ÇOCUKLARDA EGZERSİZ VE EGZERSİZE UYUM Doç.Dr.Mitat KOZ Doç. Dr. Mitat KOZ
Büyüme-gelişme-olgunlaşma Growth-development-maturation Vücut veya herhangi bir parçasının büyüklüğündeki artış-büyüme Hücrelerin özel fonksiyonları yerine getirmek üzere farklanmaları-gelişme Yetişkin şeklini alma süreci-olgunlaşma Bir sistem yada fonksiyonun tam olarak çalışır hale gelmesi İskelet olgunlaşması-bütün kemiklerin normal büyüme ve kemikleşmeyi tamamlaması Cinsel olgunlaşma üreme sisteminin tam kapasite çalışır hale gelmesi
Büyüme dönemleri Bebeklik-infancy Yaşamın ilk yılı (bazı kaynaklarda 0-2 yaş) Çocukluk-childhood Erken çocukluk (3-5 yaş) Çocukluk (6-9 yaş) Geç çocukluk (10-12 yaş) Ergenlik-adolescence Kronolojik olarak tanımlamak zordur Başlangıcı ve sonlaması çok değişkendir; Kızlarda 8-19 Erkeklerde 10-22 Başlangıcı genellikle pubertenin başlangıcı olarak ta tanımlanır
Büyümenin ölçümü denince akla boy gelir, Ancak; Vücut bölümlerindeki ve vücut bileşenlerindeki değişme de büyümenin önemli bir parçasıdır.
Somatik büyümeyi etkileyen faktörler Somatik büyüme; Besinsel, Genetik Hormonal faktörlerden etkilenmektedir.
Genetik geçişlilik Çeşitli yönlerden incelendiğinde büyüme anlamlı ailesel benzerlikler gösterir; Yetişkinlik boyu Büyüme hızı Seksüel gelişimin, iskelet olgunlaşmasının ve dişlerin gelişmesinin zamanı ve süresi genetik faktörlerden etkilenir. Etkilenme oranı (genetik geçişlilik) (% 41-71) dir.
Kas-iskelet sistemi gelişimi Boy 1-10 yaşa kadar her iki cinste de boy uzaması aynı Kızlar 2 yıl daha evvel puberte dönemine girer Hızlı büyüme 24-36 ayda tamamlanır ve bu yetişkin boyunun % 20-25 ine tekabül eder.
Boy Kas-iskelet sistemi gelişimi Kızlarda En hızlı boy uzaması 12,1 yaşında (9,5-14,5) oluşur. Maksimal boy uzaması menarşdan 6-12 ay önce oluşur Çoğunlukla menarşa ulaşıldığında yetişkin boyunun % 90-95 ine ulaşılır. Menarşdan sonra boy artışı ortalama 7.4 cm dir. Yetişkin boyuna ulaşıldığı yaş ortalama 17,3 tür. Kızların % 10 u 21.1 yaşına kadar büyümeye devam eder.
Kas-iskelet sistemi gelişimi Boy Erkeklerde En hızlı boy uzaması 14,1 yaşında gerçekleşir (10,5-16) Yetişkin boyuna 21,2 yaşında ulaşılır. Erkeklerin % 10 u 23,5 yaşına kadar büyümeye devam eder.
Kas-iskelet sistemi gelişimi Kilo İdeal yetişkin vücut ağırlığının yaklaşık % 50 si pubertal dönemde oluşur. Kızlarda en hızlı kilo artışı boy artışından 6 ay sonra olur Erkeklerde her ikisi de aynı anda oluşur
Pubertal büyüme Pubertal büyüme ve gelişmenin başlangıcı farklılıklar gösterebilmesine karşın bütün çocuklar büyüme ve kemik gelişimindeki değişiklikler ile ilgili aynı basamaklardan geçerler.
