STANBUL UN FETH NDE FAT H N TOPLARI VE OSMANLI TOPÇULU U_

Transkript

1 STANBUL UN FETH NDE FAT H N TOPLARI VE OSMANLI TOPÇULU U_ Yrd. Doç. Dr. Tülin ÇORUHLU 1961 de Arifiye de do du y l nda Hacettepe Üniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü nü bitirdi. 11 y l askeri müzede çal flt. Doktoras n stanbul Üniversitesi nde yapt y l nda ö retim üyesi olarak atand Sakarya Üniversitesi nde Güzel Sanatlar Fakültesi kurulufl çal flmalar n sürdürdü. Bu fakültede Geleneksel Türk El Sanatlar bölümünde 5 y l görev yapt ktan sonra 2002 y l nda ayn üniversitenin Fen Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümüne kurucu bölüm baflkan olarak atand. Halen bu görevini sürüdürmekte. Yay nlanm fl kitap ve makaleleri mevcuttur. Ulusal ve uluslararas birçok bilimsel toplant lara kat lm flt r. 230

2 Baz kaynaklarda topun ilk kez I.Murat zaman nda I.Kosova (1389) da kullan ld söylenmekle birlikte, araflt rmalara göre Türk topçulu unun bafllang c olarak genellikle Sultan II.Murat (1421) devri gösterilir. II.Murat n Kroya-Akçahisar kalesini kuflatmas (1449) s ras nda döktürdü ü toplarla kale 5 ay süresince dövülmüfltür. Fatih Sultan Mehmet in stanbul Muhasaras için fiubat ay bafl nda, Edirne de döktürdü ü top iki ayda stanbul a getirilmifl ve E rikap karfl s na Bizans Surlar na befl mil mesafede mevzi alm flt r. Üç ayda yap ld rivayet edilen bu top kaynaklara göre ejdere benzetilmektedir. Sesi 13 millik mesafeden duyulabilen bu top tunçtan yap lm fl olup, 12 kar fl uzunlu undad r ve 12 kantarl k granit gülle atmaktad r. Topun doldurulmas iki saat sürdü ü için günde ancak sekiz at fl yapabilmektedir.her at fltan sonra topun so utulmas için çok miktarda zeytinya sarfiyat söz konusudur. fiahi ad verilen ve elli çift öküz ile çekilen bu topun hizmetinde bin kifli görevlendirilmifltir. Topun Edirne deki ilk tecrübe at fl nda bütün flehir duman içinde kalm fl ve bir mil mesafeye f rlayan güllesi alt kademe derinli- e gömülmüfltür. Bu topun balistik hesaplar bizzat Fatih Sultan Mehmet taraf ndan yap lm fl olup, yap m nda Sar ca Pafla ve Mimar Muslihiddin ile birlikte Macar Urban görev alm flt r. Fatih Sultan Mehmet devrinde 14 bataryadan oluflan toplar n bir k sm Edirne de dökülmüfl ve 2 Nisan 1453 senesi pazartesi günü stanbul a getirilmifltir.hatta Urban n dökmüfl oldu u büyük top ilk birkaç at fltan sonra parçalanm fl, bu olay s ras nda Urban ölmüfltür. stanbul önlerine gelen Türk toplar n ; Bizans kaynaklar na dayanan baz bat l araflt rmalar her biri dört toptan oluflan 14 batarya yani 56 top, baz lar ise 200 top olarak bildirilmektedir. Özelliklerine göre Balyemez, Becaleflka, Çakaloz, Darbuzen, Darbzen, Ejderha, Havan, Kale döven, Obüs, fiahi, fiakloz, fiayka, Top gibi adlarla an lan bu silah türü Bizans n surlar n n y k lmas nda ve stanbul un Fethinin gerçekleflmesinde büyük önemi vard r. Top insanl k tarihi içinde önemli bir dönüm noktas oluflturan silaht r. Ortaça flehrini koruyan kaleler ve surlar topun icad ve özellikle uzun menzilli kale döven toplar n gelifltirilmesi ile önemini yitirmifl, dolay s yla stanbul un fethi ile birlikte flehir mimarisinde de yeni bir ça bafllam flt r. Türk Topçulu unda Fatih dönemi toplar kadar, toplar n üretildi i tophane ve topçuluk teflkilat da önemli kurulufllar olarak karfl m za ç kmaktad r. Toplar erken devirlerde muharebe meydanlar nda, sonralar hem savafl alanlar nda hem de tophanelerde