla kirlenen bölgesi ellerdir. Kirli yüzeylere sürtünen ve dokunan eller yýkanmadýklarý sürece birer mikrop barýnaðý olurlar. Baþta fekal-oral yolla bulaþan hastalýklar, bazý deri ve göz hastalýklarý olmak üzere, çeþitli enfeksiyonlar yalnýzca el yýkama ile önemli oranda azalmaktadýr. Bu nedenle eller düzenli olarak yýkanmalýdýr. Özellikle yemeklerden önce ve sonra, yiyeceklerle temastan önce, diþ, aðýz, yüz ve göz temizliði yapmadan önce ve tuvaletten sonra ellerin su ve sabunla yýkanmasý gerekmektedir. Bunlara uyan hiçbir iþ yapýlmasa bile gün içinde çeþitli saatlerde (en azýndan iki saatte bir) eller yýkanmalýdýr (1). Bu çalýþma, Ankara'da bir lisenin 9. ve 10. sýnýf öðrencilerinin bazý sosyodemografik özelliklerinin saptanmasý, kiþisel hijyen konusunda davranýþlarýnýn belirlenmesi amacýyla yapýlmýþtýr. Gereç ve Yöntem Araþtýrma Batýkent 1 No.lu Saðlýk Ocaðý bölgesindeki bir lisede yapýlan kesitsel tipte bir araþtýrmadýr. Araþtýrmanýn evrenini Ankara'da bir lisenin 9. ve 10. sýnýf öðrencileri oluþturmuþtur. Dokuzuncu sýnýflarda 15 þubede toplam 697 öðrenci, 10. sýnýflarda 15 þubede toplam 556 öðrenci bulunmaktadýr. Bu sýnýflardaki toplam öðrenci sayýsý 1253'tür. Evrendeki birey sayýsýnýn bilindiði örneklem formülü kullanýlarak örneklem büyüklüðü 187 olarak belirlenmiþtir. Öðrenci daðýlýmý temel alýnarak, örneklemin %55'i (103 öðrenci) 9. sýnýflardan, %45'i (84 öðrenci) 10. sýnýflardan seçilmiþtir. Sýnýflarýn ortalama mevcudu 40 kiþi olduðundan 9. sýnýflardan 3, 10. sýnýflardan 3 sýnýf rastgele seçilmiþtir. Dokuzuncu sýnýflarýn %94.3'ü, 10. sýnýflarýn %93.7'si (toplam %94.0) araþtýrmaya katýlmýþtýr. Araþtýrmada anket formu kullanýlarak gözlem altýnda veri toplanmýþtýr. Anket kiþisel bilgilere ait 13 soru ve kiþisel hijyen tutumlarýna ait 34 soru olmak üzere toplam 47 sorudan oluþmaktadýr. Kiþisel hijyen sorularý öðrencilerin kendi ifadelerine göre deðerlendirilmiþtir. Araþtýrmanýn verileri SPSS 11.0 paket programý kullanýlarak iþlenmiþ ve deðiþkenler arasý iliþki ki-kare testi ile deðerlendirilmiþtir Anketteki kiþisel hijyen sorularý doðru davranýþlarý 1 puan, yanlýþ davranýþlarý 0 puan alacak biçimde puanlandýrýlýp toplam hijyen puaný hesaplanmýþtýr. Öðrencilerin aldýklarý en yüksek hijyen puaný 37, en düþük hijyen puaný 14 ve ortalama hijyen puaný 27 olarak saptanmýþtýr. Aldýklarý toplam hijyen puanlarýnýn ortalamanýn üzerinde ve altýnda olmasýna göre öðrenciler iki gruba ayrýlmýþtýr. Ortalamanýn altýnda puan alan öðrenciler kiþisel hijyen davranýþlarý açýsýndan yetersiz, ortalamanýn üzerinde puan alan öðrenciler ise kiþisel hijyen davranýþlarý açýsýndan yeterli olarak deðerlendirilmiþtir. Bulgular Araþtýrmaya 109 erkek ve 127 kýz olmak üzere toplam 236 öðrenci katýlmýþtýr. Dokuzuncu sýnýf öðrencilerinin