Onkoloji Hastalarında Stres

Transkript

1 DERLEME Onkoloji Hastalarında Stres Dr. Hayriye Dilek YALVAÇ, a Dr. Özgür AYTAŞ b a Psikiyatri Kliniği, Dr. Abdurrahman Yurtaslan Ankara Onkoloji Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Ankara b Psikiyatri Kliniği, Malatya Devlet Hastanesi, Malatya Ya zış ma Ad re si/cor res pon den ce: Dr. Hayriye Dilek YALVAÇ Dr. Abdurrahman Yurtaslan Ankara Onkoloji Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Psikiyatri Kliniği, Ankara, TÜRKİYE hdyalvac@hotmail.com ÖZET On ko lo ji has ta la rın da kan se rin ken di si nin bi rey de stres ya rat ma sı ka çı nıl maz dır. Kan se rin ta nı, te da vi, sür dü rüm dö nem le rin de ya şa nan stres, bi re yin baş et me be ce ri le ri nin ye ter siz kal ma - sıy la psi ko pa to lo ji le re dö nü şe bil mek te dir. Bu du rum da im mun sis te mi et ki le ye rek kan se rin gi di - şa tı nı et ki le ye bil mek te dir. Anah tar Ke li me ler: Tü mör ler; ya şam de ğiş ti ren olay lar; uyum bo zuk luk la rı ABS TRACT It is una vo i dab le that can cer it self cre a tes a stres in on co lo gic pa ti ents. The stres ex pe - ri en ced du ring in ter vals of di ag no sis, tre at ment and ma in te nan ce of the can cer, can evo le to psycho pat ho lo gi es as the co ping skills of the in di vi du al fa il. This oc ca si on can af fect the im mu ne system and the re fo re the co ur se of the can cer. Key Words: Ne op lasms; li fe chan ge events; ad just ment di sor ders :44-50 Cop yright 2011 by Tür ki ye Kli nik le ri anser tanısının konulması birey için stres verici bir olaydır. Kanser tıbbi fiziksel bir hastalık olmasının yanı sıra ruhsal ve psikososyal bileşenleri yoğun olan bir sorundur. 1 Bu haliyle kanser birey tarafından bir yıkım olarak algılanmakta ve kişinin psişik dengesinde bir krize neden olmaktadır. 1,2 Hastanın hızla felaket haberlerine uyum sağlamasını gerektiren bir kriz yaratmaktadır. 3 Kriz, sağlıklı yaşamdan hastalık ve ölüm tehdidine, uyuma uzanan bir süreçtir. Kişi bu dönemde gerçeği kabul edip etkili baş etme yöntemleri geliştirmeye zorlandığı bir süreç yaşamaktadır. 1,2 Kanser olasılığı bile kişinin en temel homeostatik dengesini doğrudan sarsar. Kanser tanısı konan kişide tanı aşamasından başlayarak tedavi aşamalarının tümünde çeşitli emosyonel ve davranışsal tepkiler ortaya çıkabilir. Bu tepkilerin tümünün psikopatolojik olarak değerlendirilmesi veya hepsinin normal olarak kabul edilmesi yanlıştır. Kişide gelişen ruhsal tepkiler uyum sağlama ve başa çıkma amaçlıdır. Bu aşamada hastada uyuma yönelik tepkiler görülebileceği gibi, uyumsuz davranışlar da ortaya çıkabilmektedir. 1 Hastaların kansere yükledikleri anlamlar ve hastalığı algılayış biçimleri kansere verilen yanıtı etkilemektedir. Ayrıca tıbbi, ruhsal ve sosyal etmenler de 44

2 ONKOLOJİ HASTALARINDA STRES bu ya nıt sü re cin de önem li rol oy na mak ta dır. Kanse rin ev re si, te da vi nin yan et ki le ri, ruh sal ol gun - luk, ai le-ar ka daş des te ği, eko no mik du rum gi bi de ğiş ken ler bu et men ler ara sın da yer al mak ta dır. 4 Kan ser has ta lı ğı nın bi re ye ya şat tı ğı be den sel ve ruh sal yı kım ne de niy le, bu has ta lı ğın ön len me si için, ne den olan et ken le re yö ne lik ça lış ma la rın artı rıl ma sı ve bul gu la rın ya şa ma ge çi ril me si önem li gi ri şim ler den dir. 5 Kan se re ne den olan risk et men le rin den bi ri si de stres tir. Bir çok has ta lık la ra te mel ha zır la yan bir et ken ola rak stre sin her ge çen gün öne mi art mak - ta dır. Stres, fi zik sel ve sos yal çev re den ge len doğ rudan has ta lı ğa ne den ol ma yan, an cak in san be de - ni nin di ren ci ni azalt tı ğı için be den sel ve ruh sal has ta lık la ra ne den olan be den sel bir zor lan ma dır. 6 Bu der le me de on ko lo ji has ta la rın da kan se rin bi rey de ya rat tı ğı stres, ruh sal tep ki ler, sü reç te görü le bi li nen psi ko pa to lo ji ler, di ğer yan dan stre sin kan ser sü re ci ne ve te da vi ye uyu ma et ki si, stre sin bi yo lo jik pa ra met