dökülürlerdi. Muharebe meydanlar nda haz rlanan kal plar döküm yap ld ktan sonra düflman eline geçmemesi için, ateflte yak larak imha edilirdi ve bu toplar tophanede dökülenler kadar sanatkarane olmazd. Ayr ca muharebe meydan nda b rak lmak zorunda kal nan toplar n ise falyalar çivilenerek kullan lmaz hale getirilirdi. Osmanl imparatorlu- unun Silah üretim merkezi olan tophane Galata surlar içinde bulunuyor ve semte ad n veriyordu. Tophane stanbul un al nmas ndan k sa bir süre sonra yap lm flt r ve 1456/1470 y llar aras nda haz rlanan Fatih vakfiyesi nde Galata surlar - n n ad geçen bu bölgesindeki kap s na Tophane Kap s denilmesi de bu düflünceyi aç kça do rulamaktad r.(resim 1-2) Fatih (1451/1481) döneminde kurulmufl olan Tophane nin, II.Beyazid (1481/1512) döneminde yeni ihtiyaçlara göre ge- Resim 1; stanbul Tophanesi Resim 2; Tophane nin 19.yüzy la ait bir kap s 231

3 Resim 3; Fatih dönemine ait ( ) top, Askeri Müze env. No.2 Resim 4; Fatih dönemine ait ( ) top detay, Askeri Müze env. No.3 Resim 5; Kanuni Sultan Süleyman dönemine ait ( ) toplar, Askeri Müze env.no.9,15 niflletilmesi düflünülürken bir sabah düflen y ld r mla Top otu(barut) tutuflmufl ve yang n ç km flt r. Daha sonra yeniden geniflletilerek onar lan Tophane ile birlikte Belgrad ve Budin gibi kalelerde yeni Tophaneler de yap lm flt r. Osmanl larda Fatih döneminde bafllayan top dökümü (Resim 3-4), Kanuni Sultan Süleyman (1520/1566) döneminde en üst düzeye ulaflm fl (Resim 5-6) ve Tophane binalar - n n bir k sm y k larak dökümhaneler geniflletilmifl, deniz k y s na Topçu K fllalar yap lm flt r. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde ise Tophane nin durumu flöyle özetlenmektedir: " Denizden yüz ad m ileride, yüksek bir da- n ete inde olan Top Karhanesi duvarlar kale görünümünde bir yap d r. Damlara merdivenlerle ç k l r ve damlar üzerinde dar insan yollar bulunur. Dam n üzerinde yüzlerce bal f ç s ile su haz rd r. Tunç erirken buraya s çramas halinde, damda gezen adamlar bu sularla atefli söndürür. Tophanede iki yerde Tunç f r n bulunmaktad r. Ayr - ca kal plar n sakland depolarda vard r. F - r nlar n içi atefle dayan kl, atefl tafl ile kapl - d r ve üzeri kubbeli olan bu ocaklar n altlar bofltur" tarihli bir baflka belgede Tophane de büyük ve küçük on üç oca n çal flmakta oldu u anlafl lmaktad r. 18.yy. sonuna kadar küçük atölyelerde üretilmifl olan Osmanl Tüfek ve Tabancalar bu dönemden sonra Bat daki sanayi devriminin etkileriyle gelifltirilmifltir. Baflta Tophane ye eklenen fabrikada olmak üzere yenileflme ve sanayileflme giriflimleri bafllat lm flt r. Bu dönemde büyüklü küçüklü 700 tezgahtan oluflan Tophane de bafll ca; Top fabrikas, Tophane-i Amire Resimhanesi, Top Numunehanesi, Muayenehane, Tüfenghane-i Amire, Kundakhane, Tavhane, Demirhane, Çarkhane, Nakkaflhane, Cilahane, Bask hane, Depolar ve Matbaa gibi bölümler bulunmaktayd y l nda stanbul a gelmifl olan bir ngiliz elçisi, Tophane nin 24 pound luk iki f r - n bulundu unu, y lda her kalibreden 300 top dökebilecek kapasitede oldu unu dökülen toplar n son iflleminin 25 beygir gücündeki buhar makinesi ile yap lmakta oldu unu anlatmaktad r. III. Selim (1789/1807) döneminde aç lm fl olan Mühendishane-i Berri- Hümayun ve daha sonra 1834 y l nda aç lan Mekteb-i Harbiye-i fiahane de askeri e itimden baflka askeri sanayinin geliflmelerini izleyebilmek amac yla mühendislik e itimine de bafllanm