yaþ ortalamasý 14.8 (0.7) ve %62.4'ü kýz, %37.6'sý erkektir. Onuncu sýnýf öðrencilerinin yaþ ortalamasý 15.5 (0.6) ve %45.4'ü kýz, %54.6'sý erkektir. Araþtýrmaya katýlan öðrencilerin annelerinin yaþ ortalamasý 40.1 (4.4), babalarýnýn yaþ ortalamasý 44.3 (4.8) olarak bulunmuþtur. Annelerin %54.9'u, babalarýn %78.6'sý lise ya da üniversite mezunudur. Annelerin %75.6'sý, babalarýn %11.5'i herhangi bir iþte çalýþmamaktadýr. Tablo 1'de erkek öðrencilerin %82.6'sý, kýz öðrencilerin 79.7'si yemekten önce ve erkek öðrencilerin %92.7'si, kýz öðrencilerin %97.6'sý küçük tuvaletten sonra ellerini yýkadýklarýný bildirmiþlerdir. Erkek öðrencilerin %98.2'si, kýz öðrencilerin hepsi ellerini su ve sabunla yýkadýklarýný bildirmiþlerdir. Bütün öðrenciler kendilerine ait diþ fýrçasý bulunduðunu ve erkek öðrencilerin %43.9'u, kýz öðrencilerin ise %67.5'i yemeklerden sonra diþlerini fýrçaladýklarýný belirtmiþlerdir. Tablo 2'de týrnaklarýný kesme sýklýðý ve biçimi, çoraplarýný deðiþtirme sýklýðý dýþýnda tüm hijyen alýþkanlýklarýnýn kýzlarda erkeklerden daha doðru olduðu belirlenmiþtir (p<0.05). Kýz öðrencilerin aldýklarý toplam hijyen puanlarý erkek öðrencilerden istatistiksel olarak anlamlý düzeyde yüksek bulunmuþtur 2006 cilt 15 sayý

3 Tablo 1. Öðrencilerin doðru hijyenik davranýþlarýnýn daðýlýmý (Ankara, 2003) Doðru davranýþ oraný Erkek Kýz N S % n S % El yýkama Sabah el yýkama (109) (127) Yemekten önce el yýkama (109) (123) Yemekten sonra el yýkama (109) (125) Eve girince el yýkama (109) (121) Küçük abdestten sonra el yýkama (109) (124) Büyük abdestten sonra el yýkama (109) (124) *Elini yýkadýðý malzeme (109) (124) Yüz Yýkama Sabah kalkýnca yüz yýkama (109) (125) Eve girince yüz yýkama (108) (117) Yatmadan önce yüz yýkama (109) (118) Kulak Temizliði *Kulaklarýný temizleme sýklýðý (109) (126) *Kulaklarýný ne ile temizledikleri (109) (125) Kiþisel Bakým Malzemeleri Kendine ait tarak-fýrça (109) (127) Kendine ait el havlusu (109) (126) Kendine ait banyo havlusu (109) (126) Kendine ait diþ fýrçasý (109) (126) Kendine ait týrnak makasý (109) (125) Diþ Bakýmý Sabahlarý diþ fýrçalama sýklýðý (105) (114) Yemekten sonra diþ fýrçalama (107) (117) Yatmadan önce diþ fýrçalama (106) (124) *Diþ fýrçasýný deðiþtirme sýklýðý (109) (127) Diþ ipi kullanma durumu (109) (127) Týrnak Kesme *Týrnaklarýný kesme sýklýðý (109) (125) El týrnaklarýný kesme biçimi (109) (126) Ayak týrnaklarýný kesme biçimi (109) (127) Banyo *Kýþýn banyo yapma sýklýðý (109) (124) *Yazýn banyo yapma sýklýðý (109) (126) saat sýcak suya ulaþma imkâný (109) (127) *Ayaklarýný yýkama sýklýðý (109) (127) Ýç çamaþýrlarýný deðiþtirme sýklýðý (109) (127) Çoraplarýný deðiþtirme sýklýðý (109) (127) Koltuk altý bakýmý (109) (127) Cinsel organ temizliði (109) (127) Tuvalet