re le re et ki si ve so nuç la rı, has ta - lık sü re cin de has ta ve has ta ya kın la rı nın stre si ve has ta ya kın la rı nın stre si nin has ta ya yan sı ma la rı ele alı na cak tır. ON KO LO Jİ HAS TA LA RIN DA RUH SAL TEP Kİ LER, YA ŞAM KA Lİ TE Sİ, UYUM YA NI TI Kan ser ta nı sı na nor mal ya nıt, en di şe, ger gin lik, kay be di len sağ lık için ke der ve üzün tü den has ta lı - ğın öne mi ni yad sı ma, bu sü re ci bir sa vaş gi bi al gı - la ma ya da ka der ci bir ka bul len me ye ka dar de ği şir. Has ta nın kan ser le il gi li al gı sı, kan se rin yol aç tı ğı so run lar ve has ta lı ğın kül tü rel an la mı ki şi nin tepki le ri ni et ki ler. 7 Bil ge ve Çam, yap tık la rı bir araş tırma da, kan se ri ön le me de ka dın la rın stres ile ba şa çık ma tarz la rı nı ve sağ lık ina nış la rı nı in ce le miş ler - dir. Stre sin kan ser ne de ni ol du ğu nu dü şü nen kadın la rın, bu dü şün ce le ri ne rağ men stres le ba şa çık mak için ça re siz yak la şı mı ter cih et tik le ri ni ve ge le nek sel sağ lık ina nış la rı na sa hip ol duk la rı nı, bu ne den le kan ser için ek bir risk ta şı dık la rı nı, ge le - nek sel ina nış la rın bi re yi ka der ci bir dü şün ce ya pı - sıy la ça re siz ve bo yun eği ci bir yak la şı ma doğ ru yön len dir di ği ni be lirt miş ler dir. 5 Baş ka bir ça lış ma - da ko lon ve rek tal kan se ri olan ev li, be kar er kek Hayriye Dilek YALVAÇ ve ark. has ta lar ve kan se ri olan ka dın la rın eş le ri nin stres dü zey le ri kar şı laş tı rıl mış, en yük sek stres dü ze yi - nin be kar er kek ler de ol du ğu tes pit edil miş tir. 8 Kan ser has ta la rı ta nı, te da vi ve pal ya tif dö nemler de çe şit li ve de ği şik duy gu sal, ruh sal, dav ra nış sal re ak si yon lar ge liş ti rir ler. Bu tep ki le rin bir kıs mı nor mal ve hat ta uyu ma dö nük tür. 2 El bi ve Önen, bir der le me ya zı la rın da ölüm cül has ta lık la kar şı laş - ma nın ev re le ri ni Eli za beth Küb ler Ross un in kar, öf ke, pa zar lık, dep res yon, ka bul len me şek lin de tanım la dı ğı nı be lirt miş ler dir. 7 İlk aşa ma da ve ri len en yay gın tep ki, şok ve inan ma ma dır. Bu dö nem de görü len ta nı nın yad sın ma sı, kat la nıl ma sı güç olan gerçe ğin ya rat tı ğı kay gı ve ça re siz lik duy gu la rı na kar şı bir sa vun ma dır. 1 Ça re siz lik, ank si ye te kro nik hasta lık ta nı sın da sık lık la rast la nı lan bir tep ki dir. 9 Bir an lam da, ger çe ği red de de rek, ol ma mış ka bul ederek has ta, ken di ni baş ede me di ği bir kay gı dan ko - rur. Söy le ne ni işit mi yor, ger çe ği kav ra mı yor gi bi dir. Ki şi ye gö re bir kaç sa at ten, bir kaç gün ve hat ta hafta ya ka dar uza ya bi lir. Bu ne den le ço ğu has ta nın psiko lo jik açı dan ön ce den ha zır lan ma sı ve çev re, sos yal, duy gu sal des tek le rin sağ la na rak ya vaş ya vaş bu nun söy len me si da ha doğ ru ola bi lir. Bu aşa ma da has ta ya za man ta nı ma lı, umut ya ra ta bi le cek olum - lu me saj lar ve ril me li, te da vi ola sı lık ve se çe nek le ri an la tıl ma lı, duy gu sal ve ai le vi des te ği sağ lan ma lı - dır. Di ğer yan dan bu sü reç te bi rey ta nı yı ve ola sı lı - ğı ta ma men in kar edip, te da vi yi red de de bi lir. 2,10 Kan ser has ta la rı, has ta lı ğın ağ rı lı sü reç le ri ve so nuçla rıy la baş et me yo lu ola rak in kar ve in kar ben ze ri sü reç le ri kul lan dık la rın dan, psi ko-on ko lo ji li te ra - tü rün de bu sü reç ler önem li bir kav ra mı ifa de etmek te dir. Araş tır ma cı lar in kar me ka niz ma sı nın kul la nıl ma sı nın semp tom la rın ta nın ma sın da, tıb bi yar dım ara yı şın da, me di kal te da vi ye uyum da, haya tı teh dit edi ci bir has ta lık ta nı sı al ma ya psi ko lo jik ola rak uyum da ge cik me ler le iliş ki li ola bi le ce ği ni bul muş lar dır. 11 Wo ol kan se re tep ki ola rak 4 tip in - kar ya nı tı ta nım la mış tır: a-has ta lı ğın fi zik sel gö rü - nüm le ri nin in ka rı; b-ta nı nın in ka rı; c-has ta lık be lir ti le ri nin in ka rı; d-has ta lık la iliş ki li af fek tin izolas yo nu ve ya in ka rı. 12 Şok ve in kar dö ne mi nin ar dın dan kız gın lık ve dep res yon ge li şe bi lir. Has ta nın, kız gın lık ve is ya - nı nı ifa de ede me me si, dep res yon ge li şim ris ki ni ar- 45