Pubertal büyüme Puberte dinamik bir periyottur Vücut hacminde, tipinde, bileşiminde ve de cinsiyete ait özelliklerinde belirgin değişiklikler oluşur. Fötal yaşamdan sonraki en büyük seksüel değişim Bebeklikten sonraki en hızlı lineer büyüme hızı Puberteye giriş kızlarda 11 yaş, erkeklerde 13 yaştır.
Pubertal büyüme Pubertedeki en önemli konulardan biri adolesan hızlı büyümedir Puberteye yaklaştıkça büyüme hızı orta pubertedeki ani hızlanmasından önce yavaşlar-en düşük seviyeye iner Kızlarda 12 yaşında 9 cm/yıl ve puberte döneminde de toplam 25 cm lik boy artışı olur. Kızlarda hızlı boy artışı Tanner III de (göğüslerdeki değişimlere göre) oluşur. Erkekler kızlardan 2 yıl sonra 10,3 cm/yıl ve toplamda da 28 cm lik boy artışı olur. Erkeklerde hızlı boy artışı Tanner IV de (genital organlardaki sınıflamaya göre) oluşur.
Puberte de vücut ağırlığı artışı Pubertede önemli miktarda vücut ağırlığı da artar. Yetişkin vücut ağırlığının % 50 si bu dönemde kazanılır. Erkeklerde hızlı kilo artışı boy artışı ile aynı dönemlerde (14 yaş) ve yılda ortalama 9 kg oluşur. Kızlarda 6 ay sonra oluşur ve 12.5 yaşında yaklaşık yıllık kilo artışı 8,3 kg dır.
Puberte de yağ oranı artışı Pubertede erkekler daha büyük hızlarda ve daha uzun süre FFM artışı olur, bu yüzden genç yetişkin FFM miktarlarına kızlarda 15-16 yaşlarında ulaşırken erkekler 19-20 yaşlarında ulaşırlar Puberte döneminde kızlarda vücut yağ oranı artar ve yağ artışı yıllık 1,14 kg dır. Puberte döneminde erkeklerde vücut yağ oranı düşer ve yağ azalması yıllık 1,15 kg dır., yağ miktarı nisbeten sabittir.
Yağ Mevcut yağ hücrelerinin hacmindeki artış ve yağ hücrelerinin sayısındaki artışla depo yağ miktarı artar Doğumda % 10-12 yağ Yetişkinlerde Kızlar % 25 Erkelerde %15 Yağ birikmesi diyet, egzersiz alışkanlıkları ve kalıtıma bağlıdır.
Kemik gelişimi Kemik yaralanmaları kemik büyümesini etkiler Epifiziyel bölgeler yaralanma potansiyeline sahiptir. Ancak bu tür yaralanmalar sporda nadir görülür. Yaralanma epifizlerin erken kapanmasına yol açabilir Yarışmaya dayalı beysbol, tenis (tenisçi dirseği) ve yüzme (yüzücü omuzu) genç sporcular için yüksek risk taşır
Kaslar Büyüme ve gelişme ile kas kitlesi artar Myoflament ve myofibril sayısının artışıyla oluşan kas liflerindeki hipertrofi İlave sarkomerler ve mevcut sarkomerlerin uzunluğundaki artış yoluyla kas uzunluğu artar
Sinir sistemi Çocuğun sinir sistemi geliştikçe beceri, denge ve koordinasyon iyileşir. Hızlı reaksiyonlar ve beceri gerektiren hareketlerin tam olarak yapılabilmesi için sinir liflerinin myelinizasyonu tamamlanmalıdır Çünkü myelinizasyon elektriksel uyarıların (sinir uyarılarının) geçişini hızlandırır.
Fiziksel performans ve fizyolojik Motor beceriler; fonksiyonlar-1 Genellikle yaşamın ilk 18 yılında artar, kızlar puberte döneminde bir platoya ulaşırlar. Bu, pubertede muhtemelen artmış östrojen düzeyleri nedeniyledir Östrojen yağ birikmesini artırır, daha az kas kitlesi oluşumuna yol açar ve kızlar genelde daha sedanter bir yaşam tarzına sahip oldukları varsayılır.