Sonrasý Temizlik Evde küçük tuvalet sonrasý (108) 48 44,4 (127) Okulda küçük tuvalet sonrasý (106) 8 7,5 (113) Evde büyük tuvalet sonrasý (104) 90 86,6 (127) Okulda büyük tuvalet sonrasý (101) 22 21,8 (109) Yiyecek Hijyeni Taze sebze meyve yýkamasý (108) ,3 (125) *Ellerini yýkadýklarý malzeme sorusu için su+kalýp sabun ve su+sývý sabun yanýtlarý, kulaklarýný temizleme sýklýðý sorusu için her gün ve haftada birkaç kez yanýtlarý, kulaklarýný ne ile temizledikleri sorusu için yalnýzca su ve su+sabun ile yanýtlarý, diþ fýrçasýný deðiþtirme sýklýðý için 6 ay ve daha sýk deðiþtirdiklerini belirten yanýtlar, týrnaklarýný kesme sýklýðý sorusu için haftada bir ve daha sýk kestiðini belirten yanýtlar, kýþýn banyo yapma sýklýðý sorusu için her gün ve haftada 2-3 kez yanýtlarý, yazýn banyo yapma sýklýðý sorusu için her gün yanýtý ve ayaklarýný yýkama sýklýðý sorusu için her gün yanýtý doðru davranýþ olarak kabul edilmiþtir. (p=0.013). Annelerin öðrenim durumlarý lise ve üzerinde olan öðrencilerin toplam hijyen puanlarýnýn, ortaokul ve altý olanlara göre istatistiksel olarak anlamlý düzeyde yüksek olduðu görülmüþtür (p=0.021). Öðrencilerin annelerin çalýþma durumu (p>0.05), babalarýnýn öðrenim durumu (p>0.05), babalarýnýn çalýþma durumu (p>0.05), evlerinde yaþayan toplam kiþi sayýsý (p>0.05), ailelerinde saðlýk personeli 2006 cilt 15 sayý

4 Tablo 2. Öðrencilerin bazý hijyen alýþkanlýklarýnýn cinsiyetlerine göre deðerlendirilmesi (Ankara, 2003) Erkek(%) Kýz(%) p χ 2 Sabah el yýkama * 4.11 Eve girince el yýkama * 9.93 Eve girince yüz yýkama * 9.95 Yatmadan önce yüz yýkama * Kendine ait tarak-fýrça * 8.87 Kendine ait el havlusu * 8.48 Kendine ait týrnak makasý * 6.22 Sabahlarý diþ fýrçalama sýklýðý * Yemekten sonra diþ fýrçalama * Týrnaklarýný kesme sýklýðý * 3.92 El týrnaklarýný kesme biçimi * Kýþýn banyo yapma sýklýðý * 6.28 Ýç çamaþýrlarýný deðiþtirme sýklýðý * 5.54 Çoraplarýný deðiþtirme sýklýðý * Koltuk altý bakýmý * Cinsel organ temizliði * Evde küçük abdest sonrasý * *Satýr yüzdeleri verilmiþtir. bulunmasý (p>0.05) ve bilgi aldýðý kaynak (p>0.05) ile toplam hijyen puanlarý arasýnda istatistiksel olarak anlamlý bir iliþki bulunmamýþtýr. Tartýþma Ankara'da bir lisenin 9. ve 10. sýnýf öðrencilerinin kiþisel hijyen davranýþlarý deðerlendirilmiþtir. Dokuzuncu sýnýflarýn %94.3'üne, 10. sýnýflarýn %93.7'sine ulaþýlmýþtýr. Araþtýrmaya katýlan öðrencilerin çoðunluðu 15 yaþ grubunda toplanmýþtýr. Erkek öðrenciler araþtýrmaya katýlan öðrencilerin %46.2'sini, kýzlar %53.8'ini oluþturmuþtur. Araþtýrmaya katýlan öðrencilerin %91.9'unun sabah kalkýnca, %81.0'ýnýn yemekten önce, %79.5'inin yemekten sonra, %82.6'sýnýn eve girince, %95.3'ünün küçük tuvaletten sonra ve %99.2'sinin büyük tuvaletten sonra el yýkama alýþkanlýðýný