3 Hayriye Dilek YALVAÇ ve ark. tı ra bi lir. Ki şi ger çe ği ka bu le yö nel miş ve ona emosyo nel tep ki gös ter mek te dir. Te mel tep ki bi çi mi kay gı dır. Yok ol ma teh di di, ka yıp al gı sı, ay rı lık ve ölüm dü şün ce le ri, be de ne ya ban cı laş ma duy gu su, bu ank si ye te de te mel un sur lar dır. On ko lo ji ser vis - le rin de ça lı şan uz man lar, bu has ta la rın kay gı, tep - ki ve kız gın lık la rı nın ai le le ri ne ve ba zen de te da vi eki bi ne yan sı ta bi le cek le ri nin bi lin cin de ol ma lı dır - lar. Bu dö nem de: kay gı, ye me den-iç me den ke sil - me, dik kat da ğı nık lı ğı, hu zur suz luk gi bi du rum lar nor mal dir. Ni ye ben tü rü is yan duy gu la rı gö rü le - bil mek te dir. 2,10 Ni ye ben so ru su na ve ri len ya nıt ne olur sa ol sun, ki şi ye do yu ru cu ve an lam lı gel di ği süre ce bi re yin emos yo nel den ge si ni sar sı cı et ki si azalır. 9 Za man la has ta nın ger çe ği ka bul edip, ener ji si ni ve ruh sal gü cü nü ye ni ya şa mı na yö nelt me siy le uyum sü re ci baş lar. 1 Bu sü reç, has ta lı ğı ile bir lik te ya şa ma yı öğ ren di ği dö nem dir. 2 Uyum sü re cin de rol oy na yan fak tör ler şöy le özet le ne bi lir: a) Has ta lı ğın ken di si: tut tu ğu or gan, has ta lı ğın ti pi, be lir ti ve bul gu la rı, sey ri, te da vi bi çim le ri, prog noz ve sağ ka lım sü re si, b) Has ta nın ki şi lik özel lik le ri: da ha ön ce ki uyum po tan si ye li, tıb bi has ta lık la ra iliş kin de ne yim ve dü şün ce le ri, han gi yaş dö ne min de bu has ta lı ğa ya ka lan dı ğı, has ta nın ge nel fi zik sel ve psi ko lo jik po tan si ye li, ki şi lik ya pı sı ve baş ede bil me sü reç le - ri, c) Çev re sel et men ler: has ta nın ya şı na uy gun amaç lar ge liş tir miş ol ma sı, has ta lı ğın pro je le ri için oluş tur du ğu teh dit dü ze yi (iş, ai le, yaş dö ne mi), çev re des tek sis tem le ri, has ta lı ğa iliş kin kül tü rel ve sos yal tu tum lar dır. 2,3 Te da vi se çe nek le ri nin be lir len me si ve te da vi prog ra mı nın su nul ma sı ka bul le ni şi ko lay laş tı ra bi - lir. 1 Bu aşa ma ile bir lik te, ki şi ya şa mı nı, tüm geçmi şi ni, ge le ce ği ni, va ro lu şu nu ye ni den yo rum lama ya baş lar. Kim li ği ni, ya şa mın ama cı nı, ken di nar sis tik amaç la rı nı, ya şam ter cih le ri ni sor gu lar. Gü ven ve den ge ara yı şı için de dir. 2 ONKOLOJİ HASTALARINDA STRES Son yıl lar da kan ser ta nı ve te da vi sin de ki ge liş - me ler le, uzun dö nem (beş ve ya da ha faz la yıl) sağ ka lan lar bü yük bir ke sim ha li ne gel mek te dir. 13 Uzun dö nem sağ ka lan lar da sü re ge len kro nik stresör ler ile te da vi nin he men bi ti mi ni iz le yen dö nemde ki ve ya te da vi sü re cin de ki has ta la rın kar şı laş tı ğı stre sör ler ara sın da ni te lik sel ola rak fark ola bil mek - te dir: 1) Te da vi es na sın da gö rü len kay gı: te da vi nin ra hat sız edi ci et ki le ri ne ve in va siv pro se dür ola sı lı - ğı na odak lı iken; 2) Te da vi nin ta mam lan ma sın dan son ra ki kay - gı: ağ rı, hal siz lik, ödem, in kon ti nans gi bi kan se rin ve ya te da vi nin çok sa yı da uzun dö nem et ki le ri nin se bat et me si ne ve ya di ğer geç baş la yan et ki le re bağ lı dır. 3) Te da vi ve he men iz le yen yıl lar da ise: ha yat - ta kal ma kay gı sı bas kın ol mak ta dır. 4) Da ha son ra ki yıl lar da, sü rek li kon trol ler ve mu a ye ne ler le iliş ki li stres, re kür rens üze ri ne kaygı la rı öne çı kar mak ta dır. Za man geç tik çe, re kür - rens ile il gi li kay gı lar bir de re ce ye ka dar azal mak ta, ye ri ni rad yas yon ve ke mo te ra pi nin kar si no je nik etki le ri nin ola sı bir kan se re ne den ol ma sı gi bi kay gı - la ra bı rak mak ta dır. 14 Yaş iler le dik çe yaş lı eriş kin ler, has ta lık semptom la rı nı muh te me len ge niş