flt. Hasköy deki Humbarahane nin yan nda kurulan Mühendishane de de bir dökümhane kurup burada küçük çapl toplar dökülmüfltür. Ayn dönemde bugün k smen hala çal flmakta olan Zeytinburnu Silah Fabrikas da gelifltirilerek burada top dökümü yap lmaya bafllanm fl, dökülen ham toplar tophaneye götürülerek orada ifllenmifltir. Zeytinburnu fabrikas nda Amerika dan ithal edilen Martin tüfekleri ile Almanya dan ithal edilen Mauser tüfeklerinin zaman zaman montaj genellikle de mermi, süngü ve kasaturalar ile dönemin subay k l çlar üretilmekteydi. Tophanedeki meslek düzeni bak m ndan, top dökümü ile ilgili kiflilere "dökümcü", 232

4 bunlar n bafl ndaki kifliye "dökümcü bafl " denilmekteydi. Dökümcü Bafl rütbe aç s ndan Topçubafl ndan sonra ikinci kifliydi. Kendisine ba l olarak yard mc, tamirci, burgucu, dülger, kepçeci, dökümcü, nakkafl ve ç raklar bulunmaktayd. 15.yüzy l da kurulan topçu oca n n 18.yy. sonunda yeniden düzenlenmesi ile Topçubafl yerini Tophane müflirine b rakm flt r. Topçubafl yani Tophane Müflirli- i, topçu s n f n n bütün malzemesinin yönetiminden sorumlu oldu u gibi, mparatorluk s n rlar içindeki bütün silah fabrikalar ndan, imalathanelerden, depo ve buralarda çal flan iflçi ve askerlerden sorumluydu. Tophane Müfliri ayn zamanda "Meclis-i Vükela" yani Bakanlar Kurulu üyesiydi ve resmi makam Tophane de bulunmaktayd. Tophane nin genifl kapsaml yap s içinde, yap lm fl olan döküm ifllemleri hakk nda da baz bilgilere sahip bulunmaktay z. Bu bilgilere göre, top yap m nda birinci ad m kal plar n haz rlanmas yd. Kal plar balmumu ve çamurla haz rlan rd, ancak içlerine direnci artt rmak için ba lay c lar konulmaktayd. ç kal p, standart oranlar dahilinde kademeli olarak biçimlendirilmekteydi. Dipte barut hakk bölümü, sonra dane yani gülle yuvas ve dane yolu vard. ç kal ptaki bu kademelenme erken örneklerde d fl kal ba yans mazd. D fl kal pta ise kuyruk ve muylular (topu kunda a oturtan kollar) yer al rd. Ergimifl maden, iki kal b n aras na ak t ld nda aç lmay önlemek için, kal p d fltan demir ve ahflap çemberler ile s k ca sar l rd. Topun falya (namlu içindeki barut ile ba lant l ateflleme deli i), niflangah, muylular ve kuyru u kal ptan ç kt ktan sonra e eler, taraklar ve z mpara ile son biçimlendirme ifllemi yap l rd. Tophanede özellikle ya çok büyük boyutlu, ya da sultanlar ad na dökülecek olan toplar, topçu bafl n n nezaretinde özel törenlerle imal edilmekteydi. Bu toplar n dökülece i gün, topçubafl taraf ndan fleyhülislam, kazaskerler ve vezirlere ziyafet verilir ve bu ziyafete dökücülerle di er iflçilerde kat l rd. Sonra dökümcüler ve vezirlerden 40 kifli ayr l r, di erleri d flar ç kart l rd. "Tunç deryas d flar akt zaman nazar sevmez" düflüncesiyle içeride döküm ifllemini takip edecek, ihtiyaç kadar insan bulunurdu. çeride kalan ustalar ocakta eriyen tuncun içine gerekti i kadar kalay atarken dualar edilirdi. Bu s rada dökümcü bafl içerde haz r bulunanlara "sultan aflk na, zekat ve sadakalar n zdan alt n, kurufl, ne olursa olsun, flu tunç deryas na para b rak n" der ve sadrazam, haznedar taraf ndan birkaç kese alt n dökümcü bafl na teslim edilirdi. Bu paralar eriyen tuncun içine kar flt r l rd. Top döküldükten sonra yetmifl kifliye hilat giydirilmesi ve birçok kifliye ba fllar verilmesi bu gelene in devam yd. Hiç kuflkusuz, yukar da tan mlanan bir tören, ancak önemli ve özel dökümler için yap lmaktayd ve yap lan çal flman n ciddiyetinin anlat lmas aç s ndan önem tafl maktayd Tophanenin kendisine ba l fabrikalarla birlikte bir sanayi düzeni içinde çal flm fl oldu unu tarihi belgeler bize nakletmektedir. 