Fiziksel performans ve fizyolojik Kuvvet fonksiyonlar-2 Yaşla birlikte kas kitlesi arttıkça kuvvet te artar Kuvvet artışı sinirsel olgunlaşmaya da bağlıdır Çünkü nöromusküler kontrol myelinizasyon tamamlanıncaya kadar sınırlıdır. Myelinizasyon genellikle cinsel olgunlaşma civarlarında tamamlanır.
Fiziksel performans ve fizyolojik fonksiyonlar-3 Akciğer fonksiyonları Bütün akciğer volümleri vücut hacmindeki artış nedeniyle fiziksel olgunlaşmaya kadar artar. Kızlarda da benzer artışlar gözlenir fakat mutlak değerleri daha düşüktür.
Fiziksel performans ve fizyolojik fonksiyonlar-4 Kardiyovasküler fonksiyonlar Kalp hacmi vücut büyüklüğü ile doğrudan ilişkilidir- bu nedenle çocuklar daha küçük kalbe sahip Daha küçük kalp ve daha düşük kan hacmi nedeniyle çocuklar daha düşük atım hacmine sahiptir. Çocuğun yüksek maksimum kalp hızı bu düşük atım hacmini kısmen kompanse eder. Çocuklarda vücut büyüklüğü ile ilişkili olarak kan basıncı da düşüktür, ergenliğin son dönemlerinde yetişkin düzeylerine çıkar. Kalp hızı yüksek olsa bile çocukta KO yetişkinlerden yine de düşüktür Submaksimal egzersizlerde a-v O2 difüzyon farkındaki artışlar aktif kaslara yeterli miktarlarda oksijen ulaştırılmasını sağlar
Fiziksel performans ve fizyolojik fonksiyonlar-5 Aerobik kapasite; Erkelerde 17 yaşında maksimum düzeyine çıkar 21 yaşından sonra düşmeye başlar Kızlarda 12-15 yaşından maksimum yapar, sonra düşmeye başlar-sedanter yaşam Aerobik kapasite (VO2 max) L/dk olarak ifade edildiğinde çocuklarda yetişkinlerden (aynı antrenman düzeyinde) düşüktür. Düşük maksimal kardiyak output nedeniyle Aerobik kapasite vücut hacmine göre ifade edildiğinde ise (rölatif değerlere göre) çocuklar ile yetişkinler arasında fark kalmaz. Erkeklerde 6-25 yaşlar arası aynıdır, sonrasında düşme başlar. Kızlarda daha erken yaşlarda (6-12 yaşlar) düşmeye başlar- hızlı düşme 13 yaşından sonra gerçekleşir.
Fiziksel performans ve fizyolojik fonksiyonlar-6 Koşu ekonomisi Sabit yüklerde yapılan işlerde, örneğin bisiklet ergometresinde çalışma düşük VO2 max dayanıklılık performansını sınırlar. Ancak direnci vücut ağırlığının oluşturduğu çalışmalarda, örneğin uzun mesafe koşusu çocuklar dezavantajlı değildir. Çünkü rölatif VO2 max yetişkin değerlerine yakındır. Eforun ekonomik kullanımı konusundaki basit farklılıklar nedeniyle çocuklar sadece yetişkinler kadar hızlı koşu adımları üretemezler. Koşu bandında koşan bir çocuk yetişkinlerle karşılaştırıldığında oldukça yüksek rölatif VO2 max değerlerine ulaşır Hatta çocuk yetişkinle benzer rölatif iş yüklerinde laktat eşiğine ulaşır. Fakat yinede çocuk daha düşük adım hızıyla koşar. Çocuğun yaşı arttıkça, bacakları uzadıkça, kasları güçlendikçe koşu becerisi gelişir. Koşu ekonomisi artar ve bu da çocuk antrenman yapmasa ve VO2 max. u artmasa bile uzun mesafe koşu ekonomisini iyileştirir