bir ara lık ta de ne yim - le mek te dir ler. Özel lik le da ha ön ce de ne yim le dikle ri kan ser semp tom la rı na ben zi yor sa bu has ta lık semp tom la rı nı cid di bir teh dit ola rak al gı la mak ta - dır lar. 14 Bu ne den le kan se ri ol ma yan has ta la ra gö - re kan ser ta nı ve te da vi si son ra sı sağ ka lan la rın, bu be lir siz semp tom la rın mu a ye ne si için he kim le riy - le da ha faz la bağ lan tı ya geç tik le ri tes pit edil miş tir. 15 Sağ ka la nın has ta lık ve te da vi ka rak te ris tik le - ri, kro nik faz da da de vam eden po tan si yel stre sör - ler dir. Bun lar kan ser ti pi, ta nı anın da ki ev re si, ta nı dan iti ba ren ge çen yıl la rın sa yı sı, tüm te da vi - le rin sa yı sı, te da vi ti pi ve te da vi es na sın da ki be lir - ti le rin sa yı sı nı kap sa mak ta dır. Da ha ye ni ve ya mev cut stre sör ler akut stre sör le ri tem sil et mek te - dir. Bun lar kan se re ve ya te da vi si ne bağ lı mev cut semp tom la rın sa yı sı gi bi fak tör le ri, ko mor bid sağlık ko şul la rı ve fonk si yo nel zor luk lar gi bi kan se re bağ lı ol ma yan stre sör le ri içe rir. Ba şa çık ma stres/dis tres iliş ki si ni dü zen le mek te dir. So nuç olarak; ba şa çık ma nın psi ko lo jik dis tres (sı kın tı, sı kın - tı lı stres ya nı tı) üze ri ne doğ ru dan et ki le ri nin ol du ğu gö rü le bil mek te dir. 14 Pe ar lin ve ar k.nın stres 46

4 ONKOLOJİ HASTALARINDA STRES for mu las yo nun da, dis tres (ya ni kan ser le il gi li endi şe ler, ank si ye te ve dep res yon) spe si fik stre sör le - rin so nu cun da gö rü lür. Kan ser sü re cin de ki stre sör ler bir baş ka gö rü şe gö re iki ye ay rı la rak for mü le edil miş tir: a) Bi rin cil stre sör ler: bi rey le rin ırk, cin si yet, yaş gi bi de mog ra fik özel lik le ri ni ki şi sel özel lik ler baş lı ğı al tın da ve kan ser ti pi, ta nı anın da ki ev re si - ni, ta nı dan iti ba ren ge çen yıl la rın sa yı sı nı, tüm teda vi tip le ri nin sa yı sı nı, te da vi tip le ri ni ve te da vi es na sın da ki be lir ti le rin sa yı sı nı kan ser/te da vi özellik le ri ola rak iki baş lık ta top la mış tır. b) İkin cil stre sör ler: de vam eden kan ser/te da - vi semp tom la rı, fonk si yo nel zor luk lar, ko mor bid sağ lık kon dis yon la rı gi bi mev cut sağ lık du ru mu na gö re de ğer len di ril miş tir. Bu for mu las yon da se kon - der stre sör ler rol de ği şik li ği ve sos yal iliş ki ler gi bi has ta lı ğa ti pik ola rak dav ra nış sal ce vap lar dır. Bu mo del de bi rin cil stre sör ler de mog ra fik ki şi sel özel lik le ri ni ve ikin cil stre sör ler kan ser ilişki li en di şe le re bağ lı mev cut sağ lık so run la rı nı kapsa mak ta dır. Dis tre sin ge nel gös ter ge si; ank si ye te ve depres yon dur. Kan se re bağ lı sağ lık en di şe le ri dis tres in iki gös ter ge si nin ha ber ci si dir. Bi rin cil ve ikin cil stre sör ler psi ko sos yal distress de di ği miz kan se re bağ lı sağ lık en di şe le ri ne (ank si ye te ve dep res yon) ne den olur. Bu ça lış ma - da, op ti miz mi n önem li bir ko var yant ol du ğu, dü - şük dü zey de op ti miz min (ya da pe si miz min) dis tress ile iliş ki li ola bi le ce ği bil di ril miş tir. 16 Op ti - mizm, spe si fik ola rak has ta lık la baş et me bo yu tu - nun sü rek li ola rak an lam lı bir pre dik tö rü dür. Bi re yin ruh sal ve ya mi zaç özel li ği ola rak gö rü len op ti miz min plan la ma ve sos yal des tek al may la ilişki li ol du ğu gös te ril miş tir. Baş ka bir ça lış ma da op ti - mizm, mü ca de le ci ruh ve da ha az umut suz luk/ ça re siz lik le iliş ki len di ril miş tir. 17 Kro nik has ta lı ğa sa hip bir bi re yin ya şa mı nı bu has ta lık la ge çir me si, bi re yi fi zik sel, psi ko lo jik ve sos yo-eko no mik yön den olum suz et ki le ye bil mek - te dir. Kro nik has ta lık lar bi re yin ya şa mı nı kı sıt la - ya rak, ya şam dan do yum al ma sı nı en gel le mek te, fonk si yo nel ya şa mın da zor luk lar ya rat mak ta ve ya - Hayriye Dilek YALVAÇ ve ark. şam ka li te si ni azalt mak