kazanmýþ olduðu görülmüþtür. ABD'de 2003 yýlýnda yapýlan bir araþtýrmaya göre kýz öðrencilerin araþtýrmacýnýn izlemindeyken tuvalet sonrasý %9'unun el yýkamadýðý, izlem altýnda deðilken ise %45'inin el yýkamadýðý saptanmýþtýr. Bu iki durum arasýnda istatistiksel olarak anlamlý bir fark bulunmuþtur (p=0.002)(3). Öðrenciler ya gerçekten doðru olarak davranmaktadýrlar ya da bilgilerini davranýþlarý gibi yansýtmýþ olabilirler. Araþtýrmamýzda kýz öðrencilerin eve girince ve sabah kalkýnca erkek öðrencilere göre daha fazla el yýkadýklarýný belirttikleri saptanmýþtýr (Tablo 1). Öðrencilerin yaklaþýk tamamý (%98.2) ellerini su ve sývý sabun ya da su ve kalýp sabun ile yýkadýklarýný ifade etmiþtir (Tablo 1). Benzer sonuç Ocak-Þubat 1996 döneminde yapýlan bir araþtýrmada da bulunmuþtur. Ankara'da yapýlan bu araþtýrmada öðrencilerin %90'ýnýn ellerini su ve sabunla yýkadýklarýný söyledikleri belirlenmiþtir (4). Rota virüs baþta olmak üzere tüm gastroenterik patojenler fekal-oral yolla bulaþmaktadýr. Bu patojenlerin baþlýca kaynaðý kontamine olmuþ ellerdir. Bu yüzden el yýkama bu hastalýklarý önlemenin ilk koþuludur (5). Bu araþtýrmada sývý sabun kullanma oraný (%55.0) kalýp sabuna göre daha yüksek bulunmuþtur. Yapýlan bir araþtýrmada sabunla el yýkamanýn ishal riskini %42-44 oranýnda azalttýðý ve ishalden kaynaklanan bir milyon ölümü engellediði belirtilmiþtir (6). Araþtýrma kapsamýndaki tüm öðrencilerin kendilerine ait diþ fýrçalarý bulunmaktadýr. Öðrencilerin çoðunluðu kendine ait tarak-fýrça (%77.5) ve banyo havlusunun (%88.1) bulunduðunu belirtmiþtir. Kýz öðrencilerin kiþisel tarak-fýrça, el havlusu ve týrnak makasý kullanma oranýnýn erkek öðrencilere göre daha fazla olduðu bulunmuþtur yýlýnda yapýlan bir araþtýrmada el ve banyo havlusunun çoðunlukla aileyle ortak kullanýldýðý görülmüþtür (sýrasýyla %62.0, %51.1). Ayný araþtýrmada öðrencilerin %9.8'inin diþ fýrçalarýný aileleriyle ortak kullandýklarý saptanmýþtýr (4). Türkiye aðýz-diþ saðlýðý profili çalýþmasýnda 15 yaþýndaki çocuklarýn 2006 cilt 15 sayý

5 Tablo 3. Öðrencilerin bazý hijyen alýþkanlýklarýnýn cinsiyetlerine ve ebeveynin eðitim durumuna göre deðerlendirilmesi (Ankara, 2003) Hijyen Puaný <28 >28 Toplam S %* S % S % Cinsiyetleri Erkek Kýz χ 2 =6.154 P=0.013 Anne öðrenim durumu(n=235) Ortaokul ve altý Lise ve üzeri χ 2 =5.293 P=0.021 Baba öðrenim durumu(n=234) Ortaokul ve altý Lise ve üzeri χ 2 =0.407 P=0.524 %90.8'inin kendine ait diþ fýrçasý bulunduðu belirlenmiþtir (7). Kýz öðrencilerin erkek öðrencilere göre diþ fýrçalama konusunda daha duyarlý olduklarý görülmüþtür. Ürdün'de yaþ grubunda yapýlan bir araþtýrmada da, kadýnlarýn erkeklerden daha düzenli diþ fýrçaladýklarý belirtilmiþtir (8). Öðrencilerin %80.8'inin en geç altý ayda bir diþ fýrçalarýný