19.yüzy l. bafl ndan itibaren kullan lmaya bafllanan geriden dolar kamal toplar n dökümleri, yüzy l n sonlar na do ru Zeytinburnu fabrikas nda yap ld ktan sonra son biçimleri verilmek üzere tophaneye getirilmekteydi. Burada önce döküm parças n n iki bafl kabaca torna edilip, sonra Çarhane deki planya tezgah na ba lanarak kama pay n n dört köflesi düzeltilirdi. "Kutr-u fem" yani a z çap tezgah nda, birinci deli i aç ld ktan Resim 6; Kanuni Sultan Süleyman dönemine ait ( ) toptan detay, Askeri Müze env.no.9 Resim 7; 17.yüzy la ait top detay, Askeri Müze env.no. 28 Resim 8; Sultan II. Mustafa ( )ve Sultan III. Ahmet e ait ( ) toplar, Askeri Müze env.no:

5 Resim 9; 12 a zl Sultan II. Mustafa ad na dökülmüfl toptan detay, Askeri Müze, env no:26. Katalog (Resimler) 1.Tunç Darbzen (Resim 3) Envanter Numaras : 2 Dönemi : Fatih S. M.( ) Boyu : 424 cm. Çap : 63 cm. Cidar (et kal nl ) : 14 cm. Barut hazne uzun. : 167 cm. Barut haznesi çap : 23 cm. Dane yolu uzunlu u : 186 cm. Bulundu u yer :Askeri Müze Bahçesi sonra, muylu yap lmak üzere tav f r n na sokulur, gövdeye zeytinya veya atefl almayan ya larla su verilirdi. Daha sonra top delme tezgah na ba lanarak, tam çap na getirilirdi. Buradan yine çarkhanede bulunan kama tezgah na götürülerek kama yata aç l rd. Sonra difl tezgah nda kama vidas difli aç l r, planya tezgah nda kama pay ile muylular aras ndaki k sm n üzerindeki fazla parçalar ifllenerek al n r, fleflhane tezgah nda yivleri aç l r, üzerindeki çapak ve pürüzler kutr-u fem tezgah nda, millerin üzerine ba lanm fl kurflunlar ve z mpara ile giderilirdi. Sonunda ise, epehaneye gönderilerek, niflangah ve arpac tak l r, numaras ve tu ras vurulur kunda na yerlefltirilir tecrübe at fl yap l r ve boyan rd. Bu dönemde tophanede 6 ile 21cm aras ndaki çaplarda top dökümü yap lmaktayd. Osmanl silah sanayiinin merkezi olarak tophane, stanbul un Fethinden itibaren yeni Türkiye Cumhuriyeti nin kurulufluna kadar önemini devam ettirmifltir. Cumhuriyetin kurulmas ndan sonra Ankara n n baflkent olmas ile birlikte Türk Silah Sanayi de Ankara da filizlenmeye bafllam fl ve nitekim Ankara daki fabrikalar n temelleri baflta Tophanei Amire olmak üzere stanbul fabrikalar n n makine ve tezgahlar n n Ankara ya nakledilmesiyle kurulmufltur. Fatih Sultan Mehmet devrine ait kaval namlulu, a zdan dolar, tunç darbuzen (kale döven) top. Namlu içten iki kademeli, d fltan düzdür. Topun d fl k sm gövdeden kabartma dokuz çemberle takviye edilmifltir. Namlu gerisinde ve namlu ucunda, gövdenin iki yan nda, birer çift tafl ma halkas na ba l manevra kulplar vard r. Namlu gerisinde bulunan falya tavas ve deli inin sa nda, tamamen okunamamakla birlikte, kaz ma olarak yaz lm fl, topa ait balistik ( derece, hazne kutru, gülle kutru, gülle vezni, k yye, barut hakk gibi de erleri Osmanl ca olarak yaz ve rakamlarla belirlenmifl) bilgileri vard r. 2. Kanuni Sultan Süleyman ad na dökülmüfl Tunç Darbuzen (Resim 5) Envanter numaras : 9 Dönemi : (H.931) Boyu : 468 cm. Çap : 16 cm. Cidar(et kal nl ): 10 cm. A rl : kg Gülle a rl : 14. kg. Bulundu u yer : Askeri Müze bahçesi Kanuni Sultan Süleyman ( ) ad - na, Hicri 931 senesinde dökümcü bafl Trabzonlu Ahmed taraf ndan dökülmüfl, a zdan dolar kaval namlulu tunç toptur. Namlu gerisinde falya deli inin elli santim önünde, dilimli, yass bir madalyon içerisinde Amel-i Ahmed Trabzon, Ser bölük, sene 931 fleklinde ustas n n ad, namlu ucunda a zdan seksen alt santim geride, yine dilimli madalyon içinde edebi bir dörtlük fleklinde; 234