ta dır. 18 Fonk si yo nel de ğer - len dir me ile bi re yin fi zik sel, psi ko lo jik ve sos yal alan lar da ya şa dı ğı so run lar la baş et me si ne, bi re yin top lum için de da ha üret ken ola bil me si ne ve ka li - te li bir ya şam sür dü re bil me si ne yar dım cı olu na bi - li nir. Bi rey le rin ai le ve sos yal iliş ki le ri, gün lük ya şam ak ti vi te le ri, sağ lı ğı al gı la yış la rı, bek len ti le ri gi bi ko nu lar de ğer len di ri le rek, fi zik sel, psi ko lo jik ve sos yal alan lar da ge rek si nim duy duk la rı ko nu la - rın or ta ya çı ka rı la bi le ce ği ve fonk si yo nel du rum - la rı nın en iyi dü ze ye ge ti ri le bi le ce ği dü şü nül mek - te dir. 19 Fonk si yo nel du rum; bi rey le rin gün lük ev iş le ri, sos yal ve top lum sal rol le ri, bi rey sel ba kım la - rı, ai le ve iş le il gi li ak ti vi te le ri ve so rum lu luk la rı nı sür dür me le ri, ak ti vi te ler de ki ger çek per for mans la - rı ve mev cut ya şam rol le ri ile bir lik te olan gö rev le - ri ola rak açık lan mak ta dır. 20 Hem şi re le rin semp - tom la rın kon trol al tı na alın ma sı, has ta la rın duy gu ve dü şün ce le ri nin pay la şıl ma sı, fonk si yo nel durum la rı nın de ğer len di ril me si ve iyi leş ti ril me sin de önem li rol le ri bu lun mak ta dır. Fonk si yo nel du ru - mun de ğer len di ril me si ile, bi re yin öz ba kı mı nı yapa bil me ye te ne ği ve gün lük ya şa mın da ki sos yal rol le ri ni ye ri ne ge ti re bil me dü ze yi öl çü le bi lir, te da - vi ve ta kip için sağ lam te mel ler oluş tu ru la bi lir, ilaç de ği şik li ği ya pı la bi lir, psi ko lo jik des te ğe ge rek si ni - mi olan bi rey ler er ken dö nem de yön len di ri le bi lir, kap sam lı de ğer len dir me, et ki li ta ra ma, te da vi ve et - kin da nış man lık yön tem le ri ile fonk si yo nel du rum iyi leş ti ri le bi lir. 21 Te da vi se çe nek le ri nin be lir len me si ve te da vi prog ra mı nın su nul ma sı ka bul le ni şi ko lay laş tı ra bi - lir. 1 Bu aşa ma ile bir lik te, ki şi ya şa mı nı, geç mi şi ni, ge le ce ği ni, va ro lu şu nu ye ni den yo rum la ma ya başlar. Kim li ği ni, ya şa mın ama cı nı, ken di nar sis tik amaç la rı nı, ya şam ter cih le ri ni sor gu lar. Gü ven ve den ge ara yı şı için de dir. 2 ON KO LO Jİ HAS TA LA RIN DA PSİ Kİ YAT RİK BO ZUK LUK LAR Kan ser kro nik bir has ta lık tır; hem has ta hem de aile de ki sağ lık lı bi rey ler bu sü reç ten et ki le nir. Be den im ge si bo zu lur, has ta ar tık hiç bir za man fi zik sel ola rak bir bü tün ola ma ya ca ğı nı dü şü ne bi lir. Fi zik - sel bü tün lü ğü kay bet me psi ko lo jik açı dan in ci ne - bi lir lik ris ki ni ar tı rır. Ki şi kan ser le il gi si ol ma yan 47

5 Hayriye Dilek YALVAÇ ve ark. di ğer ya şam olay la rı ile ba şa çık mak ta da zor la nır. Kan ser li has ta lar da, psi ki yat rik has ta lık öy kü sü, ben lik say gı sı nın dü şük ol ma sı, ta nı sı ra sın da faz la duy gu sal stres, duy gu sal des te ğin az lı ğı dep res yon açı sın dan risk fak tör le ri ni oluş tur mak ta dır. 7 Kanser li has ta lar da psi ki yat rik bo zuk luk lar %29-47 ora nın da de ği şe bil mek te dir. Özel lik le dep res yo nun var lı ğı te da vi ye uyu mu boz mak ta, has ta ne de ka lış sü re si ni ve te da vi mas raf la rı nı ar tır mak ta, has ta lı - ğın gi di şi ni olum suz yön de et ki le ye bil mek te dir. 21,22 Ateş çi ve ar ka daş la rı nın yap tı ğı bir ça lış ma da ço ğu er ken dö nem de olan kan ser has ta la rı nın %28.7 sin - de psi ki yat rik bo zuk luk sap tan mış tır. Dep re sif duygu du rum ile gi den uyum bo zuk lu ğu ve ma jor dep res yon ta nı la rı en sık sap ta nan iki ta nı gru bu olmuş tur. Psi ki yat rik bo zuk luk lar en çok ka dın lar da, has ta ne de ya tan lar da, ta nı sı nı bi len ler de, ge çi ril - miş psi ki yat rik bo zuk lu ğu olan lar da ve stres et me - ni ta nım la yan lar da sap tan mış tır. 4 Di ğer yan dan ke mo te ra pi nin (KT) be yi ne hız - lı ve di rekt et ki si ile akut dep res yon olu şa bi lir. Ba - zı has ta