deðiþtiriyor olmalarýna karþýn, genel olarak yeterli diþ fýrçalama alýþkanlýklarýna sahip olmadýklarý belirlenmiþtir. Kýz öðrencilerin aldýklarý toplam hijyen puanlarý, erkek öðrencilerden istatistiksel olarak anlamlý düzeyde yüksek bulunmuþtur (Tablo 3). Bu da kýzlarýn fiziksel, ruhsal ve sosyal özellikleri sonucunda, kiþisel hijyen konusuna daha çok önem vermeleri nedeni ile olabilir. Annelerin çalýþma durumlarý ile sonuçlar arasýnda anlamlý bir iliþki bulunamamýþtýr. Ancak, anne öðrenim düzeyi yüksek olan öðrencilerin aldýklarý toplam hijyen puaný, anne öðrenim düzeyi düþük olan öðrencilerin aldýklarý toplam hijyen puanýndan istatistiksel olarak anlamlý düzeyde yüksek bulunmuþtur (Tablo 3). Bu sonuç, kiþisel hijyen alýþkanlýklarý ile ilgili eðitimin ailede baþladýðýný ve bu konuda özellikle anneye büyük bir görev düþtüðünü göstermektedir. Kiþisel hijyen alýþkanlýklarýný geliþtirmenin yolu da kadýnýn eðitiminden geçmektedir. Çünkü toplumumuzda geçerli aile yapýsýna göre, annelerin ve babalarýn çalýþma durumlarýndan baðýmsýz olarak, babalar çocuklarýn eðitimini kendilerinin bir görevi olarak algýlamamaktadýrlar. Öðrencilerin ailelerinde saðlýk personeli olma durumlarý ile toplam kiþisel hijyen puaný arasýnda anlamlý bir iliþki bulunamamasýna karþýn, ailelerinde saðlýk personeli olanlarýn toplam hijyen puanýnýn, ailelerinde saðlýk personeli olmayanlarýn toplam hijyen puanýndan yüzde olarak daha fazla olduðu belirlenmiþtir (sýrasýyla %63.6, %48.6). Ýletiþim: Mehmet Kaya E-posta: mkaya444@yahoo.com Kaynaklar 1. Akýn L, Özcebe H, Güler Ç. Kiþisel Hijyen. Editörler: Akýn L, Özcebe H, Haznedaroðlu D, Özbaþ S, Serim H. Ýçinde: Adölesan Saðlýðý ve Geliþimi Eðitici Eðitimi Rehberi Kitabý. Sayfa: Özcebe H. Saðlýðýn Geliþtirilmesi ve Korunmasý. Editörler: Akýn L, Özcebe H, Haznedaroðlu D, Özbaþ S, Serim H. Ýçinde: Adölesan Saðlýðý ve Geliþimi Eðitici Eðitimi Rehberi Kitabý. Sayfa: Drankiewicz D, Dundes L. Handwashing Among Female Collage Students After Using Bathroom. Am J Infection Control 2003; 31: Akýn H, Tokatlý K, Selçuk N, Sarý S. Mamak Ýlkokulu 4 ve 5. Sýnýf Öðrencilerinin Temizlik Davranýþlarýnýn Deðerlendirilmesi, H.Ü.T.F. intern çalýþmasý, Mimograf, Ankara, Ocak-Þubat Dennehy PH. Effect of Handwashing With Soap on Diarrhea Risk in Community. Pediatr Infect Dis J 2000; 19: Curtis V, Cairncross S. Effect of Handwashing With Soap on Diarrhea Risk in Community. Lancet Infect Dis 2003; 3: Gökalp S, Doðan BG, Tekçiçek M, Berberoðlu A, Ünlüer Þ. Türkiye Aðýz-Diþ Saðlýðý Profili T.C. Saðlýk Bakanlýðý Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý Basýmevi; Taani DS, al-wahadni AM, al-omeri M. The Effect of Frequency of Toothbrushing on Oral Health of Years Old. J Ir Dent Assoc 2003; 49: cilt 15 sayý