Büyüme ve gelişme ile değişen, ve çocuklarda düşük koşu ekonomisini ve olgunlaşma ile oluşan düzelmeyi kısmen açıklayan faktörler (Rowland); Adım frekansı Yürüme mekaniği Kas ve tendondaki elastik enerji birikimi Yüzey alanı/vücut kitlesi oranı Vücut kompozisyonudaki değişimler Egzersize termal cevaplar Yakıt kullanımı Anaerobik kapasite Ventilatuvar etkinlik
Fiziksel performans ve fizyolojik Anaerobik kapasite; fonksiyonlar-7 Çocukların anaerobik kapasitesi yetişkinlerinkinden daha düşüktür Yetişkinlerin ulaştığı laktik asit düzeylerine (kanda ve kasta) ulaşamazlar Glikolitik kapasite daha düşüktür-fosfofruktokinaz enzim miktarları sınırlıdır. Çocuklar maksimal veya tüketici egzersiz esnasında yüksek solunum değişim oranlarına (CO2/O2) ulaşamazlar;çocukta 1,1 in altı, yetişkinde 1,1-1,15 den daha yüksek Bu aynı miktarlarda oksijen ile daha az CO2 üretilmesi dolayısıyla laktik asitin daha az tamponlanabilmesine yol açar.
9-16 yaşlar arasındaki kız ve erkeklerin aerobik ve anaerobik özelliklerin 18 yaşındaki yetişkin değerleri ile % olarak karşılaştırılması (Bar-Or 1983)
Fiziksel performans ve fizyolojik fonksiyonlar-8 Isı stresi; Laboratuvar çalışmaları çocukların ısı stresi dolayısıyla yaralanmaya veya hastalanmaya daha duyarlı olduklarını göstermiştir, ancak bu konuda bildirilen vakalar bunu desteklememiştir. Çocuklar yetişkinlerden daha düşük evaporasyon kapasitesine sahiptir, çünkü çocuklar daha az terlerler-ter bezleri tam gelişmemiştir. Genç erkekler ısıya yetişkinlerden daha yavaş aklimatize olurlar, bu konuda kızlar hakkında veri mevcut değildir. Çocuklar vücut yüzey alanı/vücut kitlesi oranındaki büyüklük nedeniyle kondüksiyon yoluyla yetişkinlerden daha hızlı ısı kaybederler. Bu çocukların soğuk ortamlarda hipotermi riskini artırır. Çocuklarda ısı ya da soğuk stresine maruz kalma ile ilgili az sayıdaki çalışmanın sonuçları birbiri ile çelişkilidir
Pubertal gelişimin sınıflandırılması Pubertal sınıflama büyüme ve büyüme potansiyeli hakkında oldukça güvenilir bilgiler verir. En sık kullanılan sınıflama Tanner sınıflaması
Pubertal Sınıflaması 1-Puberte öncesi- Tanner I 2-Erken puberte- Tanner II ve Tanner III Pubertal gelişim Tanner II de başlar. Boy artışı kızlarda Tanner II, erkeklerde Tanner III de başlar. Kızlarda en hızlı boy artışı Tanner III de oluşur. 3-Orta Puberte- Tanner III (geç dönem), Tanner IV Erkeklerde en hızlı boy artışı Tanner IV de oluşur Kızlarda menarş Tanner IV de başlar. 4-Geç Puberte- Tanner V Büyüme hızı yavaşlar Epiphysiodesis (epifizlerin kapanması) oluşur Eklem kıkırdağı yetişkinlerdeki halini alır Apofizler kapanır
Kızlarda pubertal sınıflama (Tanner) Dönem Pubik kıllanma Göğüslerde değişim 1 Yok Puberte öncesi; bez dokusu yok 2 Labia major üzerindehafifçe pigmentlenmiş seyrek, uzun, düz 3 Daha koyu, kıvrılmaya başlamış, yanlara doğru yayılma 4 Kaba, kalın, kıvır kıvır, bol, yetişkinden daha az 5 Yetişkin tipinde ve miktarında, uyluğa doğru yayılmış Memelerde tomurcuklanma; küçük miktarlarda bez dokusu oluşumu Göğüs çıkıntısı ve meme başı çevresinde genişleme; dış hatlarda ayrılma yok Göğüsler genişlemiş, Meme başı çevresi ve meme başı dışarıya çıkıntı oluşturur Yetişkin tipi,