lar da ke mo te ra pi nin bir kaç sa a ti için de dep res yon, dep re sif stu por olu şa bi lir. Ay rı ca ke mote ra pi hor mon la rı et ki le ye rek ka dın lar da pre ma tür me na po za ve in fer ti li te ye, er kek ler de sperm sa yı - sın da azal ma ve in fer ti li te ye ne den ola bi lir. Al ki le edi ci ajan lar sık lık la cin sel prob lem le re ne den olurlar. Cin sel so run lar ise dep res yon için önem li bir risk fak tö rü dür. 7 KT nin mev cut yan et ki le ri de has ta lar da stres ne de ni ola bi lir. ON KO LO Jİ HAS TA LA RIN DA STRE SİN Bİ YO LO JİK PA RA MET RE LE RE ET Kİ Sİ VE SO NUÇ LA RI Stres ve kan ser ara sın da ki iliş ki kuv vet li ol ma ma sı - na rağ men, epi de mi yo lo jik ve kli nik ça lış ma lar kanse rin iler le me si ile kro nik stres, dep res yon ve sos yal izo las yo nu içe ren bir çok stres iliş ki li fak tör ler arasın da güç lü bir iliş ki ol du ğu nu gös ter mek te dir. 23 Özel lik le ruh sal stres le rin T len fo sit le ri azalta rak ba ğı şık lık sis te mi ni bas kı la dı ğı öne sü rül - mek te dir. Ba ğı şık lık sis te mi nin ya nı tın da ki bu azal ma ise, en fek si yon has ta lık la rı ve kan ser sık lı - ğı nı ar tır mak ta dır. Stres, be de nin ba ğı şık lık sis te - mi ni bo za rak kan se ro jen hüc re le rin yer leş me si ne ve tüm be de ne ya yıl ma sı na yol aça bil mek te dir. 5 ONKOLOJİ HASTALARINDA STRES Son mo le kü ler ve bi yo lo jik ça lış ma lar kan se - rin bü yü me si ni ve me tas ta zı et ki le yen spe si fik sinyal ya yı cı yol lar (spe ci fic sig na ling path ways) ol du ğu nu tes pit et miş tir. Stre se ce vap sem pa tik si - nir sis te mi ve hi po ta la mo pi tu i ter aks üze rin den olmak ta dır. Stres akut ve kro nik ola bi lir. Kro nik stres ko şul la rın da, vü cut sü rek li aşı rı ça lış ma du ru mun - da ka lır. Fiz yo lo jik stres ce va bı, kan se rin iler le me - sin de psi ko sos yal fak tör le rin et ki le ri nin me di a tör ler gi bi ol du ğu nu dü şün dürt mek te dir. 24 Stres ce va bı - nın bir kıs mı glu ko kor ti ko id ler ta ra fın dan ba ğı şık - lık sis te mi nin in hi bis yo nu ile ol mak ta dır. Bu in hi bis yon stre sin fiz yo lo jik et ki le ri ni azalt mak için kom pen sa tu ar ola rak HPA ak sı na yan sır. Bu - nun ter si ne, stres çe şit li yol lar dan im mün ak ti vas - yo na ne den ola bi lir. Kor ti kot rop ser best leş ti ri ci fak tö rün (CRF) ken di si lo cus se ru le us üze ri ne lo ka li ze CRF re sep tör le ri üze rin den san tral ve peri fe ral sem pa tik si nir sis te mi ni ak ti ve ede rek no repi nef rin (NE) sa lı nı mı nı uya ra bi lir ve ad re nal me dul la dan epi nef rin sa lı nı mı nı ar tı ra bi lir. İmmun he def hüc re ler le NE nö ron la rı ara sın da di rekt bağlan tı lar var dır. Stre sör le kar şı la şıl dı ğın da IL1, IL6 gi bi hu mo ral im mun fak tör ler (si to kin ler) sa lı nır. Bu si to kin ler CRF sa lı nı mı na ne den olur lar. CRF glu ko kor ti ko id et ki le ri ni ar tı ra rak im mun ak ti vi - te nin ken di si ni sı nır lar. 23 Stres li ya şam olay la rın da son ra ank si ye te ve dep res yon gi bi semp tom la rı dene yim le mek za yıf fiz yo lo jik sa va şı mı, mü ca de le yi gös te re bi lir. Za yıf baş et me nin na tu ral kil ler (NK) hüc re le ri nin ak ti vi te si ni azalt tı ğı, iyi baş et me nin (ya şam sal stres ler le kar şı la şıl dı ğın da az semp tom de ne yim le me) en yük sek NK hüc re ak ti vi te si ni üret ti ği göz len miş tir. Azal mış NK hüc re ak ti vi te si vi ral has ta lık ve tü mör ris ki ni ar tı rı yor sa, öy ley se stres le baş et me şek li miz (ne ka dar semp tom distre si de ne yim le di ği miz) sağ lı ğı mı zı et ki le ye bi lir. 6 KAN SER HAS TA LA RI NIN YA KIN LA RI NIN STRE Sİ VE HAS TA YA ET Kİ LE Rİ: Kan ser ta nı sı ço ğun luk la has ta ya kın la rı na açık lan - mak ta, has ta ya kın la rı so rum lu luk ve duy gu sal yük al tın da bı ra kıl mak ta dır. Has ta ya kın la rı ise has ta lı - ğı has ta dan giz le ye rek has ta la rı nı ko ru ma ya ça lış - mak ta dır. Has ta ne de re fa kat çi ola rak ye ni bir kim lik edin mek te, ken di si ne ya ban cı, bil gi si ne sa hip ol ma- 48