6 Süleyman- zaman Sultan- azam, Buyurdu toplar heybette ejder, Dem vurup zadvefl g jg rd nca, Ola Ada Hisar- Yekser, Sene 931 topun sahip kitabesi yer almaktad r. Yaz lar kabartma olarak sülüs hat ile yaz lm flt r. Ayr ca topun gerisinde kaz ma olarak yine Osmanl ca yaz lm fl topun ölçüleri (kantar 55, k yye 11, kar fl 20) bulunmaktad r. Namlu gövdesi d fltan on alt köflelidir. Namlunun gerisinde iki yana birer kertenkele motifi naturalist uslupta ifllenmifltir. Ayr ca tüm gövdenin üzeri zencerek ve palmet bordürleri, çin bulutlar, rumi ve flemse motifleri ile süslenmifltir. Tüm yaz ve süslemeler gövdeden kabartma tekni indedir. Topun namlu dip sath düz olup, iki yan nda manevra kertikleri bulunur. Namlu gövdesinin iki yan nda bir çift muylu, dilimli flekilde sonuçlanan namlu ucunda ise niflangah bulunmaktad r. 3.Sultan II.Mustafa ( ) ad na dökülmüfl on iki a zl tunç top (Resim 8-9) Envanter numaras : 26 Dönemi : 1697 (H.1109) Boyu : 215 cm. Çap : 27 cm./ 9,5 cm. Cidar : 4,5 cm. A rl : 3291, 493 kg. Gülle a rl : 3,849 kg Bulundu u yer :Askeri Müze Ortadaki büyük, yanlardakiler küçük çapl olmak üzere on iki a zl olan top, a zdan dolma ve kaval namluludur. Top gövdesi ortadan muyluludur. Gövdenin namlu ucuna yak n yerinde ve üst k sm nda dilimli bir kartufl içerisinde, kabartma tekni inde sülüs hat ile yaz lm fl Es Sultan el-gazi Mustafa Han ibn ül Gazi Mehmet Han fleklinde sahip kitabesi ile namlu gerisinde yine bir kartufl içerisinde Amel-i Hasan ser rihtegan Dergah- Ali, sene 1109 fleklinde usta kitabesi yer almaktad r. Bu haliyle topun Hicri 1109 tarihinde dökümcü bafl Hasan taraf ndan Sultan Mustafa ad na döküldü ü anlafl lmaktad r. Bu kitabelerin arkas nda ise kaz ma olarak yaz lm fl top 12 a zl, 57,5 kantar, 8 kar fl, çap 28, maa üçer v k yye, sene 1126(M.1714) fleklinde topun imalinden on yedi sene sonra tekrar kullan lmak üzere ölçümlerinin yap ld na dair kitabe yer almaktad r. 4.Sultan III.Ahmet ( ) ad na dökülmüfl on bir a zl tunç top (Resim 8) Envanter numaras : 27 Dönemi : 1704 (H.1116) Boyu : 215 cm. Çap : 25,5 cm. Cidar : 4 cm. A rl : 2651,270 kg. Gülle a rl : 12,820 kg. Bulundu u yer : Askeri Müze A zdan doldurulan top, kaval namluludur.gövde ortadan çift muylulu olup, muylulara kadar olan k sm d fltan çok kenarl d r. Muylularla a z aras yivlidir. 18. yüzy l ilk yar s süsleme karakterinde dekorlanm fl olan namlu gövdesi üzerinde kabartma tekni inde bitkisel ve geometrik motifler bulunmaktad r. Gövde üzerinde a za yak n yerde Es- Sultan ahmed Han bn ül Gazi Mehmed Han ibaresi ile falya deli i önünde Amel-i Mustafa ser rihtegan, Dergah- Ali, sene 1116 fleklinde yap m ustas ve döküm tarihi ile ortada Top 47 kantar, 8 kar fl, çap 9, maa bir v - k yye fi sene 1126(M.1714) olarak topun imalinden on sene sonra tekrar yap lm fl ölçüm ve kontrol de erleri vard r. Dolay s ile bir önceki top(envanter numaras 26) ile birlikte bu topun, ayn tarihte yap lan ölçümlerinden 1714 tarihlerinde yap lacak bir savaflta kullan lmak üzere tekrar test edildikleri anlafl lmaktad r. Resim 10; Eyüpsultan bulvar nda yer alan top (Eyüp Belediye arflivinden) 235