Erkeklerde pubertal sınıflama (Tanner) Dönem Pubik kıllanma Genital Organlar 1 Yok Penis, testisler ve skrotum puberte öncesi konumda 2 Penisin dibinde hafifçe pigmentlenmiş seyrek, uzun, düz 3 Daha koyu, kıvrılmaya başlamış, yanlara doğru yayılma 4 Kaba, kalın, kıvır kıvır, bol, uyluğa doğru yayılmamış 5 Yetişkin tipinde ve miktarında, uyluğa doğru yayılmış Skrotum ve testislerde genişleme;peniste genişleme yok Penis boyunda uzama; testisler ve skrotum da daha da büyüme Testisler ve skrotum da daha da büyüme; penis hacminde artış (özellikle genişliğinde) Genital organlar yetişkin boyunda ve biçiminde
Büyümeyi kontrol eden faktörler Çeşitli hormonlar: testosteron, östrojen, büyüme hormonu, tiroksin Mekanik faktörler; Kasların uyguladığı çekme kuvveti Dışarıdan uygulanan kuvvetler Diğer faktörler Damarsal değişiklikler Direkt travmalar Nörolojik faktörler Besinsel faktörler
Prepubertal dönemde GH ve tiroid hormonları birincil hormonlardır GH Protein sentezini uyarır, Yağ ve karbonhidrat oluşumunu inhibe eder Epifizlerde kartilaj hücrelerinin proliferasyonu için gereklidir Tiroid hormonları; Merkezi sinir sistemi büyümesi ve fonksiyon görmesi için gereklidir Kartilaj ve kemik oluşumu için GH ile birlikte çalışır
İnsülin ve kortizolünde rolü vardır. İsülin ; Hücrelere metabolik hammadde sağlar Diğer büyüme faktörleri ile etkileşerek fetal büyümeyi etkiler. Kortizol; Fazlalığı büyüme de yetersizliğe yol açar.
Gonadal steroidler Seksüel gelişimi kontrol ederler Testosteron Östrojen
Çalışmanın büyüme ve olgunlaşmaya etkisi-1 Büyüme ve olgunlaşma hızları ve olayları genel olarak egzersiz çalışması ile anlamlı şekilde değişmez Boy artışı etkilenmez. Nedeni? Gelişmekte olan bireylerin düzenli fiziksel aktiviteye verdikleri cevap, muhtemelen genetik olarak programlanmış büyüme ve olgunlaşma olaylarını değiştirmeye yeterli değildir Malina 1989. Ancak düzenli çalışma ile vücut ağırlığı ve kompozisyonunda değişimler olur; Toplam vücut yağı düşer, Yağsız vücut kitlesi artar, Toplam vücut kitlesi artar.
Çalışmanın büyüme ve olgunlaşmaya etkisi-2 Orta şiddetteki fiziksel aktivite kardiyovasküler faydalar ve vücut kompozisyonunda da arzu edilen değişiklikler sağlarken çocukluk ve büyüme döneminde yapılan aşırı aktivite büyüme ve adolesan gelişimi negatif yönde etkileyebilir. Yüksek enerji çıkışının olduğu durumlarda sıkı kilo kontrolünün olduğu sporlar vurgulanmalıdır. Erkek okul çağı güreşçilerinde yapılan çalışmalar spor sezonunda linear büyümenin düştüğü, sezon sonunda ise büyümenin yakalandığı gösterilmiştir. Elit bayan cimnastikçilerde ve dansçılarda yapılan çalışmalarda yoğun çalışma dönemlerinde büyüme ve pubertal olgunlaşmanın geciktiği gösterilmiştir.