6 ONKOLOJİ HASTALARINDA STRES dı ğı bir or tam da yet kin ol ma sı bek len mek te dir. Ku - zey Ame ri ka Hem şi re lik Ta nı la rı dik ka te alın dı ğın - da ger çek te has ta ya kı nı nın sağ lık ele man la rı na yar dım cı olan, ba kım ve ren de ğil, yar dım alan destek le nen ko num da ol ma sı ge rek li dir. Dün ya Sağ lık Ör gü tü nün Ruh sal So run la rın Ön len me si ko nu lu 2004 Yı lı Ra po ru n da (WHO, 2004), Stres li Ya şam Olay la rı, fi zik sel has ta lık lar, ai le dü ze nin de bo zul ma ve ça tış ma lar ruh sal so runlar için risk fak tör le ri ara sın da yer al mak ta dır. Söz ko nu su ra por da has ta lık lar bo yu tun da da ha çok uzun sü re li (kro nik leş miş) sağ lık so run la rı nın depres yon ris ki ni ar tır dı ğı vur gu lan mak ta, ank si ye te re ak si yon la rı, ka yıp ya şan tı la rı ile ar tan dep re sif du ru mun da kar di yo vas kü ler has ta lık ris ki ni or ta - ya çı kar dı ğı be lir til mek te dir. Ruh sal prob lem le rin risk fak tör le rin den bi ri ola rak sı ra la nan uzun sü ren ya şam teh di di olan fi zik sel sağ lık prob lem le rin den bi ri kan ser dir. Ai le de kan ser has ta sı nın ol ma sı rol le ri, gün lük ya şam ru tin le ri ni hat ta ai le içi et ki le şi mi fark lı laş - tır mak ta ye ni du rum la ra uyum so run la rı ya şat - mak ta dır. 25 Kan ser, bi rey ve ai le üze rin de olum suz yön de de ği şik lik ler ya rat mak ta dır. Za man için de gi de rek ar tan so run lar, baş ta has ta bi re yin ve ai le - si nin ya şam şek li ni ve bek len ti le ri ni kö tü yön de etki le ye rek bi re yin ve ai le nin ya şam ka li te si ni Hayriye Dilek YALVAÇ ve ark. olum suz et ki le mek te dir. 26 Has ta nın ba kı mı ko nu - sun da ba kım ve ren le rin yü kü pek çok fark lı bo yut - ta or ta ya çı ka bi lir. Ba kı mın or ta ya çı kar dı ğı so run lar has ta lık tan kay nak la nan di rekt ba kım gerek si nim le ri, nor mal ev ru ti ni nin bo zul ma sı, rol le - rin de ğiş me si, ai le için de ki ya pı nın de ğiş me si, has ta lı ğın ba kı mı için ge re ken pa ra ve ça lı şa ma ma ne de niy le ge lir kay bın dan kay nak la nan pa ra sal sorun lar, has ta lı ğın or ta ya çı kar dı ğı duy gu sal so run - lar gi bi yük ler dir. 27 Kan ser li Has ta ve ya kın la rı nın ya şam ka li te si - ni ve trav ma tik du rum lar la baş et me le ri ni ar tır ma - da sos yal des te ğin öne mi ni vur gu la yan pek çok ça lış ma li te ra tür de yer al mak ta dır. Sos yal des tek; eko no mik ola nak lar, iş or ta mı, di ğer sos yal or tam - la rı ve ben ze ri un sur la rı da kap sa mak la bir lik te, kan ser li has ta ya et ki si en güç lü sos yal des tek yakın la rı nın des te ği dir. 25 Kan ser bi re yi ve ai le yi ruhsal ve psi ko sos yal açı dan et ki le di ğin den, has ta da is te nen ya şam ka li te si ne ula şa bil mek için has ta nın ai le si nin ya şam ka li te si nin de bel li bir dü zey de olma sı ge rek mek te dir. So nuç ola rak; Kan ser ruh sal ve psi ko sos yal bile şen le ri yo ğun olan stres ve ri ci bir du rum dur. Kan se rin ken di si nin ya rat tı ğı stre sin bi re ye et ki le - ri ol du ğu gi bi, ya şa nan stre sin kan se rin gi di şa tı na ve im mun sis te me et ki le ri bu lun mak ta dır. 1. Oz kan S. Psi ki yat rik ve psi ko sos yal acı dan kan ser. 5. Ulu sal Kon sul tas yon Li ye zon Psi ki - yat ri si Kon gre Ki ta bı, İstan bul, p Oz kan S. Psi ki yat rik Tıp: Kon sül tas yon-li ye - zon Psi ki yat ri si. Roc he Müs tah zar la rı Sa na yi A.Ş., İstan bul, p Lederberg MS. [Psiko-onkoloji]. In: Sadock BJ, Sadock VA, eds. Translator eds: Aydın H, Bozkurt A. Comprehensive Textbook of Psychiatry. 8 th ed. Ankara: Güneş Kitabevi; p Ateş çi FÇ, Oğuz ha noğ lu NK, Bal ta lar lı B, Ka - ra dağ F, Öz del O, Ka ra göz N. Kan ser has ta la - rın da psi ki yat rik bo zuk luk lar ve iliş ki li et men ler. Türk Psi ki yat ri Der gi si 2003;14(2): Bil ge A, Çam O. Kan se ri ön le me de önem li bir fak tör ola rak ka dın la rın stres ile ba şa çık ma tarz la rı ve sağ lık ina nış la rı nın in ce len me si. Ana do lu Psi ki yat ri Der gi si 2008;9(1): KAYNAKLAR 6. Lac ke SE, Kra us L, Le ser man J, Hurst MW, He i sel JS, Wil li ams RM. Li fe chan ge stres, psychi at ric symptoms and na tu ral kil ler cell acti vity. Psycho so ma tic Me di ci ne 1984;46(5): Me te HE, Önen Ö. Kan ser li has ta lar da dep - res yon. Duy gu du rum Bo zuk luk la rı Di zi si 2001;1(4): Gold zwe ig G, An dritsch E, Hu bert A, Bren ner B, Wa lach N, Perry S, et al. Psycho lo gi cal distress among ma le pa ti ents and ma le spo u ses: what do on co lo gists ne ed to know? Ann On col 2010;21(4): Sa yıl I, Berk sun OE, Pa la bı yı koğ lu R, Öz gü - ven HD, Soy kan Ç, Ha ran S. Du rum sal ya şam kriz le ri: Trav ma tik de ne yim ler. Kriz ve kri ze mü da ha le. An ka ra, An ka ra Üni ver si te si Psi ki - yat rik Kriz Uy gu la ma ve Araş tır ma Mer ke zi Ya yın la rı No: 6; p Öz kan S, Ar may Z. Kan se re kar şı ge li şen tepki ler ve psi ko lo jik uyum sü re ci. Psi ko-on ko lo - ji, 1. Bas kı. İstan bul, No var tis On co logy Kat kı la rıy la Form rek lam hiz met le ri; p Mo yer A, Le vi ne EG.Cla ri fi ca ti on of the concep tu a li za ti on and me a su re ment of de ni al in psycho so ci al on co logy re se arch. Ann Be hav Med 1998;20(3): Wo ol MS. Un ders tan ding de ni al in can cer pa ti ents. Adv Psycho som Med 1988;18: Aziz N. Can cer sur vi vors hip re se arch: Challen ge end op por tu nity. J Nutr 2002;132(11 Suppl):3494S-503S. 14. Dem ling GT, Wag ner LJ, Bow man KF, Sterns S, Kerc her K, Ka ha na B. Co ping among ol deradult, long term can cer sur vi vors. Psycho on - co logy 2006;15(2):

7 Hayriye Dilek YALVAÇ ve ark. 15. Ben ya mi ni Y, McCla in CS, Le vent hal EA, Le - vent hal H. Li ving with the worry of can cer: He - alth per cep ti ons and be ha vi ors of el derly pe op le with self, vi ca ri o us, or no his tory of can cer. Psycho on co logy 2003;12(2): Dem ling GT, Bow man KF, Sterns S, Wag ner LJ, Ka ha na B. Can cer-re la ted he alth wor ri es and psycho lo gi cal dis tress among ol der adult, long-term can cer sur vi vors. Psycho on co logy 2006;15(4): Scho u I, Eke berg Ø, Ru land CM, Sand vik L, Ka re sen R. Pes si mism as a pre dic tor of emoti o nal mor bi dity one ye ar fol lo wing bre ast cancer sur gery. Psycho on co logy 2004;13(5): Ganz PA. Qu a lity of li fe and the pa ti ent with can cer. In di vi du al and po licy imp li ca ti ons. Can cer 1994;74(4 Suppl): Bek taş HA, Ak de mir N. Kan ser li bi rey ler de fonk si yo nel du ru mun öne mi. Ata türk Üni ver si - te si Hem şi re lik Yük se ko ku lu Der gi si 2009;12 (3): Go od win JA, Co le man EA. Exp lo ring me a su - res of func ti o nal de pen den ce in the ol der adult with can cer. Med surg Nurs 2003;12(6): De ro ga tis LR, Mor row GR, Fet ting J, Pen man D, Pi a setsky S, Schma le AM, et al. The pre valen ce of psychi at ric di sor ders among can cer pa ti ents. JA MA 1983;249(6): Hard man A, Ma gu i re P, Crowt her D. The re - cog ni ti on of psychi at ric mor bi dity on a me di - cal on co logy ward. J Psyco som Re se arc 1989;33(2): Sa dock BJ, Sa dock VA. Psycho lo gi cal fac tors af fec ting me di cal con di ti on and psycho so ma - ONKOLOJİ HASTALARINDA STRES tic me di ci ne. In: Kap lan & Sa dock s Synop sis of Psychi atry. 9 th ed. Phi la delp hi a: Lip pin cott Wil li ams & Wil kins; p So od AK, Lut gen dorf SK. Stress inf lu en ces on ano i kis. Mi ni re vi ew. Can cer Prev Res 2011;4 (4): Te rak ye G. Kan ser li has ta ya kın la rıy la et ki le - şim. Do kuz Ey lül Üni ve ris te si Hem şi re lik Yükse ko ku lu Elek tro nik Der gi si DE UH YO ED uh yo e der gi.org 2011;4(2): Fa dı loğ lu Ç. Kan ser ve ba kı mı. II. Ege da hi li tıp gün le ri kro nik has ta lık lar da ba kım II ki ta bı. İzmir; p We itz ner MA, Ha ley WE, Chen H. The fa mily ca re gi ver of the ol der can cer pa ti ent. He ma - tol On col Clin North Am 2000;14(1):